Dic Ayacucho Mine Duper u

download Dic Ayacucho Mine Duper u

of 130

Transcript of Dic Ayacucho Mine Duper u

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    1/130

    Yachakuqkunapa

    Simi Qullqa

    Ayakuchu ChankaQichwa Simipi

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    2/130

    RIQSICHIKUYYachakuq qari warmi warmakuna,Qari warmi amawtakuna,Tayta mamakuna,Runa simi rimaqkuna,

    Llapan kamachikuqkuna:

    Kay qillqasqapa sutinmi qichwapi SII !IR"A, ninchikmantaqmi SII QULLQA nispapas, SII TAQI nispapas# Kaypimrimasqanchik simikuna tarikun, kay simi pirwata $awinchaspa mayqan simitapas qillqasunchik# Kaqtaq llapa simikunapaniyninkunatapas tarisunchik#

    %Imapaqtaq allin kay simi pirwaqa&ayqan simita$a qillqayta munaspapas, kay simi pirwata qawaykuspam qillqasunchik, hinallataq mayqan simikunapaniyninta mana yachaspapas, kay simi pirwapi chay simita maskaspam niyninta tarisunchik# Kay simi pirwata sapa punchawapaykachaspa, $awinchaspam mana pantaspa sumaqta qichwa simita qillqasunchik#

    Qichwa simitaqa, %lliw runakunachu kaqllata rimanchik&ayqan simita rimaspapas runaqa manam kaqllataqa rimanchikchu# Qari warmi warmakunaqa manam kuraqrunakunahinachu rimanku, apu runakunaqa manam wakcha runakunahinachu rimanku, qichwa llaqtakunapas manamchaynallataqa rimankuchu' lliw runakunam huk niraq qichwa simita rimanchik# Chay rimasqanchikqa llaqtallanchikpimallin chuyata uyarikun, huk llaqtakunapiqa manam# (uqanchikqa tayta mamanchikpa yachachiwasqanchik runa simitarimakuchkasunchik, aswan qillqayta qallaykuspaqa simi pirwapa kamachikusqanmanhinam qillqasunchikqa# Kay rikchaqrurayqa hinapunillam mayqan simipipas#

    ayqan qichwa simita$a rimaspapas, huk niraqllata qillqaspaqa llapan qichwa runakuna qillqanakuyta atisun# Chayhinakaptinqa allin kallpayuq riqsisqa llaqta kasunchik, siminchikpas kastilla, in)l*s, al+mn simikunahina kallpasapakasunchik#

    Kay SII !IR"Aqa runa simipi qillqaspa huklla kananchikpaqmi# Qillqakamuntaq R## -.-/0120/3 yupayniyuqkamachikuypa achahalanwan# Kaqtaqmi kallpachawanku -45/ watapiraq tayta kura 2i+)6 76n8l+8 H6l)uinpa simi pirwaqillqasqan# Kallantaqmi 9musuq simikunapas, chaykunatapas kawsaykuna paqarimuptinqa sutiyallasunchiktaq#

    Qillqaqkuna#

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    3/130

    I;TRar)6, tal+s auspici6s c6nll+Fa>an al mism6 ti+mp6 +l

    )+rm+n ?+ una s+l+ccin i?i6mtica qu+, a la par qu+ +ntr6ni8a>a unas Fari+?a?+s, p6st+r)a>a +n +l 6lFi?6 a 6tras# 1n++ct6, tant6 +n +l qu+chua c6m6 +n +l aimara s+ priFil+)i una Fari+?a? p6r +ncima ?+ las ?+ms, +n at+ncin a crit+ri6sp6lBtic6s, cultural+s y r+li)i6s6s, 6ptn?6s+ p6r +l ?ial+ct6 cu8qu+$6, +n +l prim+r cas6, y p6r la Fari+?a? lupaqu+$a, +n +l6tr6# 2+s?+ +nt6nc+s las Fari+?a?+s p6st+r)a?as, tant6 qu+chuas c6m6 aimaras, iniciar6n un p+n6s6 camin6 ?+sup+rFiF+ncia, +@tin)ui*n?6s+ +n +l tray+ct6 muchas ?+ +llas sin ?+ar rastr6s y ?+>ati*n?6s+ 6tras ant+ la am+na8a ?+ unamu+rt+ anuncia?a# TuFim6s qu+ +sp+rar +l si)l6 JJ para qu+ tal situacin ?+ ?+sampar6 s+ r+m+?iara +n part+, )racias al6s r+)istr6s l*@ic6s ?+ l6s mi+m>r6s ?+l C6l+)i6 ?+ !r6pa)an?a I21 ?+l !+r, mat+riali8a?6s +n +l 6ca>ulari6 !6lB)l6taIncaic6 D-M53E, y c6n la s+ri+ ?+ s+is ?icci6nari6s qu+chuas +?ita?6s p6r +l inist+ri6 ?+ 1?ucacin y +l Institut6 ?+1stu?i6s !+ruan6s D-MN4E# H+m6s inau)ura?6 un nu+F6 si)l6, y, n6 6>stant+ +ll6, n6 par+c+ qu+ hayam6s apr+n?i?6 lal+ccin: muchas Fari+?a?+s qu+chuas y aimaras p+rman+c+n i)n6ra?as an, hu*ranas ?+ t6?a ?+scripcin, y l6 qu+ +s

    p+6r, +n p+li)r6 ?+ inmin+nt+ ?+saparicin#

    2+ntr6 ?+ tal c6nt+@t6, +s un )ran aci+rt6 +l +su+r86 ?+ la 2ir+ccin ?+ 1?ucacin Gilin)O+ p6r al+ntar y 6m+ntar +lac6pi6 l*@ic6 ?+l qu+chua y ?+l aimara, pu+st6 ah6ra ?+ manii+st6 c6n la pr+s+nt+ s+ri+ ?+ ?icci6nari6s >ilin)O+s qu+, +n+l cas6 ?+ la prim+ra l+n)ua m+nci6na?a, n6 s+ circunscri>+ a la Fari+?a? cu8qu+$a nicam+nt+, y, +n +l cas6 ?+l aimara,r+t6ma una Fi+a tra?icin l+@ic6)rica p6c6 ms qu+ 6lFi?a?a# Qui+n+s pr+parar6n tal+s mat+rial+s, c6nFi+n+ ?+stacarl6,n6 s6n l+@ic)ra6s +ntr+na?6s +n +l 6ici6 sin6 +?uca?6r+s >ilin)O+s, +nam6ra?6s ?+ su l+n)ua natiFa, y c6mpr6m+ti?6sc6n la ?++nsa i?i6mtica y la r+iFin?icacin ?+ la cultura anc+stral an?ina# L6 qu+ n6 ?+>+ llamar a s6rpr+sa, pu+st6 qu+na?i+ m+6r qu+ +l pr6+s6r ?+ aula qu+ tra>aa +n las +scu+las rural+s para c6mpr+n?+r las Firtu?+s y p6t+nciali?a?+s qu+

    +nci+rra +l sa>+r tra?ici6nal an?in6 ?+p6sita?6 +n +l t+s6r6 l*@ic6 ?+ nu+str6s i?i6mas 6ri)inari6s# 2+spu*s ?+ t6?6, n6 +s?iBcil c6nstatar qu+, +n mat+ria ?+ l+@ic6)raBa an?ina, muchas F+c+s han si?6 simpl+s aici6na?6s qui+n+s n6s l+)ar6n,arrancn?6l6s ?+l 6lFi?6 t6tal, l*@ic6s y )l6sari6s qu+ +n much6s cas6s c6nstituy+n h6y ?Ba la nica ?6cum+ntacin qu+t+n+m6s para al)unas ?+ nu+stras l+n)uas#

    L6s F6ca>ulari6s qu+ ah6ra s+ pr+s+ntan s6n ?icci6nari6s +sc6lar+s parcialm+nt+ ilustra?6s, ?+ carct+r >ilin)O+# C6m6tal+s, su +@t+nsin +s r+?uci?a Dun pr6m+?i6 ?+ .,555 pala>rasE, pu+s pr6curan r+c6)+r +l l*@ic6 >sic6 y )+n+ral, y lainali?a? qu+ p+rsi)u+n +s +?ucatiFa 6>Fiam+nt+# an ?iri)i?6s +sp+cialm+nt+ a pr6+s6r+s y alumn6s, >uscan?6 r+6r8ar,+n +l c6nt+@t6 ?+l aula Dqu+ s+cularm+nt+ priFil+)ia al cast+llan6E, +l man+6 ?+ la l+n)ua anc+stral qu+, +n +l m+6r ?+ l6scas6s, cuan?6 n6 s+ la c6n6c+ pl+nam+nt+, Fa si+n?6

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    4/130

    aFasalla?a p6r +l >ilin)Oism6 sustitut6ri6 a aF6r ?+ la l+n)ua ?6minant+# 1n tal s+nti?6, l6s ?icci6nari6s c6nstituy+n unah+rrami+nta ?+ c6nsulta n+c+saria y 6>li)a?a al s+rFici6 ?+ la +?ucacin >ilin)O+ imparti?a +n l6s c+ntr6s ?+ +ns+$an8a, yaqu+, apart+ ?+ in6rmar y transmitir c6n6cimi+nt6s, r+sp6n?+n a la r+ali?a? lin)OBstica y ?ial+ctal inm+?iatas, +s ?+cir alus6 ?+ la l+n)ua tal c6m6 *sta s+ ?a +n +l c6nt+@t6 r+)i6nal y c6munitari6 an?in6s#

    Ci+rtam+nt+, un ?icci6nari6, c6m6 +l qu+ aca>am6s ?+ caract+ri8ar +n lBn+as )+n+ral+s, ?+>+ t+n+r al)unas pr6pi+?a?+squ+ ha)an ++ctiFa y prctica la inali?a? qu+ p+rsi)u+# Sin +m>ar)6, aunqu+ c6nF+nci?6s ?+ +ll6, +s l+)Btim6 r+c6n6c+rqu+, sin ?+sm+r+c+r l6s m*rit6s intrBns+c6s qu+ pu+?an t+n+r, l6s F6ca>ulari6s qu+ ah6ra s+ p6n+n +n man6s ?+ sus?+stinatari6s s+ ?+in+n m+6r p6r la natural+8a ms >i+n hB>ri?a ?+ su c6ni)uracin# 1n ++ct6, p6r un la?6, tant6 las+l+ccin l*@ica, qu+ n6 s+ circunscri>+ al F6ca>ulari6 >sic6, c6m6 la +structura ?+ las ?+inici6n+s, qu+ n6 si+mpr+ s6ns+ncillas, hac+n ?+ +st6s ?icci6nari6s instrum+nt6s ?+ c6nsulta ms am>ici6s6s, pu+s c6nsi)nan n6 s6lam+nt+ +l l*@ic6)+n+ral sin6 tam>i*n +l r++ri?6 a la cultura an?ina# 1n +st+ ltim6 asp+ct6, n6 sl6 l6s F6ca>ulari6s r+c6)+n +l us6 ?+ll*@ic6 s6ciali8a?6 y c6rri+nt+ sin6 tam>i*n +l +la>6ra?6, ya s+a c6m6 )l6sari6 +sp+ciali8a?6 para al)unas ?isciplinasD)ramtica, mat+mticasE, 6 c6m6 un int+nt6 p6r ?+purar la l+n)ua, ?+ntr6 ?+ un pr6y+ct6 ?+ r+iFin?icacin lin)OBstic60cultural DasB, p6r ++mpl6, la n6m+nclatura ?+ l6s ?Bas ?+ la s+mana 6 la ?+ l6s m+s+s ?+l a$6E# 2+ +sta man+ra, l6s

    ?icci6nari6s, al)un6s +n may6r m+?i?a qu+ 6tr6s, sin pr6p6n*rs+l6, ti+n+n un s+s)6 +ncicl6p+?ista, l6 qu+ tam>i*n s+ ?+aF+r +n l6s ++mpl6s pr6p6rci6na?6s para c6nt+@tuali8ar +l us6 ?+l l+@+ma intr6?uci?6, ya qu+ +n much6s cas6s s+inc6rp6ran, s6 pr+t+@t6 ?+ la ilustracin, 6tr6s tant6s c6nt+ni?6s ?+ 6r?+n cultural +min+nt+m+nt+ an?in6s, +n la 6rma ?+>ulas, m6ral+as, r+c+tas m+?icinal+s, + inclus6 p6+sBas# 1n cuant6 a las ?+ inici6n+s, *stas s+ hac+n +n l+n)ua natiFa,inclus6 allB ?6n?+ +l simpl+ +quiFal+nt+ cast+llan6 Dms an tratn?6s+ ?+ hispanism6sE hu>i+ra >asta?6# 2+>i?6 a +sta?+cisin ?+ +mpl+ar la l+n)ua natiFa c6m6 m+tal+n)ua+ ?+init6ri6 s+ ll+)a muchas F+c+s, inn+c+sariam+nt+, a c6mplicarla ?+inicin, ant+s qu+ a simpliicarla#

    Si+n?6 asB, c6nFi+n+ +nt6nc+s pr+)untars+ si t6?6 +ll6 p6?rBa ha>+rs+ +Fita?6, pr6curan?6 s+r ms c6h+r+nt+s c6n +l tip6?+ ?icci6nari6 qu+ s+ t+nBa +n m+nt+, 6, m+6r an, r+Firti+n?6 la int+rr6)ant+, si n6 p6?r +@istir al)una ustiicacin qu+n6 sl6 +@pliqu+ sin6 aFal+ la ?+cisin t6ma?a# Al r+sp+ct6, cr++m6s qu+ hay ra86n+s qu+ n6 sl6 ?an cu+nta ?+ ?ichaprctica sin6 qu+, al mism6 ti+mp6, la ustiican +n part+ al m+n6s# ;6s r++rim6s al +su+r86 p6r a?+cuar la l+n)ua ?++ntra?a c6m6 m+tal+n)ua+ para las ?+inici6n+s ?+ l6s l+mas 6 artBcul6s l*@ic6s, int+nt6 qu+ s+ Fi+n+ c6ncr+tan?6 +nnu+str6 m+?i6 sl6 +n las ltimas ?*ca?as, y ?+ntr6 ?+l c6nt+@t6 ?+ p6lBticas +?ucatiFas >ilin)O+s, c6m6 l6 pru+>an l6s?icci6nari6s qu+chuas y aimaras qu+ han i?6 apar+ci+n?6 +n l6s ltim6s ti+mp6s +n +l r+a an?ina +n )+n+ral D?+s?+ +l1cua?6r hasta G6liFiaE# 1n tal s+nti?6, las ?+inici6n+s 6r+ci?as +n l6s F6ca>ulari6s pr+s+nta?6s c6nstituy+n, al mar)+n ?+las limitaci6n+s y l6s s+s)6s qu+ pu+?an t+n+r, un +nsay6 ?+ r+l+@in c6nc+ptual y lin)OBstica, qu+ n6 p6r s+r t+ntatiF6?+a ?+ s+r +nc6mia>l+# C6m6 l6 +s +l an p6r intr6?ucir c6nt+ni?6s cultural+s ?+ rai)am>r+ an?ina +n much6s cas6sam+na8a?6s ?+ 6>s6l+sc+ncia cuan?6 n6 ?+ t6tal p+riclitacin#

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    5/130

    Hay un asp+ct6 inal qu+ ?+>+ t6mars+ +n cu+nta +n r+lacin c6n +l carct+r ?+ l6s ?icci6nari6s# Gastar r+c6rr+r las+ntra?as l*@icas para p+rcatarn6s ?+ qu+ n6 +stam6s aquB ant+ F6ca>ulari6s ?+ natural+8a puram+nt+ ?+scriptiFa, pu+saunqu+ aspiran a r+c6)+r +l l*@ic6 >sic6 usual, n6 r+nuncian, si >i+n implBcitam+nt+, al)un6s principi6s ?+ n6rmali8acini?i6mtica +l+m+ntal+s, ac6r?+s c6n las inali?a?+s p+?a))icas qu+ p+rsi)u+n# 1ll6 s+ +cha ?+ F+r, s6>r+ t6?6, +n la

    pr++r+ncia p6r una 6rma ant+s qu+ p6r 6tra, allB ?6n?+ hay Fariant+s l*@icas, p+r6 +n +sp+cial +n +l us6 n6rmali8a?6 ?+ la6rt6)raBa qu+chua y aimara, qu+ s+ ap6ya +n la Firtu? qu+ +nci+rra t6?6 sist+ma 6rt6)ric6 c6m6 instrum+nt6 qu+as+)ura la uni?a? ?+ la l+n)ua p6r +ncima ?+ la ?iF+rsi?a? qu+ pr+s+nta su mani+stacin 6ral# 1n +st+ s+nti?6 tam>i*n l6sF6ca>ulari6s ti+n+n una uncin p+?a))ica imp6rtant+, pu+s +stn llama?6s a c6nF+rtirs+ +n mat+rial+s ?+ r++r+ncialin)OBstica inm+?iata#

    C6n tal+s atri>ut6s, s+ +sp+ra qu+ +st6s ?icci6nari6s pu+?an cumplir, aunqu+ u+ra m+?ianam+nt+, c6n l6s 6>+tiF6stra8a?6s, >uscan?6 ll+nar l6s FacB6s ?+ in6rmacin qu+, +n un6s lu)ar+s ms qu+ +n 6tr6s, han F+ni?6 sinti+n?6, tant6ma+str6s c6m6 alumn6s, +mp+$a?6s +n +l us6 ?+ la l+n)ua natiFa +n las aulas, p+r6 tam>i*n +n la r+iFin?icacin ?+ lacultura anc+stral +n su ?im+nsin an?ina y naci6nal# S6>ra ?+cir qu+, pr+cisam+nt+ )racias a ?ich6 +mp+$6, s+ han p6?i?6

    mat+riali8ar l6s ?icci6nari6s qu+ ah6ra s+ p6n+n +n man6s ?+ c6l+)as y alumn6s#

    R6?6l6 C+rrn0!al6min61sp+cialista +n L+n)uas An?inas

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    6/130

    Qichwa 0 Qichwa

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    7/130

    Achalay# DrE# Sumaq qawakunanpaq allinchay utaq llimpiy# Sumaqchay# Adornar, hermosear.0 Yachay wasinchikta achalasun#0 A?6rn+m6s nu+stra +scu+la#Achanqaray# DsE# Chiqchirikuq rapiyuq, llantuypi wi$aq qura' wasikuna achalanapaq tarpusqa qura# Begonia.0 Achanqaray rapichawan achalasun#0 A?6rn+m6s c6n h6itas ?+ >+)6nia#

    Achikyay# -# DsE# !unchawpa piwi akchin# Alba. .# DrE# Tukuy tuta mana pu$uy# Amanecer.-# Achikyay chayaramun$a#0 Ya ll+) +l aman+c+r#.# Hawkallam achikyaniku#0 H+m6s aman+ci?6 tranquil6s#Achuwiti# DsE# !ukarikuq llimpiq ruruyuq sacha# ikuy allin rikukunanpaq achuwitipa rurunwan ti$inku# Achiote.0 Achuwiti rantiqmi, warma, rinki#0 ;i$6, ti+n+s qu+ ir a c6mprar achi6t+#Achuqalla# DsE# !unchawpas tutapas runamanta pakakuspa uchkun uchkun puriq purun uywa' quwipa, ratapa, chiwchipa yawarninta$utqunta suquspa kawsaq uywa# Huk llaqtakunapiqa unchuchukuwan riqsinkutaqmi# Comadreja.

    0 Runapa chiwchintam achuqalla tukurquchkan$a#0 La c6ma?r+a ya +st +@t+rminan?6 l6s p6llit6s ?+ la )+nt+#Achuqcha# DsE# Arwi arwi yura ' rakta qara ruruyuq' mikunanpa sunqunpi achka yana muruyuq' qichwa allpakunapi wi$aq kawsay#Qaranmantam saqtatapas chupitapas uchutapas ruranku# Caigua.0 !ayqa achuqcha uchuchata ruran#0 1l 6 +lla pr+para aB ?+ cai)ua#Aka# DsE# Hatun ispay# Runapa utaq uywapa uqitinmanta lluqsiq qupa# Heces, excremento.0 Akaqa millaytam asnan#0 1l +@cr+m+nt6 hu+l+ h6rri>l+#Aka kichki# DsE# "iksapi aka kurpayaptin mana akakuy atiy# Estreimiento.0 Achka tunasta mikuspaqa manam hamkata mikunachu, aka kichkim hapikun#

    0 Cuan?6 s+ c6m+ harta tuna, n6 s+ ?+>+ c6nsumir cancha, pu+s pu+?+ ?arn6s +str+$imi+nt6#Akakllu# DsE# Chiqchiniraq tuspasapa pisqu# Qaqakunapi, raqchikunapi uchkuspa tiyaq pisqu' 9akak0akak0akak nispa waqaq pisqu#Pito.0 Akaklluhinam qaqata tuquchkanki#0 1sts caFan?6 +n +l a>ism6 c6m6 +l pit6#Akatanqa# DsE# Tawa rapra, urunquy kaqlla, yana uru' aka ukupi kawsaq uru# Escarabajo.0 Ama akatanqahina akata kurpachiychu#0 ;6 ha)as r6?ar +l +@cr+m+nt6 c6m6 +l +scara>a6#Akay# DrE# Raku chunchulmanta uqitinta hatun ispay wischuy# Cagar, defecar.0 anam wasi punkupiqa akanachu#

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    8/130

    0 ;6 s+ ?+>+ ?++car +n la pu+rta ?+ la casa#Akchi# DsE# Tuta kancharichiq, aswan imapas chiwniq rikukuynin# Kanchi# Luz, claridad.0 Tutanqa akchiwanmi mikuna#0 1n la n6ch+ s+ ?+>+ c6m+r c6n lu8#Aklla# DsE# Sumaq sipas warmi' inkapa su$akusqan warmi# ujer escogida, !irgen.0 "ak akllaqa sumaqcham kachkan#

    0 Qu* >6nita +st +sa mu+r +sc6)i?a#Akllay# DrE# Allinllan rakiy' hukpas, achkapas su$akuy# Escoger, seleccionar.0 !apata akllay, arkuscha#0 arc6s, +sc6)+ la papa#Allay# DrE# Allpa ukupi rurukuna allachuwan hurquy# Escarbar, cosechar tub"rculos.0 Uqa allaqmi risaqku#0 Ir+m6s a +scar>ar la 6ca#Allinpay# DrE# Awqakuna hu$unakuy, allin kawsay# Amistar.0 Awqanchikwan allinpasun#0 Amist+m6s c6n nu+str6 +n+mi)6#

    Alliq# -# DsE# Ichuqpa huknin# #erecha. .# DsE# Riqsichiwaqninchik qillqakuna# #erecho.-# Alliq makiwanmi yaqa lliw runakuna mikunchik#0 La may6rBa ?+ la )+nt+ c6m+ c6n la man6 ?+r+cha#.# Runakunapa alliqninqa yarupasqam#0 L6s ?+r+ch6s ?+l h6m>r+ s6n i)n6ra?6s#Allpa# DsE# Tarpunapaq chakra' chaypim kawsaykuna wi$an' hinataqmi chaypi kawsanchik# $ierra.0 Allpa mana kaptinqa, manay ima sachapas wi$anmanchu#0 ;6 cr+c+rBa nin)n r>6l si n6 hu>i+ra ti+rra#Allqa# DsE# Yanawan yuraq llimpi# Blan%uinegro.0 Allqa pachayuqkuna pukllachkanku#0 L6s qu+ +stn F+sti?6s ?+ >lanc6 y n+)r6 +stn u)an?6#

    Allqu# DsE# Imapas sinqanwan musyaq uywa' runapa tiyaq masin uywa' chitakuna michiq, wasi waqaychaq# Perro.0 Allqutaqa wasi qawananpaqmi uywanku#0 Al p+rr6 s+ l+ crBa para qu+ cui?+ la casa#Allwina# DsE# Qaytukuna parisparislla arwinapaq tawa istaka takasqa# &rdidera, herramienta 'ara la urdimbre.0 Kay allwinaqa pakikurqusqam#0 1sta ur?i?+ra s+ ha>Ba r6t6#Alwirha# DsE# !urutuhina sukuchapi ruruq yura' ruruntaqa lawapipas, pikantipipas mikuna# Ar!ejas.0 Alwirqas pikantita yanurukuychik#0 !r+par+n un picant+ ?+ arF+as#Amachay# -# DrE# aqanakuq, awqanakuq, kaminakuq rakiy utaq allinyachiy# (e'arar, a'aciguar, defender. .# DrE# ;ina wa$uchiy# A'agar

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    9/130

    fuego.-# Allqu maqanakuqta amachanku#0 S+paran a l6s p+rr6s qu+ s+ p+)an#.# Anacha ninata amachan#0 Anita apa)a la can?+la#Amani# DsE# "awa qawaq, wi$achiq warmi# )odriza.

    0 "awaypa amaninta maskachkani#0 1st6y >usca?6 la n6?ri8a ?+ mi hi6DaE#Amaru# DsE# ana atakayuq, pampakunapi aysaykachakuq uru' kirunpi wa$uchiq hampiyuq saywa uru# (er'iente.0 Amaruqa wa$uchiq hampiyuqmi, amam asuykunachu#0 La s+rpi+nt+ +s F+n+n6sa, n6 n6s ?+>+m6s ac+rcar#Amatay# DrE# Ima ruraypas harkakuy# ichakuy# Prohibir, im'edir, !edar.0 Ama piwanpas maqachikuychu, amatakuy#0 ;6 p+rmitas qu+ al)ui+n t+ )6lp++, impB?+l6#Amu# DsE# ana rimaq# Upa, pamuchu# udo, sordomudo.0 Amu warmataqa manam pinqachinachu#

    0 ;6 s+ ?+>+ aF+r)6n8ar al ni$6 mu?6#Amuy# DrE# Simipi imapas waqaycharayay# *etener algo en la boca.0 Kiru nanaypaqqa kachi yakutam amuna#0 !ara +l ?6l6r ?+ mu+las +s >u+n6 r+t+n+r +n la >6ca a)ua c6n sal#Anchaq# DsE# Llipipita qaway# Luci"rnaga0 Anchaq kurum pinchi killa#0 La luci*rna)a +s un ins+ct6 lumin6s6#Anchiy# DrE# Unayniq wayrata suquspa aqmay# (us'irar.0 %Imamantam anchinki&0 %!6r qu* suspiras&Anka# DsE# Uqi wasayuq yuraq qasquyuq, aychallawan kawsaq pisqu# P5manta 5kama pachakcha tatki sayayniyuq# +a!iln.

    0 Suwa ankam chiwchichayta aparqun#0 1l )aFiln la?rn s+ ll+F a mi p6llit6#Anku# -# DsE# Sasa tipina, sasa llikina, sasa $utuna# Anaq# Quru# Elstico duro. .# DsE# Aychanwan tullu hu$uq qaytuhina aycha, manakachuy atina# $end-n.-# achu uywakunapa aychanqa anku ankum#0 La carn+ ?+ animal+s Fi+6s +s muy ?ura#.# Ankuy nanawachkan#0 + +st ?6li+n?6 +l t+n?n#Anqas# DsE# ana puyuyuq hanaq pacha kaqlla llimpi' chirapapa pichqa llimpin# Azul.0 Anqas waratam llikisqaku#

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    10/130

    0 Ha>Ban r6t6 un pantaln a8ul#Anta# -# DsE# ;ina kaqlla qilla' chaywanmi makina kuyuchiq kallpanta apachinku, 9+l+ctrici?a? nisqanpi# Cobre. .# DsE# Tumpapuyusqa hanaq pacha kaptin, puka qillu ninahina intipa qawakuynin# Celaje.-# Taytayqa anta minapim llamkan#0 i pa?r+ tra>aa +n la mina ?+ c6>r+#.# Anta rikukuptinqa, muchuymi kanqa#

    0 Cuan?6 apar+c+ +l c+la+ si)niica qu+ ha>r ham>runa#Antara# DsE# Lla$umantaraq rakukamantaraq sinrinpi awasqa qinakuna, pukuspa waqachina# am'oa.0 Antaraqa llakitam waqan#0 La 8amp6$a su+na trist+#Anyay# DrE# Allqupa waqaynin# Qaqchay# Ladrar, re'render.0 Allqum suwata anyachkan#0 1l p+rr6 +st la?ran?6 al la?rn#A$as# DsE# Chupasapa, tutallan puriq, imaymana uruchakuna mikuq, millay asnaq ispayniyuq, allqa qarayuq Dyana 0 yuraqE purun uywa#orrino, zorrillo.0 A$as ispayninwan amachakun#

    0 1l 86rrin6 s+ ?+i+n?+ c6n su 6rina#A$aychay# DrE# (uqanchikpaq ruraqta rimayninchikwan utaq sunqunchikwan chaskikuy utaq yanapakuy# Riqsikuy# Agradecimiento,gratitud.0 !ipas yanapasuptiykiqa, a$aychakuy#0 Si al)ui+n t+ ayu?a, a)ra?*c+l+#Apachita# DsE# Urqu qasa, chayninta puriqkunapa $an chutarikun# A'acheta, abra.0 Apachitaman chayaspanku puriqkuna rumichata churaykunku#0 Ll+)an?6 al a>ra l6s caminat+s ?+an pi+?ras#Apanqura# DsE# Hatun qampu# Tukuy rikchaqmi hatun apanqurakunaqa# Araa grande.0 "ak apanquraqa manam kachukunchu#0 1sa ara$a )ran?+ n6 mu+r?+#

    Apasankay# DsE# "a$uchiq hampiyuq hatun qampu' chay kachukuptinqa punkipakuymi hapikun' ranraranrapin apasankay yachan#$arntula.0 Apasankay kachusuptiykiqa punkipakuwaqmi#0 Si t+ m6r?i+ra la tarntula pu+?+ ?art+ inlamacin#Apay# DrE# Kaymanta wakman asuchiy# Lle!ar.0 Yachay wasiman quqawniykita apay#0 Ll+Fa a la +scu+la tu iam>r+#Apaychakcha# DsE# Tipi wiqaw, tawa rapra, waytapa miskin suquq purun uru# Rikchakuyninmanhinam kanku: waylis, aka waylis,apaychikchi, ninakara# A!is'a.0 Apaychakchaqa allpa pirqakunapi wasichakun#

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    11/130

    0 Las aFispas c6nstruy+n sus casas +n las par+?+s ?+ ti+rra#Api# DsE# Akuwan pitusqa, miskiyuq, pipu mikuy# azamorra.0 Kalawasa apita hawan simana yanusun#0 La pr@ima s+mana Fam6s a pr+parar ma8am6rra ?+ cala>a8a#Apichu# DsE# Rupa allpakunapi wi$aq kawsay, allpapa ukunpi suytuniraq ruruq miski kawsay# Camote.0 Apichuqa qillupas pukapas kullipas yuraqpas kanmi#

    0 Hay cam6t+s ?+ c6l6r ?+ amarill6, r66, m6ra?6 y >lanc6#Aptisqa maki# DsE# Kallpawan wichqarayasqa maki# Saqma, taka# Puo.0 Sapa punchawmi aptisqa makinta qawachiwan#0 T6?6 l6s ?Bas m+ hac+ F+r sus pu$6s#Apu# -# DsE# Qapaq urqu# #ios tutelar. .# DsE# Tukuy imayuq qullqisapa runa# Hombre rico, 'oderoso.-# Apu Rasuwillkaqa apu Sara Sarawan rimanakunmi#0 1l ?i6s tut+lar Ra8uhuillca y +l Sara Sara c6nF+rsan +ntr+ +ll6s#.# Qinchu Sunchu Aylluqa llumpay apukunam#0 La amilia Qinchu Sunchu +s muy p6?+r6sa#Aqa# DsE# Suramanta utaq imamantapas upispa rurasqa upyana' timpuchispa puquchisqa upyana yaku# Chicha.

    0 Tunas aqachata upyaykusun#0 G+>am6s chichita ?+ tuna#Aqallpa# DsE# Chawa sara, chawa hawas, chawa purutu, chawa imapas $utupasqa# Kuta# Cereal crudo molido.0 Sara aqallpachawan lawakurqusun#0 !r+par+m6s una s6pita ?+ maB8 m6li?6#Aqaruway# DsE# Tawa raprawan pawaykachaq uru# Chillikuman DchukllusE rikchakuq uru# Tinti# Langosta.0 Tarpuytam aqaruway pasaypaqta tukurqun#0 La lan)6sta t+rmin p6r c6mpl+t6 +l s+m>rB6#Aqchi# DsE# Anqas 0 chiqchi wasa puruyuq, yuraq qus$i qasquyuq purun pisqu' $awchi tuspayuq, sillusapa atakayuq, wa$usqaaychatapas kuruchakunatapas mikuq pisqu# Ankaman rikchakun# ilano.0 Aqchi waka akapi kuruchakunata maskaspa mikun#

    0 1l milan6 c6m+ >uscan?6 l6s )usan6s qu+ s+ +ncu+ntra +n +l +@cr+m+nt6 ?+ la Faca#Aqnu# DsE# Kilupa waranqa D-555E wakin tupu# +ramo.0 Huk kilu kuchinillapi %hayka aqnutaq kan %Cunt6s )ram6s hay +n un kil6 ?+ c6chinilla&Aqsu# DsE# !ampakama wayukuq pacha# Hatun waya pacha# $/nica de mujer.0 Sumaq aqsuta rantirqusqanki#0 Ha>Bas c6mpra?6 una tnica h+rm6sa#Aqu# DsE# (utupasqa rumichakuna' mayukunapa patanpi utaq hatu 0 hatun quchakunapa patanpi llapa $utu rumichakuna# Arena.0 Aquta hu$ukusun rantikunanchikpaq#0 R+unam6s la ar+na para F+n?+r#

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    12/130

    Aranwa# DsE# Runapa kawsaynin yachapayay' qawakunapaq unanchasqa yachapayay# #rama, comedia.0 Ayakuchupi ayllupa kawsaynin aranwata qawakusun#0 +am6s la c6m+?ia s6>r+ la Fi?a ?+ la amilia ayacuchana#Aranway# DsE# !ukllaytaki, kaypachapi kawsay yachapayaq taki# Yachachikuq llulla willakuy# Asitaki# Canto gracioso, burl-n 0caricaturesco1 fbula.0 Amawtanchikqa aranwaychatam sumaqta takin#

    0 ;u+str6 pr6+s6r canta >i+n la cancin 6c6sa#Armakuy# DrE# Lliw uku mayllakuy chuyanakuy# Baarse.0 Allinlla kawsayta munaspaqa sapa punchaw armakuy#0 Si qui+r+s FiFir san6, >$at+ t6?6s l6s ?Bas#Asiy# DrE# Kusisqa chaqcharayay' kusisqa kaspa imawanpas utaq imamantapas waqaqaqay# *e2r.0 Aranwaywanqa asinchikmi#0 ;6s r+Bm6s c6n las canci6n+s 6c6sas#Askanku# DsE# Kichkay kichkay chukchayuq yunka kuchi kaqlla purun uywa, uchuy uruchakuna mikuq' pipas hapiyta munaptinqa ruyrukichkaman tikrakuq uru# Erizo.0 Askankupa wasanqa kichkalla$am#

    0 1l l6m6 ?+l +ri86 +s +spin6s6#Asna# DsE# Ima waspipas sinqapa musyasqan# 3lor.0 Rusas waytaqa sumaq asnayuqmi#0 La r6sa ti+n+ un 6l6r ar6mtic6#Asnapa# DsE# ikuy miskichiq tukuy rikchaq yuyukuna# 4erbas aromticas, condimentos.0 Chay lawaman asnapata hinaykuy#0 !6nl+ y+r>as ar6mticas a +sa s6pa#Asnaq# DsE# Sinqapa musyasqan millay waspi DasnaE# aloliente, a'estoso.0 Asnaq chakikita mayllikuy#0 LaFa tus pi+s mal6li+nt+s#Asnay# DrE# Sinqawan millaypas miskipas waspiykuna musyay# Emanar olor.

    0 Qam miskichata asnanki#0 T hu+l+s ric6#Asnu# -# DsE# ula kaqlla wasi uywa' hawchityaq uywa# Burro. .# DsE# ana yachay atiq runa# Bruto, 'oco inteligente.-# Asnu hawchityamuchkan#0 1l >urr6 +st r+>u8nan?6#.# "ak maqtataqa asnu ninkum#0 A +s+ muchach6 l+ ?ic+n >urr6#Astay# DrE# Imatapas huklawman apay# Acarrear.0 "asi ruranankupaq rumita astanku#0 1ll6s acarr+an pi+?ras para c6nstruir la casa#

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    13/130

    Atipaq# DsE# Sasakuna llalliq runa# Haylliq runa# 5encedor.0 Atipaqta qipisun#0 Car)u+m6s al F+nc+?6r#Atipay# DrE# askasqa tariy' sasakuna atiy# Haylliy# Llalliy# 5encer, ganar.0 Runaqa pitapas atipayta munan#0 1l h6m>r+ qui+r+ )anar a t6?6s#

    Atiy# DrE# DsE# Imapas qispichiy' imapas ipay, sasakuna allinchay# Poder.0 "ayrapa atiyninqa manchakuypaqmi#0 1l p6?+r ?+l Fi+nt6 causa mi+?6#Atiy0atiy# DsE# Llumpay sasa, llumpay llumpay qipisapa# #ificil2simo, sobrecargado.0 Atiy 0 atiy qipiyuqmi rirqani#0 Y6 h+ i?6 s6>r+car)a?6#Atuq# DsE# Taklla rinri, llampu chukcha, allqu kaqlla, aycha mikuq purun uywa' wallpata, chitata, taksa uywakunata mikuq sallqa uywa#orro.0 Atuq$ataq wallpaykita suwarqunman#0 Cui?a?6 qu+ +l 86rr6 s+ ll+F+ tu )allina#

    Atuq atuq# DsE# Umanpi iskay kaptakuyuq uru, sikinpi ulluyunmanta miyu Dwa$uchikuq yakuE lluqsimun# Hukkunaqa sirasiraninkutaqmi# Alacrn.0 Atuq atuq ullurquwaptinchikqa qanchis rikchaq waytawansi qaqukurquna#0 Si t+ pica +l alacrn rtat+ c6n si+t+ clas+s ?+ l6r+s#Away# DrE# Qaytukunata allwispa pacha ruray# $ejer, urdir.0 (awpaq runakunaqa sumaqchatam pachakunata awarqanku#0 ;u+str6s ant+pasa?6s t+Ban muy >i+n las r6pas#Awqa# DsE# Runa masin chiqniq' pipaqpas mana allin munaq' chiqninakuq utaq maqanakuq# Enemigo, ad!ersario.0 "akin runaqa yachay wasipa awqanmi#0 Al)un6s h6m>r+s s6n +n+mi)6s ?+ la +scu+la#Aya# -# DsE# "a$usqa runa# Cad!er, muerto. .# DsE# Aya uya runa# Plido6a7.

    -# !ampana wasiman ayata apanku#0 Ll+Fan +l ca?F+r al c+m+nt+ri6#.# Aya uyayuq sipas kinraypi sayachkan#0 La s+$6rita ?+ cara pli?a +st para?a +n la +squina#Aycha# DsE# ana tulluyuq' uywapa utaq runapa qaran ukupi kaq# Carne.0 Allqu aychataqa manam mikunchikchu#0 ;6s6tr6s n6 c6m+m6s la carn+ ?+ p+rr6#Ayllu# DsE# Llaqtakunapi hu$unasqa tiyaq runakuna' huk wasipi lliw yawar masikama tiyaq runakuna# Comunidad, familia.0 Aylluykita riqsichiway#0 !r+s*ntam+ a tu amilia#

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    14/130

    Ayni# DsE# Kutichinakuspa llamkapakuy, yanapakuy# *eci'rocidad.0 Ayniqa ama chinkachunchu#0 Qu+ n6 ?+sapar+8ca +l tra>a6 r+cBpr6c6#Ayqiy# DrE# !imantapas, sasamantapas lluptiy# Esca'ar, huir.0 Yachay wasimantaqa manam ayqinachu#0 ;6 s+ ?+>+ +scapar ?+ la +scu+la#

    Aysay# DrE# akiwan imapas watuyuqta apay# Lle!ar con la mano.0 "arma unkunawan yakuta aysan#0 1l ni$6 ll+Fa a)ua +n >al?+#Aysakuy# DrE# Chakiwan makiwan pampanta lluqaykachakuy# akiwan sikiwan pampanta suchuy# Arrastrarse, re'tar.0 "awahina aysakuchkan#0 1st r+ptan?6 c6m6 +l >+>*#Aywiy# DrE# Yakuwan imatapas chuyachay# Enjuagar.0 akiykita aywiy0 1nu)at+ las man6s#Chachas.(s). utuniraq ruyru rapiyuq sacha. Anaq puka kulluyuq sacha; chiri allpakunapi wiaq. Huk llaqtakunapiqa chachakuma sutiwan

    riqsinkutaqmi. Chachacoma.- Chachas sachamanta killimsata ruranku.- De la chachacoma hacen el carbn.Chaka.(s). !aku chimpanapaq rurasqa an. "uente.- #lumpayta paraptinqa chakantam mayuta chimpana.- Cuan$o hay mucha llu%ia& el r'o $ebe cruarse por el puente.Chakana.(s). skay siqiwan utaq iskay kaspiwan (huknin sayanpa& huknin kinranpa) huusqa. Cru.- Chakatata qillqasun.- *racemos una cru.Chakatay.+. (r). "itapas chakatatahina churay.Cruar& atra%esar.,. (r). unkapi imapas chakatakuptin mana samay atiy. Hiqipay. Atorar&

    ahoar.+. aspiwan yarqata chakatay.- Atra%iesa con la ma$era la acequia.,. Aychawan chakatakurquspa yaqalla waun.- Casi muere atraant/n$ose con la carne.Chaki.+. (s). 0ayananapaq utaq purinapaqpas runapa kaqnin. "ie.,. (s). 1ana yakuyuq. 0eco.+. Chakiy nanawachkan.- 1e est/ $olien$o el pie.,. Chaki allpapiqa manam kawsay wianchu.- #as semillas no erminan en tierra seca.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    15/130

    Chakmay.(r). Champata pikuwan ima llamkanawanpas tikray& chakra ruray. 2oturar& barbechar& %oltear la rama.- !achay wasi chakranchikta chakmasun.- 3amos a roturar la chacra $e la escuela.Chakra.+. (s). awsaykuna tarpukunapaq allpa. Chacra $e culti%o.- Chakra yapuq hakuchik.- 3ayamos a arar la chacra.Chakuy.(r). 4ywatapas& urutapas& pisqutapas qatikachaspa hapiy. Caar.- 0apa wata wikuata chakunku.- *o$os los aos caan a las %icuas.Chala.(s). Hatun mama qucha hichpanpi rupaq allpakuna. Costa.- #ima llaqtaqa chalapim kachkan.- #a ciu$a$ $e #ima est/ en la costa.Chalay.(r). 2unapura imapas qunakuy. #lankikuy. *rocar& cambiar.- uchiykita chitaywan chalasun.- Cambiaremos tu chancho con mi o%e5a.Challwa.(s). !akupi kawsaq& lluchka ukuyuq& rikrankunallawan kuyuq& miski aychayuq mikuna mayu uru. "e.- Challwa aychaqa miskillaam.- #a carne $el pesca$o es riqu'sima.Challway.(r). Challwa hapiy& challwa challpay utaq chakuy. "escar.- 6ak mayupi challwakamusun.- 3amos a pescar a ese r'o.Champa.(s). Allpapi kipusqa qiwakuna. C7spe$.- Champata tikrasun.- 3olteemos el c7spe$.Champi.(r). 8illamanta rurasqa& sacha utaq imapas takana. Hacha.- ay champiwan sachata takasun& hinaspa yantasun.

    - Cortemos el /rbol con esta hacha& lueo trocemos leas.Chamqay.(r). matapas makiwan chuqay. #anar.- urpatam chamqarqamuwan.- 1e lan un terrn.Chanin.(s). mapas maychika kallpawan llamkasqa& hayka sasawan tarisqa. 3alor& precio.- skay sulismi kay lliklla sarapa chanin.- 9l precio $e esta manta $e ma' es $os soles.Chanikuy.(r). Aylluman qunapaq rakisqa mikuy. 0obrar o uar$ar comi$a para aluien.- 6awaypaqmi chanikusaq.- 9sta comi$a la uar$ar7 para mi hi5o.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    16/130

    Chanka.(s). 0iki chakamanta muqukama tullu aycha chayaq. "ierna& muslo.- uchipa chankanpiqa manam llumpay wira kanchu.- 9n las piernas $el chancho no hay mucha rasa.Chankay.(r). mapapas hawanta ichiy. "aso laro.- ustalpa hawanta chankaykun.- "as por encima $el costal.Chankaka.(s). 6irumanta& paqpamanta yakun timpusqa tikayaptin kurpasqa miski. Chancaca.- Chankakawan miski miskitam apita ruranku.- #a maamorra prepara$a con chancaca es mu ara$able.Chanrara.(s). Hiru chalankamanta rurasqa mana sunquyuq ruyru; uchkuchantam chanranyasqan uyarikun. Cascabel.- arnawal hamuchkana chanrara rantikunapaq.- !a est/ llean$o el carna%al para comprar cascabeles.Chapra.(s). 0achapa llau chaki yantankuna. Chamia.- Chapra yantawan ninata ratachinku.- 9ncien$en la can$ela con chamia.Chapuy.+. (r). makunapas kaypi chaypi llutanpi mastarquy.Desor$enar.,. (r). !akuwan aku hukllaway& qaquy. 1asaray. Amasar.+. #lapa pachantam piakurquspa chapuparqun.- Al molestarse $esor$en to$a su ropa.,. Akuta tanta ruranapaq chapuy.- Amasa la harina para hacer el pan.Chaqipa.(s). "arwanpi taqi ruruq siwara kaqlla llaqi; rurunmantam tantapaq machkata kutanku. *rio.- Chaqipa rutuqmi taytay rin.- 1i pa$re %a a cortar el trio.Chaqla.(s). mapas llaspay llaspay taqllasqa. Chapla. Aplana$o.- Chaqlay chaqlayta yurata sarurqun.- "is la rama hasta aplanarse.

    Chaqru.(s). *ukuy imakunapas hukllawasqa. Chaqwa& chapu. 1ecla$o.- Amay/ qichwa simita kastillanuwan chaqruychu.- :o mecles la lenua quechua con el castellano.Charanhu.(s). 4chuy hitaracha& pichqa hiru qaytuyuq& llauchalla waqaq hitaracha. Charano.- Amawtanchikqa charanhutam waqachin.- :uestro proesor toca el charano.Charapa.(s). Amaruhina umayuq& allillamanta puriq& rumi wasa yunka uru. *ortua.- Charapa aychatas chunchukuna mikunku.- Dice que los sel%/ticos comen carne $e tortua.Charpa.(s). 8achqa qachqa uyayuq imakuna. Aspero.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    17/130

    - Charpa maki llampuyananpaq limunwan llusiy.- "ara que la mano /spera se sua%ice& rtala con limn.Chaska.(s). "acha achikyaypi quyllurhina kancharispa rikukuq quyllur. 3enus.- 0apa punchawmi achikyamuptin chaskaqa qawakun.- *o$os los $'as al amanecer se %e el planeta 3enus.Chaskiy.(r). ma qusqapas hapiy& aypariy; pipas anri niy. 2ecibir.- uku timpu aywasqaytam chaskiwankichik.- *ienen que recibir la leche her%i$a que les alcano.Chapa.(s). #linki aywina. #a%a$or $e arcilla.- Chapata allichasun.- Arrelemos el la%a$or $e arcilla.Chatu.(s). Aqa allchanapaq& yaku apanapaq rurasqa uchuy maqmacha. "uyu. 3asi5a& c/ntaro.- Huk puyu aqata haywaykamuway.- Alc/name un c/ntaro $e chicha.Chawa.(s). 1ana chayasqa& yanusqa mikuy. Cru$o.- unturqa chawa aychallatam mikun.- 9l c$or come carne cru$a.Chawpi.+. (s). skayman niraqninkalla rakisqa.1ita$& me$io.,. (s). mapapas ukun& sunqun& puputin. Centro.+. Chawpi tutatam mamay chayarqamun.- 1i ma$re lle a me$ianoche.,.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    18/130

    - 9l tuku mala?ero me ro$ea.Chilakyay.(s). Chiwkikunapa waqaynin& wakin pisqukunapapas. "iar.- 1ikuymanta chiwchikuna chilakyamuchkan.- #os pollitos est/n pian$o a alta $e comi$a.Chilchi.(s). Chalanka. allapipi achka ruyru latachakuna chaqlasqa& waqananpaq hiru qaytuwan sinrisqa chalankachakuna. 0ona5a.- nti raymipi chilchita waqachinku.- 9n la iesta $el 0ol tocan las sona5as.Chilliku.(s). akllukunapi& ranrapi tiyaq purun urucha; chillik...chillik nispa waqaq urucha. >rillo.- 6asi ukupi chillikuqa chikis.- Dice que el rillo $entro $e la casa es $e mal auurio.Chillpa.(s). 4chku huntana qillpa& kakllu huntana. Cua.- Chillpata maskamuy misa takyachinapaq.- @usca una cua para sostener la mesa.Chillpi.(s). mapas llikchipasqa. #likchi. 2etacea$o& con lecos.- Chillpi rinri wakayta manachu rikurqankiB- :o has %isto mi %aca que tiene las ore5as leca$asB

    Chimpay.(r). 1ayupa utaq wayqupa huknin patanman puriy. Cruar.- 1ayuta chimpani chaka chakallanta.- Cruo los r'os slo por los puentes.Chinkay.(r). matapas wischukuy. 1ana rikuchikunapaq ayqiy& mana rikuchikuy. 9tra%iar.- 8ullqi chinkarqun.- "er$ise la plata.Chinqu.(s). Chuqllu puquchi kaqlla yanaqillu pisqucha& sarakunapi puquypi pawaykachaq pisqucha. iluero.- ma sumaqtam chinqu takichkan.- 8u7 bonito canta el 5iluero.Chintay.(r). 8ipa atakanwan sayapakuspa paway& hinaspa awpaq atakanwan chayay. 0altar.

    - 6iskakakuna raqchipi chintachkanku.- #as %icachas est/n saltan$o en las rocas.Chipi.(s). *ukuy ukunpi chukchayuq& runa kaqlla& yunkapi tiyaq sallqa uywa. usillu. 1ono.- Chipikunaqa yunkapim kawsan.- #os monos %i%en en la sel%a.Chiptiy.(r). 0illuwan wirpu llapiy& kaputiy. ichiy. "ellicar.-

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    19/130

    - #a %er$a$ %ence a la mentira.Chiqchi.(s). !ana yuraq huusqa utu llimpi. 1otea$o.- Chiqchi turuta rantikurqasayki.- *e %en$er7 el toro motea$o.Chiqniy.(r). "ipas mana munay; millakuywan sunqumanta qarquy. E$iar& Aborrecer.- 2una masinchiktaqa manam chiqninachu.- :o $ebemos o$iar a nuestros seme5antes.Chiqullu.(s). 4chkukunapi& kirakunapi tiyaq pisqucha; sumaq takichayuq uchuy pisqucha. 2uiseor.- Chay runaqa chiqulluhina rimaysapam.- 9se hombre es habla$or como el ruiseor.Chirapa.(s). 8anchis llimpiyuq puyu parapi rikuriq hatun muyu. Arco iris.-

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    20/130

    Chiwaku.(s). !anarikuq uqi& qillu tuspa& purun pisqu; Gchiwak& chiwak nispa waqaq pisqu. Chuchiku. Ioral.- Chiwakupa qisanpi iskay runtuchakuna kasqa.- 9n el ni$o $el oral hab'a $os hue%itos.Chiwchi.(s). 6awa wallpacha& wallpapa wawan. "ollo.- Chiwchikunaqa usasapam kachkasqaku.- #os pollos estaban pio5osos.Chiya.(s). "ikipa wawachankuna; pikipa runtusqan yuraqniq uruchakuna. #ien$re.- 1ana umayki chiyallaa kananpaq sapa punchawcha taqsakuwaq.- "ara que tu cabea no est7 llena $e lien$res $ebes la%arte to$os los $'as.Chuchaw.(s). "aqpapa kullun. 1auey.- Chuchaw qiruta kuchumusun.- 3amos a cortar ma$era $e mauey.Chuchuqa.(s). skuspa chakichisqa chuqllu. Chochoca.- Chuchuqa lawaqa miskicham.- #a sopa $e chochoca es rica.Chukcha.(s). 2unapa umanpi wiaq Gmillwakuna; wakin uywakunapa& kawsaykunapipas wiaq saprakuna. Cabello& pelo.

    - 6ak machuchapa yuraq chukchantam rutusaq.- 3oy a cortar el cabello cano $e ese anciano.Chukchu.(s). !unka chuspi kachukuptin rupapakuspa katatatay unquy. "alu$ismo& malaria.- !unka risqanpim chukchuwan hapichikamun.- Cuan$o ue a la sel%a le $io el palu$ismo.Chuku.(s). 2upaymanta harkachikunapaq umaman churakuna pacha. 0ombrero.- Chukuytam wischurquni.- He per$i$o mi sombrero.Chukulli.(s). 4mapi muyuchinapaq lliklla. 1antilla $e la cabea.- Chukulliyta quykamuway.

    - Alc/name mi mantilla $e cabea.Chulli.(s). 4mata nanachistin& sinqata sutuchistin& ruparichistin ima chiripi rikuriq unquy. Catarro& ripe.- Chulliwanmi kachkani.- 9stoy con la ripe.Chullpi.(s). 8arayasqa aycha& tiquy tiquy suqruwan churakusqa. Callo. Chullunku. (s). Chiriwan rumiyasqa yaku. 8asa& lasta. Hielo& hela$a.- 4mayki punkiruptinqa& qasawan laqay.- Cuan$o se hinche tu cabea ponte emplasto $e hielo.Chulluy.(r). !aku ukupi nuyurayay; yakupi imatapas nuyurayachiy. Disol%er& remo5ar.- "urututa yanukunapaq chulluy.- 2emo5a el ri5ol para cocinar.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    21/130

    Chunka.(s). squnman qatiq yupa; qillqanmi kaynaJ +K. Die.- Chunka punchawpim kay ruranata qispichisun.- 9ste traba5o lo terminaremos en $ie $'as.Chuu.+. (s). Chulluchispa& sarupaspa chakichisqa papa."apa $eshi$rata$a.,. (s). 4ywakunapa utaq urukunapa awchi sinqan.:ari $eanimales.+. "atachiman chuuta hinasun.- "onamos chuo al patachi.,. 6akapa chuunman kichka laqakarqamusqa.- 0e hab'a incrustra$o espina en la nari $e la %aca.Chupa.(s). 4ywakunapa sikinmanta waskahina warkurayaq chukchayuq tullu aycha. "isqukunapa sikinpi hatun puru. Cola& rabo.- 4ywakunaqa chupanwanmi chuspita manchachin.- #os animales espantan a las moscas con su rabo.Chupi.+. (s). !akuyuq kachi mikuy.0opa.,. (s). China uywakunapa yaku ispaynin lluqsimuq uchku& warmipa rakan. 3aina& seoemenino.+. 4lluku chupita yanukusqa mamayqa.- 1i ma$re hab'a prepara$o sopa $e olluco.

    ,. China uywakuna wachanayaypaq kaptinqa chupinmi punkiyta qallaykamun.- Cuan$o los animales hembras est/n por parir se les hincha la %aina.Chuqi.(s). Hiruman qatiq rupay apaq wirpukuna. 1etal.- Chuqitam takachkanchik.- 9stamos chankan$o el metal.Chuqllu.(s). #ichiyuqhina llullu sara. Choclo.- Chuqlluta yanukusun kisuyuq mikunapaq.- 0ancochemos el choclo para comer con queso.Chuqru.(s). Huk awillanwan rikukuq& huknin awsa. *uerto.- Chuqru alluqm anyachkan.

    - 9l perro tuerto est/ la$ran$o.Chuqu.+. (s). awchi umayuq raku sikiyuq wankarhina siqi. Cono.,. (s). 1aytusqa kaspikuna. Ata$o.+. 4manman churakunankupaq iskay chuquta ruranku.- Coneccionan $os conos para que se ponan a su cabea.,. skay chuqu suqusta wikrisaq.- 3oy a carar $os ata$os $e carrio.Churay.(r). mapas makiwan maymanpas saqiy. "oner.-

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    22/130

    - ntipa churin waqachkan.- 9l hi5o $e nti es/ lloran$o.Churu.(s). !akupiraq& allpapiraq kawsaq& waqrahina punchuyuq lawta uru. Caracol.- 1ayupa patanpi churukunata huqarimusun.- 3amos a coer los caracoles que est/n al bor$e $el r'o.Churuna.+. (s). "isqukunapa awchi Gsimin. *uspa."ico.,. (s). awchi umayuq llamkana qiru. Chuyka. Herramienta $e labrana.- Chiwchikunapa churunta quruykunam mana tuspanakunankupaq.- Debemos cortar el pico $e los pollos para que no se picoteen.- Churunawan uchkuy.- Ha hueco con la herramienta.Churiyay.(r). 6armi chichuchiypas wachachiypas. "rocrear& 9nen$rar.- Churiyarquspaqa manam churita saqirqunachu& aswanmi mikuchina& pachachina& yachay wasiman churana.- Cuan$o se enen$ra un hi5o no hay que aban$onarlo; por el contrario& se le $ebe alimentar& %estir y e$ucar.Chusiq.(s). *uku kaqlla& aycha mikuq& tutan waqaq uchuy pisqu; Gpak...pak...pak nispa takiq pisqu. "akpaka. #echua.- Chusiq waqaptin runam waunqa.- Cuan$o la lechua canta morir/ una persona.

    Chuspi.(s). *aksa chiririnka kaqlla& qupakunapi tiyaq millay yana uru. 1osca.- Chuspimantam unquy kan.- #a mosca es causante $e enerme$a$es.Chuwa.(s). 1ati kaqlla mikuy qarakuna. "lato.- Huk chuwa chupitam qaraykuwan.- 1e ha ser%i$o un plato $e sopa.Chuya.(s). 1ana qanrayuq& allin aywisqa. #impio.- Chuya yakuta wisimuy.- 0aca el aua limpia.Chuyayachiy.(r). "utkapas qachapas chinkachiy. Clariicar.

    -

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    23/130

    - 9l molle nue%amente hab'a brota$o.lla.(s). 2una kaqlla& uru kaqlla rumi; tutan waqaq qaqchu mana allin riqi; taksa layqacha. 0er m/ico encanta$o.- *utanmi illa turu waqamun.- 9n las noches brama el toro m/ico.nchik.(s). 8illu wayta& sutkupi ruruq kawsay; chaywanmi punchita ruranku. 1an'.- nchikta uchu kutapaq hamkarquy.- *uesta el man' para a5' moli$o.nka.(s). *awantinsuyu llaqtkunapi hatun kamachikuq. nca.- nka "achakutiqqa *awantinsuyu llaqtata wiachirqa.- 9l nca "achacLtec epan$i el territorio $el *ahuantinsuyo.iy.(r). Chiqap kasqan umanchakuy; imapas umapi chiqapchay. Creer.- *ayta 4rqupipas iinim.- *ambi7n creo en el Cerro.nti.(s). Hanaq pachapa& kay pachapa chawpin& supa supay rupaq& kikillan kachayniyuq& punchaw kanchiq hatu hatun quyllur. 0ol.-

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    24/130

    - Co5amos tunas en la canasta.schu.(s). 4qupi& punapi& wiaq llau suqlla; chaywanmi wasita qatanku. chu. "a5a.- schu ischupi samariq puyu.- :ube que $escansa entre los ichus.sku.(s). !anusqa rumimanta lluqsiq yuraq machka; pirqakuna laqanapaq utaq llusinapaq machka. Cal& yeso.- !achay wasinchikta iskuwan llusirqusun.

    - 3amos a tarra5ear con yeso nuestra escuela.skuy.(r). 1akiwan qachispa quruntanmanta sara rakiy. Desranar.-

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    25/130

    acharpariy.(s). 2ipuqpaq rurasqa raymi; takiywan& tusuywan ripuq kachariy. Despe$i$a especial en las iestas.- *umaspa wasinpim kacharpariy kachkan.- 9n la casa $e *om/s hay una $espe$i$a.achi.(s). !akupi chulluq puchqu puchqu puka rumi utaq yuraq rumichakuna. 0al.- achita waka llaqwachkan.- #a %aca est/ lamien$o la sal.

    achi kachi.(s). 8ispi raprayuq& aqaruway sayay purun uru; pipas chayamunanpaqmi wasipi pawakachan. *isi tisi. #ib7lula.-

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    26/130

    allpachay.(r). Atiqyay. 9sorar& otalecer.- "ay runakunata kallpachan.- Ml ortalece a las personas.amachiq.#laqtakunapa& huukunapa akllasqan qullana runa; kamachiy chiqapchachiq runa. Autori$a$.- Chay kamachiq suwa suwa kasqa.- 9sa autori$a$ hab'a si$o la$ron'sima.

    amachiy.+. (r). matapas ruranapaq rimay. Er$enar.,. (s). Allin kawsay an.:ormas.+. #laqta kamachiq allinta kamachichkan.- #a autori$a$ $el pueblo est/ obernan$o bien.,. #laqtapa kamachinanta uyarispaqa allintam kawsasun.- 0i actuamos conorme a las normas $el pueblo con%i%iremos bien.amiy.(r). 1illa simiwan rimay. nsultar.- "ayqa nisyutam runa masinta kamin.- 9l (ella) insulta $emasia$o a su compaero.aay.(r). :inawan imapas rupachiy. 8uemar.- 1anam sachata kaanachu.

    - :o hay que quemar los /rboles.ancha.(s). 4ywakunapa puunan wichqasqa muyu. *ama. Corral& cerco& canchn.- Chitapa kanchanta rurasun.- Haamos el corral $e las o%e5as.aniy.(r). Allqupa hinaspa allquniraqkunapa kachukuynin. 1or$er.- Allqu suwata kanirqun.- 9l perro mor$i al la$rn.anka.(s). 0ansapi watiyasqa aycha. Asa$o.- uchi kankaqa miskillaam.- 9l asa$o $e chancho es riqu'simo.

    aqu.(s). #lumpay arus mikusqa kaskitakuywan nanaq unquy. @eriberi.- aqu unquywanmi kachkani.- 9stoy con la enerme$a$ $el beriberi.arka.(s). 6akapa chaki akan. @osta.- arkawan ninata qullinku.- Con la bosta se conser%a la brasa.aru.(p). 1ana hichpachu& aswan unaypi chayana. #e5os.- arum #ima llaqtaqa.- #a ciu$a$ $e #ima que$a le5os.asarakuy.(r). 6armiwan qariwan hukllawanakuy; qusakuy& warmikuy. Casarse.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    27/130

    - uraq wawqiymi mincha kasarakunqa.- 1i hermano mayor se casar/ pasa$o maana.aspi.(s). 0achapa mana rapiyuq tullu. 1ana kallmayuq sachapa llauniq tullu. "alo.- Ama kaspiwan wakata maqaychu.- :o olpees a la %aca con el palo.asukuy.(r). "ipas kamachisqan anri niy; kamachisqa ruray. Ebe$ecer.

    - *ayta mamanchiktaqa kasukunam.- Hay que obe$ecer a nuestros pa$res.atatatay.(r). 6irpupa tusuykachaynin. atkatatay. *emblar.- Chukchuwanmi katatatachkan.- 9st/ temblan$o con el palu$ismo.awa.(s). "atarasqa qaytu. Hui. 1a$e5a.-

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    28/130

    - 9ste chancho(a) nero(a).,. Allin kay.- 9star bien.aya.(s). 2upaypi chakichisqa uqa. Caya.- aya yanuytam qaraykusqa.- #e hab'a ser%i$o caya sancocha$a.

    aylla.(s). Chaywan kuska& kaypipuni. Hichpa. Cerca.- ayllapim yachay wasiyqa.- 1i escuela est/ cerca.ayra.(s). Hampatu kaqlla& yakupi kawsaq purun uru. arya. 2ana.- ayra chupiqa allinmi qaliyanapaq.- 9l cal$o $e rana es bueno para sanar.ichay.(r). 6ichqasqa kachariy; imapas anchay. Abrir.- Nanllayta kichay; maykamapas risaqmi.- 0lo abre mi camino; ir7 $on$e sea.ichka.(s). 0achapa utaq qurapa tipan& awchi tipa. 9spina.

    - *unaspa kichkanwan uruchakunata tipasun.- Con espinas $e tuna haremos nuestro insectario.ichki.(s). 1ana kamariq kikllu. 9strecho.- ichki anpi tuparqunchik.- :os encontramos en un camino estrecho.ichpan.(s). 6iksa ukupi llukllurikuq puka aycha; chaypim hayaq laqarayan. ukupin. H'a$o.- ichpan tiqtiqa ancha sumaqmi.- 9l h'a$o rito es muy bueno.ikinchay.(r). "itapas riqsichikuyninwan& ima sialninwanpas riqsiy. $entiicar.- amachikuqkunam runakunata kikinchachkanku.

    - #as autori$a$es est/n i$entiican$o a las personas.ikuy.(r). 0ipaspa yawar unquynin; sapa killa rakanmanta yawar wischuy. !awarpakuy. 1enstruar.- 0ipasqa kikuchkasqam.- #a muchacha estaba menstruan$o.illa.+. (s). nti kaqlla tutan akchiq mama quyllur. #una.,. (s). 0apa kimsa chunka punchaw. 1es.+. illa wauchkana.- #a luna est/ entran$o al cuarto menuante.,. 0apa killam wasi masiy kutimun.- 1i %ecino retorna ca$a mes.illimsa.(s). :ina wauptin chirisqa yana sansa. illimpa. Carbn.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    29/130

    - aypim killimsawan qillqasaq.- Aqu' escribir7 con el carbn.illimsay.(r). illimsa ruray. "reparar carbn.- Chachasmantam killimsata rurachkani.- 9stoy hacien$o carbn $e chachacoma.illinchu.(s). 4masapa& kurku tuspa& aycha mikuq& chiqchirikuq purun pisqu. Cern'calo.

    - illinchu uywakusqaytam allqu manchachin.- 9l perro asust al cern'calo que cr'o.inray.(s). 8atapi& waqtanpaman suni an& mana wichaychu. Horionte& tra%7s.- 6akaykiqa kinraytam chinkaykun.- *u %aca se per$i en el horionte.inwa.(s). "uka sisa& utu ruru& achita kaqlla kawsay; lawapi& pikantipi mikuna ruru. 8uinua.- inwata tarpukusun.- Culti%emos la quinua.ipu.+. (s). 0apa watasqa muquchu.:u$o.,. (s). !upanapaq qaytupi muquchukuna. 8uipo& Cira.+. "askasun kay kiputa.

    - Desatemos este nu$o.,. ipupim nkakuna yachayninta taqiqku.- #os ncas uar$aron sus saberes en el 8uipu.ipuy.(r). 6atay. mapas wataspa hapichiypas huuypas. #ea.- !antata kipuy mana wichinanpaq.- Amarra la lea para que no caia.iri.(s). awsaqpa panchisqa utaq kuchusqa aychan. Heri$a& Llcera& llaa.- iriy nanawachkan.- 1e $uele mi heri$a.irkinchu.(s). awchi chuu& kutu rinri& mana kiruyuq& rumi rumi qarayuq& taksa ataka& kuchi uya& yunkapi kawsaq purun uru. Arma$illo.

    - irkinchu piskaqa rumiy rumi waqram.- #a bolsa $el arma$illo es $ura como el cuerno.irpana.(s). 1anka utaq imapas wichqana. *apa$era.- Chay kirpanata maylliy.- #a%a esa tapa$era.irpay.(r). ma uchkupas wichqay. *apar.- "irqapa uchkunkunata mituwan kirpay.- *apen los huecos $e la pare$ con barro.iru.(s). 0imipi sarakaqlla tullukuna& chaywanmi mikuyta kachunchik. Diente.- irunchiktaqa puunapaqmi aywina.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    30/130

    - Antes $e $ormir $ebemos la%ar nuestros $ientes.ispiu.(s). #lukinapaq rurasqa uchuy tantacha. "uyllu. "anecillo.- Awilaymi kispiuta llukiykamuwan.- 1i abuela me ha in%ita$o panecillos.isu.(s). #ichimanta lluklluyasqa mikuna. achipa. 8ueso.- isu tiqtita mikurqankichuB

    - Has comi$o queso ritoBiswar.(s). !uraq kullu& punakunapi yachaq sacha. 8uishuar (arbusto serrano).- iswartaa yantarqusun.- Haamos lea $e quishuar.ituy.+. (r). mapapas karkankuna hurquy& lluchkachay. Chuyanchay. #impiar& pulir.,. (r). "apapa& uqapa& maswapa chikllipankuna&sapinkuna wituy. 8uitar los retoos.+. arka papata kituy.- #impia la papa sucia.,. *arpunapaq papapa sapichankunata kituy.- 8uiten las ra'ces $e la papa para sembrarlas.

    iwicha.(s). inwa kaqlla utu ruru kawsay; hamkapi& upitupi& machkapi& allin kallpayuq kanapaq mikuna kawsay. Achita. 8uihuicha.- Allin yuyaysapa kanapaq kiwichata mikusun.- Comamos quihuicha para tener buena memoria.uchi.(s). 6inti chuu& qanra mikuq wasi uywa. 6iranrayku& chicharunrayku uywasqa. Cer$o& chancho.- uchita nakakusun.- Deollemos el chancho.uchpay.+. (r). mapas waqta allpapi kurpahina kuyuy.2o$ar.,. (r). "itapas pampaman wichichiy. *umbar.+. 2umi kuchpakamuchkan.- #a pie$ra est/ ro$an$o.,. 4ywata kuchpaykuy

    - *umba al animal.uchus.+. (s). 1aki pataraq muquchu.Co$o.,. (s). skay siqi chakatapa awchin. Onulo.+. uchusninta llaqllarukusqa.- 0e hab'a $esolla$o el co$o.,. Allichananpaq kuchusta apan.- #le%a el /nulo para que uar$e.uchuy.(r). uchilluwan utaq ima kuchunawanpas wituy& kuchpay& chitqay. Cortar.- 0ansapi kankanapaq aychata kuchuykuy.- Corta la carne para asar en la brasa.ukuli.(s). Hatun urpitu& urpitu kaqlla hatun uqi pisqu. 8uqutuwa. *orcaa.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    31/130

    - ukulikunaqa sumaqtam kuyanakunku.- #as torcaas se cui$an muy bien.ullancha.+. (s). schu qipichanapaq awasqa. ,. Challwanapaq awasqa llika. #luku. 2e$.- Chay kullanchata challwanapaq apasun.- #le%aremos esa re$ para pescar.ulli.(s). 0ani llimpi& yana quyu llimpi. 1ora$o.

    - ulli saramanta aqakurqusun.- "reparemos chicha $e ma' mora$o.ullku.(s). *aksa urpitucha& puka chuspa purun uywa. *rtola.- "arischanwanmi kullku purin.- #a trtola an$a $e par en par.ullu.(s). 0achapa raku kaspin. *ronco.- 6ak kulluta yantarqusun.- Haamos lea $e ese tronco.umuy.(r). +. 4mata kurkuy.Aacharse.,. "inqakuspa mana kutipakuy& saruchikuy. Humillarse& subestimarse.+. "inqakuspanqa uman kumusqan purin.

    - Al a%eronarse camina con la cabea aacha$a.,.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    32/130

    - #os nios tocan la trompeta.urpa.(s). 2umiyasqa allpa. *errn.- urpawanqa amam chamqanakunachu.- :o hay que tirarse con terrones.urpay.(r). "utquypi kisu ruray. Hacer quesillo en orma $e terrones.- 1amaymi kisilluta kurpan.

    - 1i ma$re hace quesillo.uru.(s). Aqaruway urukuna& mikunakunapa ukunpi wiaq urukuna. 4ru& usano.- "apa kurutaqa wauchinam.- Hay que eliminar los usanos $e la papa.urur.(s). 2uyrupi muyuchasqa qaytu. E%illo.- *awa kururmi punchuykipaq kanman.- Cuatro o%illos alcanan para tu poncho.ururay.(r). 8aytuta muyuchispa kurur ruray. E%illar.- "uka qaytuta kururaychik.- E%illen el hilo ro5o.

    usikuy.(r). Alli allin kay; asi asilla kawsay. Alerarse.- Allin kasqaykiwan anchata kusikuni.- 1e alero mucho con tu bienestar.usiy.(s). 1ana sasachakuykunawan hawka kawsakuy. Aler'a.- usiy pacha.- *iempos $e aler'a.uta.(s). utu aku. 1oli$o.- 0ara kutata rantikusun.- 3amos a %en$er ma' moli$o.utay.(r). 1araypi tunaywan utaq makinawanpas utuchiy. 1oler.

    - Chuqlluta kutasun humintapaq.- 3amos a moler el choclo para hacer humitas.uti.+. (s). 8aspa chukcha.Crespo.,. (s). !apa ruray. 2epetiti%o.+. uti chukcha warmachatam rikurqamuni.- He %isto un niito crespo.,. *akipi kuti niptinqa iskay kutim takinki.- 0i en la cancin $ice Gkuti entonar/s $os %eces.utichinakuy.(r). Ayninakuy. De%ol%erse un a%or mutuamente.- #lamkayninkuta kutichinakunku.- 0e $e%uel%en el a%or que se hicieron en el traba5o.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    33/130

    utipakuy.+. (r). 1aqakuqta sarukuqta aswan kutichiy.2ebelarse.,. (r). "ipas qaqchakuqta harkakuynin. Deen$erse.+. 1anam warmakunaqa tayta mamanta kutipakunanchu.- #os hi5os no $eben rebelarse contra sus pa$res.,. #lumpay maqasqa allquqa kutipakunmi.- 0i el perro es muy maltrata$o tien$e a $een$erse.utiy.(r). 1aypia kaspapas kasqanman hamuy. 3ol%er.

    -

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    34/130

    - 9n un espe5o ran$e se %e to$o mi cuerpo.#irqu.(s). Huklaw qawaq; wiksunpaman qawaq. 8iwsu. @ico.- #irqu wawata hampichimuy.- Ha curar al nio bico.#iwi.+. (s). 4manpi hiru muquchuyuq utaq chawa qara muquchuyuq waska.@olea$ora.,. (s). "atarakuq& mana suni sayaq& qiwiykachakuq&mana kallpayuq. #ao& l/ci$o.

    +. 4manpim liwiwan waqtarqun.- #e ha olpea$o con una bolea$ora en la cabea.,. #iwi siki warayuqmi purichkan.- Camina con un pantaln hola$o.#iwru.(s). awinchanapaq qillqasqa; achka rapipi maytusqa qillqakuna. unan punchawkunaqa 8illqa maytuwanam riqsinku. #ibro&teto.- !achaq masiy qillqa maytuta awinchaychik.- #ean el teto !achaq masiy.#uqma.(s). 8umir qarayuq& miski qillu machka mikuy ruruyuq sacha. #Lcuma.- 6antapiqa sumaqllaam luqma wian.

    - Hermosas lucumas crecen en la ciu$a$ $e Huanta.#uqsu.(s). 8aripapaq& urqu uywapapas qurutan. 9scroto& test'culo.- *urupa luqsunqa allin mikuymi.- 9l escoroto $el toro es buen alimento.#laki.(s). :anayniyuqhina qawakuy; waqaq uya kay. *ristea.- #lakim hapiruwan.- 1e $io una tristea.#laklla.(s). 1anchaq sunqu runa& imawanpas manchakuq runa. Cobar$e& t'mi$o.- #laklla runakunaqa manam wasi punkutapas lluqsiyta munanchu.- #os hombres cobar$es no quieren salir ni a la puerta $e su casa.

    #lama.(s). awchi rinri& kunkasapa& asnu sayay& millwayuq& qipi apaq& kaspi chaki& taka chupa& punapi yachaq wasi uywa. #lama.- #lama rutuy chayaramuchkana.- !a est/ llean$o la esquila $e llamas.#lamkay.(r). mapas ruray. *raba5ar.- !arqa aspiypi llamkamusun.- *raba5emos en la limpiea $e la acequia.#lampu.+. (s). 1ana qachqachikuq millwahina imakuna.0ua%e.,. (s). skuniraq rumi& chayta turpaspa *ayta 4rquman& Apukunamanpukuna. "ie$ra calia.+. "alta 2umiman llamputa pukuykuy.- 0opla la pie$ra calia a "alta 2umi.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    35/130

    ,. 6awapa uyanqa llampullam.- 9l rostro $el nio es sua%e.#lanki.(s). Chakiman churakuspa purinapaq carro llantanmanta rurasqa. E5ota.- ay wata iskaytaam llankita taytay tukurqun.- 9n el presente ao mi pa$re termin $os o5otas.#lantu.(s). mapapas rupaypa akchipa kanchanwan yupin rikukuq.0ombra.,. (r). 2upaymanta& paramanta amachakuy. "roteerse $e la

    sombra o $e la llu%ia.- #lantunwan mancharikuni.- 1e asust7 con su sombra.- "aramanta machaypi llantukun.- 0e protee $e la llu%ia en la cue%a.#lau.(s). 1ana rakuchu& aswan tullulla. Dela$o.- #lau waskatam kuchi tipirun.- 9l chancho arranc la soa $ela$a.#lapchay.(r). 1ana hapispalla tupaykuy. #lamiy. *ocar con la mano.- #lapchaykuptiymi qaparin.

    - Apenas lo toqu7& rit.#lapiy.(r). matapas makiwan hapispa apiyachiy. Aplastar con los $e$os.- 0inqantam llapirqun.- #e aplast la nari#laqi llaqi.(s). 2aku tulluyuq kichka chapra qura. Iaraparrilla.-

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    36/130

    - Hatun rumiqa llumpaytam llasan.- #a pie$ra ran$e pesa $emasia$o.#lata.(s). 1itu aywina. Chapa. #a%a$or $e arcilla.- #latata allinchasun.- Arrelemos el la%a$or $e arcilla.#latan.(s). Hamkayuq& kisu kutayuq& tumpan uchuyuq& wakatayniyuq kutaspa pitusqa mikuy. >uiso picante.

    - #latanniyuq quwi tiqtiqa miskisum.- 9l cuy chacta$o con uiso picante es riqu'simo.#lika.(s). #awtahina laqakuyuq qaytuhinawan awasqa tuqlla. *elaraa.- 8ampupa llikanta awan mikuynin hapinanpaq.- #a araa est/ te5ien$o su telaraa para atrapar sus alimentos.#likiy.(r). matapas chillpiy& latapata utaq rapita kallpawan llikchiy. 2omper& rasar.- Ama qillqa rapiykichikta yanqapuni llikiychikchu.- :o rompan sus ho5as por las puras.#liklla.(s). 8ipikunapaq utaq llikllatakunapaq awasqa pacha. 1anta.- Achka llikllakunata awaspa rantikuchwan.

    - "o$r'amos te5er muchas mantas y %en$erlas.#lilli.(s). #lumpay rupaywan panchisqa runapa utaq uywapa aychan. 9scal$a$ura.- 6awapa llillintaqa akuwanmi hampina.- #a escal$a$ura $el nio se cura con harina.#limpi.(s). marikuq kay. anmiJ qillu& puka& yuraq& kulli& imarikuqpas. Color.- "uka llimpim yawarqa.- #a sanre es $e color ro5o.#limpiy.(r). marikuq llimpiwanpas llusiy& mismichiy. "intar& colorear.- ay riqita qumirwan llimpisun.- 3amos a pintar con %er$e esta iura.

    #linki.(r). Chakirikuq mitu; manka rurana& sau rurana& ima ruranapaqpas mitu allpa. Arcilla.- "uka llinkiwan ruyruchakunata rurasun.- 1ol$eemos bolitas con arcilla ro5a.#lipipi.(s). ntipa kanchayninwan qurihina qawakuq& qurihina akchiq. Anchaq. @rillo& brillante.- #lipipi quchatam riqsimuniku.- Hemos conoci$o una launa reluciente.#liqti.(s). #lillisqa hita& mata hita. Plcera en los labios.- ay simiypi lliqtita imawanraq hampiruyman.- :o s7 con qu7 curar'a la Llcera $e mis labios.#liwqa.(s). #lau waskahina mana chakiyuq& wiksapi utaq uqu allpapi yachaq uru. uyka. #ombri.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    37/130

    - Challwanapaq lliwqata hurqumusun.- 3amos a sacar lombrices para pescar.#luchka.(s). 1ana murkuyuq& liqyay liqyay qaqusqa. 1ana sayay atina hawa mitu. 2esbala$io& #iso.- #luchka qatapi urmaruni.- 1e ca' en la la$era resbala$ia.#luchkay.(r). 1itu allpapi purichkaspa wichiykuypas urmaypas. 2esbalar.

    - 1itupi purichkaspa uywa lluchkarqun.- Caminan$o en el barro se resbal el animal.#lukllu.(s). uwahuwan kuchuchisqa uku; katkatataq lichi api. #eche cua5a$a.- 1iskiyuq lluklluta qusqayki.- *e %oy a $ar nata con miel.#lukiy.(r). 1ana qullqipaq imapas quy. Donar& realar.- "ukllanachata llukiykun.- #e realan 5uuete.#luku.(s). Challwanapaq awasqa llika. 2e$.- #lukuta mayu apakun.

    - 9l r'o se lle% la re$.#lulla.(s). 1ana chiqapchu. Atiqali. 1entira.- 6ak llulla warmi awqachiwan.- 9sa mu5er mentirosa me hace enemistar.#lullu.(s). 1anaraq puqusqa& wawallaraq. *ierno& %er$e (inma$uro).- #lullu papata allaykuy.- 9scarba la papa tierna.#lumchuy.(s). 8ari churipa warmin. 8achun.:uera.- Churiypa warminqa allin sunquyuqmi.- #a esposa $e mi hi5o es una mu5er $e buen coran.

    #lunkuy.(r). "itapas kumuykachaspa lampipayay. #laqwapayay. A$ular.- "aytam taytachata hinaa llunkupayan.- A 7l lo a$ula como si uera Dios.#luptiy.(r). mamantapas ayqiy. 9scapar& huir.- uchinchik lluptirqusqa.- 9scap nuestro chancho.#luqay.(r). *awan chakinpa wichayman puriy; makiwan& chakiwan yanapakuspa sachaman utaq imamanpas wichariy. *repar.- 0umaqllata sachaman lluqasun.- 0ubamos $espacio al /rbol.#luqi.(s). chuq maki. Alliqpa awqan. chuq. quier$a.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    38/130

    - #luqi makiykichikta huqariychik.- Alcen la mano iquier$a.#luqlla.(s). Allpantin& rumintin hamuq lipli. *orrentera& alu%in.- #luqllam kawsaykunata aparqusqa.- 9l alu%in hab'a arrasa$o la sementera.#luqsiy.+. (r). Hawaman riy. 0alir.,. (r). ma tarpusqapas rikurimuy. @rotar el sembr'o.

    +. 6asiymantaqa manam lluqsinichu.- !o no salo $e mi casa.,. 0ara lluqsimuchkana.- 9l ma' ya est/ erminan$o.#lusiy.(r). 1itu& lawa& utaq imawanpas makiwan sumaqlla llutay. 9mba$urnar& untar.- 4yantam wirachawan llusikuchkan.- 0e unta con mucho cui$a$o su rostro.1achaqway.(s). 1ana atakayuq charapahina umayuq& hatun lliwqa kaqlla suchuykachaq uru. Amaru. Culebra.- *utapas machaqwayqa sukamunmi.- #a culebra silba tambi7n $e noche.

    1achay.+. (s). 8aqapi utaq raqchipi tutayaq wasihina hatun uchku.Ca%erna& cue%a.,. (r). Aqata utaq ima sinkachinatapas upyaspa yuyaychinkachiy. 9mborracharse.+. 1achaypim puurqani.- He $ormi$o en la cue%a.,. nti raymipim warmikuna macharqa musqaku.- #as mu5eres se hab'an emborracha$o en la iesta $el sol.1achina.(s). 0uqta uyayuq siqi. Cubo.- 1achinakunata ruraspa huklawpi rantikuchwan.- Construyen$o cubos po$r'amos %en$erlos en otro sitio.1achka.(s). Chaki rurukunamanta kutasqa kawsay. Harina $e cereal.

    - "ayqa siwara machkatam kutan.- 9l prepara machca $e ceba$a.1achu.(s). 6atasapa qari& machula qari. !uyaq. Abuelo.- 1achu runaqa manaam machaypi purinaachu.- 4n anciano ya no $ebe emborracharse.1alliy.(r). mapas allin kasqan musyanapaq hukllata mikuchaykuy utaq qallariykuy. "robar& saborear.-

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    39/130

    - 0in que quiera su ma$re se cas.1amaku.(s). 6atasapa warmi. "aya. Anciana.- 1amakutaqa yanapanam.- A la anciana hay que ayu$arla.1aay.(r). "itapas quwananchikpaq rimapayay. 4yllay. "e$ir.- *anta qunanpaq mamanta maakun.

    - #e pi$e pan a su mam/.1aakuy.(r). #lampu sunqullawan imapatas maay. 0uplicar.- 6armam taytan muchaykunanpaq maakun.- 9l nio le pi$e a su pa$re que le bese.1anchachi.(s). mapas ayqichinapaq ratapakunamanta runakaqlla churasqa. 9spantap/5aros.- 1anchachinata saranchikpi churamusun.- Hay que colocar espantap/5aros en nuestro maial.1anchakuy.(r). "itapas imatapas manchachitahina qaway; katkatataywan hapichikuy. *emer.- *uta puriytam manchakuni.- *emo an$ar en las noches.

    1anchay.(r). "imantapas imamantapas hayllanmanta chukcha sayarisqahina asukuy. Asustarse.- 2atam misita qawarquspa manchakun.- #a rata se asusta %ien$o al ato.1anka.(s). 2uyru siki& iskay rinriyuqpas aysanayuqpas ninawan waykuspa mikuy rurana. Ella.- Allpa mankapim patachiqa sumaqta chayan.- 9l mon$ono se cocina bien en olla $e barro.1anukuy.(s). 8ipa punchaw qullqi qunapaq imapas rantiy. 9n$eu$arse& iarse.- 1ulli aqata manukuykuni.- 1e he ia$o chicha $e molle.1anu.(s). 8ipa punchaw qullqi haywaykunapaq ranti wasimanta imapas maakusqa. Deu$a.

    - 1anu maaqmi hamusqa.- 3ino a cobrar la $eu$a.1aqay.(r). "itapas ukun nanachiy. >olpear& pear.- "itapas manam yanqapuniqa maqanachu.- A na$ie se le $ebe olpear por las puras.1aqana.(s). aspi utaq asuti& waqtanapaq. >arrote& porra.- 2aku maqanawanmi waqtarqun.- #e pe con un arrote rueso.1aqchiy.+. (r). *arpunapaq siwarapas tirihupas chakraman wischuy.9sparcir cereales& takay.,. (r). Allpa pichanapaq nuyuchiqhina yakuchaqchuy. 2ociar aua.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    40/130

    +. 0iwarata maqchichkan.- 9st/ esparcien$o la Ceba$a.,.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    41/130

    1aytu.(s). 8illqasqa patarasqa raprakuna. #ibro.- 1aytu qachachakurqun.- 0e ensuci el libro.1ayu.(s). Hatun hatun yarqanta puriq yaku. 2'o.- "utka mayuta chimpasunchik.- Cruaremos el r'o turbio.

    1ichiy.(r). 4ywakunata qiwa qiwapi qawapayay; hawka kananpaq pitapas utaq uywatapas waqaychay. "astear.- ananmi wakanchikunata michimusun.- Hoy %amos a pastear nuestras %acas.1ikuy.+. (s). allpachachiwaqninchik kawsay. Comi$a.,. (r). awsay wiksaman yaykuchiy. Comer.+. Amahina kaspayki mikuyta qaraykamuway.- 0'r%eme la comi$a& por a%or.,. Chuuta mikun.- Come el chuo.1illakuy.(r). 1ana munasqa mikuykunata qawaspa hukmanyay. Amiy. Asquearse.- #lumpayta saksarquspaqa mikuyta millakurqunam.

    - Al hartarse $emasia$o siente asco por la comi$a.1illay.(s). 8aqchu manchachiku. Asnaqllaa; mana sumaqchachu. Horrible& eo.- 1illay uyayuqtam rikurqani.- #o %i con una cara horrible.1illpu.(s). *impuq allpa& mikukuq pukyu. *raa$ero.- 4qupampa wallpata millpum- 9l pantano se traa a la allina.1illpuy.(r). 1ana allinta kachuspa mikuykuna rakray. *raar.-

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    42/130

    +. ulli sarata mirachin.- 9st/ hacien$o repro$ucir ma' mora$o.,. #lama mirachichkan.- #a llama est/ procrean$o.1iray.(r). mapas achkayay; hatun wiayman puririy. Achkayay. "rocrear& multiplicar& $esarrollar& aumentar.- Chiya umaykipi mirarqusqa.

    - Hab'a aumenta$o lien$res en tu cabea.1isi.(s). #lampu chukcha& tipaq sillu& tutan rikuq& Gaw-aw nispa waqaq& ukucha mikuq wasi uywa. >ato.- 1isiqa allquwanpas pukllanmi.- 9l ato tambi7n 5uea con el perro.1iski.(s). 6aytakunamanta wanquyrupa rurasqan aaka; miski wirumanta rurasqa utu rumichakuna& qallupaq aaka. Dulce& miel.- !ukalitutam miskiyuqta upyana uhupaq.- Hay que tomar eucalipto con miel $e abe5as contra la tos.1ismiy.(r). :ina imatapas allillamanta qusispalla& mana rupaspa kaay. "ropaarse ueo.- 4rqupi ischu kaasqay mismichkan.- #a pa5a que quem7 en la puna se propaa.

    1ita.ma pachapas. Mpoca& tiempo.- "aray mitaam.- 9s 7poca $e llu%ia.1itay.(s). 6awa aka waranta nuyuchakurquptin huk ratapawan churay. "aal $el beb7.- 6awapa mitanta haywamuway.- Alc/name el paal $e la beb7.1itu.(s). !akuwan chapusqa allpa. *uru& iqi& llinka. @arro.- anqa mitullaam kachkan.- 9l camino est/ lleno $e barro.1iyu.(s). 6auchiq hampi. 3eneno.

    - "uriq allqukunaman miyuta mikurqachinku.- 9n%enenaron a los perros calle5eros.1uchay.(r). 0imipura laqanakuspa kuyanakuy; simiwan imatapas Gchuq nichiy. @esar.- 1akiykita muchaykusqayki.- *e besar7 las manos.1uchi.(s). 6irpupi uchuy punkichakuna. 0uchiwanpas riqsinkum. Acn7.- 4yaypi muchikuna rikurirqusqa.- Ha apareci$o acn7 en mi rostro.1uchu.(s). unkapa qipan; wasa kunka. ukuti.:uca.- 0uqta watayuq turupa muchunqa hatunsum.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    43/130

    - #a nuca $el toro $e seis aos es muy ran$e.1uchuy.(s). 1ana paramuptin kawsay pisiyasqa pacha. 4nay usyay. Hambruna.- 1uchuypim uywakunapas charkiyarqun.- 9n tiempos $e hambruna los animales enlaquecen.1uhu.(s). *arpunapaq akllasqa rurukuna. 0emilla.- 1uhuta rantimusun.

    - 3amos a comprar semilla.1uki.(s). 8usi atipaptin mana samay atina. unkata imapas harkaptin mana samay atina. qipay. Asiia& ahoo.- 1ukiwanmi waurusqa.- Hab'a muerto con asiia.1ukiy.(r). 1ana pitapas samachiy. Asiiar.1unay.(r). 2una masi utaq pipas imatapas waylluy. uyay. 8uerer.- Anchatam aychata munani.- 1e usta $emasia$o la carne.1untira.(s). 4ma allichanapaq uchuy llikllacha. 1ontera.- Awilaypa muntirantam taqsasaq.

    - 3oy a la%ar la montera $e mi abuela.1uqa.(s). *ullu chiqiy& kasqanmanta tullu lluqsiynin. #uacin.- Asnumanta wichiykuspan kuchusninta muqakurqun.- Al caerse $el asno se $isloc el co$o.1uqu.+. (s). Chakipa patarakunan muquchu. 2o$illa.,. (s). Huusqa urqurayaq allpa. #oma.+. 1uquymi chiripi utin.- 1i ro$illa se a$ormece en el r'o.,. 1uqupi llama mikun.- #a llama come en la loma.1uraya.(s). Chirillawan chakichisqa papa. Chuu blanco.

    - 1urayayuq puchiruqa miskisum.- 9l puchero con chuo blanco es riqu'simo.1uskiy.(r). 0inqawan musyay& sinqaykachay. Eler& olatear.- Asnaqkunata muskispa imatapas riqsichwan.- Elien$o las cosas po$emos conocerlas.1usquy.(r). "uuchkaspa muspapakuy; puuypi tukuy ima ruray. 0oar.- 8ammi musquyniypi uqawan takana kuchkasqanki.- 9n mis sueos tL y yo est/bamos olpe/n$onos.1uti.(s). !akupi yanusqa sara. 1ote.- 1utita allinta kachukusun llamkananchikpaq.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    44/130

    - Comamos bien el mote para traba5ar.1uya.(s). *ukuy rikchaq qurayuq& waytasapa chakra. ar$in.- 1uyanchikta qurasunchik.- 3amos a $eshierbar nuestro 5ar$'n.1uyu.(s). 2uyru qillqa; ruyru riqi. C'rculo.- 1uyukunata qillqasun.

    - *racemos c'rculos.1uyuq wayra.(s). Anchata muyuspa huqarikuq wayra. *utur. 2emolino $e %iento.- 6anukunata qurastin muyuq wayra rikurirqamun.- #e%antan$o basura apareci el remolino.1uyuy.(r). 2uyrunpi puritiyay; muyupa patanta puriy. 1aywiy. >irar& $ar %ueltas.- ay rumita muyuchiychik.- Den %ueltas a esta pie$ra.:anay.(r). 4nquy musyay. 6irpupa

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    45/130

    - "7inense para ir a la escuela.awchiy.(r). #lamkanakunapa laquyaynin chinkachiy. Ailar.-

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    46/130

    - 2unapa utqunqa achkasum.- 9l seso $el hombre es harto.utu.(s). 4chuylla& pakipasqapas kutasqapas. Akapa. 1enu$o.- utu papata yanurqusun.- 0ancochemos la papa menu$a."acha.+. (s). awsananchik allpa.4ni%erso& tiempo.,. (s). 4kunchik maytuna ratapakuna. 2opa.

    -

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    47/130

    - Comamos palta con sal."ampa.(s). 1isahina chiwniq hatun hatun allpa. #lanura& pampa.- 6ak pampapi pukllamusun.- 3amos a 5uar en esa pampa."ampachay.(r). "ipa huchantapas qunqay. "er$onar& ol%i$ar.- 0aqiwasqaykitaqa pampachaniam.

    - !a te per$on7 haberme aban$ona$o."ampay.(r). 6auqta allpa ukuman hinay& aya uchkuman yaykuchiy. 9nterrar.- 6aytapa taytanta haku pampaysimusun.- Acompaemos el entierro $el pa$re $e 6ayta."anaka.(s). 8ullana ayllu masi& niraq masi. #ina5e& casta.- "aykunapas panakayku rantim.- 9llos tambi7n pertenecen a nuestro lina5e."anchiy.(r). mapapas pakikuynin& llikikuynin. 2omperse& ra5arse& re%entarse.- 2umi panchirqusqa.- #a pie$ra se hab'a ra5a$o.

    "ani.(s). 8aripa lluqsiq masin warmi. Hermana $el %arn.- "aniytam kanan tuta rimaykukunqaku.- A mi hermana %an a pe$irle la mano esta noche."ankachu.(s). 6ankarniraq& imapas llau umayuq matihina sikiyuq. Acampana$o.- "ankachu ruqu warmiwanmi tuparquni.- 1e encontr7 con una mu5er $e sombrero acampana$o."antachiy.(r). #lullakuspa iichiy. "antasqa ankunaman apay; inkitay& yukay. 9naar.- amachikuqkuna llaqta runakunata pantachin.- #os obernantes enaan a la poblacin."antay.(r). 1ana allin ruray; hukman ruray. 9qui%ocarse& errar.

    - !upayta pantaruni.- 1e equi%oqu7 en contar."aa.(s). chupa huknin. Alliq. Derecho.- "aa makinmi muqakurqun.- 0e lu su mano $erecha."apaya.(s). 1iski qillu aycha& yunkapi utaq chalapi wiaq ruru. "apaya.- "aqarinmi papayata mikusun.- 1aana comeremos papaya."aqarichiy.(r). makunapas unanchay. !anqamanta rikurichiy. 4nanchay. Fun$ar& crear.- ay llaqtapi yachay wasita paqarichisun.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    48/130

    - 3amos a crear una escuela en este pueblo."aqarin.(p). ananman qatiq punchaw. 1aana& $'a siuiente.- "aqarin tutapayta hamunkichik.- 1aana %enan temprano."aqariy.+. (r). Achikyaq. Achikyay& wiay& unachakuy. Amanecer.,. (r). ay pachaman chayamuy& wachakuywan lluqsimuq wawa; tarpusqawiamuy.:acer& brotar.

    +. "aqariy chayaykamuchkana.- !a est/ llean$o el amanecer.,. 0aracha paqariramusqa.- Hab'a brota$o el maicito."aqcha.(s). 8uyru. Allin patamanta yaku wichikuynin. Catarata.- #laqtaypi paqchaqa sumaqtam qawakun.- #a catarata $e mi pueblo se %e bonita."aqchi.(s). Hanaymanta chaqchukamuq yaku. "aqcha. Casca$a& ca'$a $e aua.- "aqchapia pachaykita aywirqamuy.- 9n la casca$a ya la%a tu ropa.

    "aqla.(s). 1ana umanpi chukchayuq. 8ala uma. Cal%o.- 1achuyasqanmanhinaqa qarikuna paqlayanmi.- Conorme en%e5ecen los %arones se %uel%en cal%os."aqpa.(s). Chuchawpa rapin. Cabuya.- "irqanchik kurawanapaq paqpata kuchumusunchik.- 3amos a cortar cabuyas para las bar$as."aqtachay.(s). 1ana piman sayapakuspa sasakuna allinchay. uar& hacer 5usticia.- "aqtachay kaptinqa manam pipas waqanmanchu.- 0u hubiera 5usticia na$ie surir'a."aqtachi.(s). 1ana hapisqa& mana chaqnasqa kay. 1unayniyuq kay. #iberta$.

    - 0apa runam paqtachiyuq kanchik.- *o$os los hombres tenemos liberta$."aqu.+. (s). #lama kaqlla& aswan hatun millwayuq& urqupi yachaq wasi uywa.Alpaca.,. (s). "uka qilluniraq& quriniraq llimpi. 2ubio.+. "aqu aychatam rantikuchkanku.- 9st/n %en$ien$o carne $e alpaca.,. Chuqllupa chukchanmi paqu llimpiyuq.- 9l pelo $el choclo es rubio."ara.(s). 8ui wayra chirispa yakuyasqa hanaq pachamanta wichimuq yaku. #lu%ia.- "ara chayamuptinqa qiwapas wianmi.- Cuan$o llea la llu%ia hasta el pasto crece.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    49/130

    "aris.(s). 6achakuptin& wawawan kuska lluqsimuq aycha. skay kuskarayay. "lacenta& pares.- Chitapa parisnintam allqu mikurun.- 9l perro se comi la placenta $e la o%e5a."ariwana.(s). #lika chaki& llau ataka& hatun tuspa& kunkasapa& puka yuraq puruyuq& quchapi tiyaq hatun pisqu. Flamenco.- "ariwanatam uywakurqani qamkuna riqsinaykichikpaq.- !o cri7 un lamenco para que conocan uste$es.

    "arquy.(r). Allpa uquchanapaq yakuchay. 8arpay. 2ear.- 0ara tarpunapaq parqumusun.- 3amos a rear para sembrar ma'."arwa.(s). 0arapa waytan. Flor $e ma'.- 0arapa parwansi wiksa punkipaq allin kan.- Dicen que la lor $e ma' es buena contra la hinchan $e estmao."asanqalla.aspa sarapa muyuriqninpi wiaq uchuy kaspa sarachakuna. 2osetas $e ma'.- 0arata tarpuptiy achkam pasanqallakuna rikurimun.- Cuan$o siembro ma' aparecen muchas rosetas $e ma'."asi.(s). Aslla yakupa waspillanwan yanusqa mikuy (chuu& runtu& yuka& huk rikchaq mikuykunapas). Coci$o a %apor.

    - Chuu pasita warmakunaman qaraykapullaway.- 0'r%eles chuu sancocha$o a los nios."askay.(r). 6atasqa utaq kipusqa kachariy. Desatar.-

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    50/130

    "atay.(r). Hawaspas& sarapas& tirihupas tuqyanankama& panchinankama yakupi yanuy. Cocer cereales.- Hawasqa patarqunam& allinam mikunapaq.- #as habas ya est/n re%enta$as& est/n listas para comer."ati.(s). 0allarpi wiaq& sapinpi yaku taqiq& hatun papayuqkuna purun sacha. "ati& /rbol quebra$ino.- 6ak sallar qumiryarinanpaq patita tarpuchwan.- 0embrar'amos pati para que esos pe$reales se tornen %er$es.

    "away.+. (r). allpay. 4tqayman puriy. 6ayralla puriy.Correr.,. (r). 2aprawan wayranta kuyuy. 3olar.+. allpaylla yachay wasita rinki.- Corrien$o nom/s ir/s a la escuela.,. 6allpanchikmi pawarikun.- :uestra allina ha %ola$o."aya.(s). Achka watayuq yuraq chukcha kallpan pisiyasqa warmi. 1amaku . Anciana.- Hatun mamanqa payachaam.- 0u abuela ya est/ %ie5ita."ichay.(r). 6asipas kanchapas qupanmanta chuyanchay. "ichanawan qupakuna wischuy. @arrer.- Chay qupakunata pichaykunki.

    - 3as a barrer esa basura."ichiwsa.(s). Huk rikchaq uchuy pisqu& yuraqwan chumpiniraq puruyuq& nisyu tupsayuq; pichiw pichiw nispa takin. "ichitanka& pichinkuninkutaqmi. >orrin.- "ichiwsa wallpapa mikunanta mikuchkan.- 9l orrin est/ comien$o la comi$a $e la allina."iki.(s). 4chuychalla pawaykachaq uru& chumpi llimpi& runapa allqupa quwipa ukunpi kawsaspam yawarnin suquq. 8ui allpakunapikawsan. "ula.- "iki yawarniyta suqurquwan.- #a pula me chup la sanre."illpintu.(s). maymana rikchaq llimpiyuq uru& puyuhina& punchawllan pawaq. 1ariposa.

    - 6aytan waytan pillpintu pawaykachachkan.- #a mariposa %uela $e lor en lor."illu.(s). 6aytamanta rurasqa muyu& wauqkunapa hawanman churaykunapaq. Corona $e lores.- "illuta ruraykusun.- Haamos una corona $e lores."ia.(s). 1anchakuypaq. 9no5a$o& molesto.- 6ak runaqa pia piam kachkan.- 9se hombre est/ muy eno5a$o."iakuy.(r). usikuynin hawka kaynin nanay sunquman tikraq. 1olestarse.- Amawtaqa mana warmakuna allinta llamkaptinku piakun.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    51/130

    - 9l proesor se molesta cuan$o los nios no traba5an bien."inchikilla.(s). *utan kanchaq urucha; tu-tapi ninachahina pawaykachaq urucha. "inchinkuru. #uci7rnaa.- "inchikillaqa tutanmi kanchan.- #a luci7rnaa alumbra en las noches."inkuyllu.(s). 0uqushina pichqa uchkuyuq takikuna waqachinapaq. Flauta.- "inkulluqa miskita waqachinapaqmi.

    - #a quena es para tocarla $ulcemente."inqachiy.(r). "itapas kumuykachachiy& mana allin kachiy. A%eronar.- Amam runa masinchikta pinqachinachu.- :o $ebemos a%eronar a nuestros seme5antes."inqay.(r). Hukkunapa rimasqanmanta rurasqanmanta allinpaqpas mana allinpaqpas rimay. Criticar.- 2unakuna pinqayllapaq kaqkuna kanmi.- Hay personas que slo %i%en para criticar."intuy.(r). 8arapawan maytuy. 9n%ol%er masa con ho5as.- Humintata pintumusun.- 3amos a en%ol%er las humitas.

    "irqa.(s). 2umiwan& allpawan hanayman patachasqa imapas harkachinapaq. "are$.- 6asipa pirqan tuirqamuchkana.- #a pare$ $e la casa ya est/ $errumb/n$ose."irqay.(r). Huqariy& allpawanpas& rumiwanpas pirqa ruray. "ircar& e$iicar.- 8ayna punchaw rumiwan pirqarqani.- Ayer le%ant7 el muro con pie$ra."irwa.(s). *irihu turuqsumantapas ichumantapas tuturamantapas awasqa& ruyruykuspa mikuy allichanapaq; qisanahina. *ro5e.-

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    52/130

    - #os p/5aros est/n comien$o la ceba$a."iwi.(s). awpaq paqarimuq& awpaq yurimuq. "rimo7nito.- "iwi churiyqa amawtam.- 1i primer hi5o es proesor."uchka.(s). aspimantawan pirurumanta rurana. 1illwa kawpunapaq rurana. 2ueca.-

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    53/130

    "ukyun.(s). #lullu wawapa umanpi llapsa qara& mana tulluyuq. Fontanela.- 6awapa pukyun timputiyamun.- #a ontanela $el beb7 late."ullira.(s). 6armi wiqawmanta urayman churakunanpaq pacha& walihina pacha. astillanumanta hamuq simi. Del castellano "ollera.-

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    54/130

    - 9l omblio $el beb7 ya est/ sec/n$ose."uquy.(r). +. #lullu chuqru mikuypas pukaman qilluman mikunapaqhinaa tikraykamuynin. 1a$urar.,. (s). Chuqru mikuy pukayamuptin&qilluyamuptin& ruru mikurinapaqhina kaynin. 1a$uracin.+. ntiwan mikuy puqun.- #a comi$a ma$ura con el sol.,. 1ikuykuna puqumuchkanam.

    - !a es tiempo $e ma$uracin."uriy.(r). chiy. ayman chayman ichiy& huk llaqtakunaman illay. Caminar& an$ar.- 4ywakuna pampapi purinku.- #os animales an$an en el campo."uru.(s). 6allpakunapa pisqukunapa llampu qaran aytiq. "luma.- 6allpa purunta tikrachkan.- #a allina est/ mu$an$o su pluma5e."urun.(s). 0aqisqa allpa& mana imapas wianan allpa& salla salla allpa. Chunniq allpa. 9riao.- "urun allpaqa manam tarpunapaq allinchu.- 9l terreno eriao no sir%e para sembrar.

    "urutu.(s). 1ikuy& arwi arwihina qura& alwirhashina wayuyuq. Fri5ol.- "urututa tarpumusun.- 0embremos ri5ol."usay.(r). "itapas& mana chinkananpaq& an riqsichistin apay. >uia.- < !achay wasinman wawata apay=-

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    55/130

    - "r7stame un pua$o $e machca."utu.(s). alawasapa utaq matipa sunqunta hurquspa yaku waqaychanapaq rurasqa. 3asi5a $e clabaa o $e mate.-

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    56/130

    - 3amos a la%ar las ropas sucias.8antu.(s). 0umaq llimpi waytayuq sacha. Cantuta.- 8antupa waytanta sumirunpi apan.- #le%a una lor $e cantuta en el sombrero.8apariy.(r). allpachakuspa rimay. >ritar.- 2una churinta qaparin.

    - 9l hombre le ritonea a su hi5o.8apiy.(r). allpawan qapispa imapa yakunpas hurquy. 9primir.- #imunchata uchuman qapiykuy.- 9prime el limn en el a5'.8aqa.(s). Hatunkaray anaq rumi. 2oca.- 8aqapa uchkunpi anka uqllachkan.- 9n la oque$a$ $e la roca est/ empollan$o el a%ilQn.8aqchay.(r). "itapas piaspa sinchi rimay; pitapas anyay. 2epren$er& reson$rar.-

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    57/130

    - 0ir%e la comi$a para que coman.,. 1ana riqsisqa runata qarayqa sasam kasqa.- 0er%ir a una persona $esconoci$a habSa si$o $iScil.8araywa.(s). Amaruhina umayuq& tawa chaki uru. 0ukullukuy& sukulluway. #aarto& laarti5a.- 8araywaqa ranra ranrakunapim kawsan.- #a laarti5a %i%e en los casca5ales.

    8ari.(s). !uyayniyuq rimaq runa& qurutayuq. Hombre.- Allinnin kaq qarita pusamunki.- *raes al me5or hombre.8asa.(s). skay urqupa chawpinpi wayqu. Abra.- 8asaman chayarquspaqa uraytaam qallaykusun.- Cuan$o lleuemos al abra comenaremos a ba5ar.8asa.(s). #lumpay chiriwan tikasqa yaku. Chullunku. Hela$a.- 8asa papata yanurqusqa.- #a hela$a hab'a Tsancocha$oT las matas $e papa.8asqu.(s). unkapa uranpi& wiksapa hanayninpi ukupa chiqtan. "echo.

    - 8asquypim anacha kan.- 9n mi pecho hay un lunar.8ata.(s). Hanayniyuq urayniyuq allpa. #a$era& pen$iente.- Chay qatapi manam tarpuymanchu.- 9n esa la$era no po$r'a sembrar.8atiy.(r). 4ywa wayralla purinanpaq kallpachachina asutiwanpas& rimaspapas rimapayaspapas. Arrear.-

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    58/130

    ,. 1ana mikunanpaq kaptin runa masinkunata qayakun.- Al no tener que comer in%oca a sus seme5antes.8aykuy.(r). 6ichqanapaq qinchaman yaykuchiy. Acorralar& arrear los animales al corral.- 8ichincha.(s). !ana allpahina qusnipa yanachasqan. *ine.- 8ichincha kirusiniwan llumpayta rikurimun.- 0e orma mucha tine con el kerosene.8ichinchasqa.(s). !anachasqa& ninapa qusninwan yanachasqa. *ina$o.- Chukllaqa qichinchasqam kachkan.- #a choa est/ tina$a por el humo.8ichipra.(s). awipa muyuriyninpi chukcha. "estaas.- 8ichipraqa awitam amachan imamantapas.- #as pestaas $eien$en a los o5os $e cualquier ob5eto.8ichuy.+. (r). Hukpa kaqta piarikuqhina hapikuy.8uitar.,. (r). "isiyachiy& lliwmanta wakin hurquy. 2estar& sustraer.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    59/130

    +. 8illqananta qichurqapun.- #e quitaron su lapicero.,. imsamanta hukta qichuptinchikqa iskayllaam.- 0i restamos uno $e tres slo que$a $os.8ichwa.+. (s). 8uiniraq allpa.3alle interan$ino.,. (s). ay qui allpakunapi yachaq runakunapa simin. 2una simi. #enua quechua.+. 8ichwapiqa sara wianmi.

    - 9n el %alle crece el ma'.,. 8ichwaqa miski simim.- 9l quechua es una lenua aecti%a.8illa.(s). 1ana llamkay munaq& puuylla puuq& pukllakuqlla mana yanapakuq. Ecioso& lo5o.- 8illa runa upyaylla upyan.- Hombre ocioso solamente bebe y bebe.8illay.(s). 8usi anqasniraq mital. Hierro.- 8illaymanta kuchunata rurachisun.- 1an$emos hacer cuchillo $e hierro.8illichay.(s). 8untikunawan qusikunawan asnaykunawan ima qachayasqa wayra. Contaminacin& sucie$a$.

    - 8illichayqa manam allinchu& unquchiwanchikmi.- :o es bueno contaminar; nos causa enerme$a$.8illiy.(r). maymana qupakunawan& qusikunawan mama pacha qachachay. Contaminar.- #laqta runakunam mayuta qillinku.- #os habitantes $e las ciu$a$es contaminan el r'o.8illpa.(s). ullu chiqtasqa& chapra waqtaypi awchi umachayuq pawaq kaspichakuna. Astilla.- ullu qillpam makiyman satikurqun.- 4na astilla se intro$u5o en mi mano.8illqana.(s). #limpinapaqpas siqinapaqpas kaspipa chawpinpi killinsa. #/pi& lapicero.- 8illqanawan rikchakuyta llimpiy.

    - Dibu5a mi retrato con el l/pi.8illqay.(r). maymana qillqanakunawan yachaykuna raprapi takyachiy. 9scribir.- 2imasqanchikta qillqana panqapi qillqay.- 9scribe en el cua$erno lo que hablamos.8illqa.(s). #lapa simipa manaa rakiy atina luqyanakunapas luqyanayuqkunapas. #etra.- Chanka qichwa simipaqa kimsallam luqyanankuna& luqyanayuqkunaataqmi chunka pichqayuq.- 9n el quechua chanka hay tres %ocales y quince consonantes.8illu.(s). 2itama waytaman rikchakuq llimpi. Amarillo.- 0unchu waytaqa qillu llimpiyuqmi.- #a lor $el suncho es $e color amarillo.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    60/130

    8imchiy.+. (r). 8ichipra wichqariy kichariy."arpa$ear.,. (r). "itapas piasqa awita hukllata wichqaspa qawachiy. >uiar los o5os conclera.+. awinman qupa yaykurquptin qimchiykachachkan.- Debi$o a la basura que le entr en sus o5os %iene parpa$ean$o.,. 6armapura qimchinakunku.- 9ntre nios se uian los o5os.

    8ina.(s). *ullumantapas& suqusmantapas& kullumantapas waqachinapaq rurasqa. awpa antikunapa waqachinan uchkuyuq kaspi. 8uena.- *akinaypaq qinawan yanapawanki.- 1e acompaar/s con tu quena para cantar.8inti.(s). 8inchu& luli; chuspi pisqu ninkutaqmi. Hatun llau tuspayuq& waytakunapa miskinwan kawsaq. 6aytan waytan pawaq uchuypisqu. "icalor.- 8umirwan anqasniraq llimpiyuqmi qintiqa kan.- 9l picalor es $e color %er$e aula$o.8iwa.(s). 8usi llimpi utu rapiyuq sacha& kullunpi achka patarasqa llau rapikuna laqasqa kan. 8iwa. Arbol nati%o $el "erL. 8ueua.- Chiri allpakunapim qiwa sachaqa wian.- 9l quinual crece en tierras rSas.

    8ipa.(s). #lapa ima wasa kayninpi tarikuqkuna. "arte posterior.- Ama qipaman qawaychu.- :o mires hacia atr/s.8ista.(s). *apa. "isqukunapa wallpakunapa wachanan uqllanan. 8isa.:i$o.- 4rpiqa qistanpim kachkan.- #a paloma est/ en su ni$o.8ipi.(s). #likllapi& pullupi& suysunapi imapas qipichasqa wasapi apanapaq. Ata$o& bulto& quipe.- 6armi qipinta qunqarqun.- #a mu5er se ol%i$ su bulto.8ipichay.+. (r). 8ipi allichakuy. "reparar un bulto.,. (r). 8urakunawan& waytakunawan rurasqa hampiwan wankuy. 9mplastar.

    +. 8ipichakuya rikunanchikpaq.- Alista tu bulto para irnos.,. 6awata waytawan qipichay.- 9mplasta al beb7 con lores.8iru.(s). ullumanta rurasqa upyana. 3aso incaico $e ma$era.- 8irupi aqata qaray.- 0ir%e chicha en el quero.8isa.(s). "isqukunapa wasichakuynin& chaypi runtunankupaqpas uqllanankupaqpas. 8ista. *apa.:i$o.- 4rpiqa qisanpi tiyarqunam.- #a paloma ya est/ empollan$o en su ni$o.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    61/130

    8ispi.(s). Chuya yakuhina mana akchi qarkakuq& imawanpas takaykachisqaqa pakiqpuni. Cristal& %i$rio.- uchurqusuptikitaq chay qispi.- :o %aya a ser que te corte ese %i$rio.8ispichiq.(s). Apu runakunapa akachisqan allinyachiq& mana kikinkuhina kawsaqkunata kachaykachiq. #iberta$or.- "iru suyunchik qispichiqmi os7 $e 0an 1art'n karqa.- os7 $e 0an 1art'n ue el liberta$or $el "erL.

    8ispiy.+. (r). Hapisqahina tarikuspa sasachakuykunamanta lluqsiy.#iberar& aar.,. (r). 6ichay waqta puriy. 0ubir& escalar.+. akakuyninta qispirqachinam.- !a se liber $e sus problemas.,. "ata patata siqay.- 0ube las escaleras.8isqis.(s). *utaykuchkaptin qumirwan qilluyasqa llimpiyuq pawaq uru. "awaspanqa sinchitam qaparkachan. 8isqintu. Ciarra.- 8isqisqa chisinkuytaqa pawaytam qallaykun.- #a ciarra comiena a %olar al comenar la noche.8iswa.(s). chumanta rurasqa waska. 8ichwa. 0oa $e pa5a.- 8iswawan kaspikunata wasi qatanapaq watay.

    - Amarra los palos con soa $e ichu para techar la casa.8iwa.(s). 4ywakuna mikunanpaq qura& riqsinkutaqmi qachuwan. Hierba& pasto.- 8iwata pallamuy quwi mikunanpaq.- Coe pasto para que coman los cuyes.8iwlla.(s). !uraq puruyuq& qusiyasqa wasayuq pawaysapa pisqu. >a%iota.- 8iwllaqa imaymana yakupi kaq urukunawanmi kawsan.- #a a%iota se alimenta $e to$o tipo $e usanos que encuentra en el aua.8iya.(s). irichasqa ismu aychapi rikurimun yuraq qilluyasqa apihina yaku. "us.- 6armapa makinmanta qiya lluqsirqa.- 0ali pus $e la mano $el nio.

    8ucha.(s). 4rqukunapa chawpinpi hatun takyasqa yaku. untu. #ao& launa& estanque.- Hatun hatun qucham *itikakaqa.- 9l lao *iticaca es muy ran$e.8ullana.+. (s). Ayllunmanta yawarninrayku llaqtapa chaninchasqa runa.:oblea.,. (s). #liw runakunamanta rakikuspa allin umayuqkasqanrayku llaqta umanchaq runa. Autori$a$ local.+. nka qullanakunaqa allin qawasqam karqa.- #a noblea nca ue muy consi$era$a.,. Akllasqanchik qullanam llaqtanchikta wiachichkan.- #a autori$a$ que eleimos hace posible el $esarrollo $e nuestro pueblo.8ullpa.(s). 8allpa allpa& puchquniraq allpa. 0alitre.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    62/130

    - 4ywakunaqa sapa punchawmi qullpan waqtapi.- #os animales lamen el salitre en la pen$iente to$os los $'as.8ullqi.+. (s). Chipipyaq yuraq mama& mana muyuriq& chutarikuq& wiariq& llanuyaq."lata.,. (s). 1ama qullqimanta rurasqa llapa imakunarantinapaq. Dinero.+. Allpa uku& mina nisqanmantam qullqita hurqumunku.- De la mina etraen la plata.

    ,. !achay wasiman riypas achka qullqipaqmi.- Asistir a la escuela cuesta mucho $inero.8umalliy.(r). Hukpa rurasqanmanta hukman willay& huchachay& qaqchapay. 6illapay. Acusar.- ikinkupura qumallinakunku.- 9ntre ellos(as) se acusan.8umir.(s). #lullu quraman rikchakuq llimpi& quyu. 3er$e.- 4nkuqa qumir awasqawan rurasqam.- #a camisa est/ hecha $e tela %er$e.8ui.(s). 2upayniyuq. Caliente.- 1ana wiksayki nanasunaykipaq qui yakuta upyay.

    - *oma aua caliente para que no te $uela el estmao.8unquri.(s). Chankamanta chaki rakiq muqu. 2o$illa.- 2umipi qunqurinta waqtakurqun.- 0e olpe la ro$illa en la pie$ra.8unqurikuy.(r). "ampaman qunquri churay; muquwan pampapi sayay; kumukuy. Arro$illarse.- Ama qunqurikuychu.- :o te arro$illes.8upa.(s). 6anu. #lapa ima wischusqa manaa allina kaptin. @asura.- 8upa wischunaykipaq pichay.- @arre la basura para que la botes.

    8uqaw.(s). Chiri mikuy maymanpas rispa mikunapaq. 8uqawi& milkapa. Fiambre.- "ayqa anchatam quqawta munan.- A 7l le usta mucho el iambre.8uqutuwa.Hatun urpitu& urpitu kaqlla hatun uqi pisqu. ukuli. *orcaa.- 0allqa allpakunapi quqututa qawarqani.- 3i a la torcaa en tierras altoan$inas.8uqmay.(r). 0asachakuspa kallpachakuy. 8amay. "u5ar.- 1ana qipiyta atispa warma quqman.- "u5a el nio al no po$er carar.8ura.(s). Chakra qachachaq qura& kikillanmanta wiaq qura. #lampu kaspiyuq qiwa& qachu. Hierba& mala hierba.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    63/130

    - Chakraypi qura puraminti wiarqamun.- 9n mi chacra ha creci$o mucha mala hierba.8uray.(r). *arpusqa chakramanta kikinmanta wiaq qurata hurquy. 8urachay. Deshierbar.- Chimpa alwirhas chakrata quraysimuway.- AyL$ame a $eshierbar la chacra $e al%er5as $el rente.8uri.(s). Chipipyaq qillu llimpi mama. Ero.

    - 8urimanta qullqi.- 1one$a $e oro.8urquryay.(r). "uuspa sinqawan luqyay. 2oncar.- 0upa supaytam puuspan qurquryan.- 2onca como el $iablo al $ormir.8uruta.(s). 8aripa& machu uywakunapa runtun; kaypim rikurimun yumay churiyakunapaq. *est'culo.- 8ari runapapas machu uywakunapas qurutanqa iskaymi.- Dos son los test'culos $e los %arones y $e los animales machos.8usa.(s). 6armipa qarin. 6armiwan kuskachakuq qari. 9sposo& mari$o.- "aniypa qusanqa llamkaq runam.

    - 9l esposo $e mi hermana es traba5a$or.8usi.(s). Hanaq pacha kaqlla llimpi; anqas tumpa yuraqyaykusqaniraq. Celeste.- 8usi walichatam rantipusqayki.- 3oy a comprarte una pollerita celeste.8usiy.(r). :ina rupaptin yuraqniraq puyuhina rikuriynin. Humear.- 0ansa qusichkan.- 9l carbn est/ humean$o.8utu.(s). unkapi papahina aycha. @ocio.- unkapim qutu rikurimun.- 9l bocio sale en la aranta.

    8uwi.(s). achkaq uchuy uywa& qurawan kawsan& siwaman rikchakuq. Cuy.- 1iski miskim quwipa aychan.- #a carne $el cuy es muy ara$able.8uyllur.(s). *uta kanchaq anqas uku. 9strella.- 1isipa awin quyllurhinam tutayaypi kancharin.- #os o5os $el ato brillan como la estrella en la noche.2aka.(s). China uywakunapapas warmikunapapas ispakunan. Chupi& laka. Urano enital emenino& %aina.- Chinakunallapan rakan kan.- 0lo las hembras tienen %aina.2aku.(s). 0uytu ruyrukunapa sayaynin. Hatun kullukunahina sayayniyuq. >rueso.

  • 5/23/2018 Dic Ayacucho Mine Duper u

    64/130

    - 2aku kullu.- *ronco rueso.2akta.(s). 0inch