Derioko paisaia bizia

Derioren ondare naturaletik ibilbideak

SARRERA Jarraian Derio udalerriko toki eta enklabe ezberdinetan zehar egiteko ibilbideak proposatzen dizkizuegu, Udalbatzak proposatuta 2017ko Ondarearen Europako Jardunaldien barruan, Bizkaian Bizkaiko Foru Aldundiak antolatuta “Paisaia bizia. La construcción de los paisajes culturales” lelopean, eta urrian garatuko dira. Udalerriaren ondare-elementu desberdinak berrikustea egin nahi da, eta udalerriaren gaurko paisaiaren elementuak aurkeztea gura da, gizakiak progresiboki eraldatutako agertoki naturalaren gaineko populatze-mendearen emaitza dena.

1. KULTUR BIRIKA Kultur Birikaren terraza bioklimatikoak Derioko paisaiatik egingo dugun interpretazio-ibilbidea Birika zentro soziokulturalean hasiko da. Inguruko paisaia ikusteko begirada altxa baino lehen, ekipamendu honetako terrazak estaltzen dituen soropilean jarriko dugu arreta. Terraza edo teilatu bioklimatikoak dira. Eraikuntzen teilatuetan berdegune horiek erabiltzea ohikoa ez den arren eta modu esperimentalean jartzen diren arren, etorkizunean haien ezarpena areagotu egin liteke. Dena den, konpondu beharreko alderdi tekniko batzuk gorabehera, teilatu berdeek abantaila handiak dakartzate bai ingurumenaren arloan, bai finantzen arloan: euri-urak xurgatu, birziklatu eta etxean erabiltzea, isolamendu termikoa eta akustikoa hobetzea, eta berogailu-gastua murriztea, besteak beste. Erradiazio termikoa eta ultramorea xurgatzen dituzte eta mikrohabitat egokia eratzen dute hegaztiak eta intsektuak bizitzeko .

Udalerriaren panoramika Kultur Birikaren terrazatik. Paisaiaren interpretazioa. Derio udalerria Txorierriko haranaren erdigunean dago, Bizkaiko lautada zabalenetako batean, Ganguren eta Berreaga mendien artean. Erliebe irisgarria duenez, Butroeko haranarekin, Ibaizabal/Nerbioiko haranarekin eta Txorierriko gainerakoarekin lotu da historian zehar. Bilbotik hurbil egotea, halaber, garrantzitsua izan da udalerriaren bilakaeran. Hemendik ikusten dugun paisaia gizakiak duela milaka urtetik eginiko etengabeko jardunaren emaitza da. Derioko paisaiaren historiaren kontakizuna duela ehunka mila urte hasi zen. Orduan, Bizkaian ingurunea eraldatzeko gaitasun eskasa zuten gizakien talde txikiak bizi ziren. Klima hotzeko aldiak jasan zituzten, baita mendietan elur-denboraldi luzeak ere. Inguruko animaliak ehizatuz eta basoko fruituak bilduz irauten zuten bizirik; hortaz, sarri aldatzen zuten bizilekua, naturaren produkzio-zikloei jarraituz. Pinu beltzeko basoak zabaltzen ziren mendi garaienetan, eta, gailurretan, ipuru-sasitzak soilik jasaten zuen negu luzea elurpean. Haranetan urkidiak eta pinu gorrizko pinudiak soilik zeuden. Basoak bakandutakoan, belardi eta sasitzak agertzen ziren. Azken glaziazioaren ondoren, duela 10.000 urte inguru, klima leuntzen joan zen. Pinu gorriek lekua utzi zieten haritz kandudunezko hariztiei; erribera eta eremu hezeak, berriz, haltzadiek kolonizatu zituzten. Bizkaia hosto zabalezko basoz estali zen. Kareharrizko harkaitzen inguruan zabaldu ziren artadiak, baso nahaspilatu eta beti berdeak. Bien bitartean, duela hiru mila urte, mendi garaienetan pagadiak zabaldu ziren, eta 600 metroko garaieratik gorako lurraldea menperatu zuten. Duela 5.000 urte, lur hauetan bizi ziren gizakien artean Neolitikoa hedatu zen, benetako kultura-iraultza. Lurra lantzen ikasi zuten, eta animaliak etxekotzen; horrenbestez, nomadismoa atzean utzi eta herrixka egonkorrak ezarri ahal izan zituzten. Gainera, artilea eta landare-zuntzak ehuntzen ikasi zuten, larrua ontzen eta buztinezko piezak fabrikatzen. Ehiztari eta biltzaileak izatetik abeltzain

eta nekazariak izatera igaro ziren. Basoak soildu behar izan zituzten finkatzeko lursail irekiak eskuratzeko. Horrela, paisaiaren eraldaketa geraezin bati ekin zioten. Bizkaian bizi zirenak bertako mendietako burdin-mineral ugaria urtzen hasi ziren duela 3.000 urte. Eta balizko inbaditzaileetatik babesteko eta bisualki lurraldea menderatzeko, herrixka hesituak eraikitzen hasi ziren, kastroak izenekoak, Berreaga mendiaren gailurrean, esaterako, udalerriaren iparraldean. Neolitikoan eta Burdin Aroan, Asuako haraneko jatorrizko biztanleak hildakoak lurperatzen hasi ziren harrizko tumuluez inguratutako dolmenetan. Mendixka eta leku estrategikoetan kokatzen zituzten; halaxe ikus daiteke gaur egun Irumugarrietan, Gangureneko gailurrerian. Artaldeak lekualdatzeko eta beste herrixka batzuekin ondasunak trukatzeko premiaren ondorioz, lehenengo bideak egin zituzten. Duela 2.000 urte inguru, erromatarrek burdin-erreserba handiak aurkitu zituzten Bizkaiko lurraldean, eta herrixkak ezarri zituzten kostaldetik babestutako lekuetan, estuarioen barnealdean. Erromatar sistema zatitu ostean, Bizkaian hainbat mendez biztanle kopuru eskasa izan zenez, paisaiaren eraldaketa oso mugatua izan zen. Nekez dakigu Erdi Aroko etxebizitzak nolakoak ziren. Egurrez eraikita zeudenez, ia ez zaigu aztarnarik geratu. Badakigu, ordea, basoak pixkanaka bota zituztela herrixkak eraikitzeko, baina baita mendien erraietatik erauzitako burdina urtzeko ere. Burdin-meatzaritza izan zen Bizkaian industria- eta ekonomia-garapen handia bultzatu zuen aberastasun-iturria. Burdina eraldatzea eta saltzea izan dira ekonomiaren eta kanpo-merkataritzaren bultzatzaile nagusiak. Lehenengo burdin-labeak, haizeolak izenekoak, mendi-hegaletan eta mendixketan eraiki ziren, han baitzeuden burdina, egurra eta sua zirikatzeko haizea.

XIII. mendean, gurpil hidraulikoa aplikatu zutenean, burdinolak ibaietan eraikitzen hasi ziren. Ura pilatzen zuten presa txikiei esker, ura presio handiarekin sartzen zen hodietan, nahikoa indarrez kolpatzeko hauspoa mugitzen zuten noriaren besoak, beheko sua haizatzeko eta minerala urtzeko, burdinazko bloke handi bat osatu arte. Burdinola txikietan, noriari esker gabia altxatzen eta erotzen uzten zen, burdinazko piezak berotzeko, eta olagizonek heldutako piezei forma ematen zien. XV. mendetik aurrera, Bizkaiko haranak burdinolaz bete ziren. Zarata ozen batek hartu zituen behinola isilak ziren haranak. Bizkaitar asko horietan lan egiten hasi ziren, olagizon gisa nahiz basoan egur-ikatza egiten. Burdinolek egur asko kontsumitzen zuten. Txondorren kea zuhaitzen artean gailentzen zen, eta aizkorak, berriz, lurraldeko basoak soilduz zihoazen. Amerika aurkitzeari esker, itsas trafikoa areagotu zen. Egur mordoa atera zen Bizkaitik ontzioletan erabiltzeko. Gainera, lurraldeko gatazka armatuen ondorioz, suteak izaten ziren eta egurra erabiltzen zuten armak eta tresna militarrak egiteko. XV. mendearen amaiera aldera, Bando Gerrak amaitu ondoren, bakeak hazkunde- eta oparotasun-garaiak ekarri zituen. Kostaldean, Bermeoko portuak merkataritzaren arloko garrantzia laga zio Bilboko portuari, eta itsasadarren inguruan arrantzale-nukleo txikiak ezarri ziren. Barnealdeko haranetan, Asuakoan, kasurako, biztanleria handitzen joan zen pixkanaka. Erliebe menditsuak biztanleria sakabanatua izatea baldintzatu zuen. Etxebizitzak eguzkirantz bideratu behar ziren eta ipar-ekialdetik babestu; hori dela eta, elkarren artean bereizita eraikitzen ziren. XV. mendearen amaiera aldera, lehenengo harrizko baserriak benetako iraultza arkitektonikoa ekarri zuten. Harriz hornitzeko, lehenengo harrobiak ireki ziren; horrek ordura arte ia-ia ukitu gabe zegoen erliebea koskatu zuen. Lehenengo baserriak eraikitzeak, baina, habeak lantzeko haritz onenak kontsumitzea ere ekarri zuen, baita etxeko erregai gisa erabiltzeko eta negu gordinetan berotzeko ere.

Baserria, azienda eta inguruko mendiekin, familia-bizitoki, lan-zentro eta belaunaldi batetik bestera kultura transmititzeko foro gisa ezarri zen. Haraneko biztanle guztien bizitza baserrian oinarritzen zen. Derio laster estali zen baserriz eta landazabalez. Gaurdaino iritsi dira adibide esanguratsuak, hala nola Deurika eta Islabe. Nekazaritzan aritzen ziren Derioko bizilagun gehienak. Amerika aurkitu aurretik, baratzeetan porruak, azak, azaloreak, tipulak eta baratxuriak lantzen zituzten. Udalerriko landa emankor eta argitsuetan, ordea, garia ekoizten zen, Bizkaian oso eskasa zen zereala, eta, horri esker, udalerriak garrantzia hartu zuen. Bestalde, lihoa ere lantzen zen, eta haren zuntza, artilearekin batera, ezinbesteko lehengaia zen edozein motatako arropa eta zapiak egiteko. Gaztainak, sagarrak eta mahatsa ere ekoizten ziren; fruitu horiek zeregin garrantzitsua zuten baserriko dietan eta garai hartako landa-ekonomian. XVII. mendearen hasieran, arto amerikarraren laborea sartu zen; horrek erabat aldatu zuen Euskadi eta Kantabriako landazabalen paisaia. Deriok, ordea, gariaren ekoizpen preziatuari eutsi zion; ondorioz, lurraldeko beste haran batzuetatik bereizi zen, eta ez zen inportatzera behartuta egon. Artoaz gain, Amerikatik beste landare jangarri batzuk ere sartu ziren eta dietan garrantzi handikoak izatera iritsi ziren, hala nola patata edo indabak, eta tokiko ekonomian sartu ziren. Gariaren ekoizpen preziatuari eta artoaren ekoizpena zabaltzeari esker, ibaietako errotak ugaritu ziren. Horien guztien artetik, gaur egun Kadaltsokoa dago egoera onean oraindik Deriok gabarra txikiak ibiltzeko moduko ibai nabigagarria izatea funtsezko faktorea izan zen jaurerriaren barruan udalerri izendapena eskuratzeko. Asua ibaitik nabigatzen zuten ontzi horiek, ganadua, armak, ardoa, oihalak eta arrainak garraiatuz. Ibaia merkataritza-bide garrantzitsua izan zen Bizkai nuklearrean, eta horren bitartez, haran osoa, Deriok kokapen estrategikoa zuela, itsasoz konektatzen zen Bilboko portuarekin, eta handik, Atlantikoko gainerakoarekin.

XVII. mendetik aurrera, nekazaritzan izandako hobekuntzek populazioa areagotzea ekarri zuten, bai hiribilduetan, bai herrixketan, eta Amerika eta Indietarako emigrazioa itsasoz haraindiko aberastasunen inportazioarekin konpentsatu zen. Pleistozenoko amaierako garai hotzetatik milaka urte igaro dira. Egungo paisaia gizakiak lurraldean izandako ekintzen emaitza da. Nekez du zerikusirik Paleolitikoko lehen biztanleak ibili ziren lur birjinekin. Kultur Birikako terrazak dauden lekutik ikusiko litzatekeen lurraldea paisaia osoa estaliko zuten basoen etengabeko masa batek osatuko luke. Deriok, eta hedaduraz, Asuako haranak, giza jarduera nekaezinak eraldatutako paisaia erakusten du gaur egun. Lur lauak etxebizitza-nukleoek eta industrialdeek hartzen dituzte. Komunikazio-bide anitzek lurraldea saretzen eta zatitzen duten lerroak osatzen dituzte. Haranaren erdigunean dago Loiuko aireportua. Baserriek zutik diraute oraindik ere; asfalto eta hormigoizko nahaspila honetan lotuta geratu dira, baso eta berdeguneen zatien artean. Haranaren hondoan, lurraldeak ez du eraikinik; baratze, belarra mozteko larreak eta bazkalekuak, oraindik ere artoa lantzen den laborantza-lurrak, mahastiak, sagarrondoak eta beste fruta-arbola batzuk daude. Finkak bereizten dituzten heskai biziek eta hariztiren batek osatzen dute landazabal atlantikoko landare-paisaia. Gizakiaren eskuak markatutako benetako ekosistema hau XX. mendearen erdialdera arte oso zabala zen, eta ordezkagarritasun eta biodibertsitate ona zeukan; gaur egun, ordea, erabat eraldatuta dago hiri-habitaten hedapenagatik eta bizi-ohiturak aldatzeagatik, bereziki baserriko ekoizpen-ekonomia uzteagatik. Asua ibaiaren eta haren ibaiadarren ertzetan, jatorriz ibaiari itzala eskaintzen eta bizitza ematen zion baso-galeria trinkoa bazegoen ere, gaur egun erabat landarerik gabe dauden eremuak edo landare-estalki exotikoa eta oso hondatuan duten eremuak daude. Erreka batzuetako zati txiki batzuetan soilik eusten zaie bertako zuhaitzei. Kanalizatutako ibai-zatiak oso ohikoak dira, eta espezie inbaditzaileek hartzen dituzte, hala nola sasiakaziak (Robinia pseudoacacia). Inguruko zelai eta mendi-gailurrak, behinola harizti zabalez estaliak, baso-landaketa estentsiboek hartzen dituzte, funtsean intsinis pinuek (Pinus radiata) eta eukaliptoek (Eucaliptus globulus). Bertako basoa kokapen jakin batzuetara baztertuta eta zokoratuta geratu da, bereziki iristea zaila den lursailetara, hain zuzen ere.

Andrés Montesantoren emigrantearen eskultura. Derio–Genalguacil (Málaga) Kultur Birikarik hurbil dago El emigrante (Emigrantea) lana, Andrés Montesanto eskultore italo-argentinarrarena. Lan hori ez da Derio udalerria edertzen duen pieza bat gehiago; Derion gelditzeko iritsi den ideia edo proiektu global baten gailurra baizik, gizateriaren historian errepikatu egiten den gertakari baten berri emateko, emigrazioaren berri, alegia. Eskultura-proiektu honen historia 2008an hasi zen, Serranía de Ronda betean eta Genalguacil (Málaga) hiriko Arte Topaketen esparruan. Garai hartan, Montesanto udalerriko goialdean "El emigrante" (Emigrantea) izeneko lan bat azkentzen ari zen. Benetan sinbolikoa da, eta familia baten eta lagunen artean erdiko figura falta den silueta batean deserrotzearen gogortasuna erakusten du, maite zituenengandik urrun joan behar izan duen pertsona batena. Une hartan, egileak aitortu zuen norbaitek emigratzen duenean, huts bat uzten duela haren familian eta inguruan. Huts hori ezin du denborak ezabatu; itxaropenerako leiho bat besterik ez da.

Egileak eskultura egiterakoan sentitu zuen bere lana osatu gabea zegoela beste bat sortzen ez bazuen udalerri hartzailean. Gauza da, Derioko hogei bat familia baino gehiagok Malagako udalerri horretan dituztela erroak. Horrela, elkarrizketei ekin zieten Derio izateko ahaidetutako lan hori hartuko zuen udalerria, eskultura multzo paregabea sortzeko. "El emigrante de Derio" (Derioko emigrantea) lanak hasierako eskulturaren negatibotzat balioko zuen. Gure historian eta gure inguruan izan diren migrazio-fluxu horien guztien ordainez eta ohorez: Amerikara joan ziren indianoena, estatuko beste hainbat puntutara emigratu zuten gure aita eta amena, berriki etorkizun hobe baten bila Hirugarren Mundua deitutako beste herrialde batzuetatik etorritakoena, edo Europako beste herrialde batzuetara lan bila joandako gure gazteena.

2. KANPOSANTUA Arteaga auzoa. Derioko erdigunea Derio udalerriaren mugak hauek dira: iparraldean, Mungia eta Laukariz; ekialdean, Zamudio; hegoaldean, Bilbo; eta mendebaldean, Sondika eta Loiu. Asua ibaiak eta haren Untza ibaiadarrak ureztatzen dute. Bestalde, honako hauek dira bere koordenatu geografikoak: 43ºN 17´29´´ latitudea eta 02ºW 59’ 13’’ longitudea. 10,7 km2-ko hedadura du eta 5.000 biztanle inguru ditu; 501,2h/km2-ko dentsitatea du. Erdiguneak osaera modernoa du, hirurogeigarren hamarkadatik aurrera eremu horretan izandako industria-garapenaren ondorioz. Udalerrian ezarri diren enpresei esker izugarri hazi da, eta horrela, Txorierri Haraneko gunerik handiena bihurtu da. Udalerria handitzen ari da, demografikoki nahiz ekonomikoki, industria-gune berriak ezartzeari eta etxebizitza-gune berriak eraikitzeari esker. Udalerriko hezkuntza-tradizio historikoak aurrera jarraitzen du Derion egoitza duten irakaskuntza-zentro ugaritan. Garraiobideei dagokienez, Bilborekin lotura onak ditu, bai Asuatik Erletxerako errepidetik, bai Artxandako autobidetik. Gainera, hainbat autobus-enpresak zerbitzua eskaintzen die bizilagunei, eta Eusko Trenbideak maiztasun handiz egiten du hiribururako joan-etorria. Arteaga auzoa da Derio udalerriko erdigunea, kokapen pribilegiatua duelako, errepide nagusiak elkartzen diren gunean baitago, eta tren-geltokiaren aurrean. Han daude udaletxea eta kirol-, osasun- eta kultura-zerbitzu eta -ekipamendu nagusiak.

Vista Alegreko hilerria 1895ean hasi ziren eraikitzen, eta 1902an inauguratu zen, Enrique Epalzaren eta Edesio Garamendiren proiektuaren arabera. Bilbok XX. mendean izan zuen botere ekonomikoaren lekukotza bikaina da Alegreko hilerriak eskulturen eta estatuen euskal erakusketa handienetako bat. Ospe handiko artisten lanak biltzen ditu, Maíz familiaren kasurako, Quintín de la Torrek egina. Kanpoko museoen adibide garbia da; hilobiak altzifre altuekin, zedroekin eta magnoliekin bizi dira. Sarrerako lorategian dagoen sekuoia izugarria nabarmentzen da. Bitxitasun gisa, Derioko erdigunearekin muga egiten duten hilerriko mugen kanpoko aldeak greziar alfabetoko alfa eta omega letrekin apainduta daude. Alfa eta Omega erabiliz Jainkoa izendatzen da greziar alfabetoan; Alfa da lehenengo letra, eta Omega, azkena. Jainkoari bi letra horiekin deitzean, Jainkoaren aurretik eta ondoren inor ez dagoela azpimarratzen da (Apokalipsia 21,6). Horma horiek, ordea, gertakari tragikoen lekuko ere izan ziren. 1937ko irailean, Santoñako Dueson (Kantabria) espetxeratutako preso errepublikano ugari epaitu eta heriotzara zigortu zituzten. Sententziak hurrengo hilabeteetan gauzatu ziren. Tragedia horren agertokietako bat Derioko Vista Alegre hilerriko hormetan dago

Ganbeko hariztia Basoa, dehesa erako basoak eta baso-landaketak Done Eztebe auzoan dago udalerriko birika berdeetako bat: Ganbeko hariztia. Espazio natural horrek hainbat txoko eta pasealeku ditu, eta erabiltzailea naturarekin harremanetan jartzera gonbidatzen du. Dehesa erako baso bat da, eta haritz kanduduna (Quercus robur) gailentzen da, baina "baso natural" bat izan beharrean, kasu honetan, gizakiak esku hartu duelako, zuhaitz-masa ia-ia erabat soildu da zuhaixka-estratutik. Haritz kandudunen basoa izango litzateke nagusi Bizkaiko haranetan, hau da, lurraldearen zati handia estaliko luke gizakiak esku hartu ezean.

Baso bat zuhaitzen multzo bat baino askoz ere gehiago da; ekosistema konplexua da; urte asko behar ditu birsortzeko, eta askotariko izaki bizidunek osatzen dute: zuhaitzen eta zuhaixken babesean, belarkarak, likenak, goroldioak, mikroorganismoak nahiz animalia ornogabe eta ornodunak bizi dira, espezie ugariren komunitate bat osatuz, hots, biodibertsitate handia egon ohi da bertan. Izaki bizidun "ikusezin" askok garatzen dute beren bizi-zikloa basoan. Gehienak lurrean bizi dira. Goiko geruzan, lurrustel izenekoan, materia organikoa deskonposatzen eta kontsumitzen duten organismoen multzo bat bizi da, besteak beste bakteriak, ornogabeak (zizareak, moluskuak edo artropodoak), onddoak eta algak. Horiek funtsezkoak dira basoak funtzionatzeko eta bizia egoteko. Ganbeko hariztiarekin mugan, kontrastea

egiten du izei gorrien (Picea abies) baso-landaketa monoespezifiko batek. Zuhaitzak, landaketa mota horietan ohikoa den moduan, pilatuta hazten dira, eta, horregatik, oihanpe iluna osatzen dute, landare- eta animalia-espezierik gabea de explotaciones, crecen apiñados, manteniendo por ello un sotobosque oscuro y vacío de especies vegetales y animales. Azkar hazten diren espezieen baso-landaketa mota horiek arraseko mozketan mozten dira, txanda laburretan. Hau da, urte gutxira (hamar edo hamabi, eukaliptoen kasuan; hogeita hamabost, intsinis pinuaren kasuan) oin guztiak batera mozten dira, lurzorua biluzik eta erosioaren menpe utziz. Don Eztebe. San Esteban ermita. Derioko ermita bakarra da. Ermita hori eraikitzea proposatu zen Bilboko aireportua handitzean jatorrizkoa bota egingo delako. Jatorriz San Esteban auzoan zegoen, Derio udalerriaren eremuan, Loiu udalerriaren barruan. Ermita-txoko ekipamendu hori Ganben eraikitzea erabaki zen udalerriko azken ermitaren memoriari eusteko, abuztuaren 3ko herri-ospakizunarekin jarraitzeko eta Derioko biztanleei udal-txoko batez gozatzen jarraitzeko aukera eskaintzeko.

4. SAN ISIDRO San Isidro eliza Gaur egungo eliza-tenplua da. 1958an eraiki zen, estilo neoerromanikoan, eta basilika-oinplanoa eta alboko dorrea ditu. Fatxadan, eraikinera sartzeko puntu erdiko hiru arku ditu. Derio nekazaritza- eta abeltzaintza-bokazioko udalerria izan arren, eraldatu egin da, industria- eta zerbitzu-sektoreak nagusi diren hiri bilakatu arte. Horren ondorioz, eliza nagusia San Kristobal eliza izatetik (landa-ingurunean), San Isidro eliza izatera igaro zen, erdigune berritik hurbilago.

Elizaren inguruko zuhaitz-espezieak San Isidro elizaren inguruko lorategiek zuhaitz interesgarri ugari dituzte, espezie hauetakoak, hain zuzen: Prunus cerasifera var. Pissardii. Hosto purpurako aranondoa. Quercus robur. Haritz kanduduna Acer negundo. Negundo astigarra Ligustrum lucidum. Arbustua. Tamaina handiko ezki hostotxiki bat nabarmentzen da. Ezkia zuhaitz mardul bat da, enbor zuzen eta irmokoa, eta 30 metro neurtzera irits daiteke. Adaburu triangeluarra du; horri esker, gerizpe atsegina eskaintzen du. Ezkiak bertute asko ditu, batzuk oso ezagunak, hala nola bere lore eta braktea edo hostotxo babesleen infusioen propietate lasaigarria. Egurra zuria eta arina da, mozteko ezin hobea; horrenbestez, eskultore eta irudigileen gustukoena izan da tradizionalki. Pergola glizinekin Pergola glizinekin San Isidro elizaren ondoan, glizinekin (Wisteria glicinia) estalitako pergola bat nabarmentzen da; loraketa-garaian, adar horietatik lore lilen mordo estu eta usaindun

ugari egoten dira zintzilik. Glizina da loraketa ikusgarrienetako bat duen igokarietako bat. Oso bizia da eta mordoak urrutitik ikusten dira; ematen du koadro inpresionista batetik aterata daudela. Leguminosoen familiakoa da, eta Ipar Amerikakoa, Txinakoa eta Japoniakoa da jatorriz. Enbor zurkara, lodi, sendo eta bihurritua du, eta hostoerorkorra da. Genero horretako (Wisteria) espezieen izen zientifikoak Gaspar Wistar mediku eta anatomista amerikarrari egiten dio erreferentzia

5. SAN KRISTOBAL Derio udalerriaren bilakaera Udalerriaren jatorrizko nekazaritza-bokazioa berezko erdigunean islatzen da; San Kristobal elizaren inguruko hegalaren erdialdean dago. Elizak, hilerriak, probalekuak eta hainbat baserrik osatutako multzoa euskal-kantauriar landa-nukleo bereizgarria da, eta gaur egun, Derioko hiri-garapen handieneko eremutik urrun geratu da. Gaur egun, udalerriko eremu handiek landa-giroko antolamendu zaharrari eusten diote, paisaia berde batean, larreak, mahasti txikia, negutegiak eta baratzeak baitaude. San Kristobal eliza San Kristobal eliza izan zen eliza nagusia jatorrian. X. mendeko tenplu primitiboa zen, baina berreraiki eta zabaldu egin zen 1745ean. Harlangaitzezko eraikin bat da, harlandu handiak dituena izkinetan, eta horri esker, nabarmendu egiten dira lerroen soiltasuna eta euskal landa-barrokoaren

berezko apaingarriak. Sarbidean ateburua du, dorre errektangularra eta egurrezko habez eutsitako arkupea; bizilagunen bilerak egiten ziren elizpean. Soiltasuna ere nagusi da barnealdean: lau zatiko nabe bakarra du, lunetazko bobeda batek estalita. Buruan San Kristobal bat dago, marmolezko horma-hobian. Atikoan, Santiagoren irudiak salatzen du tenplua Santiago bide betean dagoela (kostaldeko bidea). Bataiarriaren gainean, Kristo gurutziltzatu handi bat dago, gotiko-flamenkoa (XV. mendekoa). Gaur egun, eliza Bizkaiko elizbarrutiko apezpikutzak eliza ortodoxoari lagata dago. Barnealdea tradizio horren arabera apainduta dago eta Bizkaian liturgia horren jarraitzaileak direnek erabiltzen dute. Derioko elizateren historia Erdi Aroan, Bizkaiko jauntxoek hainbat pribilegio eman zizkieten herriei populazioa eta ekonomia hobetzeko. Horrela, hiribilduak sortu ziren, merkatari eta artisauek osatzen zuten "burgesia" babestu zuten hiri harresitu txikiak. Bizkaian, XII. eta XIV. mendearen artean 21 hiribildu sortu ziren. Lurraldearen gainerakoak, "lur lauak", elizateetan banatuta jarraitu zuen. Horiek familia bakoitzeko ordezkariek elizaren ateetan bilerak eginez kudeatzen ziren. Bilera horietan akordioak egiten ziren eta justizia ezartzen zen, alkate baten gidaritzapean, eta guztia idazkariak erregistratzen zuen. Derio Bizkaiko lur lauaren barruan zegoen, Mungia eta Bilbo hiribilduetara atxikita. 1688ko irailaren 24an, ordea, Derio Bizkaiko Batzar Nagusiek onartu zuten, "eserleku, ahots eta boto aktibo eta pasiboarekin". Hori gertatu zen Derio ordezkaritza hori izateko moduko udalerria bihurtzeko zenbait faktore zeudelako, hauek besteak beste: Asua ibaia nabigagarria zen Ibaizabalen bokaletik udalerriaren aldirietara, eta, horrela, kostaldeko portuak Urduñako galtzadaren bitartez Gaztelarekin lotzen dituzten merkataritza-

ibilbidearekin konektatuta geratzen zen. Gabarra txikiek armak, ardoa, arraina, zerealak eta oihalak garraiatzen zituzten ibaitik. Derio pasalekua izan zen beti; horri zor zaio San Kristobal gurtzea, merkatari eta bidaiarien patroia, alegia. Batzarretan sartu zenetik, Derioko elizateak betebehar batzuk zituen, hala nola jaurerriko kargak ordaintzen laguntzea, baina eskubideak eta autonomia ere irabazi zituen. Alkateak justizia ezartzeko boterea eskuratu zuen, eta udalerriak diru-laguntzak jaso zituen bide eta errepideen eraikuntza ordaintzeko, esaterako. Bizkaiko kudeaketa-organoan parte hartzeari esker, Deriok udalerri gisa independente izateko aitortza eskuratu zuen. San Kristobal tenplua, hortaz, Derioko elizatearen egoitza izatera igaro zen. San Kristobal jaiak oso ezagunak izan ziren, eta eskualde osoko jendea elkartzen zuten. Erromeriak elizaren inguruan ospatzen ziren. Meza nagusira joan ondoren, bizilagunek danbolinen erritmoan dantzatzen zuten eta inguruko zelaietan jarritako "txosna" edo saltokietako txakolina eta biandak dastatzen zituzten.

Baso-landaketak eta ustiaketak matarrasan San Kristobalgo egungo ingurunea landa-ingurunea da nagusiki. Udalerriko eremu horretan baserriak daude sakabanatuta, eta horiek nekazaritza eta abeltzaintzako zeregin tradizionalak egiten jarraitzen dute. Baratzeak eta zelaiak txandakatzen dira, duela gutxi arte baserrietako ukuiluetako edo etxebizitzaren ondoko eremuetako ganadua belarrez hornitzen zutenak. Paisaia finkak mugatzen dituzten heskai bizien errenkadek osatzen dute, bai eta zuhaizti txikiek ere, jatorrian lurraldea estaltzen zuten basoen hondarrek. Elizaren inguruko paisaia ondulatuaren inguruan muino eta menditxoen multzo bat dago, eta horien mendi-hegalak intsinis pinuen (Pinus radiata) eta eukaliptoaren (Eucaliptus globulus) baso-landaketek hartzen dute hein handi batean. Landaketetan sakabanatuta, paisaian soildutako lursailak agertzen dira; horietan, zuhaitz guztiak soildu dira, eta lursaila erabat garbitu da. Gaur egun, zeregin hori makina handiekin egiten da, eta horretarako, ateratzeko bideak ireki behar dira; horien markak

gailentzen dira paisaian. Ustiaketa mota horren ekoizpenak eta arestian aipatutako espezieenak kalitate baxuko egurra ematen dute, baina epe ertainera errendimendu ekonomikoa ematen du mendiak, beste moduren batera lortuko ez litzatekeena. . 6. ERREKALDE PARKEA Parkeak eta inguruneak paisaia-balio handia dute. Ingurune horretan belardiak, harizti gune txiki batzuk, udal-baratzeak, tokiko txakolin-ekoizpenaz arduratzen den upategiak erabiltzen dituen mahastiak eta eraikuntza tradizionalaren adibide bikaina den Errekalde baserria, egun Bizkaiko Foru Aldundiaren Laguntza Zentroa, aurki ditzakegu.

Rekalde parkeko zuhaitz-espezieen zerrenda osatu gabea: - Quercus robur. Haritz kanduduna - Prunus avium. Gereziondoa - Juglans regia. Intxaurrondoa - Sophora japonica. Akazia edo sofora japoniarra. - Liriodendron tulipifera. Idi-bihotz arbola - Morus spp. Masustondoa - Cedrus atlantica. Atlasko zedroa - Fagus sylvatica. Pagoa - Prunus laurocerasus. Gerezi-erramua - Castanea sativa. Gaztainondoa - Acer platanoides. Astigar zorrotza - Fraxinus excelsior. Lizarra - Pinus radiata Intsinis pinua - Alnus glutinosa. Haltza - Ligustrum lucidum. Beltxalea - Corylus avellana. Hurritza - Quercus rubra. Haritz gorria - Acer saccharinum var. Laciniatum. Zilar-astigarra - Tilia cordata. Ezki hostotxikia - Liquidambar styraciflua. Likidanbarra

- Acer negundo. Lizar-astigarra - Cornus sanguinea. Zuhandorra - Aesculus hippocastanum. Indi gaztainondoa - Chamaecyparis lawsoniana. Lawson altzifrea - Salix atrocinerea. Sahats hauskara - Robinia pseudoacacia. Sasiakazia - Acer opalus. Ihar italiarra - Betula pendula. Urkia - Prunus domestica. Aranondoa - Acer pseudoplatanoides. Astigar zuria edo ostartxa - Carpinus betulus. Xarma - Platanus x hispánica. Alboa Baratze ekologikoak: “Errekalde ortuak” Errekalde parkearen ondoan, Udalak nekazaritza ekologikoa praktikatzeko gaituta dauden hainbat lursail jarri ditu herritarren eskura. Jarduera hori 2013an hasi zen; 34 lursail ireki ziren urte hartan. Arrakasta handia izan zuenez, 2016an beste 10 lursail gehitu ziren..

Baratzeek 60 m2 inguruko azalera dute. Urteko alokairuak honako hauek hartzen ditu barne: tresna eta laborantzarako lanabesen erabilera, gutxieneko mantentze-lanak, ur-hornidura eta aditu baten aholkularitza. Bere aldetik, herritar bakoitzak landatu nahi dituen haziak edo landareak jarri beharko ditu, eta hitz ematen du laborantza ekologikoaren arauak beteko dituela, baita autokontsumora zuzendutako ustiaketa arduratsua gauzatuko duela ere. Derioko txakolina Baratze ekologikoen ondoan, Bizkaiko Txakolina jatorri-deitura duen Derioko txakolina egiteko erabiltzen den mahatsaren parrak hazten dira. Mahasti hori Udalaren jabetzakoa da. Iñaki Zarate txakolingilearekin sinatutako hitzarmen baten bidez, urtero txakolina ekoizten da, Derioko herritarrek festetan eta ekitaldietan dasta dezaten; txakolina erakunde-opari gisa ere erabiltzen da. Udalerrian bertan dago Bizkaian ekoizten diren txakolinen eta sagardoen kalitate-kontrola egiteko laborategia; horra hor Aberekin SA enpresak kudeatzen duen Foru Abeletxearen beste zerbitzu bat.

7. APAIZTEGI ZAHARRA Apaizgaitegi zaharraren eraikinak Egun Apaiztegiaren Eraikina izenez ezagutzen diren eraikinen historia 1931n hasi zen; urte horretan, Aldundiak obraren lehiaketa argitaratu zuen. Hasiera batean, ospitale psikiatriko gisa erabiltzeko zen. Gerra Zibila hasi zenean, proiektua gelditu egin zen, eta hormigoizko lau egitura handi abandonatuta gelditu ziren. 1937an, matxinatuen tropek aurrera egiten zutela ikusita, Eusko Jaurlaritzak erabaki zuen eraikin hori errepublikanoen armadarako arma-biltegi inprobisatu gisa erabiltzea. 1950ean, Elizbarrutiko Apaiztegi bat eraikitzen hasi ziren aurreko pabiloietan. Erdiko dorreak 53 metro altu izan behar zituen, eta eliza gisa erabiltzekoa zen. Martxan egon zen 20 urte inguruan, Derioko Apaiztegiak hezkuntza-maila eta maila akademiko txukuna lortu zituen; 1974an, baina, beste toki batera eraman zuten eta eraikina hutsik gelditu zen. 1992ko udan, Apaiztegiaren eraikinak ibilbide berri bati ekin zion. Egitura nahiz erabilerak aintzat hartzen zituen birmoldaketa-plan handinahi bati esker, arkitektura-gune moderno eta funtzional bat sortu zen. Bulegoen gunea, jatetxeak eta askotariko zerbitzuak eskaintzen ditu; hauek, besteak beste: hotela, jatetxea, gimnasioa, padel-kluba, golf-eskola, futbol-zelaiak eta ikasleen

egoitza. Halaber, bertan daude Euskadi Fundazioaren egoitza eta beste hainbat enpresa. 2.500 eta 3.000 pertsona artean ibiltzen dira egunero bertatik, eta 500 ibilgailurako aparkalekua dauka Gerra Zibila Derion eta Burdin Hesia Apaiztegik Ganguren, Iturritxualde eta Banderas mendiak ikus daitezke; mendi horietan gertatu ziren, hain zuzen ere, kolpistak 1937an Bilbo hartzera eramango zituen guda-gertakariak. Gerra Zibilak eztanda egin zuenean, 1936an, Agirre lehendakariaren Eusko Jaurlaritzak neurriak hartu behar izan zituen Bilbo eta inguruko lurrak matxinoen eskuetatik babesteko. Horretarako, "Burdin Hesi" izenez ezagutzen dugun gotorleku- eta lubaki-sistema bat eraiki zuten. Mola jeneralak 1937ko martxoan hasi zuen Bizkaiaren aurkako erasoa. Alemaniako eta Italiako armaden laguntza izan zuen, baita Afrikako espainiar armadaren laguntza ere. Maiatzaren 22an Sollube eta Bizkargi mendiak hartu zituzten; ondoren, ekainaren 12an, matxinoek "Hesia" haustea lortu zuten, Gaztelumenditik barrena. Ondo ezagutzen zuten Gerrikoa, obrak zuzendu zituen ingeniariak ihes egin zuelako eta nazionalak iritsi aurreko asteetan hegazkin alemanek aireko hainbat argazki atera zituztelako. Apirilean, matxinoak Gernikatik 5 kilometrora zeudela, Astra arma-fabrikako langileek gerora Derioko Elizbarrutiko Apaiztegia izan zenera eraman zituzten makina guztiak. Derio erdialdeko trenbideak eta errepideen gurutzagunea gogor bonbardatu zituzten hiru egunez, ekainaren 14an udalerriaren jabe egin ziren arte. Hilerrian hainbat bonbak eztanda egin zuten. Burdin Hesia hautsi ondoren, matxinoek Bilborantz jarraitu zuten, eta bigarren defentsa-lerroari eraso egin zioten, Ganguren, Iturritxualde, Artxanda eta Banderas mendietan. Hegazkin alemanek ekainaren 16an eta 17an bonbardatu zituzten gailur horiek. Ekainaren 18an Artxandako gaztelua hartu zuten eta, hurrengo egunean, hiriburura sartu ziren.

Gaur egun, gailur horietan errepublikanoek eraikitako lubakien eta defentsen aztarnak ikus daitezke, baita diktadura frankistan zehar armadak okupatu zituen tunelen eta instalazioen hondarrak ere. Untza-erreka. Erriberako ekosistema Apaiztegiaren eraikinetatik hurbil, Untza errekastoaren ur lasaiak igarotzen dira. Errekaren aldeetan haltzak, lizarrak eta sahatsak hazten dira, baita beste hainbat animalia- eta landare-espezie ere. Izaki horiek erriberako baso bat osatzen dute, eta garrantzitsua da horiek babestea eta hedaraztea. Era horretako basoak gero eta urriagoak dira Bizkaian, historian zehar gizakiok ibaiertzetan ezarri garelako eta ingurune horiek eraldatu ditugulako.

Gizakirik egon izan ez balitz, Bizkaian, ibaien ertzetako eta hezeguneetako landaredia ohikoena haltzadia izango zatekeen. Baso horrek galeriak eratzen ditu uraren ibilguen eta hezeguneen inguruan; bertan, lurzoru lohitsuak, sakonak eta putzuz erraz betetzen direnak aurkitzen ditu. Ingurune horietan joan-etorri eta aldaketa ugari egoten direnez, bertan bizi diren espeziak kolonizatzaile onak dira eta hazi asko ateratzen dituzte. Haltzadietan nagusi izan ohi diren zuhaitzak haltzak (Alnus glutinosa) eta, noizean behin, lizarrak (Fraxinus excelsior) izan ohi dira. Zuhaixkei dagokienez, berriz, espezie ugari aurki daitezke, baina sahatsak nagusi dira, batez ere sahats hauskara (Salix atrocinerea). Horrez gain, intsusak (Sambucus nigra), hurritzak (Corylus avellana) eta masustak (Rubus ulmifolius) ere hazten dira bertan. Belarrei dagokienez, ohikoak dira eztainu-belarra (Equisetum maximum) eta askotariko ezpata-belarrak (Carex spp.) nahiz ihiak (Juncus spp.), baita suge-belarrak (Arum maculatum) ere. Basoan askotariko landare igokariak aurki daitezke, besteak beste atxaparra (Lonicera spp.), huntza (Hedera helix), ezkabia-belarra (Clematis vitalba) edota lupulua (Humulus lupulus). Espezie horiek guztiek oso gustuko dituzte hezetasuna eta zoru sakonak. Gaur egun, haltzadi izan zitezkeen lursail ugaritan makalak landatu dituzte, edo baratze gisa erabiltzen dira. Batzuetan, ibaiertzetan alboak ere landatu dituzte. Espezie inbaditzaileak Apaiztegiaren eraikinen inguruan erraz ikus daitezke panpa-belarraren (Cortaderia selloana) lore-mototsak eta budleiaren (Buddleja davidii) lore sorta arrosak. Mugitutako eta pobretutako lurzoruak okupatzen dituzten bi espezie inbaditzaile dira, eta batez ere obra publikoek asaldatutako lurretan edo landaredirik gabeko ezponda babesgabeetan ateratzen dira. Urrutiko lurraldeetatik iristen diren espezie exotikoek (animaliak nahiz landareak) kolonizatu egiten dute lurzorua; naturalizatu eta hedatu egiten dira, eta bertako landareak eta animaliak kanporatzen dituzte. Horrek argi adierazten du gure ekosistemen narriadura-maila, eta gure ingurunearen ingurumen-osasunak jasan dituen kalteen adierazle bikainak dira. Hori da gure ingurune naturalak duen arazo larri, konplexu eta konpontzeko zailenetako bat.

Txorierriko Politeknika Ikastegia Untza errekaren ertzean Txorierriko Politeknika Ikastegia dago, Mondragon Korporazioaren barruan integratutako ikasketa-zentroa. 1979an sortu zen, eta inguru sozial eta ekonomikoari kalitaterik oneneko hezkuntza-aukera eskaintzeko konpromisoa zuen. Gaur egun, Batxilergo eta Lanbide Heziketa ikasketak eskaintzen dira bertan, eta ikasleei unibertsitatean zein lan-munduan sartzen laguntzen die. Sozietate kooperatibo integral bat denez, eskualdeko enpresek eta udalek, ikasleen familiek eta ikastegiko langileek bazkide gisa parte har dezakete bertan.

8. DERIO NEKAZARITZA ESKOLA Arteaga auzoan, Teknologia Parkearen ondoan, Derioko Nekazaritza Eskolaren eraikinak daude; eskola hori Lanbide Heziketako zentro publiko bat da, historia luzekoa, eta urteek aurrera egin ahala basogintzaren eta nekazaritzaren esparruko ikasketen erreferentziako zentro bilakatu da. 1986an sortu zen, Lanbide Heziketa herrialde osoan zehar heziketa autonomo gisa hedatzen ari zen garaian, eta Eusko Jaurlaritzaren Nekazaritza eta Arrantza Sailaren organigraman egon zen. 1997an, Mendikoi enpresa publikoan integratu zen, eta 2006an Itsasmendikoi enpresaren parte bilakatu zen, Bermeo eta Pasaiako arrantza- eta itsas ikastegiekin batera.

2012ko abuztutik, Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza Sailaren barnean dago, Lanbide Heziketako beste ikastegi bat bezala. Derioko Nekazaritza Eskola BHIk lursailak, mintegiak eta negutegiak ditu baratzezaintzan, fruitu-hazkuntzan, landareen ekoizpenean eta lorezaintzan praktikak egiteko. Baratzezaintzara bideratutako 1.500 m2-ko lursailak ditu; horietan aipagarriak dira hazitegi gisa erabiltzen direnak eta kanpoko nahiz plastiko azpiko ekoizpen ekologikora bideratuta daudenak. Gainera, fruitu-hazkuntzara bideratutako 1.000 m2 ere baditu, sagarrondo, madariondo, intxaurrondo, kiwi eta fruta-arbola txikiekin, baita mahastiak ere, txakolina egiteko. Bestalde, 1.500 m2 ditu beirazko negutegi klimatizatu eta guztiz automatizatuekin, baita lorategi eta pasealekuz beteriko beste 10.000 m2 ere, apaintzeko landare ugarirekin. Ikastegiaren instalazioetan punta-puntako ekipamendua eta makina ugari ditu: simulatzaile bat, basoko garabi bat, mekanika-lantegiak, soldadura-tailerrak, elektrizitate- eta ureztatze-tailerrak, laborategia eta liburutegia, besteak beste. Derioko Nekazaritza Eskola BHIn Erdi Mailako eta Goi Mailako prestakuntza-zikloak eskaintzen dira. Honako prestakuntza hau eskaintzen da, hain zuzen: nekazaritza ekologikoko ekoizpena, lorezaintza eta loregintza, basoen eta ingurune naturalaren kudeaketa, paisajismoa eta ingurune naturala. Basoko eta abeltzaintzako praktikak egiteko, Ikastegiak BFAren nekazaritza- eta mendi-zerbitzuekin elkarlanena jarduten du, baita sektore horretako beste enpresa eta erakunde batzuekin ere.

9. KADALTSOKO ERROTA Gizakion elikaduraren oinarria ziren zerealak ehotzeko, gizakiok gure sormen guztia erabili dugu eskura zegoen energia aprobetxatzeko; hala sortu ziren haize- eta ur-errotak. Urarekin zebiltzan errotetan, mareak eta errekaren indarra erabiltzen zituztenak bereizi behar ditugu. Bizkaian, ibai ugari zegoenez, batez ere bigarren horiek eraiki zituzten. Tokiko nobleen familiak izan ohi ziren erroten jabeak. Errotariek aletan kobratzen zituzten euren zerbitzuak, eta hori erabiltzen zuten jabeari ordaintzeko. XVII. mende hasieran, Bizkaian Amerikatik iritsitako artoa lantzen hasi ziren, eta horrek izugarri aldatu zuen soroen itxura.

Hala ere, Deriok hain preziatua zen garia lantzen jarraitu zuen; hala, Lurraldeko beste haran batzuetan ez bezala, ez zuten kanpotik ekarri behar. Udalerriko lur emankor, lau eta eguzkitsuak gari-uzta bikainak eman zituzten eta, VII. Mendetik Aurrera, baita arto-uzta ederrak ere; hori dela eta, uraren ibilgua aprobetxatzea erabaki zuten bi zereal horien aleak ehotzeko. Oraindik, ere hiru errota daude udalerrian, Arestikoa, Oroñokoa eta Kadaltsokoa, gainera, Kadaltsokoa oraindik ere badabil. Kadaltsokoa 1622an eraiki zuten, eta biltegi batean gordetzen den urak sortutako energia hidraulikoa erabiliz funtzionatzen duten bi kalapatxa gordetzen ditu oraindik ere. Keretxo errekako urak hornitzen du, 700 m luze den kanal baten bitartez. Biltegiko ura turrusta batean askatzen da ardatz bertikaleko gurpilen gainean; horiek biraka hasten dira, eta energia transmititzen diote goiko solairuan dagoen zirkulu formako harriari. Gurpilak zurez edo harriz egiten ziren hasieran, baina, XX. mendea heltzean, burdinez egiten hasi ziren. Kadaltsoko errotakoek hogeita hamar beso dituzte, eta Bilboko Kristo kaleko Eustaquio Bilbao tailerretan egin zituzten. Enpresa horrek Bizkaiko hainbat errotatarako piezak egin zituen. Errotaren goiko solairuan ehotzeko aretoa dago, birrintzeko elementuekin: 120 eta 140 cm arteko diametroa duten bi errotarri biribil. Azpiko errotarria finkoa da, eta haren gainean zirrindolak bira egiten du, bi gurpiletara lotzen duen ardatz bertikalak bultzatuta. XVII. mendean artoa iritsi zenean, errotetan bi ehoketa-zuhaitz jarri zituzten, bata garia ehotzeko kareharrizko errotarriekin, eta bestea artoa ehotzeko hareharrizko errotarriekin. .

Aleak kalapatxara botatzen ziren, eta tramankulu baten joaldiek kolpatuta, goiko errotarrian irekitako zulo batetik erortzen ziren. Bi errotarrien marruskadurarekin ehotu ondoren, irina tiradera edo azpil batean jasotzen zen. Zurezko armazoi batek, estalkiak, irina barreiatzea saihesten du, aretoko airea arnastu ahal izan dadin. Erregistroen arabera, Kadaltsoko errotan 50 kg arto ehotzen zituzten 4 ordutan. Aldian-aldian beharrezkoa zen goiko errotarria kentzea eta bira ematea, jotzeko edo errotarriak ordezkatzeko. Eragiketa hori egiteko, errotek burdinazko beso bat izan ohi dute, errazago atera ahal izateko. XX. mendean, elektrizitatea irin-fabriketara iritsi zen, eta trenbideei esker posible zen Mesetatik garia inportatzea; hori dela eta, errota tradizionalen erabilera jaitsi egin zen Bizkaian 10. LANDETA MARMOLDEGIA Landazabala: baserria eta baratzea

Marmoldegiak Derioko negozio ohikoak izan dira. Negozio txiki horiek udalerritik hurbil dagoen Vista Alegre hilerrirako hilarriak eta marmolezko beste hainbat apaingarri egiten zituzten, hilobi, horma-hobi eta panteoietan jartzeko Egun itxita dagoen Landetako marmoldegiaren ingurua talaia ezin hobea da udalerriaren landa-paisaiari begiratzeko, hura interpretatzeko eta aztertzeko. Derioko landa-paisaia, Bizkaiko gainerako udalerrietan gertatu den moduan, baserriaren eta bertako jardueren inguruan egituratu da. Baserriak, ukuiluak, baratzeak, belarra mozteko larreak eta bazkalekuak, heskai biziak eta zuhaiztiak... Guztiak dira Bizkaiko paisaiaren elementuak, eta elkarrekin Atlantikoko landazabala izenez ezaguna den ekosistema bereizgarri eta berezia osatzen dute. Landazabala ekosistema heldu eta konplexua da, bioaniztasun handikoa, eta gizakiaren eta haren ingurunearen arteko harremanaren emaitza da. XX. mendean industria eta hiriak izugarri hazi ziren; horren ondorioz, landazabaleko nekazaritzak eta abeltzaintzak behera egin zuen, eta horien ordez bizitegiak, industrialdeak eta merkataritza-poligonoak ugaritu ziren bertan, baita epe motzeko baso-ustiategiak ere, batez ere intsinis pinuarekin eta eukaliptoarekin.

Egungo landazabalaren paisaian ikus dezakegunez, oso lur gutxi erabiltzen da nekazaritza eta abeltzaintzarako, nahiz eta Derion oraindik ere antzeman daitezkeen iraganean Bizkaiko ekosistemarik ohikoena izan zenaren aztarnak. Gaur egun, oso baserri gutxitan daude nekazaritzatik edota abeltzaintzatik bizi diren baserritarrak. Desagertzera kondenatuta dagoen bizimodu baten azken ordezkariak dira, biztanleriaren piramideak erakusten duen zahartzea kontuan hartuta. Hainbat landa-eraikin eraldatu eta berritu egin dituzte, lehen edo bigarren etxebizitza gisa erabiltzeko, eta bertan bizi direnek beste ekoizpen-sektore batzuetan egiten dute lan edo, bestela, erretiratuta daude, baserriko lanak utzita. Gero eta urriagoak dira iraganean hain ohikoak ziren heskaiz inguratutako belardi erdi-naturalak. Bertan bilatzen zuten babesa ingurune hauetan aspaldiko garaietatik egon diren harizti, artadi eta haltzadietako askotariko landare- eta animalia-espezieek. Bizkaiko landazabaletan askotariko animalia-espezieak aurki zitezkeen: antzandobi arrunta, lepitzulia eta belatza bezalako hegaztiak edo musker berdea bezalako narrastiak, besteak beste. Horiek kopuruak nabarmen egin du behera. Beste espezie gutxi batzuk gai izan ziren gizakien ondoan bizitzera ohitzeko, eta horien bizimodua erraztu egin zen; hori da enararen edo enara azpizuriaren kasua. Gauza bera gertatzen da aletegietan, ganbaretan eta ukuiluetan gizakien lepotik bizi diren zenbait espezie saprofitorekin, besteak beste arratoiekin, saguekin edota lepazuriekin. Beste espezie batzuek, berriz, gizakien eraikinak babesleku edo bizileku gisa erabiltzen dituzte, besteak beste horma-sugandilek edo saguzarrek. Jada esan dugunez, baserria izan da landazabalaren funtsezko pieza eraikitzailea. Historikoki, baserria bizitokia, lantokia eta kultura-transmisiorako familia-eskola izan da. Etxebizitza bat izateaz gain, aletegia, lastategia, jaki-tokia, dolarea, tresnen tailerra, biltokia eta abereen ukuilua ere bazen. Baserriaren inguruan, soroak eta belardiak hedatzen ziren, eta errekastoz, bidez eta zuhaiztiz osaturiko mosaikoa eraikitzen zuten elkarrekin. Derio laster estali zen baserriz eta landazabalez. Gure egunera arte zenbait adibide garrantzitsu iritsi dira, besteak beste Deurika edo Islabekoak. Udalerria alubioi-ibar lau, eguzkitsu eta ondo ureztatutako baten gainean dago. Hango soroak Bizkaiko emankorrenetakoak ziren. Bertan garia lantzen zuten (ez zen oso ohikoa probintzian), baita lihoa ere; gero, horren zuntza ehotzen zuten etxeetako ehundegietan. Deriok Batzar Nagusietan ordezkaria lortu zuenerako, jada txertatuak ziren ekoizpenean Amerikatik iritsitako espezie guztiak, besteak beste artoa edo indabak; hala ere, gaztainek, sagarrek, mahatsak eta bertatik eratorritako txakolinak pisu handia izaten jarraitzen zuten herritarren elikaduran eta tokiko ekonomian.

Bizkaiko Parke Zientifiko eta Teknologikoa Landetako marmoldegitik, Bizkaiko Teknologia Parkea osatzen duten pabiloi batzuk ere ikus daitezke. 1985ean eraiki zen, Deriotik hurbil dagoen Zamudio udalerrian, euskal erakundeen laguntzarekin. Parkearen helburu nagusia da Bizkaian garapen teknologikoa eta berrikuntza modu jasangarrian sustatzea, ezagutzen trukea ahalbidetzea eta enpresen, eragile teknologikoen eta unibertsitateen arteko teknologia-transferentzia bultzatzea; hartara, sorkuntza bultzatuko da, eta enpresa berritzaileen sorrera ahalbidetuko. Horretarako, Parkeak kalitate handiko guneak eta instalazioak eskaintzen ditu, baita balio gehigarridun zerbitzuak ere.

Gaur egun, Parkea Zamudio eta Derio artean banatuta dago, non 213 hektarea hartzen baitituen. Dena den, duela gutxi beste udalerri batzuetara hedatzeko proiektua abiatu da, Ezkerraldeko Campusa proiektuaren pean Abanto Zierbenan eta Ortuellan, eta UPV/EHUren Zientzia Parkea proiektuarekin Leioan. Hedapen-lanak bukatzean, Parkeak 292 hektarea izango ditu. Zamudio eta Derioko hasierako campusean ikerketa-zentroak eta teknologia aurreratua lantzen duten enpresak daude, baita komunikazioen azpiegitura bikainak ere; gainera, ingurune benetan ederrean daude. Asmoa da Parkea berrikuntzaren abangoardian egotea; horretarako, sareetan parte hartuko du eta teknologia nahiz ezagutzen trukea sustatuko du, teknologikoki aurreratuak diren enpresak ezartzeko eta garatzeko orduan erreferentea izaten jarraitzeko, etorkizuneko erreferentzia izateko, enpresen lehia-abantailak areagotzen laguntzeko eta gizarteari balioa emateko. Parkeari buruzko zifrak (2015) Instalatutako enpresak 226 Langileak, guztira 8.162 I+D arloko langileak %26,6 30 urtetik beherakoak 24,5% Goi mailako tituludunak %49,8 Baterako fakturazioa (miloi euro) 2.820 Azalera osoa (m²) 2.935.500 Terreno urbanizado total (m²) 1.029.879 Lurzoru libre urbanizatua (m²) 195.745

Lurzoruen okupazio gradua %81 Eraikin eraikita (m²) 376.119 Parkeak jabegoan dituen eraikinak (m²) 93.139 Eraikinen okupazio gradua %60

Teknologia Parkea. Zuhaitzen ibilbidea Parkea ingurumenari dagokionez interes berezia duen ingurune batean kokatuta dago. Parkean, telekomunikazioen arloko azpiegiturarik aurreratuenak dituzten eraikin modernoak, ehunka urte dituzten baserriak eta zuhaitz naturalak konbinatzen dira; horrek paisaia bitxia sortzen du, natura- eta estetika-balio handikoa. Ahalegin handia egin da jarduera ekonomikoaren eta naturaren arteko oreka lortzeko. Esan daiteke natura bete-betean lan egitea eta instalaziorik modernoenak zein zerbitzurik aurreratuenak erabili ahal izatea ez dela paradoxa bat; izan ere, Parkean elkarbizitza harmoniatsua lortu da 200 enpresa baino gehiagoren eta ingurumen-balio handia duen ingurune-naturalaren artean. Parkean 91 espezietako 5.000 zuhaitz baino gehiago daude; guztiak katalogatu dira eta formatu handiko argitalpen batean jaso dira. Horrez gain, guztiak ikusi ahal izateko bost ibilbide sortu dira; ibilbideak Parkearen webgune ofizialean eskura daitekeen plano batean jaso dira: : http://www.parke.eus/bizkaia/wp-content/uploads/2012/10/Zuhaitzen-ibilbidea_tx.pdf

11. GRANJA FORAL DE DERIO Derioko Foru Abeletxea Euskadin txakolinaren ekoizpenak gora egin du eta kontsumitzaileek gero eta kalitate handiagoa eskatzen dute, hori dela eta, Derioko Foru Abeletxean dagoen Azterketa Enologikoko Laborategiak rol garrantzitsua hartu du Bizkaiko mahastizaintzaren eta ardogintzaren merkatuan. Laborategi horien bitartez ardoen jatorria eta kalitatea bermatzen da, eta urtez urte kalitate, prestigio eta arrakasta komertzial handiagoa izan dezan sustatzen da.. Derioko Foru Abeletxeko laborategian Bizkaian egiten diren txakolinek eta sagardoek behar dituzten azterketa fisiko-kimikoak eta enologikoak egiten dira. Ekipamendu modernoz hornituta dago, eta, besteak beste, Bizkaiko Txakolina eta Bizkaiko Sagardoa Jatorri Izendapenetan eskatzen diren kalitate-parametroak ebaluatzen ditu, kalitate-izendapen horrekin bat egin duten enpresetan. Halaber, partikularren laginak eta produktu horietan interesa dutenen laginak ere aztertzen dira. Hauek dira sagardoan eta txakolinean errutinaz neurtzen diren parametroak: alkohol-gradua, azidotasun osoa, azidotasun lurrunkorra, anhidrido sulfuroso askea eta osoa, azido organikoak (malikoa eta besteak), kolorea eta konposatu fenolikoen presentzia.

Aberekin intseminazio-zentroa Derioko Foru Abeletxearen ondoan Aberekin Intseminazio Artifizialerako Zentroa dago. Zentro hori 1985ean sortu zuen abeltzaintza-sektoreak, zituzten kalitate-, osasun- eta prestakuntza-beharrei erantzuteko. Urtero esne eta haragitarako 50 zezen gazte probatzen dira. Bi ekoizpen-unitate dituzte: bata Derion eta bestea Torrelavegan, 300 hazitarako zezenekin. Aberekin zentroan prestatzen diren semen-dosiak ekoizteko prozesuak ISO 9001:2008 arauari jarraitzen dio, kalitate genetiko eta ugaltze-kalitate altuko produktu bat eskaini ahal izateko. Hazitarako animaliei aplikatzen zaien osasun-politika zorrotzari esker, bost kontinenteetako 50 herrialdek egunero erabiltzen dute Aberekin zentroan ekoiztutako, hautatutako eta kontserbatutako hazia. Aberekin zentroaren lanaren oinarria hautaketa genetikoa da. Eta metodologiaren oinarria abelburuen hainbat ezaugarriren balorazioa da. Aztertzen den ezaugarrietako bat jaiotzeko erraztasuna da: gutxi pisatzen duten kumeek balio handiago dute, erditze arriskutsua izateko aukera gutxiago baitute. Horrez gain, amaren izaeraren jarraipena ere egiten da, baita amek kumeak hazteko duten gaitasuna ere; horretarako, zekorrek 2 eta 4 hilabete artean duten pisua hartzen da kontuan. Bukatzeko, otzantasuna ere kontuan hartzen da

12. URIBE PARKEA.

Uribe parkea hirigunearen erdialdean dago, udaletxetik oso hurbil, eta Kultur Birikako hainbat instalazio ditu inguruan. Gune horrek nabarmen hobetzeko du udalerriko bizi-kalitatea; izan ere, herritarrengandik hurbil dago eta oso irisgarria da. Gainera, aisialdi-, kirol- eta kultura-zerbitzu ugari eskaintzen ditu. Parkearen inguruan, tamaina ezberdineko aire zabaleko bi igerileku, aldagelak eta aparkalekua daude, baita kiroldegia eta pilotalekua ere. Uribe parkea Kimar SL enpresaren proiektu bat izan zen, eta 3.000 m2 baino gehiagoko azalera dauka. Espazio horretan, bideak, parterreak, pergolak eta paisaia interpretatzeko mahai panoramikoak (Talaia SL enpresak eginak) aurki daitezke. Parkean berrogei zuhaitz-espezie baino gehiago daude; hori dela eta, urtaro batetik bestera kolore eta testura aukera zabala ikus daiteke bertan, eta, gainera, parkea lorategi botaniko interesgarria ere bada.

Uribe parkeko zuhaitz-espezieen zerrenda osatu gabea: Trachycarpus fortunei. Kalamu palmondoa Quercus ilex. Artea Liquidambar styraciflua. Likidanbarra Tilia spp. Ezkia Cercis siliquastrum. Amodio-zuhaitza Betula pendula. Urkia Quercus robur. Haritz kanduduna Abies nordmanniana var. Glauca. Nordmann izeia Ligustrum lucidum. Beltxalea Catalpa bignoniodes. Katalpa Prunus avium. Gereziondoa Platanus x hispánica. Alboa Fraxinus excelsior. Lizarra Quercus rubra. Haritz gorria Acer campestre. Astigar arrunta Acer pseudoplatanoides. Astigar zuria edo ostartxa Prunus cerasifera var. pissardii Magnolia glandiflora. Magnolia Juniperus spp. Ipurua

Acacia dealbata. Mimosa Phoenix canariensis. Palmondo kanariarra Laurus nobilis. Ereinotza Buxus sempervirens. Ezpel arrunta Prunus laurocerasus. Gerezi-erramua Populus tremula. Lertxuna Liriodendron tulipifera. Idi-bihotz arbola Populus nigra. Makal beltza Pyrus sp. Madariondoa Fagus sylvatica. Pagoa Juglans sp. Intxaurrondoa Cedrus atlántica. Atlasko zedroa Magnolia x soulangeana. Tulipa-magnolia Cotinus coggygria. Ileordeen zuhaitza Aesculus hippocastanum. Indi gaztainondoa Araucaria spp. Araukaria