De Sancti Vicentii de Sispalona a San Vicenzo de Cespón

• cadernos culturais •9• cadernos culturais •

DE S

AN

CT

I VIC

EN

TII

DE S

ISPA

LON

IA A

SA

N V

ICE

NZ

O D

E C

ESP

ÓN

9

CONCELLODE BOIROArea de Cultura

DE SANCTI VICENTII DE SISPALONA

A SAN VICENZO DE CESPÓN

Xurxo M. Ayán (Coord.)





Esta nova entrega da serie CadernosCulturais recolle unha investigaciónmultidisciplinar desenvolta no marco doproxecto arqueolóxico dos Castros deNeixón, dirixido dende o ano 2003 poloLaboratorio de Arqueoloxía da Paisaxedo Instituto de Estudos Galegos PadreSarmiento (CSIC-XuGa). O libro recolleunha aproximación orixinal á historia daparroquia de San Vicenzo de Cespónconciliando aportacións da Arqueoloxía,a Historia Medieval e Moderna, daAntropoloxía Cultural e maila Historia dasMentalidades. A colaboración dediferentes investigadores do IEGPS, doArquivo-Biblioteca da Catedral deSantiago e da empresa de xestión culturalAlicerce S.L. converten a este lugar doConcello de Boiro nun dos espazosparroquiais mellor estudados dende opunto de vista científico, se temos enconta que xa en 1925 os intelectuaisgaleguistas coma F. López Cuevillas, F.Bouza Brey ou R. Martínez Lópezadicaran a súa intelixente olladaetnoarqueolóxica aos castros de Neixóne mailo Patrimonio Cultural de Neixón.

Con esta obra o Excmo. Concello deBoiro continúa co seu apoio decidido ádivulgación cultural do coñecementocientífico xerado nestes últimos anos asícoma ao desenvolvemento de proxectosque redunden na recuperación do ricaze valioso Patrimonio material e inmaterialque se agocha nas nosas parroquias, ascales seguen sendo espazos sociaisvivos. Dende aquí aproveitamos parafelicitar á xove Asociación de VeciñosNeixón de Cespón que está adesenvoltar un labor encomiable a proldo estudo e recuperación da microhistoriadesta vella paisaxe cultural.

Xerardo Piñeiro

Concelleiro de Cultura do Excmo.Concello Boiro

Os diferentes procesos que se deron

no contexto das Rías Baixas nos dous

últimos milenios poden amosarse de xeito

paradigmático seguindo a evolución dun

pequeno espazo como é a parroquia de

San Vicenzo de Cespón: a conformación

do feudalismo, a consolidación do poder

da mitra compostelá, a influencia do

monacato benedictino, a revolta

irmandiña, as razzias dos corsarios nos

séculos XVI e XVII, a chegada do millo,

o impacto da Contrarreforma no eido das

devocións e cultos populares, os primeiros

pasos do Estado moder no, o

desenvolvemento artístico do Barroco no

rural… son todos procesos históricos que

se poden seguir ao longo destas páxinas

e comprobar directamente no amplo

apéndice que pecha a obra, no que se

inclúe documentación medieval e

moderna inédita até o momento.

Dende este enfoque e cunha angueira

interdisciplinar tentamos achegarnos ao

complexo mundo de San Vicenzo de

Cespón, un mundo que, lonxe da imaxe

romántica da ruína arqueolóxica dos

Castros de Neixón, segue vivo,

cambiando, mudando e sendo

reinterpretado polos seus habitantes, os

verdadeiros protagonistas desta historia.

A eles adicamos esta nova entrega de

Cadernos Culturais, grazas ao apoio

do Excmo. Concello de Boiro.

Xurxo M. Ayán Vila

(IEGPS, CSIC-XuGa)

San Vicenzo_9 17/9/07 13:50 Página 1

DE SANCTI VICENTII DE SISPALONAA SAN VICENZO DE CESPÓN

Xurxo M. Ayán (coord.)

Sonia García

Leonardo González

Alejandro Laíño

Mª. Elena Novás

Xosé M. Sánchez

DE SANCTI VICENTII DE SISPALONAA SAN VICENZO DE CESPÓN

Xurxo M. Ayán (coord.)

Sonia García

Leonardo González

Alejandro Laíño

Mª. Elena Novás

Xosé M. Sánchez

Adicado a tódolos homes, mulleres,nenos e nenas

da parroquiade San Vicenzo de Cespón

Adicado a tódolos homes, mulleres,nenos e nenas

da parroquiade San Vicenzo de Cespón


© dos textos e fotografías, os seus autores

Edita: Concello de Boiro

Imprime: Gráficas Garabal, S.L.

Dep. Legal: C-2713-2007


ÍNDICE

LIMIAR ........................................................................................................... 7

SIGLAS .......................................................................................................... 13

SAN VICENZO DE CESPÓN NA IDADE MEDIA.HISTORIA, PODER, MENTALIDADE E TERRITORIO.................................. 15

Introducción........................................................................................................................ 15

Poderes medievais e territorio en San Vicenzo de Cespón (séculos XII-XIV) ............. 17

San Vicenzo de Cespón nos séculos XIV e XV:Economía e Feudalismo con vencellos composteláns.................................................. 27

Historia e Mentalidade: A Revolta Irmandiña en San Vicenzo de Cespón

(1467-1468).......................................................................................................................... 37

Conclusión.......................................................................................................................... 42

UNHA FREGUESÍA GALEGA NA IDADE MODERNA:S. VICENZO DE CESPÓN NOS SÉCULOS XVI-XVIII. ................................. 45

Introducción........................................................................................................................ 45

Home, Historia, Espazo e Economía en San Vicenzo de Cespónnos séculos XVI e XVII. ..................................................................................................... 47

Economía e Poboación. A Freguesía de San Vicenzo de Cespóná luz do catastro de Ensenada (1743).............................................................................. 59

Conclusións........................................................................................................................ 65

A CASA DO PRIORATO................................................................................ 67

A IGREXA PARROQUIAL DE S. VICENZO DE CESPÓN:UN EDIFICIO CON HISTORIA ...................................................................... 73

ESTUDO ANTROPOLÓXICO DA RELIXIOSIDADE POPULARNA PARROQUIA DE S. VICENTE DE CESPÓN........................................... 85

Introducción........................................................................................................................ 85


Santos novos e vellos: as devocións a través do tempo .............................................. 87

As confrarías como expresión da comunidade parroquial ........................................... 101

O tempo da festa................................................................................................................ 110

Ritos e verbenas ................................................................................................................ 110

A Romaría de Neixón......................................................................................................... 115

A Nosa Señora de Loreto.................................................................................................. 117

A materialización simbólica da parroquia:arquitectura relixiosa, cruceiros e petos de ánimas ...................................................... 119

BIBLIOGRAFÍA..............................................................................................129

APÉNDICE DOCUMENTAL...........................................................................135Apéndice 1: Documentación medieval ............................................................................ 136

Apéndice 2: Documentación moderna ............................................................................ 137


DE SANCTI VICENTII DE SISPALONA A SAN VICENZO DE CESPÓN

- 7 -

LIMIAR

Innumerables ecos, únicos sobrevivientes de la destrucción operada por el tiempo, nodarán nunca la ilusión de un timbre original allí donde, en el pasado, resonaron armonías

perdidas.

C. Lévi-Strauss (1987: 152)

En 1925 Florentino López Cuevillas e Fermín Bouza Brey levaban a cabo nos castrosde Neixón a primeira escavación arqueolóxica de carácter científico no noso país,chantando un fito historiográfico sobranceiro dentro do proxecto da Arqueoloxía galeguista(Ayán, 2005c). A este estudo seguirían outros sobre a Prehistoria e o folklore de Barbanza,no que participarían uns xoves José Otero Espasandín e Ramón Martínez López (Ayán, enprensa), este último homenaxeado este ano no centenario do seu nacemento polo Concellode Boiro (Liñares Giraut, 2007). Todos estes esgrevios intelectuais galeguistas concebían ainvestigación sobre o Patrimonio Cultural de Galicia coma unha tarefa de equipo que tiñaque ser por forza interdisciplinar, co gallo de maximizar toda a información fornecida polavella paisaxe cultural construída pola sociedade rural e mariñeira tradicional galega.

Neste senso, a publicación dos resultados das escavacións en Neixón (López Cuevillase Bouza Brey, 1926-1927) non só se cinguiron á presentación dos obxectos asoellados,senón que tamén fixeron fincapé no imaxinario colectivo, nas lendas e tradicións que acomunidade local transmitiu de xeración en xeración. Con esta aportación etnoarqueolóxica,ámbolosdous autores deron a coñecer, por primeira vez, a parroquia de San Vicenzo deCespón na literatura científica.

Esta tradición investigadora constitúe non só o precedente admirable, senón tamén, afonte de inspiración do proxecto arqueolóxico1 desenvolto nos Castros de Neixón dende2003 por un amplo equipo, dirixido por quen isto escribe, dentro do programa de traballo doLaboratorio de Arqueoloxía da Paisaxe do Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento(CSIC-Xunta de Galicia) de Santiago de Compostela (Ayán et. al., 2007). Deste proxectomarco de carácter científico e aplicado xurde a presente publicación sobre a parroquia deCespón.

1 www.neixon.blogspot.com


Cadernos Culturais 9, 2007. Concello de Boiro

- 8 -

Para nós a Arqueoloxía é unha práctica social no presente que debe fornecer espíritocrítico á cidadanía, que debe respostar ás necesidades e demandas da comunidade localcoa que se traballa e que debe complementar e respectar as diferentes interpretacións queexisten sobre o noso obxecto de estudo. A este respecto, os Castros de Neixón non son sóun xacemento arqueolóxico, un ben patrimonial que cómpre protexer, senón que é unharealidade multivocal e multidimensional no presente; é un espazo de explotación económica,un referente identitario para a parroquia, un espazo simbólico (Romaría de Neixón), unespazo vivo e un elemento senlleiro na paisaxe cultural que conforma a parroquia de SanVicenzo de Cespón (Ayán e Arizaga, 2005). Neste senso, a nosa estratexia de traballo tentasuperar os límites impostos pola microespecialización, pola separación académica entredisciplinas, encetando unha aproximación interdisciplinar e diacrónica da evolución desapaisaxe cultural na que se integran os xacementos dos Castros de Neixón. Éstes non seentenden se non comprendemos e tentamos coñecer a parroquia de San Vicenzo deCespón como realidade histórica.

En Galicia contamos con varias monografías de carácter etnográfico e/ou antropolóxicocentradas nunha parroquia en concreto (por exemplo, López Cuevillas et. al., 1936;

Figura 1.

Fotografía inédita da igrexa de Cespón, da autoría

de Florentino López Cuevillas, ano 1927 (Arquivo

do IEGPS: Catálogo gráfico do SEG, 127).



- 9 -

Fernández Oxea, 1968; Mandianes, 1984). Con todo, cómpre remarcar que estasaportacións seguen manexando unha perspectiva que sanciona o concepto de presenteetnográfico, sen ter en conta a incidencia dos contextos e conxunturas históricas naconfiguración da cultura material e do patrón de racionalidade das comunidades locais(Ayán, 2005a; González Ruibal, 2006a: 111-5; 2006b: 43).

Pola contra, o noso proxecto microhistórico2 bota man da Arqueoloxía, da HistoriaAntiga, da Etnoarqueoloxía, da Antropoloxía Cultural, da Historia das Mentalidades, daHistoria da Arte, da Historia Medieval, da Historia Moderna e da Historia Oral para debuxaro proceso de conformación da paisaxe cultural desta zona do Barbanza dende a Idade doFerro até a actualidade. Trátase dun proxecto ambicioso, de longa duración, no que imoscombinando diferentes aproximacións, distintas escalas de análise. Así pois, os diferentesprocesos que se deron no contexto das Rías Baixas nos dous últimos milenios podenamosarse de xeito paradigmático seguindo a evolución dun pequeno espazo como é aparroquia de San Vicenzo de Cespón: a conformación do feudalismo, a consolidación dopoder da mitra compostelá, a influencia do monacato benedictino, a revolta irmandiña, asrazzias dos corsarios nos séculos XVI e XVII, a chegada do millo, o impacto daContrarreforma no eido das devocións e cultos populares, os primeiros pasos do Estadomoderno, o desenvolvemento artístico do Barroco no rural… son todos procesos históricosque se poden seguir ao longo destas páxinas e comprobar directamente no amplo apéndiceque pecha a obra, no que se inclúe documentación medieval e moderna inédita até omomento.

Cómpre superar o vello esquema determinista que vertebraba o estudo sobre ascomunidades rurais diferenciando un capítulo sobre economía, outro sobre sociedade eoutro, ao final, sobre mentalidades, verdadeiro caixón de sastre no que cabía de todo. Arealidade sempre é moito máis complexa; como se ten encargado de amosar a Antropoloxíaestructural, dende o noso ámbito científico podemos sacar á luz relacións estructuraisexistentes entre diferentes eidos da realidade que aparentemente non teñen nada que ver(Lévi-Strauss, 1987). Como amosaremos nas páxinas que seguen, as crenzas e tradiciónsda relixiosidade popular de Cespón non veñen da noite dos tempos, non son unha realidadeahistórica e atemporal: a reforma protestante, as guerras con Inglaterra e o perigo doscorsarios explican o espallamento do culto á Virxe de Loreto e o xurdimento dunha tipoloxíaespecífica de cruceiro no século XVI; o nacemento do culto á Nosa Señora dos Anxos de

2 Esta aproximación de carácter microhistórico, esta historia da vida cotiá, xa fora reivindicada nos anos 70 pola alcuma-da Escola dos Annales francesa, dando excelentes resultados como a coñecida monografía sobre a aldea occitana deMointaillou (Le Roy Ladurie, 1981, todo un éxito editorial no seu día), a investigación de C. Ginzburg sobre a mentalida-de dun muiñeiro italiano do século XVI (Ginzburg, 1981) así como unha longa e variada produción historiográfica(Pounds, 1992; Serna e Pons, 2000; Levi, 2003; Hernández Sandoica, 2004: 479-518).



- 10 -

Figura 2. Reverso da ficha de catalogación do Seminario de Estudos Galegos que recolle a

fotografía da figura 1 (Arquivo do IGPS: Catálogo gráfico do SEG, 127).



- 11 -

Cespón enmárcase na ofensiva ideolóxica da Contrarreforma, reproducindo os esquemaschantados polo misticismo de Santa Tareixa de Xesús; o culto a San Vicenzo e o mesmofeito de que sexa o patrón da parroquia relaciónase co peso da orde benedictina, a travésdo Priorado gobernado dende San Xusto de Toxosoutos e, despois, a finais do século XV,dende Sobrado dos Monxes; a introducción e éxito do millo como cultivo na zona dá lugar aunha época de expansión económica e crecemento demográfico que se reflicte no pago derendas, impostos e contribucións, así como no xurdimento dun auténtico boom constructivono tocante á remodelación e ampliación dos edificios relixiosos, mudando a antiga imaxe dorománico rural cara á unha nova escenografía barroca.

Dende este enfoque e cunha angueira interdisciplinar tentamos achegarnos aocomplexo mundo de San Vicenzo de Cespón, un mundo que, lonxe da imaxe romántica daruína arqueolóxica dos Castros de Neixón, segue vivo, cambiando, mudando e sendoreinterpretado polos seus habitantes, os verdadeiros protagonistas desta historia.

A eles adicamos esta nova entrega de Cadernos Culturais, grazas ao apoio do Excmo.Concello de Boiro.

Xurxo M. Ayán Vila(IEGPS, CSIC-XuGa)

Figura 3.

Detalles da igrexa de

Cespón. Caderno de

campo de Florentino López

Cuevillas. Ano 1927

(Arquivo do IGPS: Catálogo

gráfico do SEG, 125).


UNHA FREGUESÍA GALEGA NA IDADE MODERNA: S. VICENZO DE CESPÓN NOS SÉCULOS XVI-XVIII

- 13 -

Siglas

ACS

Arquivo-Biblioteca da Catedral de Santiago de Compostela.

ADS

Arquivo Histórico Diocesano de Santiago de Compostela.

AHUS

Arquivo Histórico Universitario, Santiago de Compostela.

AIEGPS

Arquivo do Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento (CSIC-XuGa), Santiagode Compostela.

APCP

Arquivo Particular da Casa do Priorato.

ARG

Arquivo do Reino de Galicia.

HC

Historia Compostelá (ed. FALQUE).

LN

Libro de notas do notario de Postmarcos e Rianxo, Álvaro Pérez (ed. TATO PLAZA).

TT

Tumbo de Toxosoutos (ed. PÉREZ RODRÍGUEZ).

TV

Tumbo Vermello de don Lope de Mendoza (ed. RODRÍGUEZ GONZÁLEZ).



- 15 -

San Vicenzo de Cespón na Idade Media.historia, poder, mentalidade e territorio

Xosé M. Sánchez Sánchez (Arquivo-Biblioteca da Catedral de Santiago)

Tras os rasgos da paisaxe, das ferramentas e das máquinas, tras os escritosaparentemente máis fríos e as institucións aparentemente máis completamente afastadas

de quen as estableceron, é aos homes a quen a historia quere atrapar.Marc Bloch

IntroducciónCatro son os vectores que entrecruzaremos para acadar unha visión global do devir da

freguesía de Cespón ao longo da Idade Media; catro liñas que se mesturan aportandodiferentes visións para ofrecernos una boa e completa panorámica. Por unha banda, aHistoria, con maiúsculas, a historia rerum gestarum dos clásicos, os acontecementos e fitosfundamentais que salpican os séculos de vida de Cespón. En segundo lugar, o Poder, oumellor dito, poderes; os poderes feudais que actúan no entorno da freguesía, xa sexannobiliarios, coma o grupo familiar dos Traba, ou eclesiásticos, caso do mosteiro deToxosoutos ou do potente señorío arcebispal. Todo isto sobre un terceiro aspecto: oterritorio, a súa organización e, con el, a configuración da paisaxe medieval e a súapercepción por parte dos seus habitantes. E, finalmente, como derivado da propia presenzado home sobre o territorio e da súa traxectoria histórica e as pegadas que deixa, o cuartofundamento: a mentalidade. Unha mentalidade que, no caso de San Vicenzo de Cespón senos revela, principalmente nas devocións da freguesía e, xa no baixo medievo, naexpansión temporal do ideario irmandiño.

Figura 4.

Declaración de testemuñas dun documento

baixomedieval referido a Cespón (ACS).



- 16 -

Considerando brevemente as fontes do noso estudo, a documentación relativa áfreguesía de Cespón ao longo do medievo resulta bastante ampla, tomando coma abanocronolóxico principal os séculos XII-XV. Tal amplitude responde a tres aspectos que deixaronunha importante pegada textual: a presenza do mosteiro de San Xusto de Toxosoutos comapropietario no entorno da freguesía; a actividade de compra e venda de propiedades enSanta Baia de Boiro e San Vicenzo de Cespón desenvolta nos séculos XIV e XV por PedroLeiteiro, membro da burguesía compostelá; e a integración de determinados espazos eposesións no seo dunha tenza da Igrexa de Santiago.

Dita información atópase, fundamentalmente, no Arquivo da Catedral de Santiago,completada coas referencias existentes na Historia Compostelá e, especialmente, no Tombode Toxosoutos. A isto se engaden ademais informacións puntuais coma as do libro de notasdo concello de Rianxo.

Unha presenza relativamente abundante de San Vicenzo de Cespón nas fontesmedievais que nos permitirá reconstruír a súa historia e o seu devir.

Fontes:

Arquivo da Catedral de Santiago:

ACS, 69, legajo 1 nº 1. Casas y tenencias.




ACS, CF 31. Tumbo C.

ACS, CF 16. Tumbo III de Tenencias.

ACS, LD. Colección López Ferreiro.

ACS, S 13. Colección de Documentos Sueltos, Documentos particulares.

ACS, S 14 Colección de Documentos Sueltos, Documentos particulares.










- 17 -

Poderes medievais e territorio en San Vicenzo de Cespón(séculos XII-XIV)

Se ben a documentación refírese a San Vicenzo de Cespón, coma entidade propia,dende o século XII, as inferencias que podemos realizar nos conducen a un momento moianterior. É certo que non podemos facer afirmacións rotundas pola falla de documentación,pero si intuír determinados feitos. Situámonos na segunda metade do século X, con boaparte de Europa sufrindo as embestidas dos pobos e expedicións viquingas que asolabanas costas e saqueaban os territorios. Tras unha serie de incursións normandas, no ano 968chega á aínda Gallæcia unha expedición danesa verdadeiramente importante, integrada, encifras de P. Dozy, por 8.000 homes e baixo as ordes de Gundræd (Dozy, 1987: 46). Talinvasión asolou diversas zonas da costa, sen apenas oposición, até chegar no 970 aCompostela3, defendida por Sisnando; unhas correrías que continúan até que abandonanGallæcia no 971. A Crónica de Iria afirma que os normandos entraron pola ría de Padrón eque por toda terra roubaron omes et molleres, et poinan fogo e destroiron a terra ataConpostella (Souto Cabo, 2001).

Se facemos referencia a tales acontecementos é porque cabe a posibilidade de que,nestas razzias polas rías, os viquingos asolasen parte da zona do Barbanza. En alusión aestes feitos, López Ferreiro, tomando as consideracións do P. Yepes na súa crónica xeral deSan Bieito, establece a existenza dun convento feminino en Boiro, Santo Estevo de Boiro4,convento que Manuel Lucas afirma de advocación a Santa Baia (Lucas Álvarez, 1999: 12).Seguindo a crónica, o mosteiro tería sido atacado cara a 968 e destruído, tras o cal oterritorio quedou case que abandonado.

Con posterioridade, contra o ano 990, coas invasións xa rematadas, o mosteiro foirefundado, pero coma masculino, e anexado a San Paio de Antealtares polo perigo quesupuña a proximidade da costa. Buscábase unha institución máis forte que puidese implicarunha maior axuda en caso dun novo ataque (Lucas Álvarez 1999: 12). Pero non só opequeno cenobio foi integrado en San Paio, senón tamén tódalas súas posesións.

Así, por unha banda, o entorno de Boiro, e San Vicenzo de Cespón aínda que fose delonxe, presenciaron as incursións viquingas do século X, e, por outra, cabe a posibilidade deque o eido de influencia do mosteiro estivese nas súas propias inmediacións, con algunharelación co propio Cespón.

3 A Historia Compostelá sitúao no propio 968. Encol da cuestión cronolóxica véxase Dozy, 1987: 47.

4 En López Ferreiro 1898: 37. O autor toma a información do Padre Yepes: Cronica General de San Benito, IV: 55.



- 18 -

É a partires do século XII cando se concreta a presenza de San Vicenzo nas fontesmedievais remontando a primeira mención a Cespón como tal, co topónimo Sancti Vicentiide Sispalona, á Historia Compostelá. Nela se recolle a doazón que a monarquía fai á Igrexade Santiago, en abril de 1112, de tódalas herdades reguengas que posuía na freguesía5;neste contexto se fai tamén referencia a un topónimo que será moi salientado e con amplapresenza na documentación baixomedieval: Sandrenzo6.

O devir histórico da freguesía, así coma a súa configuración territorial e percepción porparte dos seus habitantes, non poden ser comprendidas, nestes séculos plenomedievais,sen atender á actuación dos poderes feudais e a súa presenza no entorno; neste caso actúa

Figura 5: Panorámica da ría de Arousa dende Castro Barbudo. A ría foi escenario da chegada das

naves viquingas no século X.

5 HC, I, LXX.

6 HC, I, LXX. Posteriormente, dende a segunda metade do século XIII, Sandrenzo aparece definido coma unha herdadeen posesión do cabaleiro e nobre Xoán Eanes Mariño e que sería doada ao mosteiro de San Xusto Toxosoutos en1271. Unha herdade que con anterioridade tiña pertencido a Fernando Pérez de Eyra e súa dona Marina Iohannis. TT,doc. 58, p. 108.



- 19 -

principalmente o mosteiro de San Xusto de Toxosoutos, coma poder eclesiástico, e o grupofamiliar dos Traba, coma poder nobiliario, aínda que de maneira menos destacada.

A expansión do mosteiro de Toxosoutos en San Vicenzo de Cespón e as súasinmediacións non se pode interpretar por si mesma, senón dentro dunha tendencia máisxeral no devir da institución monástica. Tal feito se atopa dacabalo entre dous momentosfundamentais para o mosteiro: por unha banda, o lapso de tempo entre 1135 e 1149 en queToxosoutos encomeza a afianzar o seu dominio; e por outra, un período de crecemento dodominio monástico apoiado sobre unha sólida política de adquisición de propiedades, entreos anos 1150 e 11797.

A chegada dos monxes ao mosteiro prodúcese no ano 1129, cunha sanción rexia deAfonso VII en 1135. Dende aquí o cenobio desenvolveu en diversos momentos unha políticaexpansiva que tivo entre outras consecuencias un asentamento no territorio do Barbanza;neste senso debemos de sinalar, de xeito especialmente destacado, o abaciato de donPedro Muñiz, entre 1149 e 1156, así como, partindo desta base, algúns abades posteriores,coma Pedro II, entre os anos 1166 a 1212 (Pérez Rodríguez, 2002: 40). No marco de talexpansión, dacabalo entre os séculos XII e XIII, o espazo que circundaba o mosteiroconstituíu o núcleo fundamental do dominio da institución, seguindo o eixo do río Tambre eda ría de Noia e co límite, ao sur, da ría de Arousa (Pérez Rodríguez 2002: 39). É nestecontexto, máis próximo a Toxosoutos, onde se insire o asentamento na península doBarbanza e o que dá orixe e explica a presenza do poder monástico na freguesía duranteboa parte da Idade Media, dende o século XII.

A consecuencia máis directa en Cespón foi que diversas propiedades pasaron a mansdo mosteiro, integrando o patrimonio monástico nos séculos XII e XIII. Dende un punto devista cronolóxico a primeira presenza do mosteiro de Toxosoutos en San Vicenzo de Cespónestá ben documentada, e inserida nese primeiro momento de afianzamento do dominiomonástico: trátase da venda, de 6 de maio de 1140, realizada por de Ledengunda Afonso eos seus fillos ao mosteiro das súas posesións nas vilas ou herdades de Sar e Deira8,denominando a freguesía coma Sancti Vicencii de Sespaone9.

7 Adquisicións realizadas fundamentalmente por medio de doazóns e compras.

Tal período se enmarca nunha fase de crecemento máis ampla entre 1150 e 1219 (Pérez Rodríguez, 2002: 24-5).

8 Et in territorio Pistomarchos erga aulam Sancti Vincencii de Sespaone vendo vobis et dono ab integro porcionemmeam integram tam de avolencia quomodo de ganancia in villas et hereditatibus Saa et Danaria quicquid in eas habeo.TT, doc. 292, p. 303.

9 In territorio Pistomarchos erga aulam Sancti Vincencii de Sespaone.



- 20 -

Tal presenza se mantén ao longo do medievo e se prolonga até a modernidade e, natoponimia, até a actualidade. Diversas fontes modernas e contemporáneas remiten áexistenza na freguesía dun priorado dos monxes bieitos de Sobrado, que deixaría comapegada unha casa del priorato, con capela, presente nas fontes do século XIX (Madoz,1986: 368; Carré Aldao, 1980: 548) e que hoxe en día aínda se conserva, xa en mansprivadas. Tal priorado, na súa orixe, non era outro que o do mosteiro de Toxosoutos,institución que, no século XV, pasa a integrarse no mosteiro de Sobrado; o priorado era deSobrado na Idade Moderna10, pero non na Idade Media, onde a institución monásticapredominante na freguesía de San Vicente de Cespón é Toxosoutos11.

Figura 6: Acrótera románica da igrexa parroquial de Cespón.

10 De feito a igrexa parroquial, cara a 1742, era aínda de presentación do mosteiro de Sobrado. ACS, IG 279, fol. 75vº.

11 De aí a presenza no Tombo de Toxosoutos da documentación relativa á freguesía.



- 21 -

Figura 7. Portada románica da igrexa parroquia de Cespón, reformada no século XVII.



- 22 -

Dende o punto de vista das institucións eclesiásticas a presenza de Toxosoutos non éa única nin a máis antiga, senón que outras dúas están tamén presentes no entorno, aíndaque con menor forza. Por unha banda o mosteiro compostelán de San Paio de Antealtares,só que de maneira indirecta. En Santa Baia de Boiro existira xa aquel mosteiro femininoaltomedieval destruído pola invasión normanda do ano 968, refundado e que pasou adepender de San Paio. A finais do medievo, cara a 1498, Antealtares pasa a integrarse enSan Martiño, e tal anexión conleva a absorción igualmente dos mosteiros menores epriorados que del dependían, entre os cales podemos incluír este de Santa Baia (LucasÁlvarez, 1999: 12).

E, coma segunda institución, a Igrexa de Santiago posuía tamén certos intereses noentorno de San Vicenzo. Está documentada a doazón da condesa Sancha González áinstitución compostelá, realizada entre os anos 20 e 50 do século XII, de portione meaecclesie Sancti Vicentii de Sespaom12: o dereito de presentación [Apéndice 1: documento1]. O documento presenta problemas coa data, xa que na copia que se conserva no TomboC do Arquivo da Catedral de Santiago non queda claro se foi feito na era de 1166 ou 1196,o que nos levaría ás datas de 1128 ou 1158. Atopamos unha comitissa Sancia Gundisalvicoma outorgante dunha escritura ao mosteiro de Lourenzá en 1134 (Rodríguez e Rei, 1992:156, doc. 116) que casa perfectamente coa referencia da doazón de Cespón, aínda quenada podemos afirmar con seguridade. En calquer caso as conclusións que podemos sacarnon se ven invalidadas pola indefinición concreta da cronoloxía.

Na Galicia medieval, especialmente dende os séculos XI-XII, os dereitos depresentación sobre unha igrexa (é dicir, de presentar un candidato cando esta vacase) epatronato, de percepción de parte das rendas, actúan coma uns bens máis, eido susceptiblede fragmentarse en múltiples porcións sometidas a compravenda. É por iso polo que nosatopamos tamén coa doazón de diversas porcentaxes sobre a igrexa de San Vicenzo aomosteiro do Toxosoutos. Iso responde ao feito de que a igrexa donada, a ecclesia medievalobxecto de tales contratos, non era simplemente un templo, senón ademais unha serie deexplotacións circundantes sobre as que se cobra unha renda: é dicir, unha unidade deexplotación e obtención de recursos (Pérez Rodríguez 2002: 69), xa fose en metálico ouespecie.

As posesións da Igrexa de Santiago, vense incrementadas un século máis tarde, en1246, cando mercan a Sancha Rodríguez as herdades que posuía en Nine, integrado nafreguesía de Cespón13 [Apéndice 1: documento 2].

12 ACS, CF 31, fol. 182 rº. Tombo C.

13 In Nyny, in filigresia Sancti Vicentii de Sospooa. ACS, CF 31, fol. 182 rº. Tombo C.



- 23 -

O poder eclesiástico coma terratenente se asenta perfectamente en San Vicenzo xadende o século XII, materializado no mosteiro de San Xusto de Toxosoutos, en primeirotermo, e na Igrexa de Santiago e San Paio de Antealtares de xeito secundario. Talesposesións implicarían para as institucións correspondentes, especialmente para San Xusto,unha relativamente importante inxección de rendas, mercede ao aforamento das terras, asícomo ao asentamento en zona costeira dos centros eclesiásticos.

Figura 8: Restos da capela medieval de San Bieito na Casa do Priorato.

Pero non só é o señorío eclesiástico o que ten presenza en Cespón dende maneiratemperá; outro dos poderes máis destacados da Galicia do século XII se vencella tamén aoterritorio: o grupo familiar dos Traba. Grandes señores da Galicia plenomedieval, co seumomento de apoxeo no século XII con figuras coma Pedro Fróilaz ou Fernando Pérez, osTraba posuían amplas posesións por todo o reino así coma una enorme influencia. No casode San Vicenzo de Cespón podemos documentar a posesión de porcentaxes dapresentación na igrexa parroquial cara a mediados ou segunda metade da centuria. Seráfinalmente o mosteiro de Toxosoutos o que se faga con tales dereitos, xa que en 22 de



- 24 -

febreiro de 1177 a condesa dona Sancha Fernández de Traba lle doa a sexta parte queposuía14 e pouco despois, o 19 de novembro, é Tareixa Fernández de Traba a que a doa asúa porcentaxe ao mosteiro15.

Co paso do tempo, no avance do medievo, a presenza que se reforza no entorno deSan Vicenzo é a do mosteiro de San Xusto de Toxosoutos. No século XIII a institución se faicoa propiedade de novas entidades en San Vicenzo, de xeito que nos anos 40 mercandiversas herdades na vila de Lamas, freguesía de Cespón16.

Cara á baixa Idade Media, ao longo dos séculos XIV e XV, manténse a imaxe domosteiro asentado en Cespón e as súas inmediacións. O 26 de marzal de 1405, nundocumento realizado en Saar, na propia freguesía (Sánchez Sánchez, 2002: 429, doc. 8), omosteiro afora parte das súas propiedades en San Vicenzo, neste caso o casal de Treytesde Susao, et o casal de Treytes de Jusao17, ao escudeiro Afonso García. Pouco despois, en1457, Lopo de Montouto, abade de San Xusto, se despraza até a freguesía de San Vicenzono marco dun preito pola propiedade dunha casa en Pazos; tratábase dun paaço tellado quetiña usurpado Fenán Martins d’Aro18. E, por outra banda, no libro de notas do notario ÁlvaroPérez, faise referencia á posesión de dous casares en Ferreiros, que soían ser tres, coassúas viñas e herdades19; ademais do cal a institución monástica posuía a metade do dereitode presentación do beneficio de San Vicenzo de Cespón, sendo a outra metade do mosteirode San Paio20. Como vemos un relativamente amplo abano de espazos dominados nafreguesía, que eran principalmente aforados e rendaban para San Xusto.

Pero, cara á finais do medievo a Igrexa de Santiago aumenta o seu protagonismo. Noséculo XV, o asentamento de Toxosoutos era considerable e, en Cespón, chocaba en certoxeito coa expansión que a Igrexa de Santiago estaba experimentando na zona a través datenza21 do couto de Santa Baia de Boiro, na cal se integraban certos dereitos en SanVicenzo.

14 TT, doc. 675, p. 610.

15 TT, doc. 676, p. 611.

16 TT, docs. 680-683, pp. 614-617.

17 O actual Treites (Sánchez Sánchez, 2002: 431, doc. 8).

18 LN, doc. 135, p. 170.

19 LN, docs. 152-153, p. 177.

20 LN, docs. 170, p. 185.

21 O concepto tenza implica un conxunto de propiedades da Igrexa de Santiago que conformaban unha unidade, da calera subhastado o arrendamento e posteriormente, aforada en partes polo arrendatario. Unha importante forma de ob-tención de recursos para a igrexa compostelá especialmente na baixa Idade Media (Pérez Rodríguez, 1996: 205).



- 25 -

Figura 9.

A igrexa parroquial é o eixo simbólico da parroquia de Cespón dende época medieval até hoxendía.



- 26 -

Neste marco da tenza, ao teenceiro da igrexa compostelá lle correspondían dous boiscada sete anos, un a entregar polo mosteiro de San Paio de Antealtares e outro polo de SanXusto de Toxosoutos. Pero o seu cobro non sempre debía de resultar sinxelo, de xeito que,no tombo de tenzas, se estipula que se os abades respectivos non quixesen facer fronte aopago o Cabido ou o teenceiro terían dereito a pignorar un determinado espazo oupropiedade por lo boy de San Justo, enna granja de Saar, que esta enna flegresia de SanViçenço de Sespoon, que he do dito moesteiro22. O pago de ditos bois non se deixa á libredisposición dos pagadores, senón que han de seer dos mellores que ouver ennas ditasflegresias23.

Unha serie de poderes feudais, monásticos, catedralicios e nobiliarios, que conflúen ese imbrican no devir da sociedade e economía de San Vicenzo de Cespón dende o séculoXII até o final da Idade Media.

22 ACS, CF 16, fol. 107vº.

23 ACS, CF 16, fol. 107vº.



- 27 -

San Vicenzo de Cespón nos séculos XIV e XV:Economía e Feudalismo con vencellos composteláns

Na baixa Idade Media, especialmente no século XV, refórzase o vencello documentalda freguesía de Cespón coa Igrexa de Santiago, de xeito que é no Arquivo da Catedral ondeatopamos un maior continxente de fontes. Tal aspecto non é gratuíto; San Vicenzo deCespón pertencía neste intre, dende un punto de vista eclesiástico, ao arquiprestádego dePostmarcos e este á diocese compostelá. Coma recoñecemento e contribución eclesiásticaa freguesía pagaba 15.000 marabedís en concepto de dezmo, recollidos no Libro doSubsidio da igrexa de Santiago24. Se consideramos o conxunto das cifras que, de maneiraproporcional á entidade, pagaba cada unha das freguesías, cara a finais do século XV, nosatopamos con que de 57 que integraban o arquiprestádego unicamente unha superaba aSan Vicenzo. Santiago da Pobra tributaba 26.000 marabedís, á que xa lle segue Cespón(Vázquez Bertomeu, 2003: 68-9); implica isto unha importante entidade económica eproductiva no marco de Postmarcos.

Non sempre era sinxelo reunir tal cifra e cumprir coa contribución; en 1457 Lopo deCarnota le publicamente unha disposición na que, en relación con esta exacción, o deán deCompostela se reclama o pago de os moravedis que lle devian25.

Por outra banda, coa doazón do mercador compostelán Pedro Leiteiro de diversaspropiedades no entorno de Boiro, e xunto con diversas adquisicións por parte da institución,se constituíu na Igrexa de Santiago a tenza do couto de Santa Baia de Boiro; nela variosespazos se situaban en San Vicenzo de Cespón, principalmente en Fontecova eSandrenzo26. Derivado de tal posesión e integración atopamos unha serie de tributos que, nasegunda metade do século XV, se pagaban á igrexa compostelá ou ao teenceiro que tivesearrendada dita tenza. Eran, sobre todo, rendas de subarrendamento de propiedades, comaos 14 marabedís anuais que pagaba Fernán Martínez por unha herdade en Sandrenzo ou arenda en especie de pan e viño que pagaba Álvaro do Allo por unha viña e unhas leiras27.Pero hai outro tipo de contribución de carácter ben distinto: é o denominado trigo coresmal,que pagaban os veciños da freguesía. Trátase dunha exacción anual, definida nadocumentación coma “un dereito”, que consistía no pago dunha serie de cuncas de trigo porano á Igrexa de Santiago; podemos interpretar tal dereito coma un dereito propio dofeudalismo, de recoñecemento de señorío e, pola parte señorial, de apropiación de recursos.

24 ACS, CF 36, fol. 6rº. (Vázquez Bertomeu, 2003: 68-9).

25 LN, doc. 143, p. 174.

26 Grazas a isto atopamos multitude de documentos integrados nos fondos composteláns, coma Casas e Tenzas, así co-ma nos Tombos de Tenzas.

27 ACS, CF 16, fol. 107rº. AD, doc. 10.



- 28 -

As cuncas nas que se pagaba posuían unha medida determinada, pero cando á altura de1464 se perdeu esa medida, se optou por impor un pago equivalente de dous diñeiros porcunca28. O pago era de 60 cuncas en Cespón, 60 en Comba, 20 en Sandrenzo e 60 enValmaior29.

A tal influencia debemos de engadir o feito de que tamén e igrexa compostelá foraadquirindo certas posesións no entorno. Na primeira metade de 1435 posuía un quinto dodereito de presentación da igrexa de San Vicenzo, tal e como se recolle no Tumbo Vermellode don Lope de Mendoza30.

O poder da Igrexa compostelá actuaba coma o que era: un poder feudal. Pero este éun intre no que o feudalismo estaba a trocar xa as súas características e mutaba cara ámodernidade. Entre outros aspectos, ábrese paso na sociedade a burguesía coma gruposocial potente actuando dende as cidades; un grupo adicado a actividades mercantís,bancarias ou comerciais, por exemplo, pero que agora reinviste os ingresos en propiedadesrurais. Tales consideracións podemos facelas extensivas a boa parte da Europa Occidentalbaixomedieval. É así como chega até nós, até o devir medieval de Cespón, outro personaxedestacado da súa historia: o mercader compostelán Pedro Leiteiro.

Pedro Leiteiro foi un cambiador de Santiago, localizado dacabalo entre os séculos XIVe XV que desenvolveu precisamente a teorización que rematamos de expoñer: un mercaderinviste a súa pequena fortuna, emanada do comercio, en posesións e terras. San Vicenzode Cespón e o conxunto do entorno de Boiro son uns dos espazos xeográficos onde talinversión se produce.

Entra así no xogo outro poder que até este momento non tiña acadado un lugar nasociedade medieval, aínda que se configuraba xa dende o século XII: a burguesía.Engádese, en Cespón, á presenza da Igrexa de Santiago e do mosteiro de Toxosoutos comareferentes fundamentais. A actividade de Pedro Leiteiro derivou en 92 documentos que seconservan na Colección de Documentos Soltos do Arquivo da Catedral de Santiago; talconxunto está integrado fundamentalmente por transaccións de propiedades no Barbanza,principalmente en San Vicenzo de Cespón e Santa Baia de Boiro. Compras, vendas,intercambios, cesións e non só iso, senón algúns preitos que derivan da súa condición depropietario.

Ten, todo isto, máis importancia da que poida parecer, xa que, mercede a tal bagaxedocumental, podemos coñecer algúns aspectos da historia de Cespón con maior

28 ACS, CF 16, fol. 106vº. AD, doc. 10.

29 ACS, CF 16, fol. 106vº-107rº. AD, doc. 10.

30 TV, fol. 69rº.



- 29 -

profundidade. Especialmente o que se refire ao eido económico, que entrecruzará en simesmo diversos intereses que explican o asentamento de certos poderes no entorno.

Resulta de especial utilidade a declaración de testemuñas, en 15 de xaneiro de 1430,no preito que Pedro Leiteiro mantén con varios veciños de Cespón pola posesión eutilización de diversos lugares na freguesía31 [Apéndice 1: documento 4]. Ao fío dasdeclaracións se fai referencia a actividades hortofrutícolas e á producción económica noentorno, o que nos posibilita unha interpretación e caracterización do eido productivo e

Figura 10. Fonte que dá nome ao lugar de Fontecova, citado na documentación medieval, onde

Pedro Leiteiro posuía numerosas propiedades na primeira metade do século XV.

31 ACS, S 13/48. AD, doc. 4. Pedro Leiteiro non tiña inconvinte en empregar tódolos medios ao seu alcance para defen-der os seus dereitos. De feito incluso se chega a emitir unha carta de excomuñón, datada en 2 de febreiro de 1437, pa-ra aqueles que non declarasen cales eran as casas e herdades que a el lle pertencían en Santa Baia e arredores.ACS, 164 Boiro, fol. [19]rº.



- 30 -

económico. Dende o punto de vista dos cultivos e productos de recolección, son dúas asreferencias principais: a castaña e a vide. Varias das testemuñas certifican a dedicación árecolección de castañas de diversos espazos e a presenza de castiñeiros en Sandrenzo eFontecova. De feito, unha das razóns do preito era que desfroitaban os castiñeiros de PedroLeiteiro sen permiso32.

Non é unha referencia única; un século antes, en 29 de marzal de 1346, se emite outradeclaración sobre outro preito, na que se fai referencia a os castineiros dos pousados comovam a o muro travesso, a qual herdade he enna frigrisya de Sam Vizenço de Sespoo33.

Así, tal actividade recolectora se remonta ao século XIV e, seguramente, é moi anterior.A producción de castañas amósase coma fundamental na dieta medieval en determinadoseidos. Considerando o conxunto de propiedades e o espazo de dominio do mosteiro deToxosoutos, a castaña ocupa o segundo lugar dos cultivos non cerealeiros ou de vide, pordetrás do cultivo da maceira (Pérez Rodríguez, 2002: 52). Entroncaría perfectamente coapresenza de castiñeiros e producción de castañas en Cespón; idea desta importanciadánola o feito de que foi unha explotación ilícita deste producto nas súas propiedades,cunha recolección sen permiso, o que levou a Pedro Leiteiro a interpoñer un preito xa noséculo XV, momento en que o aproveitamento deste recurso se mantiña en toda auxe.

Os castiñeiros eran, ademáis, un ben susceptible de venda; non a propiedade sobre aque se asentaban, senón as propias árbores. Pedro Leiteiro merca, en 16 de maio de 1438,parte dos castiñeiros que Roi de Maio posuía en Fontecova34. Tal transacción non faireferencia á herdade, casal ou cortiña, senón aos castiñeiros en si; é dicir, esta adquisiciónpode orientarse cara a dous obxectivos: a producción de castañas, ou a producción demadeira. Amósansenos, así, dous dos productos destacados no Cespón medieval.

A importancia do castiñeiro no entorno quedou ben patente na documentación. Nunhadeclaración de bens en Fontecova, de 22 de xaneiro de 1445, refírense unha grandecantidade de espazos rurais, coma agras ou herdades, nas que o castiñeiro era a árborefrutal principal, individualizadas ademais na declaración, o que indica unha certaconsideración35.

32 ACS, S 13/48. AD, doc. 4.

33 ACS, S 13/10.

34 ACS, 69, legajo 1 nº 2, fol. 140vº-141rº.

35 ACS, 69, legajo 1 nº 3, fols. 391rº-392rº. AD, doc. 9.



- 31 -

Xunto co castiñeiro, aínda que con menor entidade, documéntase tamén unha certapresencia de nogueiras e de figueiras, tamén en Fonte Cova36, o cal amosa unha certadiversidade productiva e recolectora na economía de Cespón.

Trala castaña atopamos referencias tamén á presencia de vide, outro dos productosdestacados da economía galega medieval. Atopamos a vynna que lavra agora Fernan deCastro, unha referencia a as vinas de çima en 143037 e a presenza de viñas en Sandrenzo,na herdade da Regenga en 146438 [Apéndice 1: documento 11]. Algúns dos forosrealizados en época baixomedieval establecían os pagos en porcentaxes do viño que seproducise na leira, herdade ou viña, coma a leira de viña que Pedro Leiteiro merca de JuanAlvarote e o seu irmán sita en Sandrenzo, en 14 de abril de 1432, e que tiña aforada Xoande Ruíz39. Non moito despois, en 2 de novembro de 1440 Fernán Alvarote afora do propioPedro Leiteiro unha viña en Fontecova; resulta neste caso curiosa a renda imposta, xa quepodía ser o tercio do viño que se producise nela ou pagala en uva, en cantidade dunhacesta40.

Figura 11.

Perfil do foxo N da entrada ao Castro

Grande de Neixón, no que se

documentaron restos de castiñeiro,

datados cara ao cambio de era.

Dende aquela o castiñeiro vai ter

unha grande importancia na zona.

36 Documentamos onde mora Fernan Alvarote huna nogeyra, e mays a figeyra que esta a porta donde mora Fernan Alva-rote. ACS, 69, legajo 1 nº 3, fol. 392rº. AD, doc. 9.

37 ACS, S 13/48. AD, doc. 4.


39 A qual dita leyra de vina que vos asy vendemos de nos tinna et ten aforada para senpre o dito Juan de Ruis et sua mo-ller et suas vozes, por lo quarto do vino que Deus en ela der. ACS, 69, legajo 1 nº 2, fol. 137vº.

40 ACS, 69, legajo 1 nº 2, fol. 143rº.



- 32 -

Fóra da actividade frutícola, no cultivo cerealeiro, podemos fixar o trigo coma o cultivoprincipal41. É isto, baixo o noso punto de vista, o que leva á igrexa compostelá a solicitar arenda do trigo coresmal, do cal en toda a freguesía se pagaban até 240 cuncas de grao; ofeito de que á altura de 1464 o pago fose un equivalente en metálico non responde a que aproducción caíse, senón ao feito de que perderan a medida pola cal se medía a exacción42.Por outra banda, no caso do pago da renda pola herdade da Reguenga, en Sandrenzo, esteera dun cuarto do pan que se producise nelas, o que tamén as vencella ao cultivo cerealeiro,salientándose ademais na documentación a calidade destas leiras da herdade, que son dasmellores et en boos lugares43.


42 Et a medida da cunca por que se pagava soya estar enno dito couto, et era d’arameo, et perdeuse, et agora os que sonobligados de pagar o dito trigo estan en custume de pagar por cada cunca dous dineiros. ACS, CF 16, fol. 106vº. AD,doc. 10.


Figura 12.

Coa romanización espállase o

cultivo da vide en Galicia. Até ese

momento o viño importábase,

chegando ao Castro Grande de

Neixón en recipientes coñecidos

como ánforas.



- 33 -

Así, a producción económica debeu de ser relativamente diversificada, o mesmo que apaisaxe medieval do entorno. En canto a especies de certa consideración, nadocumentación se recolle a presenza non só de castiñeiros ou nogueiras, senón tamén desalgueiros. No acordo de Pedro Leiteiro con Roi Maio e Fernán Alvarote, en 3 de novembrode 1440, no conxunto das propiedades e posesións en e no entorno de San Vicenzo deCespón obxecto do acordo, se fai unha referencia explícita aos salgeyros que eu, o dito PeroLeyteyro, conprey44 [Apéndice 1: documento 8] unha compra que se tiña producido en 24de agosto de 1439 e na cal tamén se especificaba a presenza de salgueiros, concretamenteen Fontecova45. Na segunda metade do século XV tales árbores se integran na tenza docouto de Santa Baia da Igrexa de Santiago, xunto con outras propiedades de Pedro Leiteiroen Cespón46.

Máis aló da producción e recolección de alimento tamén debeu de ser relativamentedestacada a producción madeireira, aínda que a pequena escala, algo co que debemos derelacionar a consideración de determinadas especies, coma os salgueiros ou especialmenteos castiñeiros. O preito interposto por Pedro Leiteiro fai tamén referencia á tala de árboresde maneira ilegal e ao comercio da madeira acadada; Xoan Alvarote, neste sentido, declaraque talavan et cortavan dos castynneyros et arvores deste casal, et que fazyan madeyras etsacavan et as vendyan47, o mesmo que Fernán de Alvarote, que vyra teer et tallar et cortar[...] moytos castynneyros et madeyras, et vender et defroytar48.

Como derradeira referencia económica é probable que existise tamén unha certaactividade gandeira, aínda que as testemuñas documentais con que nos atopamos sonexiguas. Unicamente temos localizada unha corte, pertencente a Fernán Alvarote cara a1464 e situada no camiño que ía de Sandrenzo cara á Santa Baia, xunto á súa casa49. Así,tal práctica gandeira se reduciría a un eido de subsistencia, sen unha maior dedicacióncomercial [Apéndice 1: documento 11].

Toda unha serie de comportamentos, eidos económicos e asentamento de poderes queteñen a súa materialización sobre un espazo xeográfico moi concreto; un espazo que se vaiconfigurando a medida que avanzan os séculos e que, cos elementos do rexistroarqueolóxico coma fitos importantes, tamén se desenvolve dende o punto de vista daorganización do territorio. Podemos, así, facer algunhas consideracións encol dadistribución territorial de San Vicenzo cara á baixa Idade Media, tomando como tal a

44 ACS, S 13/48. AD, doc. 4.

45 ACS, 69, legajo 1 nº 2, fol. 138vº-139rº.


47 ACS, S 13/48. AD, doc. 4.

48 ACS, S 13/48. AD, doc. 4.




- 34 -

ordenación de espazos de habitación e espazos de cultivo, xunto cos topónimos emicrotopónimos identificables con espazos xeográficos concretos ou con elementos máis oumenos urbanos, coma poden ser fontes comunais.


Figura 13.

Fotografía inédita do interior da igrexa

parroquia de Cespón, da autoría de F. López

Cuevillas. Ano 1927 (AIEGPS. Catálogo gráfico

do SEG, 126).

Neste senso o tipo de documentación que se conserva encol de Cespón beneficia unhaintroducción no tema, xa que se trata de documentos centrados na posesión de propiedadese espazos na freguesía, de xeito que, coas delimitacións dos mesmos, se ofrecen multitudede referencias territoriais.

Coma punto de partida, podemos establecer que os núcleos máis densamentepoboados, tendo en conta que nos estamos a referir a núcleos rurais, eran Comba, Cespóne Valmaior. Son tales enclaves os que a documentación da segunda metade do século XVcaracteriza coma aldea, mentres que outros coma Sandrenzo son simplemente referidos cotopónimo50. Precisamente no entorno de tales centros se ubicarían as explotaciónscircundantes de árbores frutais ou gando. Teñamos en conta que o feito de denominalos



- 35 -

aldea non implica unha existencia unicamente de espazos de habitación, senón queestarían alternados con pequenas explotacións agrícolas, coma leiras, herdades oucortiñas; a configuración do poboamento e do territorio de San Vicenzo ven marcadafundamentalmente pola existencia de núcleos de producción de carácter rural, sen chegar aconfigurar un centro denso e urbano de poboación.

Abondaban no entorno as pequenas unidades de explotación, coma leiras ou agros,empregados na producción hortofrutícola. Temos, así, agros en Vilariño, Fontecova ouSandrenzo. Debemos de ter en conta o indefinido das entidades, que presentan diversasdenominacións (agra, cortiña, herdade, leira) sen coñecer con exactitude a que tipo deespazo fan referencia; aínda así podemos afirmar a orientación rural e de producción dasmesmas.

É nestes espazos circundantes onde se sitúa o bosque e sotobosque que rodea osnúcleos e onde ten lugar a principal actividade recolectora, salientando os castiñeiros e ascastañas.

O conxunto de propiedades e unidades de explotación, aínda que non fosen urbáns,estarían acompañados, na paisaxe medieval, polas casas e vivendas dos propiosexplotadores. Neste senso, as casas sitas en Fontecova son arrendadas por Pedro Leiteiro,verdadeiro terratenente baixomedieval da contorna, a Fernán Alvarote e a súa dona, en 3 denovembro de 144051 [Apéndice 1: documento 8]. Documéntase así unha das fases depoboamento rural nun dos lugares máis presentes na documentación medieval de Cespón,como é Fontecova.

Coma vencello dos núcleos e da propia habitación do entorno, nas fontes medievaistamén localizamos algún lugar que nos remite a unha vida común da freguesía. Nunhadeclaración de límites de 1445 atopamos referido o Porto da Lavandeira52, que, dende onoso punto de vista, fai referencia a unha actividade comunal de lavado, se ben tamén sepode referir ao paxaro do mesmo nome [Apéndice 1: documento 9].

Os diversos núcleos estaban tamén vertebrados por múltiples regatos canalizados carafontes, documentándose na información examinada nove fontes na freguesía: fonte contrao río, fonte de Pero Ollo, fonte de Vilariño, fonte de Brizán, fonte de Fernande, fonte deTosar, fonte Armiña, fonte de Sapos, fonte de Cornoa. É bastante probable que tales fontesestivesen relativamente ben comunicadas cos lugares de habitación permitindo o acceso áauga.

51 ACS, 69, legajo 1 nº 2, fol. 142rº-143vº.

52 ACS, 69, legajo 1 nº 3, fol. 392rº. AD, doc. 9.



- 36 -

Así, San Vicenzo de Cespón se amosa, na baixa Idade Media, como unha freguesía deeconomía diversificada aínda que con predominio da explotación de castañas e vide. Unespazo que cae na área de influencia dalgúns dos principais señoríos do momento, como aIgrexa de Santiago e que, á par, vai configurando a súa morfoloxía coma núcleo.



- 37 -

Historia e Mentalidade:A Revolta Irmandiña en San Vicenzo de Cespón(1467-1468)

A historia das ideas non é un mundo en si mesmo,debe abrirse ao mundo global da historia.

Fernand Braudel

O período baixomedieval resulta convulso en toda Europa. Dende 1348 a pesteespallouse con rapidez, e a crise económica do século XIV trouxo coma consecuencia unhaintensificación nas reclamacións económicas sobre o campesiñado por parte da clasenobiliaria para manter o seu status; reclamacións e prácticas nos límites da legalidade, comaroubos ou rendas abusivas. Ao longo dos séculos XIV e XV proliferan en varios lugaresmovementos populares de defensa fronte a usos abusivos levados a cabo pola nobreza epoderes feudais. En Galicia, grosso modo, tales prácticas derivaron no levantamentoirmandiño, na segunda metade do século XV; un movemento campesiño que buscaba poñerfin a tales prácticas, denominadas malfeitorías ou malos usos. A mentalidade colectiva, trasun amplo período de crise, estaba tocada: no caso nobiliario pola necesidade de manter asúa preeminencia social nun intre no que os recursos e rendas, en metálico e especie,diminuían; e no caso campesiño polo incremento da presión nobiliaria e o empeoramentodas condicións xerais de vida.

As características máis salientadas do movemento irmandiño, desenvolto sobre unhamentalidade xusticeira de rexeitamento das malfeitorías, foron o rápido espallamento, orexeitamento da autoridade señorial e a violencia coa que se atacaron os símbolos materiaisdo poder nobiliario: as fortalezas. O ideario que cubría a revolta estaba integrado por treseidos: paz, seguridade e xustiza (Barros, 2006: 39).

O verdadeiro espallamento da revolta polo territorio galego ten lugar fundamentalmenteno ano 1467-1469, e neste contexto a freguesía de Cespón non se mantén á marxe. Unprecioso documento nos refire o devir da revolta irmandiña en San Vicenzo: un requirimentorealizado en Cespón, a 11 de xaneiro de 1468, por Pedro de Servande, en nome doarcebispo Alonso de Fonseca II, aos veciños da freguesía e cominándoos a que voltasen áobediencia arcebispal e rexeitasen o levantamento53. Un documento conservado,novamente, no Arquivo da Catedral [Apéndice 1: documento 12].

Tal testemuño, combinado con outras referencias, coma o preito Tabera-Fonseca,permítenos coñecer e desenvolver o devir irmandiño en San Vicenzo, aínda que sexa enbase a informacións en certa forma indirectas pero fidediñas.

53 ACS, LD 19/22, fol. 1rº. AD, doc. 12.



- 38 -

Sen dúbida, polo que podemos ler no acordo de xaneiro de 1468, os habitantes de SanVicenzo de Cespón seguiron aos sublevados nun primeiro momento da revolta irmandiña,atacando ao prelado compostelán, don Alonso de Fonseca. Por iso o representantearcebispal lles lembra que ellos e cada uno dellos eran vasallos e suditos de la Iglesia deSantiago e del dicho sennor arçobispo por razón de la dicha su dignidad arçobispal, e fastaaqui vinieran con otros sennores poderosos que los tenian tiranisados e por fuerça contratoda rason e justiçia, faziendolos yr con armas contra la dicha yglesia de Santiago e preladodella54. A revolta tíñase espallado na freguesía xa en 1467, manténdose a loita no entornode Cespón e Boiro; diversas testemuñas do Pleito Tabera-Fonseca narran a destrucción porparte da irmandade do castelo da Lúa, en Taragoña, a carón de Rianxo55, en consonanciaco rexeitamento e ataque ás fortalezas.

Figura 14: Ruínas do Castelo da rúa, en Rianxo, derrubado polos irmandiños.


55 Por exemplo o rexidor pontevedrés Bartolomé Sigüeiro, o veciño de Nogueira, Jacome Day, ou o mercader PedroCampixo. PTF, p. 384, 526, 552 e 555.



- 39 -

A violencia contra os edificios fortificados, así coma o levantamento irmandiño en xeral,tal e como se produciu en Cespón, trae consigo un compoñente importante dende o puntode vista da mentalidade popular. Por unha banda, existía unha forte concepción dedesamparo como consecuencia da libre actuación dende o eido nobiliario que deriva enabusos continuados56; e por outra a concepción das fortalezas e castelos coma orixe daviolencia e coma agocho dos propios violentos57. A contrapartida é a defensa que dende airmandade se fixo do reguengo e da autoridade rexia. Este é, como dicimos, un factorinserido no eido das mentalidades, e como tal é de longa duración; deste xeito podemosdocumentalo, mutatis mutandis, dende algunha das revoltas urbás galegas do século XII atéos levantamentos populares do XV (López Carreira, 2006: 26).

Outro dos mecanismos de defensa que promovía a irmandade era o impago das rendasseñoriais agás os foros, como medio de facer fronte ás excesivas reclamacións que sufrían.Tal impago foi tamén practicado polos irmandiños de Cespón, baixo esa conciencia derexeitamento do abuso; unha das reclamacións do arcebispo era que le recudisen de aquiadelante con todas las rentas58.

No 11 de xaneiro de 1468 varios representantes da freguesía, en concreto FernanMunis et Fernan Romeu de Riba de Mar e Alvaro do Allo e Pero Paes e Gomes de Sespooe Estevo de Nini e Lopo de Sespoo e Juan de Sespoo, moradores en la dicha feligresia deSant Vicenço59, reciben ao enviado do prelado Alonso de Fonseca II, o veciño e xurado davila de Noia Pedro de Servando. A súa misión era exporlles a situación con total claridade,tentar de cobrar as rendas señoriais e cominalos a que retornasen á obediencia aoarcebispo, rexeitando tanto a calquer outro señor coma o levantamento. É por eso polo quese remarca que ellos e cada uno dellos eran vasallos e suditos de la iglesia de Santiago edel dicho sennor arçobispo negando a eses outros sennores poderosos que los teniantiranisados e que os facían yr con armas contra la dicha yglesia de Santiago60 [Apéndice 1:documento 12].

56 Moi claro o expresa o crego Rui Vasques na Crónica de Iria: levantouse toda a terra con a Santa Irmandade [...] et es-toy foi porla maa vivenda dos cabaleiros que non fazian senon furtar et roubar. ACS, CF 22, III, 3.2. (Souto Cabo,2001: 58).

57 De feito a estas ideas aluden con recurrentemente as testemuñas do pleito Tabera-Fonseca (Portela et al., 2004: 54).






- 40 -

Esta reclamación e tentativa de negociación cos sublevados non resulta nova. A estasalturas do conflicto outras freguesías tiñan chegado xa a acordos semellantes con outroslegados do arcebispado. En 1467 as freguesías de Camouco, Lubre e Cervás asinan undocumento parecido cos representantes do arcebispo e Cabido (Portela Pazos 1957: 51-2).A presión exercida en Cespón produce o efecto desexado e xa no mesmo documento serecolle a volta dos habitantes da freguesía á obediencia compostelá, así coma o preito ehomenaxe dos habitantes de San Vicenzo ao arcebispo, declarando que de aqui adelanteno bivirian con otro sennor ni obedeçerian salvo al dicho sennor arçobispo61.

Figura 15: restos do castelo da Lúa, cos castros de Neixón ao fondo.

61 ACS, LD 19/22, fol. 1vº. AD, doc. 12.



- 41 -

Atopamos neste documento unha perfecta asunción da vasalaxe medieval. O señorfeudal, neste caso a Igrexa de Santiago e mailo seu prelado, conprometíase non só a gardaro seu dereito e a telos coma vasalos sen dar a súa vasalaxe a outro señor algún, senón queos recibe coma vasalos en garda, proteçion e amparo, é dicir, implicando unha protecciónfísica. E eles, pola súa banda, comprométense a recoñecelo como tal señor e gardarllefidelidade, cumprindo as súas mandas, e a pagarlle as rendas correspondentes62.

Tales recoñecementos teñen a súa importancia. Teñamos en conta que nos movemosnun momento de rebeldía e levantamento contra a autoridade señorial xa dende habíaalgúns anos e de presión e indefensión fronte á nobreza.

Pérdense aquí as referencias que relacionan San Vicenzo de Cespón coa revoltairmandiña, aínda que é de supoñer que, co castelo da Lúa xa derrubado e co retorno áobediencia da prelatura, se pon fin ao episodio. Un enfrontamento no que se entrecruzan,como vimos, factores económicos, sociais e da mentalidade e que, no caso que estamos aanalisar, se nos amosan con perfecta claridade, podendo ubicar perfectamente á freguesíano principal conflicto da Galicia do século XV.

Figura 16: Panorámica do emprazamento do Castelo da Lúa. Vista dende os Castros de Neixón.

62 Prometian e juravan de le prestar aquella fidelidad e obediençia que devian, asy conmo a su sennor natural, e conpli-rian sus cartas e mandamientos de su señoria e de aquellos que su poder oviesen e le recudirian con todos los frutos,rentas, reditos e proventos e sennorios de las dichas feligresias. ACS, LD 19/22, fol. 1rº-vº. AD, doc. 12.



- 42 -

ConclusiónHistoria, poder, mentalidade e territorio. Catro conceptos que, examinados á luz da

documentación medieval e centrados na freguesía de Cespón, se materializan no seu devirao longo da Idade Media, entre os séculos XII e XV.

Configuramos, así, a visión dunha freguesía con testemuños documentais dende oséculo XII, na Historia Compostelá, aínda que coa posibilidade de ter sufrido xa as invasiónsnormandas do século X. Caracterízase o núcleo, ao longo de todo o medievo, por ter estadonas miras e eido de influencia dos poderes feudais, xa sexan monásticos, catedralicios ounobiliarios. Dous sobrancean sobre todos eles: o mosteiro de San Xusto de Toxosoutos, nosséculos XII e XIII, Igrexa de Santiago, no XIV e o XV.

San Vicenzo de Cespón entrou no ámbito de expansión de San Xusto, asentado enGalicia dende a primeira metade do século XII, no momento en que comezou a difusión doseu señorío monástico, na segunda metade até o século XIII. Documéntase aquí aobtención de porcentaxes no dereito de presentación sobre o beneficio, a doazón áinstitución das herdades de Sar e Deira e, xa no XIII, a adquisición de diversas propiedades.

Tamén o Cabido compostelán despregou o seu poder no entorno, especialmente caraao baixo medievo. Atopamos referencias ao pagamento dunha exacción denominada trigocoresmal, así como a integración de determinadas propiedades nunha das tenzascompostelás, a do couto de Santa Baia de Boiro. Estas posesións, principalmente enFontecova, foron doadas por Pedro Leiteiro, mercador compostelán que, no século XV, tiñaasentado as súas inversións terratenentes nas inmediacións de Boiro. É por iso polo queobtemos tanta información no Arquivo da Catedral e polo que se conservan múltiplesreferencias nos tombos de tenzas.

Era Cespón unha freguesía cunha economía que nos presenta diversas formas deobtención de recursos. Documéntase unha relativamente importante actividadehortofrutícola, baseada na castaña e cunha ampla difusión dos castiñeiros e, puntualmentenogueiras e figueiras; isto combínase coa explotación da madeira para a venda. Xunto a istosalienta igualmente a explotación de viño. E o conxunto de tales actividades secomplementa coa presenza de referencias puntuais á gandería e ao cultivo de trigo.

Todo isto asenta sobre un espazo xeográfico que se configura cara aos séculos XIII eXIV, con zonas máis densamente poboadas –dentro da relativa densidade da freguesía–coma o propio Cespón, Comba e Valmaior, e outras adicadas principalmente á produccióne recolección, coma Fontecova, aínda que non exentas de poboamento.

Chega así a evolución de San Vicenzo ao final do medievo, un dos períodos máisconvulsos da historia galega marcado pola revolta irmandiña. Un precioso documento saeao paso: unha reclamación arcebispal aos habitantes de Cespón. Cara a 1467 a freguesía



- 43 -

debeu de seguir aos levantiscos, estando relacionada cecais coa destrucción do castelo daLúa, en Rianxo, e deixando de pagar os impostos ao arcebispo compostelán, Alonso deFonseca II. Gáñanse con iso, en 1468, a esixencia da prelatura tanto da volta á obedienciacomo da reanudación dos pagos; unha reclamación que é atendida e recollida no mesmotexto.

Abandona así San Vicenzo de Cespón a Idade Media, co cadencioso devir daexistencia, co paso dos anos, dos decenios, dos séculos, pero deixando a súa pegada enpergameos e atados, en foros e vendas, que nos permitiron botar unha nova ollada ao seupasado medieval.



- 45 -

Unha freguesía galega na Idade moderna:

S. Vicenzo de Cespón nos séculos XVI-XVIII.

María Elena Novás Pérez

(Arquivo-Biblioteca da Catedral de Santiago)

IntroducciónA evolución de Cespón como núcleo, así como a contextualización de Neixón e o

rexistro arqueolóxico do entorno, non cesan na Idade Media, senón que teñen a súacontinuidade na Galicia do Antigo Réxime, entre os séculos XVI e XVIII.

Datada neste período atopamos unha relativamente abundante información encol dafreguesía, algo atribuíble ao feito de manterse a integración de diversas propiedades de SanVicenzo nunha tenza do Cabido compostelán, en concreto na tenza do couto de Santa Baiade Boiro. A combinación desta información con outra derivada de determinados censos e doCatastro de Ensenada, posibilitan unha interpretación do devir do núcleo na Idade Moderna.É esta documentación a que, dende un punto de vista metodolóxico, nos marcou aestructura do presente traballo.

Trataremos, así, de continuar un discurso histórico xa considerado até o século XV,dando unidade á historia da freguesía dende a antigüidade até a modernidade e incidindoen aspectos que continúan a seren fundamentais no contexto de Cespón, coma os poderesque actúan no seu territorio, as bases económicas do entorno en canto a explotacións erecursos ou, introducindo un novo aspecto, grazas ao maior número das fontes modernas,unha consideración de San Vicenzo e o entorno neixonense dende un punto de vistademográfico, inserindo os resultados en comportamentos máis xerais.

Poderemos, igualmente, insertar a freguesía de San Vicenzo de Cespón nun dosprincipais conflictos bélicos e procesos políticos da España do século XVI.



- 46 -

Fontes:

Arquivo da Catedral de Santiago:

ACS, Protocolos notariales.

ACS, IG 277. Visitas arzobispales.







ACS, 70/1. Casas y tenencias.

ACS, 97. Casas y tenencias.

ACS, 101. Yndice de las parroquias.

ACS, 168. Pauta de las thenencias.

ACS, CF 16. Tumbo III de Tenencias.



- 47 -

Home, Historia, Espazo e Economíaen San Vicenzo de Cespón nos séculos XVI e XVII.

En San Vicenzo de Cespón, a comezos da Idade Moderna, podemos atopar diversasliñas e eidos que presentan unha continuidade con respecto á evolución da época medieval.Pero para esta etapa a existenza dun maior e máis diverso número de fontes permítennosafondar en aspectos para os que até o de agora non tiñamos información de abondo.

Probablemente é na demografía onde mellor vemos reflexado este cambio. Un dosfactores que contribúen a amosar as diferenzas neste campo é o cambio que se reflexa naspreocupacións da Igrexa por ter recollida unha determinada información a partires doConcilio de Trento, que se plasma na conservación de libros de nacementos, bautizados edefunción. Tamén o Estado moderno se preocupa pola realización de censos de poboaciónde carácter fundamentalmente fiscal.

Posúen tódalas fontes demográficas un importante factor de relatividade, polasposibles ocultacións nas mesmas (Martínez Rodríguez, 1998: 441-2). Aínda así, e con todoo coidado necesario, podemos ofrecer unha serie de cifras significativas do contexto deCespón.

Contamos con tres referencias fundamentais no século XVI. No ano 1567 realízaseunha visita arcebispal a San Vicenzo de Cespón, onde a igrexa de Santiago trata de recollerinformación relativa á freguesía; entre estes datos figura o número de fregueses, que é de10063. Esta cifra verase corroborada por un segundo dato. En 1587 foi elaborado unvecindario, entre diversas circunscripcións e freguesías da península, no que se recollían osvecinos y feligreses que en ellas hay, ansí pobres, viudas, como ricos (González, 1829: 319).Este reconto ofrece, no caso de Cespón, o dato de 100 veciños; teñamos en conta que cadaveciño non reflexa unha persoa, senón núcleos familiares. Facendo unha comparativa conparroquias próximas, coma Santa Baia de Boiro, con 140 veciños, ou San Salvador deTaragoña, con 50 (González, 1829: 320), podemos ver en Cespón unha parroquia cunharelativamente elevada poboación.

Outro reconto ofrécenos datos ben diferentes. O reparto de Millóns, un imposto, de1591 recolle a tódolos veciños sen excepción agás os pertencentes ao clero regular esecular. Aquí San Vicenzo aparece con 128 veciños; unha cifra moi por debaixo doutrasparroquias limítrofes coma son Santa Baia de Boiro con 182 veciños, ou Taragoña con 219(González, 1827: 39).

63 AD, doc. 2. ACS, IG 277, fol. 22v.



- 48 -

Figura 17.

Documento de 1595 polo que se afora a Domingo de Nine parte do Agro de Cernadas (APCP).



- 49 -

Podemos apreciar que os aumentos de poboación nas distintas freguesías sonbastante relevantes para os catro anos de diferenza entre un censo e outro e é aquí ondeentran en xogo os factores de ocultación e diferencia de criterios dependendo do obxetivodo censo. Tamén está a variable do termo no que se fai o reconto: en 1587 fálase de veciñose fregueses e en 1591 de pecheros, é dicir, unidades contributivas.

Gráfica 1.

100

50

140

0

20

40

60

80

100

120

140

Veciños e feligreses segundo o vecindario de 1587.

San Vicenzo de Cespón

Santa Baia de Boiro

San Salvador de Taragoña

128

182

148

0

20

4060

80

100

120

140

160

180

200

Veciños pecheros no reparto de 1591.


Santa Baia de Boiro




- 50 -

Prodúcese, a nivel xeral, un retroceso a nivel demográfico no reino de Galicia a finaisdo século XVI e principios do XVII, aínda que non de xeito tan marcado coma ten lugar noreino de Castela en conxunto (Martínez Rodríguez, 1998: 452-3). En moitas ocasións talesdescensos, coxunturais, deberónse ás diversas epidemias que asolaron ciclicamente o reinode Galicia e diversos dos seus territorios. Documéntase, neste sentido, unha epidemia que,se ben non hai referencia de afectación en Cespón ou Boiro, si a temos para territoriosrelativamente próximos, coma Rianxo en 1567; neste caso a zona vese afectada polachegada da primeira grande vaga de peste (Martínez Rodríguez, 1998: 460)64.

Para o século XVII somentes contamos cos datos que aparecen na visita arcebispalfeita en 1651. Nesta recóllese o número de fregueses de San Vicenzo de Cespón dando acifra de 3065. Pode parecer un dato aíllado, pero poñéndoo en común coas referenzas doséculo XVI, confírmase, aínda que debemos afirmalo con cautela, que esa tónica xeral dedescenso de poboación afectou tamén a Cespón.

Año 1591

Evolución de feligreses en San Vicenzo de Cespón (1567-1651)(Fonte: Censo e ACS)

30

100100

0

20

40

60

80

100

120

Año 1567 Año 1651

Gráfica 2.

64 Outras referencias remiten a epidemias en “Santiago y su tierra”, coma en 1568 ou 1598.

65 AD, doc. 5. ACS, IG 278, fol. 14v.

Enmárcase así San Vicenzo de Cespón nas liñas xerais de evolución demográfica doReino de Galicia en xeral nos dous primeiros séculos da modernidade.



- 51 -

O contexto político e bélico da España e da Europa da segunda metade do século XVI,déixase sentir tamén en San Vicenzo de Cespón e no seu entorno máis próximo, influíndona vida máis cotiá dos seus habitantes. Trátase dun momento de xogos de poder e relixión,que rematan e alentan diversos conflictos bélicos.

Ao longo do século XVI a posición hexemónica da monarquía española, especialmentedende o punto de vista territorial, derivou en diversos conflictos orientados a manter talhexemonía. A unión de España con Portugal, e, por outra banda, os conflictos relixosos domomento e as posturas adoptadas por cada país na defensa das súas crenzas,principalmente protestantes e católicos, daban pé e xustificación para o inicio dashostilidades. É aquí onde se enmarca o conflicto entre Inglaterra e España da segundametade do século, o cal terá unha certa influencia no territorio e entorno de San Vicenzo deCespón coma zona costeira e punto de posible defensa.

Figura 18. A costa de Cespón, coma o resto da Ría de Arousa,

estivo exposta aos ataques corsarios ingleses ao longo da Idade Moderna.



- 52 -

O matrimonio de Felipe II con Isabel de Valois estabiliza os conflictos con Francia, dexeito que á altura dos anos 70 da centuria, o monarca español ten en Inglaterra ao seuprincipal inimigo, personificado na raíña Isabel Tudor, que tiña rexeitado anteriormente aspropostas matrimoniais do rei hispano.

A guerra estala definitivamente en 1585, trala expulsión de Inglaterra do embaixadorespañol e vista a situación de vantaxe que España iba adquirindo nos Países Baixos. Peroa preparación do conflicto era xa anterior, cun importante e rápido deterioro da situación; eé esta preparación a que se reflexa na documentación de Cespón.

A importancia e potencia da flota inglesa facía que un ataque por mar fose agardado–xunto coa actividade corsaria posterior de homes coma Francis Drake–, de xeito que aorganización das defensas costeiras se fixeron fundamentais. Así, en 24 de maio do 1574,en cumprimento dunha orde real, Xerónimo de Baltanás, coengo da igrexa de Santiago eteenceiro da tenza de Santa Baia de Boiro, na que se integran dende a Idade Media certaspropiedades da freguesía de Cespón, fai un reconto das armas e homes para a defensa doterritorio ante un eventual ataque. No propio documento se refire perfectamente ao proceso:se escribe dándoles aviso como la reina de Yngelaterra azía una gruesa armada contra sumagestad 66 [Apéndice 2: documento 3].

O contexto xeopolítico do século XVI, marcado pola proliferación de diversas frontesbélicas, determinou o feito de que o recrutamento voluntario non fora suficiente paraabastecer ao exército e fose necesario recurrir ao recrutamento denominado “intermediario”,no cal se recurría á nobreza e aos municipios (Saavedra, 2000: 118). Esta situaciónmanténse até a implantación, en época borbónica, do sistema de reclutamento obrigatoriono século XVIII. A configuración e reunión de pequenas milicias gardacostas, como ésta naque participa Cespón, xunto coa fortificación das cidades e enclaves urbáns, constituíu unhadas vías fundamentais de defensa na Galicia do século XVI (Saavedra Vázquez, 1998: 119).

Un terceiro aspecto resulta fundamental, trala poboación e os fitos históricos, paracomprender o Cespón do séculos XVI e XVII: a economía da freguesía, que presenta, comoveremos, diversas continuidades co momento medieval.

A nivel xeral, a agricultura galega ao longo dos séculos XVI-XVII presenta un carácterde subsistencia, cunha orientación á producción de cereais, castañas e viño (FernándezCortizo, 1998: 351). As vilas do litoral, polo xeral, presentaban ademais un aproveitamentodos recursos pesqueiros e comerciais, combinándose con determinadas desas comarcaslitorais que baseaban a economía no eido agrario (Fernández Cortizo, 1998: 351). Cos datosque manexamos, esta situación parece confirmarse coa información económica referente aSan Vicenzo de Cespón.

66 ACS, 69, legajo 1, nº 3, fol. 324r.



- 53 -

As principais referencias que obtemos proceden dos foros e rendas pagados á igrexade Santiago e consignados na documentación da tenza de Santa Baia de Boiro, na que,igual que no período medieval, se integran propiedades de Fontecova ou Sandrenzo. Entoda esta documentación os foros son pagados principalmente en especie, producidas nomesmo espazo obxecto do foro; isto ofrécenos información directa da producción67.Podemos constatar que era a producción agrícola un dos elementos principais da economíalocal –algo que se manterá no século XVIII–. A maior parte das propiedades aforadasadícanse á producción cerealeira, tendo no centeo e no trigo os principais cultivos. A modode exemplo, en 1618, Juan Nieto, Domingo Nieto e Gregorio Loxo, coas súas donas, paganá igrexa de Santiago por propiedades en Sandrenzo da tenza de Santa Baia, sete ferradosde centeno e unha galiña68. Noutra referencia, en 1620, Jacome Neto e a súa dona pagan áigrexa compostelá por foro por el lugar de Fonte Cova, quarenta y ocho ferrados de centenoy un ferrado de trigo, dos gallinas y un carnero69. No índice en que se recolle o asento dodocumento se especifica tamén que pagaban el quarto del vino de dos viñas que expresael foro70.

Figura 19. A presión demográfica e o potencial agrícola son dúas constantes da parroquia de

Cespón dende o Antigo Rexime.

67 Sendo a poboación galega da idade moderna predominantemente rural, víase case abocada ao límite da subsistencia,cunha importante porcentaxe da producción orientada ao pago de rendas e foros polas propiedades que traballaban,en mans de institucións moito máis poderosas (Fernández Cortizo, 1998: 355).

68 ACS, 97, fol. 508r.

69 ACS, 97, fol. 509r.

70 ACS, Casas y tenencias.



- 54 -

Figura 20. O lugar de Fontecova é citado decote na documentación moderna conservada no Arquivo

da Catedral de Santiago.



- 55 -

Un apeo do lugar de Fontecova, proporciónanos abundantes datos. Realizado en 1593,recóllense nel as diversas propiedades que dependen da igrexa compostelá, consignando aorientación productiva das mesmas [Apéndice 2: documento 4]. Así, a inmensa maioríados espazos están orientados á sembradura medida en ferrados de pan que se podenderivar da colleita71; é o caso do agro da Fonte, agro e heredades de Fonte Armiña ou doagro do Penso72. De igual xeito, as rendas que cobraba, nos séculos XVI e XVII, a igrexa dafreguesía polo arrendamento de certas propiedades que lle pertencían, eran pagadas encenteno e trigo, información, concretamente, das visitas arcebispais dos anos 1568, con 26ferrados de zenteno y doçe de trigo73, e 1651, con 51 ferrados de trigo, 15 de centeno74.

Así pois, unha producción agrícola cerealeira que sustenta, en boa medida, a economíade Cespón. Xunto a esta, outra actividade destaca no seo da documentación, aínda queposuamos unha única referencia: a actividade pesqueira. O 24 de decembro de 1576 dousveciños de Cespón, Xoán Gallego e Martiño Deira, asinan un documento de venda conAndrés Díaz de Rubinos y Quiroga, pertencente á igrexa compostelá, no cal secomprometen a entregarlle diversas especies de peixe por un prezo total de 200 reais. Asespecies que se documentan son moi variadas; destacan especialmente a ostra e olenguado –grandes y enteros, y no partidos, y bien hescabezados–, dos que entregaríandoce barrís de cada especie75. O encargo se completaba con sardiña, rodaballo, besugo econgrio, aínda que en menor cantidade.

Pola riqueza da información e a particularidade do documento para a historiaeconómica cesponcense de época moderna, incorporamos unha transcrición dosparágrafos máis significativos:

Juan Gallego e Martino Deira, vecinos de la felegresía de San Biçenço deSespón. [...]

Que los dichos Juan Gallego e Martino Deira tienen de azer al dichoAndrés Díaz de Rubinos y Quiroga treinta barriles de hostra de doze en carga,echos por la marca bieja, de buena hostra, grande y bien sazonada [...] y dozebarriles de lenguados grandes, que cada barril tiene de llevar quarentalenguados bien echos, grandes y enteros, y no partidos, y bien hescabezadosy perfeçionados, para que puedan hir a la corte de Su Magestad e a las másdonde fuere neçesario.

71 AD, doc. 4. ACS, 69, fol. 451v.

72 AD, doc. 4. ACS, 69, fol. 451v.

73 AD, doc. 2 . ACS, IG 277, fol. 23r.

74 AD, doc. 5. ACS, IG 278, fol. 14r.

75 ACS, P 68, fol. 34bis r.



- 56 -

Yten más tienen de azer al dicho Andrés Díaz tres barriles de sardina dela marca que llevan los sobredichos Juan Gallego y Martino Deira, que es deancho vn palmo y dos dedos de ancho y dos palmos de largo.Yten tres barrilesde rodaballo y tres de besugos y tres de doradas y dos de congrio; y los dichosbarriles tienen de ser por la forma que son de la sardina.Todo el dicho pescadoa de ser sardina e todo lo demás descabeche76.

Amósase así unha certa variedade nas capturas e unha orientación comercial,constituíndo o único documento localizado dunha transacción mercantil –sendo os demaisforos e rendas–. Esta referencia permítenos sacar a conclusión, a falta de máis testemuñasda época, de que a actividade pesqueira no Cespón moderno, presentaba unha maiororientación cara o comercio, mentres que a agraria destinábase, fundamentalmente, aopago de rendas e subsistencia. Eran ambas as actividades principais da economía de SanVicenzo nos século XVI e XVII.

Figura 21. A riqueza ostreira do contorno dos Castros de Neixón é coñecida dende a Protohistoria,

como se puido documentar no concheiro localizado no foxo do castro Grande de Neixón.

76 ACS, P 68, fol. 34bis r.



- 57 -

Outras referencias menores remiten a actividades económicas secundarias –ou, candomenos, con menor presenza nas fontes documentais–. Algúns dos foros do século XVIIincluían nos pagos a determinadas especies domésticas, coma galiñas e un carneiro,pagados cara a 162077.

Distribución porcentual das referencias de productosna documentación de San Vicenzo de Cespón (séculos XVI-XVII)

37%

5%

21%

Producción cerealeira

Producción pesqueira

Producción vinícola

Cría de animais

37%

Gráfica 3.

77 ACS, 97, fol. 509r.

78 Ibidem, p. 356.

Configúrase unha economía local relativamente diversificada –aínda que non atopamosreferencia documental algunha á explotación de determinados recursos minerais, comopodían ser o estaño e o ferro, ou co tratamento e comercio da madeira, que na Galiciamoderna, complementaban as produccións locais, orientados, xeralmente, á demandadoméstica e local, e podendo en determinados casos abastecer a mercados de maiorentidade78–.



- 58 -

Táboa 1. Referencias a productos, na documentación consultada, nos séculos XVI-XVII. Fonte: ACS.

PRODUCTO ANO DEREFERENCIA

LUGAR DE REFERENCIA CONCEPTO

Centeno 1568San Vicenzo de Cespón

(freguesía) Renda da igrexia parroquial

Trigo 1568San Vicenzo de Cespón

(freguesía) Renda da iglexia parroquial

Ostra 1576 San Vicenzo de Cespón Venta do producto

Lenguado 1576 San Vicenzo de Cespón Venta do producto

Sardiña 1576 San Vicenzo de Cespón Venta do producto

Rodaballo 1576 San Vicenzo de Cespón Venta do producto

Besugo 1576 San Vicenzo de Cespón Venta do producto

Dourada 1576 San Vicenzo de Cespón Venta do producto

Congrio 1576 San Vicenzo de Cespón

Galiñas 1593 Fontecoba Renda ao deán e Cabido

Centeno 1618 Sandrenzo Pago de foro

Galiña 1618 Sandrenzo Pago de foro

Centeno 1620 Fontecoba Pago de foro

Trigo 1620 Fontecoba Pago de foro

Galiñas 1620 Fontecoba Pago de foro

Carneiro 1620 Fontecoba Pago de foro

Viño 1620 Fontecoba Pago de foro

Centeno 1652San Vicenzo de Cespón

(freguesía) Renda da igrexa parroquial

Trigo 1652 San Vicenzo de Cespón(freguesía) Renda da igrexa parroquial

Venta do producto

Toda esta economía sostentaba non só o nivel de subsistencia, senón unha serie depagos e rendas de tipo señorial, procedentes da Idade Media, coa Igrexa de Santiago comaprincipal poder efectivo no entorno. Esta situación materializábase na figura do teenceirocompostelán, que era o perceptor das rendas, ademais dunha das principais autoridades–encargándose, por exemplo e como xa vimos, do reclutamento para a defensa en 1574–.

Sabemos, aínda que o documento orixinal se perdeu, que se pagaba, nun dos foros porFontecoba de 1620, a luctuosa e parte da laudemio, así coma a comida ao que fora arecoller as rendas, dereitos eminentemente señoriais. Do mesmo xeito, nunha reclamaciónde 30 de marzal de 1519 do Cabido compostelán á freguesía de Santa Baia de Boiro, coma



- 59 -

integrada na tenza do couto Santa Baia, onde se integraban igualmente as propiedades enCespón, se refire a práctica de entregar un día de malla en concepto de dezmo á igrexa eteenceiro de Santiago. Unha práctica que tamén se realizaría nas propiedades da tenza enSan Vicenzo79.

Así pois unha poboación que segue as liñas de evolución xeral, unha economíadiversificada coa agricultura e pesca coma actividades fundamentais, e a guerra conInglaterra coma fito histórico máis destacado nas nosas fontes, baixo sempre a atenta olladada Igrexa de Santiago coma poder efectivo, como as características determinantes doCespón dos séculos XVI e XVII.

Economía e Poboación. A Freguesía de San Vicenzo deCespón á luz do catastro de Ensenada (1743)

O Catastro do Marqués de Ensenada é, con toda probabilidade, unha das principais emáis completas fontes para a España da Idade Moderna e, especialmente para o séculoXVIII. Trátase dun interrogatorio de 40 preguntas encargado en 1752 e realizado en 1753,co obxectivo de coñecer tódolos datos posibles das circunscripcións e freguesías hispanase proceder a implantar a “Única Contribución” fiscal. Nel se inclúen datos demográficos,territoriais, con descripcións dos límites parroquiais, económicos, recollendo as diversasprofesións do entorno e os usos das terras, e sociais, coa presenza de fidalgos eoligarquías, ofrecendo en conxunto unha completa visión das diversas freguesías demediados do século XVIII80.

A freguesía de Cespón aparece no catastro perfectamente delimitada territorio ytérmino por lo largo desde Norte a medio día media legua y por lo ancho desde Levante aPoniente, un quarto de legua, su circunferencia se andará en ora y media y por Levante,confina por la mar, poniente con la feligresía de San Andrés de Cures, Norte la de San Juande Macenda, media día con la de San Cristóval de Abanqueiro, su figura es quadrilarga yse compone de diversas casas exparcidas por su estençión y término81. Unha delimitaciónque se aproxima moito á actual.

79 ACS, 69, legajo 1 nº 3, fol. 348rº-351rº.

80 Respostas ao catastro que foron recentemente editadas en Agrelo Hermo, 2007.

81 AHUS, Catastro de Ensenada. Microfilm. Fol. 308v.



- 60 -

Figura 22. Límites da parroquia de San Vicenzo de Cespón.

261

215

376

221

0

50

100

150

200

250

300

350

400

Comparativa de poboación en veciños en 1753.

Fonte: Catastro de Ensenada


Santa Baia de Boiro

Santa Comba de Rianxo


Gráfica 4.



- 61 -

A poboación que se recolle no catastro para a freguesía é de 261 veciños. Manténseasí a situación de Cespón entre os núcleos máis relativamente poboados do seu entorno,sendo superado unicamente por Santa Comba de Rianxo, con 376 veciños, pero por riba deSanta Baia de Boiro, con 215, ou Taragoña con 22182.

Un dos elementos económicos que se refiren no catastro atópase moi relacionado cofactor demográfico. A tendencia xeral da poboación galega do século XVIII, seguindo asliñas europeas, é de incremento demográfico xeralizado, vencellado, entre moitos outrosfactores, ao espallamento de novos cultivos, especialmente o do millo. En Galicia, xoga ésteun papel destacado pola mellor adaptación ao clima, converténdose, xunto cos cultivos decenteno e trigo que xa tiñamos documentado nos séculos anteriores, en elementofundamental da dieta. Combínase todo isto con outros productos menores xa presentes naeconomía de Cespón dende a Idade Media, coma a castaña, de xeito que las especies defrutos que se coxen en las tierras de el término de dicha feligrisía son trigo, zenteno, maíz,vino, lino y castaña83. A situación dos castiñeiros coma complemento dos cultivos mantén asituación que xa presentaba no século XV, cunha ausencia de recolección para outrosfroitos: no ay plantío formal de árvoles frutales, a excepción de algunos castaños de darcastaña84.

O pago de dezmo da igrexa da freguesía, documenta outros productos, presentes naeconomía local, e que se empregaban coma medio de pago; é o caso do viño, o liño, a laou de animais coma o cordeiro85. As visitas parroquiais de 1740 confirman, ademais, apersistencia do pago en centeo e trigo das rentas86; fainos eso pensar nunha orientación domillo cara a alimentación. De calquer xeito, mantense así un abano económico semellanteaos séculos XVI e XVII.

O predominio das produccións agrarias cerealeiras tradúcese nunha presenza demuíños no entorno, para a producción de fariña, que, até o de agora, non tiñamos atopadoreferida na documentación. Concretamente diez y nueve molinos arineros87 que se ubicanen cáseque tódolos lugares da freguesía de Cespón: Sandrenzo (2), Valmaior (2), Comba,Saar, Trebes, Treites, Cespón, Ferreiros (2), Fontecoba, Lamas (2), Louriño e Brea (2). O río

82 AGS, CE, RG, fols. 173v-174r, 207r e 423r.

83 AHUS, Catastro de Ensenada. Microfilm. Fol. 310r.

84 AHUS, Catastro de Ensenada. Microfilm. Fols. 312v-313r.

85 El diezmo que se paga y cobra, de diez uno de todos los frutos de granos, de las tierras y término de dicha feligresíacomo también del vino, lino, lana y corderos. AHUS, Catastro de Ensenada. Microfilm. Fols. 313v.

86 AD, doc. 6. ACS, IG 279, fol. 76v.

87 AHUS, Catastro de Ensenada. Microfilm. Fol. 314v. Refírese, engadida ao catastro, unha lista dos propietarios e asituación dos muíños. AHUS, Catastro de Ensenada. Microfilm. Fols. 319v-323r.



- 62 -

de Sandrenzo é o motor principal destes muíños, facendo mover a dez deles; tres se movencoa auga do río de A Brea, dous coa fonte de Trebonzos, outro coa de Termina e outro coachamada Fonte do Estanque88.

Dous elementos completan esta visión. Documéntase, continuando coa liña xa definida,un relativamente potente cultivo de ostra en viveiro, con 20 propietarios diferentes que sereparten a propiedade doutros tantos viveiros89. Xunto co cultivo de ostra, é de 41 o númerode mariñeiros matriculados, e 2 embarcacións en posesión dun particular, en concretoFrancisco Antonio García Ferraces, escribán de Rianxo.

Figura 23. Barcos varados en Vidres, antigo porto da zona oriental da parroquia de Cespón.

88 AHUS, Catastro de Ensenada. Microfilm. Fols. 319v-323r. Para un recente estudo dos muíños de Boiro véxase LópezOtero, 2007.

89 AHUS, Catastro de Ensenada. Microfilm. Fols. 329v-331r.



- 63 -

A actividade pesqueira combínase coa actividade agrícola coma sustento principal daeconomía do entorno, o mesmo que o resto de actividades documentadas en Cespón, enxeral, coma arrieiros de carbón, xastres, toneleiros, taberneiras, carpinteiros ou zapateiros:en una lista llevan declarado y regulado a cada uno la utilidad que les produce al año pordicha yndustria o por jornal diario a los que tienen dichos oficios, con adbertencia que quantoa estos travajan solamente quatro meses del año por ser también labradores90. Enmárcaseesta situación na economía de subsistencia e na necesidade de completar os recursos queas actividades principais xeraban. Destacan especialmente, nestas actividades secundarias,os oficios vencellados á industria téxtil local, coma os texedores e os xastres.

OFICIONÚMERO DE PERSOASQUE O DESEMPEÑAN

Escribáns 1

Notarios 1

Estanquilleiros de tabaco 5

Texedores 10

Medidores de terras 4

Mercaderes de viño 1

Taberneiras 4

Arrieiros de carbón 1

Xastres 10

Toneleiros 5

Ferreiros 1

Carpinteiros 2

Zapateiros 1

Táboa 2. Oficios documentados en San Vicenzo de Cespón non asociados á agricultura ou pesca en

1753. Fonte Catastro de Ensenada.

90 AHUS, Catastro de Ensenada. Microfilm. Fol. 317v.



- 64 -

Coma dato final, se ben non é unha producción orientada ao comercio, si podemossalientar a presencia dun bosque de carballos e un piñeiral cuxa utilización era unicamentepara prover de madeira aos asteleiros reais91.

Unha visión ampla da freguesía de San Vicenzo que confirma o mantemento das liñasxa debuxadas para os séculos XVI e XVII, especialmente no eido económico.

Gráfica 5.

Distribución porcentual de oficios en San Vicenzo de Cespónnon asociados á actividade agropecuaria. 1753.

2% 2%11%

22%

9%2%9%2%

22%

11%2% 4% 2%

Mercaderes de viño

Escribáns NotariosEstanquilleiros de tabaco TexedoresMedidores de terrasTaberneiras Arrieiros de carbónXastres ToneleirosFerreiros CarpinteirosZapateiros

91 AHUS, Catastro de Ensenada. Microfilm. Fol. 318r-319v.



- 65 -

ConclusiónsTras analizar a documentación destes tres séculos, podemos afirmar que San Vicenzo

de Cespón segue as tendencias evolutivas xerais marcadas para a Idade Moderna do Reinode Galicia. Puidemos comprobar cómo a freguesía se mantén dentro dos núcleosrelativamente máis poboados do seu entorno nos séculos XVI a XVIII, e presenta undescenso demográfico cara ao século XVII –en consonancia co resto do reino– así como unincremento cara ao XVIII, aínda que con menos datos nas fontes para analizalo enprofundidade.

A economía do enclave, ao longo da modernidade, defínse pola actividade agrariacoma fundamental, na cal destaca a producción de centeo e trigo coma cultivos máissalientables, cunha presenza do millo xa integrada no mundo agrario cesponcense noséculo XVIII. O outro chanzo principal da economía moderna é a pesca, materializada nocultivo de ostra ao longo dos tres séculos, e cunha relativa variedade de especiescapturadas e orientadas ao comercio –alo menos no século XVI–.

Figura 24. O impacto do millo e o crecemento demográfico favorecerán a comezos do século XVIII

un incremento das rendas e, de paso, unha época de grandes reformas arquitectónicas que mudan

a paisaxe herdada da época medieval.



- 66 -

Estes recursos completábanse cunha serie de actividades menores, coma a cría deanimais ou, no século XVIII, un abano de oficios secundarios combinados coa labouraagropecuaria.

Destaca especialmente, coma fito histórico, a implicación da freguesía de Cespón naguerra con Inglaterra, na segunda metade do século XVI, de xeito que os habitantes dafreguesía foron chamados a presentarse coas súas armas, en 1574, para unha posibledefensa da costa do Barbanza.


A CASA DO PRIORATO

- 67 -

A CASA DO PRIORATO

Xurxo M. Ayán Vila (IEGPS, CSIC-XuGa)

Como se citou no capítulo 1 do presente volume, o priorado benedictino de Sar en SanVicenzo de Cespón, dependente de San Xusto de Toxosoutos e, dende finais do século XV,de Sobrado dos Monxes, constituiu unha unidade de explotación económica ao servizo dunpoder feudal de natureza eclesiástica. Como restos dese pasado consérvase na actualidadea coñecida como Casa do Priorato, citada no seu día por autores como Madoz e Carré enobras de carácter xeral sobre a Xeografía de Galicia. Esta edificación foi axeitadamenterehabilitada pola familia actualmente propietaria da casa, dos terreos anexos e dadocumentación antiga existente e que foi parte do lote mercado por un crego de Cespón,parente dos donos citados.

Figura 25: Balconada da Casa do Priorato.



- 68 -

Figura 26. A Desamortización suporá a fin do secular Priorado benedectino de Sar (APCP).


A CASA DO PRIORATO

- 69 -

Neste Arquivo particular podemos reconstruir minimamente a evolución deste centro decobro de tributos que marcou a vida de sucesivas xeracións de labregos de Cespón deica ádesamortización de Mendizábal e até a redención de foros de 1926. Deste xeito os forosconservados amósannos o alcance das propiedades deste Priorado que abranguían asterras máis férteis da parroquia, adicadas, sobre todo, ao cultivo de millo. Nun documentodo ano 1595 podemos ver claramente as condicións impostas sobre este dominio92:

… no podáis [Domingo de Nine, mareante e veciño do porto de agüeiros]vender, donar, canbear ni arrendar los dichos bienes ni parte dellos a personapoderosa, caballero, cofradía, hospital, iglesia ni otro lugar pio…

O Priorado xestionaba numerosas propiedades en Cespón en representación domonasterio de Santa Maria de Sobrado cujo anexo es el dicho monasterio de S. Justo93 deaí que pola documentación conservada, dende o século XVI, aparezan mencionados osabades dámbolodous cenobios, coma o prior Frei Antonio Gómez, de San Xusto deToxosoutos e o Padre predicador Frei Toribio Alonso nun documento de 1619, no que se citaa Sar, anejo al Ral monasterio de Santa Maria de Sobrado, ou noutro de 1837, xusto antesda Desamortización, no que aparecen citados el Padre Maestro don Fray Plácido de Arbieta,Abad del Real Monasterio de Santa María de Sobrado y San Justo de Toxosoutos y masanexos y el padre Fray Angel Tristan Prior del de San Justo94.

En 1837 remata a traxectoria deste centro eclesiástico co gallo da Desamortización,proceso perfectamente reflectido na documentación preservada, como se pode apreciarnoutro documento dese ano no que se fala xa do extinguido Monasterio de Sar orden deSan Bernardo, cunha referencia ao Chan de Pereyra, finca que foi Antes del extinguidoPriorato de Sar en este Pueblo, orden de San Bernardo, y en la actualidad, a la Nacion.

Dende esta data, o edificio do antigo Priorato pasaría por diferentes mans privadas,como se testemuña na documentación de compra-venda, na que xa aparece definido oespazo que actualmente ocupa a actual casa, co terreo anexo delimitado por un muro depeche de pedra, realmente monumental. Esta casa que fue prioral95 comprendía en 1881 sualto, cocina, caseta llamada Horno y la huerta contigua á viñedo, árboles frutales e inculto96.

92 Año de 1795. Cernadas en Cespón. Diligencias y prorrateo del foral de Cernadas en la parroquia de San Vicente deCespón. Fuero que se hiço a Domingo de Nine del agro de Cernadas. (APCP).

93 Ibid.

94 Año de 1837. Prorrateo de varias fincas en los sitios de Pereira y Caramuxeiras por que se pagan nuebe y medio ferra-dos de centeno y tres de trigo. (APCP).

95 Documento de venda de 1867 (APCP).

96 Compraventa (24 de diciembre de 1881) (APCP).



- 70 -

Francisco Espín, devanceiro dos actuais propietarios, mercaría toda esta propiedade en1891, na que aparece claramente delimitado o espazo construído que remanece naactualidade97:

Sesenta reales, ó sean quice pesetas, sobre una casa que fue Priorato,situada en la parroquia de San Vicente de Cespón, compuesta de planta bajay piso alto y una casita llamada horno y la huerta contigua á viña con árbolesfrutales, que tiene de cabida treinta y ocho áreas y treinta y cuatro centiáreas,equivalente á seis ferrados de trigo en sembradura, formando parte todo unasola finca, que confina por el Norte con muralla que la separa de la huerta deD. Manuel Gonzalez; Sur, soto que se describirá; Este y Oeste, labradío deCristóbal López.

Figura 27. Reloxo de sol reutilizado como mesa na Casa do Priorato.

97 Año 1891. Venta y redencion de renta por D. Juan Vidal Rua á D. Francisco Espín (APCP).


A CASA DO PRIORATO

- 71 -

A fábrica do edificio recentemente rehabilitado pode corresponderse a unha reformaamplia do século XVIII na que se utilizou como modelo a arquitectura de prestixio urbana daépoca, salientando o aleiro da cuberta e a balaustrada erguida na parede SE. O resto deconstrucións auxiliares remite ao seu antigo uso prioral, como é adega monumental ubicadano baixo da construción, a caseta do forno, as ruínas das cabaleirizas ou os restos dacapela, reutilizada como almacén, pero que conserva o revoco das paredes interiores e unpequeno capitel na porta, de factura aparentemente medieval. Cómpre reseñar comoelementos de prestixio o hórreo, estratexicamente emprazado para remarca-la súavisibilidade dende o rueiro da aldea, e un reloxo de sol, de granito, reutilizado como mesano xardín da casa e que, segundo os actuais propietarios, se atopaba orixinariamenteformando parte do muro de delimitación da finca, partida en dúas partes polo paso docorredor do Barbanza.

A este patrimonio material da casa do Priorato pertence, doutra banda, adocumentación histórica preservada polos seus propietarios, e da que puidemos obter unhalista de microtopónimos referidos á parroquia de Cespón e que case non aparecen xa nosCatastros actuais:

Táboa 3. Microtoponimia documentada no Arquivo Particular da Casa do Priorato (ss. XVI-XX)

1 Agro de Cernadas 18 Agro do Cabalo2 Cortiña 19 Agro do Souto3 Leira da Eira 20 Casal4 Casa do Carballal 21 Agra de Nine5 Casa de Ribademar 22 Agra de Chan6 Lugar de Pazos 23 Muíño de Sar7 Cubeliño 24 Guilleiro8 Redondo 25 Agro da Eira9 Agro do Tallo da

Pereira26 Agra de Reboredo

10 Fonte de mogos 27 Albar11 Cortiña de Agoeyros 28 Liñariños12 A Cacharela 29 Agro da Eyra

de Guilleiro

13 Agra de Reboredo 30 Agriña de Pazos14 Chan da Pereyra 31 O Codesal15 Caramuxeiras 32 O Espiño16 Piteiro 33 Benibas17 Tallo da Burra

Nesta documentación vemos reflexado perfectamente o sistema agrario dunhacomunidade rural galega do Antigo Rexime, que definiu un modelo de explotaciónplurifuncional do medio, definindo as áreas cultivables en función da súa potencialidade e



- 72 -

rendibilidade agrícola. Deste xeito, as terras de labor da parroquia organízanse en agras(zonas abertas de explotación de cereal de carácter extensivo e de propiedade compartidaentre tódalas casas), agros (zonas de explotación intensiva ben delimitadas e pechadas) ecortiñas (leiras ao carón das casas nas que se cultivan leguminosas e hortalizas).Loxicamente, estas áreas máis aptas para a produción agrícola de cereal (base das rendasagrarias cobradas polo priorado e os poderes monásticos en xeral) son as que aparecenreferenciadas nos foros do Priorado de Sar. A este respecto, a ausencia dos castros deNeixón non debe ser tida en conta coma un hándicap para a nosa investigación senón todoo contrario. Ás veces, as ausencias fornecen máis información que as presenzas e, nestecaso, semella evidente que a Punta de Neixón, espazo non habitado e marxinal dentro destesistema agrario, dende época medieval e, dende logo, na época moderna, foi unha área decaptación de recursos mariños (pesca e marisqueo) e unha zona pertencente ao montecomunal da parroquia de Cespón. De aí que obteñamos máis información ao respecto coaconsulta –pendente de realización- do Catastro de Ensenada, de mediados do século XVIII,no que si aparecen referidas tódalas propiedades, tanto laicas como eclesiásticas, tantoprivadas como comunais, como tivemos ocasión de ver no capítulo 2 do presente volume.

Figura 28: Hórreo monumental da Casa do Priorato.


A IGREXA PARROQUIAL DE S. VICENZO DE CESPÓN: UN EDIFICIO CON HISTORIA

- 73 -

A IGREXA PARROQUIAL DE S. VICENZO DE CESPÓN:UN EDIFICIO CON HISTORIA

Sonia García Rodríguez (IEGPS, CSIC-XuGa)Alejandro Laíño Piñeiro (Proxecto Arqueolóxico de Neixón)

Cando iniciabamos o noso traballo de campo en San Vicenzo de Cespón, co gallo deacadar información para este volume, unha señora da parroquia, á entrada da misa da festada Virxe do Carme, preguntounos para que estabamos sacando fotografías á igrexa. Aocontestarlle que era para un libro, díxonos:

_Pois que a igrexa quede ben no libro, que é a máis bonita do Barbanza,toda coidada, cos seus santos e as súas santas, dos máis milagreiros dacontorna. Entrastes dentro? É o orgullo da parroquia. A xente devece por casarnela.

Figura 29.

A Virxe do Carme baixo a portada

da igrexa parroquial de Cespón.



- 74 -

Certamente, o templo é un edificio de notable interese histórico-artístico, con impor-tantes restos románicos conservados, cun baldaquino gótico excepcional e unha reformaarquitectónica notable no século XVIII. Unha xoia dende o punto de vista clásico da Historiada Arte. Á veciña, polo tanto, non lle faltaba razón na súa louvanza da fermosura da igrexa,como tampouco ía descamiñada ao remarcar o trasfondo simbólico e a importancia desteedificio no seo do devalar histórico e cotián da parroquia de San Vicenzo de Cespón. Porquena construción desta igrexa debemos ubicar o propio nacemento deste núcleo de poboaciónen época altomedieval. A nivel de toda Galicia, entre os séculos IX-XI confórmase oprecedente da paisaxe rural tradicional, organizada mediante un poboamento disperso enpequenas villae, ou unidades territoriais que, pouco a pouco, foron artellándose ao redor deecclesias de fundación monástica, nobiliar ou real. Estas villae son os precedentes dasparroquias galegas.

No caso de San Vicenzo de Cespón, como se explicou no capítulo 1 do presentevolume, sabemos que a comezos do século XII xa existía a parroquia como tal, baixo otopónimo Sancti Vicentii de Sispalona, na Historia Compostelá. Nela recóllese a doazón quea monarquía fai á Igrexa de Santiago, en abril de 1112, de tódalas herdades reguengas queposuía na freguesía98. Polo tanto, esta data sérvenos de referencia temporal para identificara existenza dunha igrexa con anterioridade a ese momento, na que a comunidade tivese oseu referente. Estariamos falando, pois, dunha igrexa románica, máis ou menos complexa,da que aínda se conservan trazos na actualidade. Estes vestixios centraran a atención dosinvestigadores galeguistas que desenvoltaron o seu labor arqueolóxico e etnográfico naparroquia de Cespón entre os anos 1925 e 1927 no marco do Seminario de EstudosGalegos (véxase o Limiar do presente volume). Intelectuais como F. López Cuevillas ou F.Bouza Brey, Castelao ou Otero Pedrayo concebían os séculos do románico coma un dosperíodos de esplendor na historia da nacionalidade galega, no que o Reino de Galiciaacadou a súa madurez política. O espallamento da arte románica, a instancias da mitracompostelá e da monarquía, considerábase por parte da Arqueoloxía galeguista coma unfito na Historia da arte galega. Esta concepción, tamén presente no nacionalismo catalándecimonónico, determinou o interese pola catalogación das manifestacións artísticas deseperíodo, rexistrándose as capelas e igrexas que conservaban parte da súa fábrica orixinal.Este foi o caso da igrexa de San Vicenzo de Cespón, que segue sendo considerada unhaxoia do románico rural galego, cando en realidade, como veremos, unicamente conservaelementos reutilizados seguindo criterios estéticos modernos aplicados en época recente.

98 HC, I, LXX.



- 75 -

Así pois, cómpre ter en conta que, como tantos outros edificios fundados ao longo daIdade Media, a igrexa parroquial de Cespón preséntanse hoxe coa envoltura dos períodosposteriores, reflectindo a transformación dos volumes románicos orixinais en estructurasmáis complexas, sobre todo debido ás grandes reformas dos séculos XVII e XVIII.

O espazo no que se atopa o igrexario, o cemiterio, a igrexa e maila casa reitoralconformaron unha área que se artellou arredor do eixo principal dende o que xurdiu toda aescenografía arquitectónica: o altar maior. Dende ese punto central xenerouse todo oentramado de construcións pertencentes ao eido relixioso, tanto para uso privado, comopara uso da comunidade. Dentro deste solar téñense producido diversas transformaciónsque foron planificadas dacordo co devir das necesidades e demandas da propiacomunidade parroquial. Un bo exemplo desta circunstancia vén sendo a construción dacasa reitoral que data aproximadamente de finais do século XVIII, malia que nas súasparedes poida estar conservando parte da casa antiga, seguramente máis modesta. Este

Figura 30. Fotografía aérea da igrexa parroquial, casa reitoral e camposanto

de San Vicenzo de Cespón.



- 76 -

edificio semella aplicar as fórmulas constructivas das casas grandes e dos pazos daquelasfamilias que mellor situación económica tiñan mercede ao repunte da agricultura e dasrendas producidas por esta actividade.

Este contexto socioeconómico fixo que a Igrexa construise nestes séculos a meirandeparte das impresionantes casas reitorais que funcionaban como centro xestor dos impostos,pagamentos e contribucións dos fregueses, e nas que era necesario construír diferentesdependencias como adegas, almacéns, celeiros, hórreos, etc... Asemade, esta novaarquitectura xurde como unha consecuencia máis da iniciativa contrarreformista de regulara vida dos cregos rurais, remarcándose os límites espaciais e simbólicos con respecto aoresto da comunidade. As novas casas reitorais, de maior tamaño debido á bonanzaeconómica, así como os arquivos documentais da parroquia son dúas manifestaciónsmateriais dos novos tempos da Igrexa, das angueiras da xerarquía polo control absoluto daeconomía e da vida relixiosa das parroquias.

Figura 31: Detalle do baldaquino gótico no interior da igrexa parroquial.



- 77 -

As reformas acontecidas no último século na casa reitoral de Cespón enmascaran enparte o impresionante edificio que, orixinariamente, configuraba toda unha escenografía dopoder eclesiástico xunto coa propia fachada da igrexa. Esta estratexia de visibilizaciónarquitectónica complementábase, no seu día, coa presenza das tumbas no adro e nocontorno axudando a xenerar un ambiente cheo de simbolismo, hoxe deturpado polosmuros, o formigón e o novo camposanto, arredado do recinto relixioso histórico.

A diferenza do que pasa no solar exterior, no que se perdeu parte da fisonomía dunespazo de culto a prol da perfecta limpeza que ofrece o cemento e maila eliminación enaltura das tumbas, a igrexa segue conservando a esencia do que foi en orixe. Non só semanteñen restos da primeira edificación e decoración románicas, senón que se teñen idoacumulando elementos das diferentes etapas e reformas sufridas. Como comentamosanteriormente, o altar, a cabeceira da igrexa, é o elemento estructural que conserva in situ ameirande parte de elementos románicos. No lado Sur, ao exterior, preserváronse cincocanzorriños que, aínda que puideron ter sido movidos para as diversas reparacións dotellado, estarían situados no seu lugar orixinal. Pola contra, non podemos ver o que aconteceno lado N xa que é neste punto onde se adosou máis tarde unhas das novas estancias, hoxesancristía. Estes canzorriños, típicos do románico rural do século XII, presentan motivos

Figura 32. Vista xeral da esquina SE da igrexa parroquial.



- 78 -

xeométricos e figurativos, destacando unha cabeza de bóvido e unha representaciónantropomorfa.

Ao mesmo período podemos adscribir a acrótera románica que coroa a ábsida daigrexa, do mesmo tipo que moitas das cruces medievais de Bretaña e de Galicia debuxadaspor Castelao (As Cruces de pedra na Galiza, As Cruces de Pedra na Bretaña). Este tipo decruz medieval presenta reminiscencias célticas, segundo diversos autores. No caso galego,a apropiación de elementos decorativos propios da arte protohistórica é unha constante,como así acontece cos trisqueis, discos solares ou eswásticas. A este respecto, ao pé dasoleira da portiña de acceso ao adro da igrexa, polo N, consérvase, reutilizado, unhexasquel tallado nun dos sillares.

Toda a estructura da cabeceira da igrexa segue mantendo a construcción orixinal tantono interior, co monumental arco do triunfo entre a nave central e a ábsida, coma no exterior,onde os muros de grandes sillares de granito permanecen dende hai séculos na mesmaposición na que foron colocados. Asemade, nesta zona do edificio documéntase un nivel decimentación a meirande altura do que acontece no resto da igrexa, nas novas capelaserixidas en época moderna.

Con todo, o elemento de meirande monumentalidade conservado até o momentoadscribible á etapa románica do templo vén sendo a portada da fachada principal. As pedrastalladas desta porta, coas formas típicas coma as arquivoltas decrecentes, o taqueadoxaqués, os capiteis con motivos vexetais compostos, a decoración esquemática doscimacios e o tímpano semicircular conforman un conxunto que se preservou cando tivo lugara grande reforma do ano 1691, como así reza a inscrición conservada no dintel: SIENDORECTOR EL BACHILLER D. GARZA FANDINO Y GOIANES. FABRIQUERO Pº BIDAL.REEDIFICOSE AÑO DE 1691. No espazo ocupado por esta inscrición seguramente seatopaba ubicada a escultura dalgún santo ou algún conxunto escultórico complexo relativoa algunha pasaxe bíblica como adoitaba acontecer no románico rural.

Esta reforma de 1691 inscríbese nun auténtico boom constructivo que afectou sobretodo á zona das Rías Baixas co gallo da presión demográfica, do impacto económico dachegada do millo e do incremento das rendas. A paisaxe medieval mudaría definitivamente,xurdindo agora unha nova arquitectura barroca que tivo un notable éxito, perdurando enGalicia como corrente constructiva até finais do século XVIII (González Ruibal, 2005). Entroques, nas zonas do interior, alleas a estes grandes cambios socioeconómicos,manteríase en grande medida arquitectura relixiosa rural medieval. Neste contexto, o casode Cespón é excepcional. Se ben obedece a esta dinámica xeral de reedificacións, osartífices desta reforma non derrubaron os restos medievais senón que mantiveron as partesmáis sacras do edificio e conservaron os elementos construtivos e decorativos máischamativos da fábrica orixinal, misturándoos cos novos volumes, máis sobrios, pero demeirande monumentalidade.



- 79 -

Deste xeito, os promotores da reedificación de 1691 en adiante confiren ao templo unhavolumetría máis ostentosa e visible que vén marcada polo grande campanario e, ao mesmotempo, seguen mantendo as formas decorativas do ideario colectivo que hoxendía seguensendo referente para a comunidade parroquial. Naquel intre podería terse feito unha novaportada dacordo coas fórmulas do barroco rural galego, como así conteceu no resto deparroquias da zona de Boiro (Bravo Cores, 2006). Se isto non ocorreu cómpre pensar quefoi cunha intención clara de manter parte da escenografía histórica dunha das igrexasprincipais de toda a contorna.

Malia diso, dende 1691 en adiante lévase a cabo unha reforma radical de todo o edificioe do seu entorno, que podemos relacionar sen ningún tipo de dúbidas, cun determinadocontexto socioeconómico (véxase o capítulo 2 do presente volume) e coa auxe dun patrónde relixiosidade relanzado pola xerarquía eclesiástica (véxase o capítulo 5 deste volume).Este boom constructivo materialízase nunha serie de obras consecutivas que tentan

Figura 33. Vista da entrada monumental á casa reitoral.



- 80 -

mellorar as prestacións do edificio así como ampliar a súa superficie perante o incrementodemográfico da parroquia e, en consecuencia, da comunidade de fieis. De resultas destademanda, unha das necesidades xerais en tódalas igrexas románicas era a búsqueda de luze de ventilación. Hoxendía vemos no exterior da cabeceira as pegadas dunha fiestra abertae, posteriormente, tapiada, que estaría dando solución a esta eiva estructural do edificio. Omesmo acontece coa ventá situada sobre o arco principal do presbiterio que segue abertana actualidade, sendo un dos puntos principais de luz no interior do templo. Nesta liña,temos referencias documentais dunha reforma levada a cabo en 1701 por Jacobo Fontenla,quen abriu as dúas ventás na igrexa la una por el respaldo del retablo de la capilla maior, laotra sobre el arco principal de dicha capilla, para dar luz y claridad a la dicha Iglesia... (PérezPiñeiro, 2000: 268).

Figura 34. Imaxe da sancristía anexa á ábsida da igrexa.

A ampliación do volume do edificio e da superficie utilizable empréndese cunha serie dereformas que afectan aos lados N, S e W, as únicas zonas que permitían construír novasestancias adosadas, salvando sempre o espazo intacto da cabeceira. Neste senso,hoxendía podemos observar dende o coro alto como todo o espazo que ocupa éste é unha



- 81 -

ampliación da nave principal orixinaria, polo que a antiga portada se ubicaría máis cara aointerior do edificio actual. A este respecto, a fachada románica actual foi remontadautilizando pezas seguramente da portada anterior. Pola súa vez, neste espazo gañado caraao W constrúese o campanario da igrexa, ben diferente das tradicionais e sinxelasespadanas. Esta torre require un acceso en escaleira, que neste caso, se habilita dende ointerior da construción. Para isto resultou necesario derrubar todo o muro N da naveprincipal de tal xeito que a subida se realiza a través dunha sinxela porta e unha escaleirana que se documentan pezas reutilizadas. No exterior do campanario lése a data de 1794,se ben non sabemos se se refire a unha remodelación posterior ou á fábrica orixinal.

A comezos do século XVIII lévase a cabo a construcción dun dos espazos conmeirande significación na actualidade na igrexa parroquial de Cespón: a capela da NosaSeñora e Ánimas. Esta nova capela adosada á cara N do antigo edificio mobilizou notablesrecursos como se documenta nos libros de fábrica da igrexa parroquial. Participaron na súaconstrucción canteiros da Terra de Montes e a obra foi realizada a instancias do fabriqueiroCristóbal de Romay, como se le na inscrición conservada na parede W da capela: HIZOSEESTA CAPILLA SIENDO Rºr DIEGO GRª FANDINO Y FABRIQº CHRISTOBAL DE ROMAYAÑO DE 1706.

A creación desta nova escenografía barroca non só se acadou a través dunhaarquitectura de prestixio, emulando a arquitectura relixiosa dos grandes conxuntosmonásticos e urbanos, senón que tamén se botou man da escultura para encher os espazosbaldeiros cunha iconografía complexa. Neste caso aparece traballando para a igrexaparroquial de Cespón un dos grandes escultores do barroco galego, como foi Miguel deRomay, que realizou en 1701-1702 as figuras de San Francisco e San Antonio. En 1703tallou as imaxes de Santa Rosa, San Diego, San Bieito, San Bernardo, San Rafael, SantoDomingo, San Caetano, San Ignacio de Loyola, San Francisco Javier, Santo Tomás deAquino e San Pedro Nolasco (Pérez Piñeiro, 2000: 277).

As obras ao longo do século XVIII continuarían cunha reedificación das paredes daigrexa en 1708, coa construcción dun osario engadido ao lado N da igrexa entre os anos1705-1706 e coa construcción dunha nova capela en 1756. Este edificio adosouse á paredeS do templo, na que aínda podemos ver a roza dun teito que posiblemente cobría un adrolateral, cuxa porta foi aproveitada como van de paso á nova capela. A porta lateral actualsituouse no oco que ocupaba un altar colateral. Este adro lateral é moi común nas igrexasrurais e servía de sá de xuntas para o consello da parroquia. De novo pérdense parte dasfuncións e dos dispositivos arquitectónicos comúns aos igrexarios románicos. Cómpresinalar, a título de anécdota, que o local social da parroquia ubícase próximo a esa paredeS da igrexa, nunha dependencia da actual casa reitoral, ao carón do templo.



- 82 -

Figura 35.

Osario no adro

da igrexa.



- 83 -

Como último engadido ao corpo orixinal da igrexa sitúase a sancristía, emprazada nocuadrante formado pola ábsida e maila capela de Nosa Señora e Ánimas. Esta obracontemporánea fixo uso dun estilo neorrománico, ben reflectido nos motivos decorativos dasventás. Unha nova reinterpretación da fábrica orixinal do edificio, como xa acontecera afinais do século XVII. Cada reforma constructiva do edificio obedeceu a un contexto social,económico e cultural determinado, coas súas convencións artísticas e gustos estéticos.Toda reedificación mantén elementos, destrúe algúns e reinterpeta outros. Un edificio comoa igrexa de San Vicenzo de Cespón non é o arquetipo dun único estilo artístico, nin unedificio estático ao longo do tempo. Como a propia parroquia, o templo é unha entidadematerial viva, unha paisaxe cultural en pedra na que restan as pegadas dans mans dehomes e mulleres que construíron o seu presente, reinterpretaron e borraron parte do seupasado e legaron ao futuro o que eles crían mellor, máis útil e fermoso. Os alicerces desteigrexario non só serven de repouso eterno a esas persoas, senón que tamén conservan astrazas do que fixeron. Os documentos achégannos lixeiramente ás formas e volumes queen cada intre puido ter o templo, pero só coñecendo aqueles alicerces poderemos chegar asaber algo máis sobre este centro simbólico da parroquia de Cespón.

Estas breves notas constitúen un primeiro achegamento á historia desta igrexaparroquial, servindo de base a un proxecto desenvolto polos autores dende a Arqueoloxíada Arquitectura, que se atopa en fase de realización, e co que agardamos aclarar moitas dasincógnitas que conteñen os seus muros.

Figura 36. Fachadas N e S da nave principal.


ESTUDO ANTROPOLÓXICO DA RELIXIOSIDADE POPULAR NA PARROQUIA DE SAN VICENTE DE CESPÓN

- 85 -

Estudo antropolóxico da relixiosidade popularna parroquia de S. Vicente de Cespón

Leonardo González Pérez (Alicerce S.L.)Xurxo M. Ayán Vila (IEGPS, CSIC-XuGa)

IntroducciónComo arqueólogos que somos, o noso punto de partida son os castros de Neixón e a

nosa pretensión primeira é a de coñecer como se conformou esta pequena punta, dende osprimeiros tempos da ocupación do xacemento até o momento presente. A Historia deNeixón, polo tanto non se esgota co abandono dos castros no S. IV d. C, senón que seguiua xogar o seu papel como un espazo quizais marxinal ou periférico, pero onde sedesenvolveron actividades económicas como o marisqueo, a pesca ou mesmo ocontrabando; outras de carácter lúdico como a romaría de agosto, relixiosas como a misacelebrada ao pé do parapeto; e que tamén dá lugar a un complexo universo simbólico noque habitan mouros ou existen túneles que cruzan a enseada de Beluso por debaixo do maraté Rianxo...

Este estudo, de máis fondo calado que a mera exhumación de restos materiais dopasado, lévanos a tentar coñecer o contexto histórico, xeográfico, cultural e social máisinmediato. O contexto é, para nós, a parroquia de San Vicenzo de Cespón e o quepropoñemos neste capítulo é un achegamento ao universo mental e simbólico das xentesda freguesía a través das súas manifestacións relixiosas.

En Cespón a Relixiosidade cristiá, tanto na vertente oficial como na de carácter popular,está case omnipresente. Non só no que se refire aos seus elementos materiais ouconstrutivos como a igrexa parroquial, as capelas, os cruceiros, petos de ánimas…, senóntamén porque son abundantes outras manifestacións simbólicas, de carácter inmaterial queafectan á vida cotiá, como son as devocións, misas, as festas, as procesións e un bonúmero de expresións rituais codificadas e repetidas ano tras ano.

Pero a parroquia, entendida no seu sentido orixinal como a comunidade de fieisadministrada por un sacerdote párroco, mestúrase tamén co concepto de territorio culturale socialmente definido, que na Galicia rural constitúe o marco de referencia identitariabásica do individuo.

Esta mestura non sempre é perfecta. Ao longo da nosa Historia son frecuentes osintentos das xerarquías eclesiásticas, particularmente dende a Idade Moderna, por controlare ordear as crenzas e manifestacións relixiosas dos seus fieis. Fronte a isto as comunidades



- 86 -

reaccionaron de diversas maneiras: adoptando as directrices de bispos e párrocos;incorporándoas pero adaptadas ao seu propio patrón de racionalidade, a maior parte dasveces; ou rexeitándoas directamente. Por esta razón no ámbito urbano pero sobre todo norural seguíronse conservando moitos dos seus vellos cultos e dos seus antigos rituais, quenon encaixaban totalmente dentro da ortodoxia até hoxendía. Isto dános a idea dun universomental extraordinariamente vivo e rico que segue a crear e reinterpretar novos elementossimbólicos.

O noso estudo, como ven sucedendo dende que desembarcamos nesta pequena puntado Barbanza, témolo que abordar necesariamente dende un punto de vista interdisciplinar.Debemos pois, combinar as ferramentas que nos proporciona a Historia e a Antropoloxía dexeito que nos permitan, por unha banda, coñecer a evolución das manifestacións simbólicase relixiosas na parroquia de Cespón, e por outra, comprender de que maneira se foronintegrando na vida cotiá da súa poboación.

O plantexamento que presentamos aquí, bebe moito dos estudos realizados pola Áreade Historia Moderna da Facultade de Xeografía e Historia de Santiago de Compostela queutiliza como achegamento teórico e metolóxico a Microhistoria, a Historia das mentalidadese Historia social, herdadas da escola francesa dos Annales. No eido concreto darelixiosidade a principal referencia son os traballos de González Lopo (1996a, 1996b, 1997,2004) e en menor medida, para o caso que nos interesa, de Rey Castelao (1996) e LópezLópez (1990).

Para levar a cabo a nosa tarefa utilizamos dous tipos de fontes diferentes perocomplementarias ao mesmo tempo:

1. Fontes documentais: referímonos principalmente ás xeradas pola parroquia dendeinicios do s. XVII até o último tercio do s. XX, que son abundantes e están benconservadas. Libros de Fábrica, de confrarías, inventarios de bens parroquiais e osempre sorprendente totum revolutum de Varia, fornecen numeros datos quepermiten reconstruír unha grande parte da historia da parroquia e das súasdevocións. Tamén os interrogatorios do Catastro del Marqués de la Ensenada,recentemente publicados para esta zona (Agrelo Hermo, 2007), aportaronelementos que permitiron contextualizar mellor o estudo para o s. XVIII.

2. Fontes orais: realizouse un intenso traballo de campo que consistiu na realizaciónde diversas entrevistas con veciños de Cespón e na documentación in situ dosprincipais fitos relixiosos estivais, por coincidiren estes coa campaña arqueolóxica.Loxicamente este tipo de fonte só aporta datos referentes á contemporaneidade,pero permite establecer e ver os cambios que se foron producindo na maneira devivir e sentir a relixión na parrroquia de San Vicente de Cespón.



- 87 -

Santos novos e vellos: as devocións a través do tempoA igrexa parroquial de San Vicenzo de Cespón é un escenario excepcional para

comprender a evolución do devocionario local. De entrada, chama a atención aextraordinaria abundancia de imaxes de diferentes advocacións. Dentra do aparentedesorde, pódese intuír unha auténtica secuencia estratigráfica na imaxinería que nos levadende o momento de conformación da parroquia, na Alta Idade Media, até o momentoactual.

Non nos plantexamos aquí un estudo das imaxes dende o punto da Historia da Arte;non nos interesa tanto o ano en que se realizou determinada talla, senón máis ben a orixee evolución da devoción que deu lugar a ese elemento artístico. Neste proceso de longopercorrido podemos ver a introdución de novos cultos, a perda de peso doutros e incluso adesaparición de moitos deles en consoancia co contexto historico, social e cutural.

Figura 37. Santos ubicados dentro da igrexa parroquial de Cespón

(os recadros a cor representan os diferentes retábulos).



- 88 -

A advocación máis antiga é probablemente o propio patrón San Vicente, ou en galego,San Vicenço, como aparecía na documentación aínda a inicios do s. XVII (Hoyo, 1607). SanVicente preside o retábulo maior vestido de diácono, cun libro nunha man, a palma domartirio na outra e un corvo ao seu pé. A iconografía vén tomada da historia do Santozaragozano morto a inicios do s. IV e recollida na Lenda Dourada no s. XIII. Nela cóntasecomo durante o seu martirio é sometido a imnumerables tormentos (asado nunha parrilla, foidespelexado,...). Unha vez morto o corpo é arroxado ao deserto para ser devorado polasbestas salvaxes, pero uns corvos protexen o cadavre.

Vén sendo o santo patrón da parroquia dende a configuración da organizacióneclesiástica parroquial en época altomedieval. Daquela, a presenza benedictina na zona, daman do convento de San Xusto de Toxosoutos e dun priorado no mesmo Cespón, podeexplicar a orixe desta advocación moi vencellada á orde de San Bieito, como se amosa enGalicia co caso do mosteiro de San Vicente do Pino en Monforte de Lemos.

Case nada podemos dicir do seu culto nesta primeira época pola escasez de fontes.Sabemos que no s. XVII ten confraría propia e a finais desta centuria refórmase uníndoseco Santísimo Sacramento. Nesta época o arcebispado santiagués está a promocionarfortemente a devoción eucarística, e probablemente o vello santo viuse prexudicado. Nadenominación mesma da confraría, o San Vicente vai en segundo lugar e na documentaciónrecoñécese que o vello santo ía perdendo fuelle fronte as novas advocacións:

(...) eliximos por primaria advocan, nombre y título de nuestra Cofradia el delSantissimo Sacramento, para ganar las yndulgencias conçedidas a estaCofradia, y para que por esta razon se mueban mas las almas al celo ydevocion de su divina Mag.(...)99

Pero sen dúbida, acadou un renovado impulso coa doazón dun fragmento de tibia polofrade Xosé Arredondo Abade do Mosteiro bieito de Monserrat no ano 1791:

Razón de la reliquia de el Sto Patrón que llegó en 9 de Agosto año de 1791

Habendose dignado la divina providencia constituirme en el cargo de la curade almas de esta parroquia de Sn Vicente de Cespon y al Rmo Dn Fr. JosephAredondo maestro general de la sagrada religion Benedictina en mi compañía,no solo al ingreso si tambien despues favoreciendome en distintas ocasiones,dando este Rmo Monge celoso guarda de la viña de el señor, el congruentepasto a mis obejas, ejerciendo sin intermision, actos espirituales,

99 AHD, San Vicente de Cespón. Serie Cofradías y otras instituciones religiosas, nº 8, fol. 1 v – 2 r, Libro del SantísimoSacramento y San Vicente (169403-1879).



- 89 -

auxiliandolos, confesando, predicando, y de el glorioso mi patron Sn Vicentemartir, eficaz y sencillamente la doctrina y palabra de Dios, sin mas anelo queganar para Christo las almas redimidas con su sangre(...). Anteponiendo lasalud de el pueblo a su propia vida, ha sido y es tal la entrañable aficcion queme profesa y amis feligreses que, de acendido a la dignidad de Abad de elReal Monasterio de Nuestra Señora de Monteserrato, estando en la Iglesia deel la sagrada reliquia de el hueso de una pierna de Sn Vicente martir que allise venera, no le ha permitido su firmeza dejar de atenderme y a mis Feligresescon una parte o fragmento de dicha reliquia para colocarse en la Iglesia parroql

de este Feligra, a fin de que en ella perpetuamente se conserbe y adore comoverdadera de el Patrono de ella, la qual llego en el dia de ayer en el relicariode plata que ha costeado su Rmo y en la misma forma que contiene la autenticacon que vino, y puesta en otro de igual metal con su pie fabricado a espensasde la Cofradia que comprende este libro la quite la mañana de hoy y lleve enprocesion, la di a besar al pueblo, expuse y celebre misa cantada en dhaIglesia parroql de esta Feligresia.Todo con la solemnidad adaptable en vista dela autentica y lisencia de el Exmo y Ylllmo señor Arzobispo de esta Diocesis, miseñor que se digno conceder ochenta dias de indulgencia a los quedebotamente digeren la oracion de el Padre nuestro ante la misma sagradareliquia y por cada vez que la rezasen (…)

[Lisencª] En la ciudad de Santiago a veinte y un dias de el mes de Junio,año de mil sietecs noventa y uno; S. E. el Exmo e Illmo Sr Dn Fr. Sebastian Malvary Pinto, mi Señor Arpo y señor de la sta Iglesia ciudad y Arzobispado deSantiago, caballero Prelado Gran Cruz dela rl distinguida orden Española deCarlos 3º de el consejo de S.M. y su capellan mayor, y habiendo vista laautentica que se presenta con la sagrada reliquia de una parte o fragmento deun hueso de Sn Vicente Levita y martir, dijo: Que en consideracion a constarlela certeza de dicha autentica reliquia dito y dio lisencia a Dn Manuel Mansillacura de la parroquial Iglesia de Sn Vivente de Cespon en este ntro Arzobispdo

para que pueda exponerla a la publica adoracion de los fieles yconcede S. Exªochenta dias de indulgencia a los que devotamente digeren oracion el el Paternoster delante de la misma Sagrada Reliquia, asi lo proveyo, mando,firmo suExª al Arspo. Mi señor de que certifico: E igualmte de que los ochenta dias deindulgencia que S. Exª concede se sentiendan por cada vez que rezaren elPater noster (...)100.

100 A. H. D. San Vicente de Cespón, Serie Cofradías y otras instituciones religiosas, N. 8, Santísimo Sacramento y San Vi-cente (1694-1879), Fol. 15 r - 16 r.



- 90 -

A reliquia101, como se ve no texto, foi colocada nunha cruz a modo de relicario, queaínda hoxe en día se saca para ser bicada polos fregueses durante a súa festividade e a deSan Bieito.

O contexto está marcado pola abundante recepción de reliquias en igrexas, mosteirosou incluso persoas particulares que se produce durante toda a Idade Moderna. Esteambiente é inspirado en boa parte pola doutrina derivada de Trento que promoverá ó seuculto, en parte por oposición ás críticas feitas polos reformadores protestantes aos excesoscatólicos. Estes excesos provocaran durante a Idade Media, un auténtico fervor por posuírpartes de corpos dos santos ou incluso elementos que estiveron en contacto con eles,convencidos dos seus poderes curativos ou taumatúrxicos. A consecuencia foi un auténticotráfico de reliquias, moitas delas de dubidosa orixe, chegando incluso a producirse píoslatrocinios102.

A finais do s. XVIII, esta paixón comeza a diminuír e incluso aparecen algunhas vocescríticas enmarcadas dentro do racionalismo ilustrado. Pero todavía seguen chegandoreliquias a Galicia e moitas delas serán orixe de Santuarios que, hoxe en día, son obxectodunha grande devoción. Os exemplos son variados103: O corpo de San Campio, levado aEntíns (Serra de Outes) polo coengo cardeal de Santiago en 1795; diversos ósos do mesmoSan Vicente, levados ao Convento de Santa Clara de Pontevedra en 1828; o corpo e sanguede Santa Minia, levada a Brión no 1848 e moitos outros (Bouza Álvarez, 1990). O óso deSan Vicente, para que non haxa dúbida, vai acompañado dunha especie de certificado ougarantía expedida polo mosteiro de Monserrat, e por unha licencia do arcebispadocompostelán para expoñelo ao culto, despois de comprobar a súa autenticidade.

Tamén de orixe medieval, debeu ser advocación a San Bieito representado comoabade con báculo na man dereita e o libro da regula na esquerda. A súa relación co anteditopriorado benedictino parece evidente. Actualmente segue a ter unha fonda devoción naparroquia. O día da súa festa os fieis pasan as estampiñas pola súa figura co fin de obter osseus favores. En Galicia adoita ser avogoso contra as enfermidades da pel, as espunllas,doenzas de oídos e, nunha curiosa actualización do culto, nos últimos tempos tamén dapeste aviar.

101 Nas contas da confraría do ano 1791 aparecen os gastos de relización do relicario de San Vicente: (...) trescientosveinte y tres reales dun relicario de plata en que se ha puesto la reliquia del sto patron Sn Vicente martir, su hechura,la de la urna, y pintura de esta, donde se halla colocada en el retablo de el altar mayor de dicha Iglesia (...). A. H. D.San Vicente de Cespón, Serie Cofradías y otras instituciones religiosas, N. 8, Santísimo Sacramento y San Vicente(1694-1879), Fol. 256 r.

102 Quizais o máis coñecido é o que fixo o Arcebispo Xelmírez no 1102 á diócese de Braga para engrandecer aínda máis aSé compostelá.

103 Exemplo de desmesura da paixón polas reliquias é o caso dun náufrago do buque alemán Salier que embarrancou enCorrubedo no 1896. O corpo anónimo foi enterrado no cemiterio da parroquia de Xuño (Porto do Son) e converteuseen lugar de peregrinación pola crenza de que se trataba da tumba de San Miguel (González Lopo, 2004: 524).



- 91 -

Con todo, o grupo máis numeroso de devocións existentes na igrexa parroquial son asintroducidas ao longo da Idade Moderna, promocionadas e difundidas, ao abeiro dospreceptos tridentinos, polas autoridades eclesiásticas. A implantación da filosofía emanadado Concilio de Trento (1545-1563) comeza a facerse efectiva a partires de inicios do s. XVII.O arcebispado santiagués realiza toda unha serie de esforzos coa fin de unificar a ortodoxianos seus territorios a través de diferentes vías de actuación:

• Aumento do control sobre os reitores de parroquias rurais, reconducindo os seususos e costumes, obrigándoos a vestir axeitadamente para diferenciarse dosfregueses laicos e sobre todo mellorando a formación para poderen instruir ás súasovellas nos principios e dogmas da correctos.

• Fomento das institucións parroquiais, especialmente as confrarías. Das quefalaremos máis adiante.

• Introducción de novos cultos máis acordes co espírito de Trento como son asadvocacións marianas (Virxe do Rosario, As Dores, a Inmaculada...) e as

Figura 38. Estampiña coa imaxe de San Bieito de Cespón.



- 92 -

Eucarísticas (Santísimo Sacramento). Isto leva implícito un intento por relegarvellas devocións Santos de haxiografía excesivamente fantástica ou non testadahistoricamente, ou simplemente encauzar aqueles cultos que non casaban ben coaortodoxia relixiosa.

As medidas non sempre tiveron o éxito esperado. De feito, os visitadores doarcebispado seguen recordando até o s. XIX aos seus párrocos, que vistan e se comportenconforme ao estado eclesial:

(...) que todo eclesastico que goce del fuero, evite la cocurrencia a romerias,fiestas y otras juntas impropias al estado y si alguna vez lo hicieren sea conalza cuello, corona abierta y ropa decente, sombrero de teja o canal, y noredondo de copa alta, montera, chaqueta y chaleco de colores, cuio usoprohive S.E. en atención al demasiado abuso que se nota, con el único fin deque los eclesiásticos se distingan de los legos (...)104

Os fieis tamén manifestan un forte apego aos usos e costumes anteriores e sonreprendidos con frecuencia:

(...) Por quanto con motivo de concurrir a los entierros de los difuntos susparientes inmediatos, se experimenta en el discurso de el Oficio divino,Celebración de el Sto Sacrificio de la Misa y al tiempo de darse sepultura a loscadáveres, una desordenada altanera griteria y confusión con expresiones,despropositos y ademanes ridiculos e impropios, que en unos por estudiadosy en otros por fingidos, lexos de conmover a los circunstantes a piedad ycompasión christiana, que les provocan a risa, turbando e incomodando a losSacerdotes y distrayendoles de la atención, reverencia, gravedad ycircunspeccion que exige el ministerio que exercen en aquel acto, (...)Fol. 54 v– 55 r.

(...) Y mediante se le dio quenta que los dias de fiesta, el Atrio de la Iglesia, seocupa en hacer juntas y corrillos, cometiéndose muchas irreverencias,fumando, usando de palabras obscenas u acciones indecentes con gran faltade respeto y decoro al Santísimo y su santuario; a evitar el escandalo y dañosq. pueden originarse, asimismo manda el s. e. q. el cura en el particular nopermita los tales corrillos, obligando a los concurrentes a ellos que se entrenen el templo (...)105

104 A. H. D. San Vicente de Cespón, N. 3 Libro de Fábrica 1770-1872, Fol.92 r.

105 A. H. D. San Vicente de Cespón, N. 3, Libro de Fábrica 1770-1872, Fol.92 v.



- 93 -

E os antigos santos, en moitos casos, seguen a gozar tamén dunha enorme vitalidade.En Cespón, sen embargo, as devocións contrarreformistas teñen unha enorme presenza notemplo. A Virxe dos Anxos, as Dores, a Inmaculada, o Corazón de Xesús, o Cristo Xacente…corresponden a este intento de renovación eclesiástica.

De todos eles a devoción sen dúbida máis importante é a da Virxe dos Anxos, talcomo se coñece en Cespón, ou a Virxe da Asunción, como se nomea oficialmente. A imaxeda Santa representa unha Virxe coroada, coas mans xuntas en actitude de oración eencaramada sobre un pequeno estrado de nubes e anxos, de aí a denominación popular.

A orixe da fonda devoción que suscita vén dada por un miragre local acontecido nomesmo Cespón e personificado na figura de Constanza de Xesús, que chegou a ser priorado convento das Orfas en Santiago de Compostela. Do extraordinario feito temos untestemuño oral referido por unha veciña da parroquia :

A Nosa Señora dos Anxos évos unha santa moi milagreira, fixera un milagremoi grande hai trescentos anos ou así. Unha señora, que era irmá do cura,estaba eivada dunha perna, e rezáballe á Virxe. Un día rezando apagóuselle avela e nesas a Virxe díxolle:

-‘Constanza! érguete e ponme outra vela’.

E a señora contestoulle que non que non, que non podía, que estaba coxa.

-‘Si, si que podes Constanza’, replicoulle a Virxe.

E Constanza levantouse e entroulle unha enerxía así por dentro, que sanou detodo. Despois a Constanza fíxose monxa e foi priora dun convento enSantiago. Dende aquela había uha muleta de madeira ofrecida enriba doretablo, que ó final se quitou porque apodrecera.

O mesmo acontecemento aparece referenciado máis extensamente na documentaciónparroquial e sobre todo nunha obra publicada no 1750 que narra a vida dos membros máisinsignes da Orde Fraciscana (Domínguez, 1750).

VIDA PORTENTOSA de la venerable Madre Constanza de Jesús, de lavener. Orden Tercera de Penitencia, y Rectora, que fue de el colegio deHuérfanas de la Ciudad de Santiago (…)

(…) Nació en la villa de Redondela, de el Obispado de Tuy, cuyos padres sellamaron Pedro de Romay y Cathalina Barba de Figueroa, uno, y otra deesclarecida Sangre, tan notoria como lo dicen las casas de Quadro, y Uma, deque fueron descendientes. Comenzó esta bella criatura, muy de la niñez a darfelices presagios de su santidad futura, para que la previno el Señor con



- 94 -

señales maravillosas, con que se diese a conocer entre los mortales, así parala veneración, como para el exemplo(…)

(…) De Redondela se trasladó a San Vicente de Cespón, lugar sito en elArzobispado de Santiago, a donde vino conducida de un hermano cura, quetenía aquí, y acompañada de su madre.

Luego la probó la mudanza de el terreno, dándole una recia enfermedad decuya resulta vino a tullirse, quedando del todo imposibilitada, y con notablesentimiento de los domésticos que no quisieran ver tan presto ajada una flor,tenida por una de las más estupendas maravillas que podían verse. Hicieronlaun carretoncillo, en que todos los días iba a la iglesia, que era su consueloúnico, sirviendola de gusto especial el trato frecuente, que tenía delante deuna Imaguen de nuestra Divina Reyna, con quien se desahogaba suenternecido corazón, assegurando en su protección piísima el porte feliz desus progressos. Gustó la amorosa princesa de sus inocentes fervores, y sintener valdría la tutela de su inefable amor, rató de favorecerla con un prodigioque se sigue.

Estaba una tarde la bendita Niña más engolfada, que otras veces en elencendido afecto, que professaba a la dulcisima Señora, quando de su imagensalió este voz, que la dixo: Constanza, levántate, y enciéndeme la lámpara. Nola embargó el miedo, o susto alguno, como quien jamás le havía visto elsemblante, y assi le respondió con toda resolución: Señora vos bien veis, queno os puedo servir en esto. Levántate hija, le replicó la benignísima Madre.Caso portentoso! Aún bien no acabara de pronunciar estas palabras, se sintióinstantaneamente sin impedimento alguno para firmarse en sus pies, ydespues de haver encendido la lámpara se fue a casa muy alegre, cuyamaravillosa sanidad celebraron Madre y Hermano, dando al Señor las gracias,y a su Madre beatissima por estupendo favor. Esre prodigio se divulgó en todala comarca, con que la fama de sus tempranas virtudes se hizo más ruydosa,creciendo por horas la celebridad de su nombre (…)

Varias veces, estando la niña en su retrete, oyeron voces suavissimas deconcertada música, y armoniosos instrumentos, en que se suspendía suinocente alma, gozando ya gages de gloria en la vida mortal (…)

Entró un día en la cozina a tiempo; que la criada estaba deshaciéndose depessar; porque un gato se le havía huydo con una polla asada, y no sabíacomo remediar su descuydo. Mirola Constanza con risueño semblante ydiciéndole, que no se turbasse, pues haría venir con la pressa al ladrón,apenas lo dixo quando el Gato, como si le huviesen leido algún anathema,



- 95 -

llegó con la polla, instantaneamente sin que huviese participado de el hurto,más que el buen olor, y tal qual saynete, que se le pegó a la dentadura (…)106

Este acontecemento motiva a fundación no 1623 da confraría de Nuestra Señora de laAsumpción pola propia Constanza e o seu irmán. O que nos parece interesante é aexistenza de dous tipos de relatos un culto, reflectido nos libros parroquiais e da ordefranciscana, e outro popular, transmitido oralmente até o día de hoxe, que curiosamente nondifire nos seus elementos esenciais coa anterior.

Figura 39. Cadro de Constanza de Xesús conservado no colexio dos Remedios

de Santiago de Compostela (González Lopo, 2005: 547).

106 Como vemos, os paralelismos entre a vida e Constanza e a de Santa Teresa de Xesús son bastante palpables: infan-cia, curación milagreira, episodios de éxtase semellante…



- 96 -

No relato oral voltan aparecer as reliquias, neste caso as muletas, estreitamentevencelladas ao miragre, que serán retiradas ao apodrecer. No libro de confraría tamén semencionan, pero relacionadas cun pio latrocinio:

(…) y es notoria su virtuosa y exemplar vida como también las dhas muletaslas llevo, y saco un vicerrector que huvo en este curato en vacante, que eraassi de la villa de Pontevedra, en cuio lugar assentan por seguro pararon encasa de cierta señora de quien havía sido capellán (…)107

Unha vez máis estamos a ver a paixón existente pola posesión de reliquias, máisintensa no s. XVII ca nos séculos posteriores. Constanza non era santa, nin beata, pero asúa vida exemplar, os feitos extraordinarios, case milagriros aos que estaba vencellada e oexercicio da súa actividade como priora dunha institución tan relevante como o convento deOrfas, fixo que fose considerada como tal polos seus contemporáneos. Bo exemplo témolonunha descrición do seu enterro realizada polo doutor Juan de Mera sotomayor e Ulloa,colexial de San Clemente de Pasantes de Santiago de Compostela:

(…) concurrió aquella noche antecedente y el día del entierro todo Santiago,de tal suerte, que no se podía ninguna persona revolver en la iglesia con ella.Venerábanla a esta entonces ya por Santa, que cada uno le quitaba supedacito de ropa a modo de reliquia por lo que pudiese suceder a lo adelante,a mi me toco un pedazo de cordón de San Francisco que llevaba, otro colegialde esta casa llamado Don Juan de Meneses llevo un pedazo del escapularioy otro llamado Don Francisco Carrera simesmo de este colegio llevo todo elvelo y se llevara mas si dieran lugar las guardas que estaban con ella porqueno la dejasen desnuda por la indecencia.Venían muchas damas y le besabanlos pies, otras la ropa, otras personas le tocaban los rosarios y cualquier cosaque traian con mucha veneración y humildad. Moviansele los dedos de lasmanos como si estuviese viva (…) (González García-Paz, 1993: 269)

Se Constanza xeraba esta devoción en Compostela, podemos presumir que debeu serimportante tamén en Cespón, onde tivo lugar o miragre, e por descontado na bisbarrabarbanzana. Na documentación parroquial non hai demasiados datos pero si podemosapuntar certos indicios.

107 AHD, San Vicente de Cespón. Serie Cofradías y otras instituciones religiosas, nº 11, fol. 5 r, Libro de la Cofradía deNtra. Sra. de los Ángeles (1703-1790).



- 97 -

Figura 40. Imaxe de San Antón coas cintas de cores colocadas polas mozas casadeiras.



- 98 -

A confraría fundada pola propia Constanza e o seu irmán no 1623, non nos aporta nadaaté o 1703, posto que o primeiro dos libros non se conserva. Pero si sabemos que, 80 anosdespois do miragre, a institución reunía en torno aos 1000 confrades procedentes dasfreguesías de Cespón, Rianxo, Taragoña, Bealo, Cures, Abanqueiro e Santa Baia de Boiro.Unha cifra bastante alta se temos en conta as limitacións que establecían as constituciónsda confraría na admisión de confrades foráneos, e as dificultades dos mordomos por cobraras cotas. Outros elementos como os elevados ingresos da confraría ou a existenza dedoazóns de persoeiros relevantes108 remarcan o que debeu ser na época un culto de certaimportancia. Hoxe en día segue a ser un referente dentro do panteón relixiososo de Cespón,aínda que non tanto a nivel supraparroquial.

Neste conxunto abigarrado de devocións, dúas das que descoñecemos a orixe do cultoson San Antón e as Ánimas do purgatorio, amplamente difundidas polas congregaciónsfranciscanas. Quizais teñan relación co feito de que Constanza de Xesús pertencía a estaorde e motivou, directamente ou por influenza, a introdución destas advocacións. De feito acapela onde se venera a Virxe dos anxos foi construída no 1703 co nome de Capilla deNuestra Señora y ánimas (Pérez Piñeiro, 2000)109. Sen embargo tamén é certo que aperecenamplamente espalladas por Galicia, dende a Baixa Idade Media. As ánimas, en concretoestán omnipresentes por toda a xeografía a través da erección de petos e era habitual quemoitos fieis se enterrasen co hábito franciscano.

No caso de San Antón coñecemos a realización dunha talla entre 1701 e 1602, xuntocon outra de San Francisco, hoxe desaparecida (Pérez Piñeiro, 2000: 277). O Santo lisboetaSan Antón110 aparece representado como un xove, vestido co hábito franciscano, sostendoo neno Xesús no colo e unha flor na man esquerda. Actualmente segue a celebrase a súafestividade, sendo avogado das mozas casadeiras que lle atan cintas na man para procurarmozo.

108 Hai unha doazón en 1763 de 2 ferrados de trigo de renda anual realizada por Don Juan Romero Mariño de MoscosoRomay y Sotomaior veciño da Puebla del Deán (actual Pobra do Caramiñal) á Nosa Señora da Asunción de Cespón.AHD, San Vicente de Cespón, Serie Cofradías y otras instituciones religiosas, nº11, Fol. 369 r – 374 r, Libro de a Cofra-día Nuestra señora de los Ángeles (1703-1790).

109 Nesta mesma data refórmase a confraría fundada por Constanza, pasando a ser conxuntamente de Nuestra Señora delos Ángeles y Ánimas. Destaca a representación das Ánimas nos muros exteriores da capela Norte, con textos alusi-vos. O seu culto está relacionado co purgatorio, como paso intermedio das almas antes de iren o Ceo.

110 Este Santo sufriu un proceso de confusión co seu homólogo San Antón Abade patrón dos animais.



- 99 -

Figura 41: Imaxe da Virxe do Carme na igrexa parroquial de Cespón.



- 100 -

Outro Santo relevante en Cespón é San Roque do que hai unha imaxe na igrexaparroquial e ademais venérase nunha pequena capela situada nas próximidades. Trátasedun dos cultos máis amplamente espallados polo territorio galego e que obstenta atitularidade de moitísimas freguesías. A súa difusión está directamente relacionada cosdiferentes episodios pestíferos que atacaron o noso territorio durante toda a Idade Moderna,especialmente entre a segunda metade s. XVI e as primeiras décadas do s. XVII, aos quese lle engaden graves crises de subsistencia (González Lopo, 1996: 175). San Sebastián111

será nun principio o avogado preferido contra as enfermidades contaxiosas, pero pouco apouco San Roque iralle gañando terreo.

A devoción non diminuiu hoxe en día. Os fieis asisten con cirios e exvotos á procesiónque se celebra no día da festividade e despois deposítannos aos pés da imaxe do Santopara que cure os seus males. A capela constitúe ademais un fito referente dentro daxeografía relixiosa da parroquia posto que o percorrido de tódalas procesións realízaseentre a Igrexa e o pequeno santuario.

De introdución máis recente son probablemente a Virxe do Carme, importante nasvilas costeiras por ser padroa dos mariñeiros, e a Virxe de Fátima de ampla presenza enGalicia pola próximidade xeográfica do santuario portugués. Destas dúas é a primeira a queten unha maior presenza na vida relixiosa parroquial a través da celebración da festividadee pola participación da imaxe na Romería de Neixón, da que falarmos máis adiante.

Polo camiño foron quedando moitos cultos que perderon relevancia ou bendesapareceron totalmente na actualidade. O antedito San Francisco é un bo exemplo, ou asonce tallas realizadas no 1703112 das que só San Bieito sobrevive hoxe en día.

Documentamos tamén diferentes tentativas de promoción de novos santos sentradición precedente e que nos amosa o carácter dinámico e fluído do mundo das crenzase das mentalidades. Así pois, contáronos na parroquia, a tentativa dun párroco nos anos dapostguerra, de fomentar a devoción ao San Brais. De feito, chegouse a traer unha imaxe,feita en Portugal (San Braz reza o pé da estatua) para completar a iconografía da igrexaparroquial. Esta festividade, celebrada a comezos de febreiro, non contou co apoio dacomunidade, que enchía a celebración por un único motivo: o bólo de pan co que agasallabao crego párroco a cada participante na cerimonia.

111 A capela do pazo de Sandrenzo, edificada no 1689 segundo un inventario parroquial, está adicada a San Sebastián.

112 As imaxes eran de Santa Rosa, San Diego, San Bernardo, San Rafael, Santo Domingo, San Caetano, San Ignacio deLoyola e San Francisco Xavier



- 101 -

Outro culto fracasado e que chegou a ter confraría propia no seu tempo, foi o Anxo daGarda, segundo os veciños, o único ao cal non se lle fai xa festividade relixiosa nin pagá.Con todo, o caso paradigmático de creación de novas devocións vén dado pola alcumadaRomaría de Neixón, creada no ano 1978.

As confrarías como expresión da comunidade parroquialA parroquia de San Vicenzo de Cespón, ao atoparse baixo o señorío da mitra

compostelá, preséntase coma un exemplo paradigmático da aplicación da relixiosidadecontrarreformista, que devalou tendo como eixos vertebradores, a ofensiva polo cultoeucarístico (Santísimo Sacramento), o incentivo do culto mariano e a potenciación dasconfrarías como marco para o control do asociacionismo relixioso tanto no mundo urbanocomo rural (González Lopo, 1997).

Neste contexto debemos encadrar a efervescencia construtiva acontecida nos séculosXVII e XVIII na zona de Boiro (Bravo Cores, 2006) e na potenciación de cultos e capelaspolas autoridades eclesiásticas; xurden en Galicia agora cultos ex novo, como a Virxe doRosario, a virxe de Loreto, Santa Teresa de Xesús… patrocinados pola Igrexa, e queirrumpen con forza no patrón de relixiosidade. Sen embargo, a forte devoción popular porsantos antigos leva aos bispados a impoñer a organización de confrarías para encauzareses antigos cultos e axeitalos á ortodoxia contrarreformista. Será agora cando prolifere adocumentación parroquial, cando se espallen as Visitas Pastorais e a redación deConstitucións das confrarías. Preséntase perante nós todo un conxunto documental,amplísimo no caso de Cespón por tratarse dunha parroquia rica, do que podemos extraervaliosos datos sobre o patrón de relixiosidade dos campesiños e mariñeiros de Cespón noAntigo Rexime. Enumeramos a continuación as confrarías das que contamos condocumentación en época moderna para a nosa parroquia obxecto de estudo113:

1. San Roque: 1648-1694.

2. San Roque-Santo Ángel: 1696.

3. San Roque-Santo Ángel. 1696-1827.

4. San Roque-Santo Ángel: 1828-1871.

5. San Roque: 1937-1942.

6. Santo Ángel: 1658-1688.

7. Nuestra Señora del Rosario: 1651-1701.

8. Santísimo Sacramento: 1694-1879.

113 A. D. H. San Vicente de Cespón. Serie Cofradías.



- 102 -



11. Nuestra Señora de los Ángeles: 1703-1790.





16. Registro de Cofrades: 1951.

17. Registro de Cofrades: 1925-1942.



Figura 42.

Detalle dun programa de festas

de Cespón do ano 2006.



- 103 -

Pero as confrarías xogan tamén un importante papel como fonte de expresión dacomunidade parroquial. Así, incluso nos casos en que a confraría é imposta pola autoridade,son os seus membros os que lle dan forma e vida incorporando os santos na súacotidianidade ou adaptando vellos cultos ás novas manifestacións relixiosas. Este é oaspecto que máis non interesa é que queda perfectamente posto de manifesto na parroquia.

En Cespón temos documentación dende mediados do s. XVII, pero sabemos porreferencias que xa no 1623 existía alomenos unha congregación adicada á Virxe dos Anxos,coma vimos no capítulo anterior. Podemos establecer tres etapas distintas na evolución dasconfrarías:

s. XVII: Existen independentemente a da Nosa Señora da Asunción (Virxe dos Anxos),Virxe do Rosario, Santo Angel e San Roque. Todas teñen os seus propios estatutos ouconstitucións

s. XVII-metade s. XX: entre finais do s. XVII e inicios do s. XVIII hai unha reformulaciónde tódalas confrarías que se dotan de novas constitucións cambiando cuestións como ospagos das cotas polos confrades, as comidas comunais na festividade do Santo e as propiasentradas na institución. Desaparece a Confraría da Virxe do Rosario e o resto vai estaradicada a dúas advocións: Nosa Señora e Ánimas, San Roque e Santo Anxo, SantísimoSacramento e San Vicente114. Pero o máis importante é que se regula que a pertenza a unhadas confrarías implica ser tamén confrade de todas as demais115. Esta circunstancia permitefacer un estudo conxunto de tódalas congregacións durante a maior parte da súa historia. Acontabilidade, sen embargo, séguese a levar en libros por separado.

Metade s. XX–1975: definitivamente se une a contabilidade de tódalas confrarías nunsó libro, chegándose a non diferenciar a pertenza a unha ou outra institución. A partires de1975 desaparece toda documentación.

En esencia, as confrarías defínense como unha congregación de fieis para o fomentodun culto concreto116. Normalmente se dotan dunhas constitucións ou estatutos nos que seestablece como debe ser a organización e os dereitos e deberes dos membros. Ao frente da

114 A unión de dous santos nunha confraría probablemente non é aleatoria nin fortuita. A Nosa Señora e Ánimas teñen un-ha estreita relación con Constanza de Xesús e a orde franciscana; San Roque e o Santo Anxo son dúas advocaciónsprotectoras e curativas, utilizadas frecuentemente contra a peste; Sacramento e San Vicente son respectivamente oculto máis difundido pola autoridade eclesiástica e o santo máis importante da parroquia por ser o patrón.

115 (...) todos los que somos cofrades desta dha cofradia lo somos tambien de la del Santisimo Sacramento y glorioso SanRoque todas inclusas en esta dha parroquia de Cespon, queremos y determinamos que las entradas y salidas de co-frades sean las mismas (...) AHD, San Vicente de Cespón, Serie Cofradías y otras instituciones religiosas, nº11, Fol. 7v – 8 r, Libro de a Cofradía Nuestra señora de los Ángeles (1703-1790).

116 No código de Dereito Canónico de 1917 defínense como asociacións de fieis constituídas por un decreto formal deerección e para o incremento do culto público.



- 104 -

administración hai un mordomo ou varios, nomeados cada ano, encargados de recadar ascaridades ou cotas que pagan os confrades para soster a institución e de facer gastosrelacionados co culto, tales como cera, misas, festas, comidas, enterros… Toda a contabili-dade refléxase puntualmente nos chamados libros de confraría, que constitúen a fonteprincipal para o seu estudo.

Figura 43. Portada do libriño das festas do verán Cespón 2006.



- 105 -

Na primeira Confraría da Nosa Señora dos Anxos e na reformulación levada a cabo no1703, establécese o nomeamento de dous mordomos ou vicarios, que se dividiránxeograficamente a tarefa de recadar as caridades. Un encargaráse dos lugares da parte deArriba (aldeas do interior), e outro da parte de Abajo (aldeas máis achegadas á costa)117.Temos así representado unha división relixiosa do espazo parroquial funcionando até polomenos finais do s. XIX; non sabemos sen embargo se xogaba tamén algún papel noutrasesferas da vida cotiá.

Táboa 4.

Procedencia dos Confrades na freguesía de Cespón(1703)118

Parte de Arriba Parte de AbaixoVilariño Treites de Arriba Trevonsos

Fuente Coba Lamas Agueiros

Sandrenzo de Arriva Sar Ferreiros

Sandrenzo de Abajo Crusseiro Reboredo

Pedassa119 Iglesia Passo bello

Soutiño Binibas Quinteiro

Balmaior de Arriva Brea Rivademar

Balmaior de Abajo Arrivada Guilleiro

Louriño Sespón Passos

Balado Fontaiña Deira

Soutonobo Comba Nine

Treites de Abajo

A entrada na confraría pode estar reducida só aos veciños da parroquia ou aberta atodo o mundo. Isto podía xerar problemas para os mordomos, xa que a elevada dispersiónxeográfica dificultaba o cobro das caridades, e eran eles quen normalmente debíanrespostar co seu propio patrimonio. En Cespón a inscrición era aberta durante o s. XVII, perodende o s. XVIII establécense importantes limitacións para os confrades foráneos:

117 Curiosamente a fronteira entre estes dous ámbitos márcao hoxe en día, de maneira bastante aproximada, a vía rápidado Barbanza. Así unha fronteira imaxinada e simbólica vai ser substituida por outra física e real.

118 AHD, San Vicente de Cespón, Serie Cofradías y otras instituciones religiosas, nº12, Fol. 18 r – 97 r, Libro de a Cofra-día Nuestra señora de los Ángeles (1703-1724).

119 Seguramente trátase do actual Pedra de Sar.



- 106 -

18ª. (...) y en quanto a recibir recibir cofrades de afuera, no se haga por dichoMaymo, o vicario, sin que sea con consentimiento del cura y algunos cofrades,para que se tome sobre dello parecer y no se haga abulto, pues de ordinariose sigue desto inconveniente a la cofradia y a dhos maymos por tanto sereciviran personas de satisfacion120.

A pesares das trabas, na mesma data en que se aprobaba esta disposición, asconfrarías de Cespón seguían a recibir membros de tódalas freguesías veciñas. Na de NosaSeñora, en 1703, o 46% dos seus membros eran alleos á parroquia, e algo semellanteacontecía nas outras nas que ademais se percibe unha enorme dispersión xeográfica. Cotempo, os confrades de fóra iranse reducindo en número e e as confrarías vanse facendocada vez máis parroquiais. Xa a comezos do s. XX nas listaxes só aparecen referencias alugares de Cespón.

Pero non todo se reducía á esfera cultual. Unha das funcións máis relevantes dasconfrarías é a asistencia no momento da morte, recollida formalmente nas constitucións.

7ª. Iten ordenamos y mandamos, que quando Nuestro Señor fuere servidollevar desta pressente vida a algún cofrade, queremos que todos los demásvaian con la cera en cassa del difunto y lo traigan a la Yglesia y llieven el paño;y tumba de la dha Cofradia, y todos asistan a los oficios, que por la anima deldifunto se hizieren, asta que sea sepultado, so pena que el que faltare pagueun real, la qual pena sea para la dha Cofradia.

8ª. Iten ordenamos y mandamos, que cada cofrade de en despediente a la dhacofradia dos rs y que le den de balde para su entierro seis belas, (…) y estasbelas se entiende se le an de dar para tener en cassa con el cuerpo difunto yla demas se ha de llevar a la Yglesia y tener sus blandones y achasencendidas y por buena orden en unos vancos de palo, que para dho efectose haran (…)121

Morrer de maneira axeitada cun funeral digno, coas misas e oracións precisas para asalvación da alma, era un aspecto fundamental para o home de época moderna e seguiunosendo até hai ben pouco tempo. O pago de parte dos grandes gastos que xeraban ospasamentos supoñía un alivio importante para a economía, moitas veces maltreita, dosfregueses. Esta circunstancia provocaba con frecuencia adhesións masivas de confradesante a falta doutra instancia protectora para o individuo.

120 AHD, San Vicente de Cespón, Serie Cofradías y otras instituciones religiosas, nº11, Fol. 19 v, Libro de a CofradíaNuestra señora de los Ángeles (1703-1790).

121 AHD, San Vicente de Cespón, Serie Cofradías y otras instituciones religiosas, nº11, Fol. 3r – 7r, Libro de a CofradíaNuestra señora de los Ángeles (1703-1790).



- 107 -

Figura 44. Ofrendas no manto da Nosa Señora dos Anxos.



- 108 -

Os beneficios para a alma non se reducían ao momento da morte. Con frecuencia omero feito de pertencer a unha confraría e participar nas súas actividades permitía acadarindulxencias que eran máis altas canto máis importante fose o culto, como sucedía no casoda confraría de Nosa señora:

(…) y la podran los cofrades en poder confessar y comulgar aquel dia, y ganarel Santo Jubileo, que tiene perpetuo esta dcha cofradía para cinco dias en elaño, según consta que fue concedido por la Santidad de Clemente decimo acinco dias del mes de Agosto, en el primer año de su pontificado de mill seiscientos y sesenta (…)122

A celebración da festividade tanto na parte relixiosa (misas, pagos a sacerdotes, cerapara o culto…) como na profana (comidas e verbenas ou romarías) do Santo, era outra dasatribucións das confrarías e esponsabilidade dos mordomos. As comidas e celebraciónsfestivas foron vistas con recelo polas autoridades eclesiásticas, que vían nelas excesosinaceptables. En moitos casos constituían o gasto máis elevado, de xeito que o culto aossantos quedaba nun segundo plano. Nas visitas pastorais hai multitude de referencias a estetema e numerosos intentos de reconducir o que se nomeaba como confrarías de comida.Neste contexto chegouse incluso a clausurar algunhas institucións en represalia poloincumplimento dos mandados arcebispais123. En Cespón, durante o s. XVII, non se debíareparar en gastos, resultando ao cabo moi oneroso para os membros pagar os convites, talcomo se refire nos libros das distintas confrarías. Por estes motivos e por outros, a comezosdo s. XVIII refórmanse as constitucións e as confrarías en conxunto pasan de de ser decomida a ser de cámara:

[se acuerda] extinguir la comida que se daba a los cofrades desta hermandadhasta el tiempo presente, y reducirla a de camara por los desordenes quesuele aver en dchas cofradias de comida, Y ver que sigue maior alivio a loscofrades, en reducirla a caridades y faguias en dinero que no dar un ferradode trigo, como acostumbravan asta aquí (…) con que siempre cede enconveniencia de dchos cofrades por estas razones y por las del pesso y cargaque tienen los mayordomos en cobrar dcho trigo y el de comprar, y buscar seisbacas, seis mocos de bino, cocer seis cargas de trigo (que es el gastoprincipal, que se acostumbrava hazer)(…)124

122 AHD, San Vicente de Cespón, Serie Cofradías y otras instituciones religiosas, nº11, Fol. 1r – v, Libro de a CofradíaNuestra señora de los Ángeles (1703-1790).

123 O arcebispo Bartolomeu Raxoi realizou unha visita pastoral no 1754 ao santuario de Castrobuxán (Calo, Vimianzo)quedando abraiado polos esaxerados gastos que os confrades realizaban en comida e dá orde taxante de estinguir aconfraría por ser de comida, para erixir outra máis pía (Lema Suárez, 1993).

124 AHD, San Vicente de Cespón, Serie Cofradías y otras instituciones religiosas, nº11, Fol. 2r, Libro de a Cofradía Nues-tra señora de los Ángeles (1703-1790).



- 109 -

Sen embargo a documentación amósanos que comidas comunitarias e verbenas seseguiron facendo polos continuos gastos en carne, viño e gaiteiros que aparecen ano trasano. En 1805-1806 constátase o primeiro gasto en foguetes:

(…) Item treinta y seis reales de fuegos para la funcion de el dia de la Virgen125

As festividades, como veremos máis adiante, son un elemento esencial noestreitamento dos lazos comunais, reforzado, se cabe máis, no caso concreto de Cespónporque os confrades estaban obrigados a participar nas celebracións do resto de confraríasparroquiais. Do mesmo xeito, esta circunstancia permitirá tamén un maior control sobre osveciños por parte dos párrocos e as autoridades do arcebispado.

Figura 45.

Esmoleiro coas estampiñas de diferentes santos e santas na igrexa parroquial de Cespón.

125 AHD, San Vicente de Cespón, Serie Cofradías y otras instituciones religiosas, nº13, Fol. 86r, Libro de a Cofradía Nues-tra señora de los Ángeles (1791-1888).



- 110 -

Festas, enterros, misas e toda unha longa lista de actividades, multiplicadas por tres nocaso de Cespón, ás que os confrades debían asistir regularmente, posibilitaban un contactoe interacción contínua entre os lugares máis alonxados da parroquia e, nos primeirostempos, tamén de fóra dela. Ao mesmo tempo tamén facilitaba unha relación máis estreitados párrocos cos fieis en un mellor coñecemento dos mesmos a través da confesión. Existe,por tanto, unha dobre tensión entre a vixiancia eclesiástica e os propios confrades comogrupo cohesionado. A medida que a pertenza a estas institucións vai sendo cada vez máiscircunscrita á freguesía, as festas e tódalas actividades asociadas ás confrarías vancollendo cada vez máis peso na xeración de identidade parroquial.

O tempo da festa

Ritos e verbenas

Durante o verán do 2006, coincidindo coa 4ª campaña de escavacións nos castros deNeixón, acometimos a realización dun intenso traballo de campo co gallo de documentar asfestas na parroquia de San Vicenzo de Cespón.

Os veciños que entrevistamos argumentaban con orgullo pertencer a parroquia conmaior número de festas de Galicia. Non sabemos si esto é certo, pero de seguro estará entreos primeiros postos do ránking. En total, en Cespón, celébranse 11 festividades tanto na súaparte relixiosa como pagá. A maiores están as que só se celebran na versión relixiosa.

22 de decembro

FESTA DATA

San Vicente 22 de xaneiro

San Bieito 11 de xullo

A Virxe do Carmo 16 de xullo

Romaría de Neixón 2º domingo de agosto

A Virxe dos Anxos 15 de agosto

San Roque 16 de agosto

San Antón 17 de agosto

San Xosé 18 de agosto

A Nosa Señora de Loreto 1º domingo de setembro

Santo Tomas 21 de decembro

Virxe das Dores

Táboa 5. Calendario festivo de San Vicenzo de Cespón. Ano 2006.



- 111 -

O calendario festivo concéntrase, como é habitual, na tempada estival, entre mediadosde xullo e principios de setembro. É aquí onde centraremos o noso estudo.

A parroquia de San Vicenzo de Cespón móstrase a través das súas manifestaciónsfestivas como unha comunidade fortemente cohesionada. No pasado, a actividade deconfrarías e curas párrocos contribuíron enormemente ao estreitamento dos lazosinterveciñais e esta circunstancia segue a funcionar na celebración de festas. Do mesmoxeito, a relixión continúa a ser un elemento esencial, que impregna tódalas festividades.Incluso no caso das de nova creación, como é o caso da romaría de Neixón, hai unhasanción relixiosa do feito a través da celebración dunha misa e unha posterior procesión.

Figura 46.

Cartel das festas

de Cespón.

Mes de xullo de 2006.



- 112 -

As comisións de festas ocupan agora o lugar das antigas confrarías e dos mordomosna organización dos eventos. Hai unha soa comisión encargada de tódalas festas126, quedebe traballar arreo durante todo o verán.

O desenvolvemento de cada unha das festas é moi semellante. Os tempos estánperfectamente codificados e a escenografía coidada ao detalle.

O día da festa comeza sempre coas alboradas. Un grupo de gaiteiros percorre, dendea mañá cedo, os diferentes lugares da parroquia espertando a moitos veciños e anunciandoo que vai dar de si a xornada.

Arredor das 10 ou 10:30 h comezan os actos relixiosos cunha primeira misa rezada nahonra do santo ou santa. Ao mediodía celébrase unha das misas máis importantes, quenormalmente é cantada. Cóidanse tódolos detalles. A igrexa está profusamente decoradacon flores, os cirios acendidos e no exterior, do campanario penduran cintas de cores. Osanto en cuestión sácase da súa ubicación orixinal e colócase no cruceiro, normalmentexusto no acceso a algunha das capelas, para que poida ser visto polos fieis durante acerimonia. Xusto antes da misa a igrexa está ateigada. Moita xente aproveita paraachegarse á imaxe do Santo e comprar unha estampiña, ou botar unha esmola. Durante afestas da Virxe dos Anxos e do Carme pásanse as estampiñas polos mantos, e cólgasediñeiro das imaxes en ofrecemento. A dos Anxos, é con diferenza, a advocación que máisesmolas xunta. No San Roque, o costume é depositar exvotos de cera (de pernas, brazos…)ao pé, como rogo pola curación dalgunha enfermidade.

Comeza a misa e un pequeno coro guía á parroquia durante as fases de canto. Nomomento máis sagrado da cerimonia, na consagración, gaiteiros ou unha banda de música,tocan o himno galego ou o español dende fora do templo. Despois, finalizada a misa, sácasea imaxe fóra da igrexa en procesión. Diante de todo van os monaguillos coa cruzprocesional, máis atrás varios veciños cargan as andas co santo, logo vén o cura, despoisos gaiteiros ou a banda tocando sen parar, e finalmente a multitude de fieis. Algúns portancirios, outros exvotos de cera en ofrecemento e todos visten a roupa de domingo.

O percorrido é sempre o mesmo. Dende a igrexa van polo camiño asfaltado eremarcado por cruceiros que leva até o triple cruceiro ou Calvario de Sar, onde tamén estáa capela de San Roque. A comitiva rodea o cruceiro e párase diante da capela para que osmúsicos sigan tocando. En ocasións acompáñase o acto con bailes rexionais. Rematadasas actuacións, a Procesión co santo retorna á Igrexa.

126 Agás da Virxe de Loreto.



- 113 -

O ciclo festivo máis importante ten lugar a mediados de agosto, cando se celebran dexeito contínuo e por esta orde a Virxe dos Anxos, San Roque, San Antón, e San Xosé. Catrodías seguidos de festa. Neste caso faise tamén unha procesión cada día, pero sacando oscatro santos xuntos. En primeiro lugar vai ao que lle corresponde segundo a festa e despoistódolos demais. Tamén a misa pode ver modificada o seu esquema e celebrarse na capelade San Roque, tal como aconteceu no 2006 co Santo homónimo e A Virxe dos Anxos.Colócase un púlpito no adro da capela, porque é demasiado pequena para acoller amultitude, e cando chegan os santos procedentes da Igrexa, pode comezar a misa. Trátasedunha cerimonia de campaña; os santos colócanse a ámbolosdous lados do improvisadoaltar e os fieis espállanse por toda a praza. Despois veñen os consabidos bailes,manifestacións folclóricas e de volta coas imaxes para a Igrexa. A partir de agora comeza aSesión Vermú, o púlpito transfórmase nun estrado onda os rezos e himnos son substituidospolo baile e a pachanga.

Figura 47. Sesión Vermú na capela de San Roque despois da misa da Virxe dos Anxos.



- 114 -

Como vemos, o espazo comprendido entre a igrexa parroquial e maila capela de SanRoque é, o núcleo onde se desenvolven a maior parte das manifestacións relixiosas daparroquia. Está sancionado por unha serie de símbolos visibles como son igrexa, viacrucis,calvario e capela que marcan e enmarcan en todo momento o tránsito dos fieis. O materialaquí mésturase perfectamente co inmaterial, e dicir, cos ritos, cos xestos, coa música e coaspalabras que sinalan distancia entre mundo da relixión, do culto, do trascendente, e o mundoda vida cotiá ou da frivolidade que representa a verbena da noite.

Figura 48. Procesión nas festas do San Bieito.

Pola tarde, cara ás 21 h, celébrase de novo outra misa con procesión seguindo omesmo esquema da mañá. Finalizados os actos relixiosos comeza a parte propiamentepagá, a verbena. Esta fase máis lúdica, liberada xa de toda simboloxía relixiosa, transcorreno campo da festa, onde se reúnen os veciños da parroquia e máis xente que ven de fóra,para ver tocar as orquestras, bailar, mocear...



- 115 -

A Romaría de Neixón

Os castros de Neixón pasan a ser, tralo seu abandono, espazos periféricos na paisaxerural tradicional, converténdose nunha área máis de captación de recursos económicos.Este espazo foi empregado para actividades agrícolas de diverso tipo, actividadesmarisqueiras e como fondeadeiro de diferentes mercadorías, até época recente. Con todo,o papel de resto material dun pasado pagán fixo que moitos castros en Galicia non sóestivesen adicados a actividades económicas de distinto tipo, senón que tamén fosenempregados, tanto pola Igrexa oficial como pola cultura popular, como escenariossimbólicos. De aí que se construísen capelas nos cumios dos castros, e se celebrenromarías, procesións e cerimonias de carácter relixioso sobre bastantes destesasentamentos protohistóricos (Ayán, 2005b).

Estas actividades rituais teñen en moitos casos unha fonda tradición: pensamos naromaría de Santa Trega ou a noite de San Xoán en Castrolandín (Cuntis, Pontevedra),recuperada recentemente (Ayán e Ameixeiras, 2002). Pero, ademais destes casos, taménse constata outro fenómeno antropolóxico cando menos curioso, como é a creación ex novode romarías ou festas que reutilizan de novo os castros como espazo social. Un exemploclaro disto último é a romaría do Neixón que se celebra ao pé do parapeto do Castro Grandea comezos do mes de agosto.

A festa xurdiu no ano 1978 cando, trala construción dun campo de fútbol na zona, osparroquiáns de Cespón, e sobre todo, do lugar de Nine, tomaron a iniciativa de celebrarena romería o primeiro fin de semana do mes de agosto. Nesa época proliferaban en Galiciatoda unha serie de festas e festivais de nova creación e inspiración popular, aproveitando osnovos aires da transición democrática: algúns de entre eles desapareceron, mentres outrosacadaban notable éxito. É o caso desta romaría ou do festival “intercéltico” de música folkde Ortigueira (A Coruña). A festividade popular foi sancionada polo párroco local, comopuidemos testemuñar na documentación parroquial127:

A V. Excia. Rvma. respetuosamente expone:

Que: ‘por razones pastorales desea tener una procesión con las imágenes de Ntra. Sra.del Carmen y de S. Vicente al monte de Neixón, lugar de Nine (en esta parroquia) y misa alaire libre con motivo de una romería gallega el día 11’.

Por lo que V. Excia. Rvma,

Suplica: la licencia necesaria […]

1 de agosto de 1978.

127 A.H. D. San Vicente de Cespón. Varia 4.



- 116 -

Santiago, 2 de agosto de 1978

Concedemos la autorización que se solicita con tal que se observe lo que, alrespecto, prescriben el derecho canónico y leyes litúrgicas.

Figura 49. Procesión coa imaxe da Virxe do Carme. Ao fondo os Castros de Neixón.

Neste documento contamos con dous conceptos realmente interesantes; dunha banda,o termo romería gallega remítenos a unha concepción folklorista da sociedade rural porparte das institucións eclesiásticas (inercia do franquismo nos anos da transición) e doutra,o termo monte de Neixón, constata a realidade desta área arqueolóxica ao longo dosséculos precedentes. Deste xeito, tratábase dunha zona marxinal, non habitacional, unhazona de extración de recursos leñosos, marisqueiros e agrícolas. A creación da Romaríapode ser vista como a materialización dunha cristianización serodia dun espazo parroquialcertamente marxinal.



- 117 -

Xa que logo, o crego párroco permitiu o traslado das imaxes da igrexa parroquial aospés do castro. Dende aquela data, cada ano vánse turnado as procesións dende a igrexa,percorrendo cada santo diferentes barrios da parroquia, nomeadamente Quinteiro e Nine.Ámbalasdúas procesións xúntanse no sopé do parapeto do Castro Grande, onde mesmo seerixiu un altar de pedra para celebrar a misa, única referencia relixiosa do evento, comopreludio da típica comida campestre, a festa e a verbena propiamente ditas, seguindo omodelo da festa parroquial galega. Actualmente a Romaría de Neixón constitúe un referenteno calendario festivo do verán en toda a península de Barbanza: acode toda a xente daparroquia e parte doutras parroquias de lonxanos puntos da bisbarra, así coma unha grandecantidade de turistas. É digno de louvanza o empeño dos veciños: hai quen di que SanVicente de Cespón é a parroquia con maior número de festas da comarca.

Sexa como for, o evento resulta de grande interese para unha etnoarqueoloxía dapaisaxe castrexa (Ayán e Arizaga 2007). Podemos empregalo como analoxía débil paratentar comprendermos como funcionan as devocións relixiosas e como xurdiron estasfestividades populares no pasado. Porque as manifestacións culturais deste estilo nonproveñen da nebulosa dos tempos, senón que respostan a un contexto social determinado,que en certa medida pode ser datado e coñecido dende a arqueoloxía e maila antropoloxíahistórica. O mesmo sucede co resto das romarías e outras actividades localizadas sobrecastros (como o “castelo de S. Xoán” de Castrolandín ou a subida en procesión ao castrode San Trocado en Ourense): non son entes intemporais incognoscibles, senón que posúenun ritmo histórico analizable. Podemos analisar a aparición das advocacións paleocristiás,medievais ou postridentinas, e indagar nos motivos da creación dunha ou doutra romaría oufestividade e do seu emprazamento nun xacemento arqueolóxico. O propósito sería elaborarunha auténtica “historia da cristianización” aínda pendente.

A Nosa Señora de Loreto

Na estrada á Boiro, no cruce do camiño que vai cara á aldea de Valmaior, érguese uncruceiro dos alcumados de capela ou de Loreto. Dende Rianxo até seguindo a costa, haimoitos cruceiros deste estilo, de columna grosa e en lugar de capitel unha capela na quesempre aparece a imaxe da Nosa Señora.

A lenda da Santa Casa foi promocionada coa Contrarreforma no contexto da loitacontra o protestantismo. A casa onde se afirma que o arcanxo Gabriel anunciou á VirxeMaría o nacemento de Xesús atópase na pequena localidade italiana de Loreto. Segundo alenda, tralas ameazas de certos infieis, os anxos transportaron a casa voando dendeNazaret até Loreto en 1278. Despois da derrota dos protestantes en Centroeuropa en 1620os católicos promoveron esta lenda e chegaron a construirse 50 réplicas da casa enBohemia e Moravia. A de Praga, erguida en 1626 a instancias da aristócrata checa católicaKaterina Lobkowicz converteuse nun verdadeiro lugar de peregrinaxe até hoxendía.



- 118 -

Polo que parece esta devoción fomentada pola xerarquía eclesiástica adaptouse árealidade socioeconómica de cada zona da Europa católica. En Galicia concretamente,semella que os máis antigos datan do século XVI, feito que cómpre relacionar coa fundaciónen 1587 polo Papa Sixto V da Orde da Nosa Señora de Loreto, contra a bandidaxe. Estazona da Barbanza estaba sempre ameazada por corsarios e piratas, de aí que o culto áVirxe do Loreto tivese unha grande implantación (Losada e Miguéns, 1993; González Pérez,1998: 290).

O Loreto en Cespón configura un espazo definido polo citado cruceiro e pola capelaubicada á outra beira da estrada. Este edificio remodelado nos anos 90 conta cun campo dafesta anexo e cun palco no que se celebra a festa pagá a primeira fin de semana desetembro. Segundo os nosos informantes, esta capela xa existía de antigo e facía de igrexapara a xente de Valmaior e incluso de Vilariño, xa que o cura párroco daba misa nela.

A Virxe de Loreto conta cunha notable devoción na parroquia de Cespón e constitúe osegundo fito relixioso desa época do ano trala Romaría do San Ramón de Bealo. A capelaconta cun propio Coro e sempre, na procesión, a Virxe é levada en ombros por pilotos deaviación ataviados co seu traxe de gala. A viaxe aérea da Virxe dende Nazaret deica Loretosemella boa excusa para nomeala patrona dos pilotos. Un novo caso de actualización doscultos e das devocións.



- 119 -

A materialización simbólica da parroquia:arquitectura relixiosa, cruceiros e petos de ánimas

A parroquia de San Vicente de Cespón caracterízase, historicamente, por unha serie devariables xeográficas e sociais que determinan á súa configuración espacial e simbólica.Deste xeito, trátase dunha parroquia de grande extensión e poboación (2000 habitantes),artellada a partir dun amplo conxunto de lugares e aldeas dispersas polo territorio (xacitadas na documentación plenomedieval) e que se caracterizou sempre pola súa enormepotencialidade agrícola e riqueza en recursos mariños e mineiros.

Esta dispersión do poboamento128 así como a riqueza da parroquia explica anecesidade de levar a cabo por parte da comunidade dunha estratexia de semantizaciónsimbólica do espazo que reforzarse os vencellos parroquiais. Así pois, resulta obvio que ocentro simbólico de Cespón fórmao o espazo relixioso configurado pola igrexa parroquial, ocamiño das procesións e maila área sacra de San Roque de Sar, coa súa capela e mailomonumental Calvario. Citamos a cntinuación a fermosa evocación deste conxunto por partedo escritor R. Riveiro (2002):

Vai o escritor cara á parroquia de Cespón, o Sispalone ou Sispalón queaparece latinizado nalgúns escritos antigos, e bate no lugar de San Roque.Diante do cruceiro triple, que adoitaba ser punto de remate daqueles ViaCrucis campestres que viñan dende Abanqueiro, contempla os asentos destaobra sobre unha bancada de pedra con dúas cruces laterais máis pequenasque a central e coa particularidade de teren os brazos inclinados cara aoCristo. Nos pedestais simbolizan caveiras e tibias, e o varal leva a un capitelcon volutas, adobíos vexetais e anxos dos que nace unha cruz leñosa con nós,na que ao Cristo crucificado, a dor lle fai agachar a cabeza e pechar as mans.No reverso, unha virxe rezadora cruza as mans no peito.

Cremos que toda esta escenografía de orixe barroca resposta a unhamonumentalización dos espazos sacros constatada en toda a zona ao longo dos séculosXVII e XVIII coa chegada de arquitectos e mestres que traballaban ao servizo da mitracompostelá (Bravo Cores, 2006). Doutra volta, o crecemento demográfico, a xeralización domillo na parroquia e os seus excelentes resultados produtivos xeneraron, por unha banda,un incremento das rendas e, por outra banda, un boom construtivo e unha arquitecturizaciónespectacular do medio do que son boa mostra os cruceiros e mailos hórreos conservadosna parroquia.

128 A parroquia de S. Vicente de Cespón abranque as aldeas de Arribada, Benivás, Brea, Comba, Deira, Ferreiros, Guillei-ro, Igrexa, Louriño, Lamas, Nine, Pazos, Quinteiro, Reboredo, Sandrenzo, San Roque, Sar, Treites, Trevonzos, Valado,Valmaior e Vilariño.



- 120 -

Este centro simbólico da parroquia complementábase cunha serie de pequenossantuarios locais como poden ser a capela da Virxe de Loreto (vencelladas ás aldeas deValmaior e Vilariño), a capela de San Sebastián anexa ao pazo dos Caamaño en Sandrenzoe, no seu día, a capela de San Bieito da Casa do Priorato129.

Este proceso de semantización simbólica do espazo remárcase tamén con dispositivoscoma o Calvario de Abanqueiro a Cespón, coas súas cruces e paradas por toda a liña decosta, e sobre todo, cunha serie de espazos relixiosos que sancionan as áreas liminais daparroquia coma o santuario na curva da estrada a Rianxo na fronteira do río Brea, ou apropia Romaría de Neixón. Esta festividade moderna aprópiase do monte de Neixón, dunespazo periférico da parroquia, liminar, pero no que se dá unha circunstancia interesante.

Figura 51. Volta en procesión ao calvario de San Roque de Sar.

129 A inicios do XVII jerónimo del Hoyo (1607) fala da existenza dunha ermida de San Lázaro, pero a finais do mesmo sé-culo xa non se atopa referencia algunha na documentación parroquial.



- 121 -

Durante as nosas escavacións estamos afeitos a ver patrullar pola Punta de Neixón aosvixiantes xurados da confraría de Rianxo, é dicir, dunha entidade mariñeira pertencente aoutro concello, ubicado ao outro lado da ría. Historicamente a relación entre Rianxo eCespón é indubidable, como así acontecía no Antigo Rexime. A arbitraria organizaciónadministrativa en Concellos do primeiro terzo do XIX non puido agochar unha práticaconsuetudinaria sancionada pola tradición e pola lei, como era a explotación por Rianxo dosrecursos marisqueiros existentes até a punta de Abanqueiro. Constátase aquí, unha vezmáis, a existencia dunha cartografía antiga, dunha organización do espazo de raigamemedieval que vulnera os límites administrativos e relixiosos actuais.

Figura 52. Capela de San Sebastián no pazo dos Caamaño.

Esta apropiación dos recursos feita dende o mar, alén ría, sancionáse simbolicamentecoa procesión marítima da Virxe da Gudalupe, cun percorrido que se inicia no peirao deRianxo e se dirixe á Punta de Neixón, onde dá a volta para terras rianxeiras. Toda estacartografía simbólica non só obedece a, senón que reproduce, vencellos comunitarios,



- 122 -

disimula tensións entre parroquias veciñas e activa, en definitiva, unha paisaxe ritual. OsCastros de Neixón cristianízanse e son subsumidos no imaxinario colectivo por dúascomunidades diferentes dende dous espazos diferentes: a terra e o mar. Non é baladí queos de Rianxo chamen aos de Cespón os anfibios, que viven da terra e do mar.

Figura 53. Baile folklórico en San Roque durante a festividade da Virxe do Carme. Verán de 2006.

Dende a Historia das Mentalidades e da Etnoarqueoloxía que praticamos non podemosver nestas manifestacións meras ceremonias relixiosas, simple flolclore ao servizo decrenzas populares. Esta visión aséptica e falsamente positivista, pseudofuncionalista,predomina en certos achegamentos á arquitectura e maila relixiosidade popular. Sirva deexemplo esta cita entresacada do meritorio libro de J. A. Castro e E. Fernández de la Cigoña(2001: 16) sobre os cruceiros e petos de ánimas erguidos polos santeiros de chave deLousame:



- 123 -

Polo tanto, non foi a simboloxía, como pensa a maioría da xente preocupadapolo tema, a que levou ás cruces e cruceiros, así como ós esmoleiros e petos,sexan de ánimas ou non, á encrucillada, senón á crúa realidade dos feitos.Nunha palabra: a efectividade, a rendibilidade, as expectativas de bosresultados económicos e espirituais, que se pudieran derivar daquela situaciónprivilexiada, foron, en definitiva, os que fixeron necesaria para a sociedade, noseu conxunto, e para a relixión, particularmente, a utilización partidista doscruzamentos de camiños.

Suxerir outras evolucións parécennos, agora, contos de nenos e polo tanto, haimoito tempo que non cremos que os deuses viais, sexan romanos, celtas oupre-colombianos, teñan algo que ver neste asunto do que estamos a trataragora. Sinxelamente, aproveitando o mesmo lugar, foron sucedéndoseconsecuentemente, segundo os demandaban os tempos, uns deuses a outros,do mesmo xeito que a esquina da praza (encrucillada) foi ocupada,primeiramente, pola baiuca ou taberna, despois polo supermercado e nosderradeiros tempos, polas caixas de aforros e grandes bancos nacionais. Deaí: suxerir que os grandes bancos teñen o seu berce na escura baiuca,parécenos bastante esaxerado.

A creación dunha Romaría ao pé do Castro Grande de Neixón en 1978, o xuramentofeito enriba da laxe de Ferreiros na Baixa Idade Media, os cirios prendidos pola noite no petode ánimas de Nine non cremos que obedezan a esta lóxica mercantilista moderna, propiado sistema capitalista, que aqueles autores aplican sen cortapisas á sociedade labregatradicional.

Adentrarémonos no estudo sistemático das manifestacións materiais da relixiosidadepopular de Cespón tendo en conta que se trata dun mundo dinámico, en constante cambio,no que se combinan iniciativas particulares, manifestacións colectivas, ordes oficiais,acontecementos históricos e fondos traumas colectivos producidos por procesos a grandeescala como a emigración a América.

Así por exemplo, o peto e cruceiro de Louriño foi erguido en 1902 por DEVOCION DEFLORENCIO SANCHEZ Y FAMILIA (como así reza na base); o cruceiro e peto de ánimasde Nine levantado en 1903 A DEVOCION DE JESÚS BERMUDEZ CESPON; o cruceiro deLustres en A Coviña realizado en 1905 PROPIEDAD DE MANUEL LUSTRES Y SUESPOSA LUCIA LAIÑO Y SU YGOS PADRENUESTRO ADOREMOSLE. Á súa vez, o petode ánimas e cruceiro da Casa Nova de Sandrenzo foi construído en 1917 para cumplir apromesa que fixera Evaristo García para acadar a curación da súa muller embarazada ávolta da súa estadía en América: VA DEVOCION DE EVARISTO GARCIA Y SU MUJER EHIJOS.



- 124 -

Figura 54. Ex-votos de cera nunha celebración relixiosa ao pé da capela de San Roque.



- 125 -

Figura 55. Detalle do cruceiro da Casa Nova Sandrenzo.



- 126 -

Todas estas manifestacións obedecen á devoción de particulares que contrataron osservizos do Santeiro de Chave (Lousame) Andrés Castaño Castro (1881-1961) artífice ecreador de moitísimos cruceiros e petos de ánimas no primeiro terzo do século XX na zona(Castro e Fernández de la Cigoña, 2001: 183-234). Interésanos aquí, máis que tratar dovalor artístico destas realizacións (véxase a este respecto Martín Ruiz, 1999), analisar acartografía simbólica da parroquia, coñecer o trasfondo social destes elementos da culturamaterial. Neste senso, constitúen unha arquitectura de prestixio de cara ao exterior, dereafirmación da unidade doméstica potente economicamente na parroquia. Un bo exemplodesta exaltación da casa é o peto de ánimas da casa de Lustres en A Coviña, pertencentea unha familia acomodada, propietaria de terras, vides e muíños. Antes de que chegase aelectricidade á Coviña, o cruceiro do conxunto tiña xa instalada unha lámpada eléctrica quese acendía pola noite e desconectaba dende a propia casa á que pertencía, distante uns500 metros, pois a casa, por ser rica, contaba cun xerador de electricidade (Castro eFernández de la Cigoña, 2001: 204).

Figura 56. Conxunto do peto e cruceiro da Casa Nova de Sandrenzo.



- 127 -

Figura 57. Detalle do Peto de Ánimas de Nine.



- 128 -

A devoción deste peto de ánimas, coma o de Nine, é grande, xa que sempre conta convelas acesas e flores, así como senllas esmolas depositadas en caixóns acoirazados. Unepígrafe, excepcional en Galicia, advirte ao camiñante: A LAS ANIMAS BENDITAS DASLELIMOSNA SIPUEDES TANBIEN LO ESTIMARAS CUANDO TU ANIMA FUERES. AÑO DE1907. E.S.

Figura 58.

Panorámica da parroquia de San Vicenzo de Cespón dende o campanario da igrexa parroquial.


BIBLIOGRAFÍA

- 129 -

Bibliografía

Agrelo Hermo, X. 2007. Catastro de Ensenada. Boiro e as súas freguesías. Noia: Toxosoutos.

Alcázar Molina, M. 2000. El catastro y su evolución hasta el siglo XVI. Catastro, 39: 51-63.

Ayán Vila, X. M. 2005a. Etnoarqueoloxía e Microhistoria dunha paisaxe cultural: a parroquia de San

Pedro de Cereixa (Pobra de Brollón, Lugo). Cuadernos de Estudios Gallegos, 118: 117-172.

Santiago: IEGPS.

Ayán Vila, X. M. 2005b. Os castros despois dos castros. Un espazo simbólico na paisaxe rural

tradicional. En Ballesteros Arias, P. (coord.): Encontros coa Etnografía: 63-136. Noia: Toxosoutos.

Ayán Vila, X. M. 2005c. Arqueoloxía de Os Castros de Neixón: revisión crítica dun mito historiográfico.

En Ayán Vila, X. M. (coord.): Os Castros de Neixón (Boiro, A Coruña): 53-89. Serie Keltia 30. Noia:

Toxosoutos.

Ayán Vila, X. M. (en prensa). A prol da recuperación da memoria histórica da Arqueoloxía galega:

Neixón, 1925. En X. Ayán (coord.): Os Castros de Neixón, II: de espazo natural a paisaxe cultural.

Seroe Keltia. Noia: Toxosoutos.

Ayán Vila, X. M. e Ameixeiras, F. 2002. Mámoas, castros e tesouros: A Mourindá nas terras de Cuntis.

En Ayán Vila, X. M. (coord.): Pasado e Futuro de Castrolandín (Cuntis, Pontevedra): unha

proposta de recuperación e revalorización. TAPA (Traballos en Arqueoloxía da Paisaxe) 29:143-

168. Santiago: LAFC.

Ayán Vila, X. M. e Arizaga Castro, Á. 2005. Os Castros de Neixón como espazo simbólico na paisaxe

rural tradicional (notas etnográficas e reflexións sociais). En Ayán Vila, X. M. (Coord.): Os Castros

de Neixón (Boiro, A Coruña). A recuperación dende a Arqueoloxía dun espazo social e

patrimonial: 291-327. Serie Keltia, 30. Noia: Toxosoutos.

Ayán Vila, X. M. e Arizaga Castro, Á. 2007. Etnoarqueología del paisaje castreño. La segunda vida de

los castros. En F. J. González García (coord.): Los Pueblos de la Galicia Céltica: 445-531. Madrid:

Akal.

Ayán Vila, X.M., González Pérez, L., Arizaga Castro, Á. e Bóveda López, Mª. M. 2007. O campo de

traballo dos Castros de Neixón (Boiro, A Coruña); balance e análise crítica dun proxecto de

Xestión Integral do Patrimonio (2003-2006). En Actas do IV Congreso Internacional sobre

Musealización de xacementos arqueolóxicos (13-16 de novembro de 2006): 261-8. Santiago:

Xunta de Galicia.

Barros, C. 2006. Lo que sabemos de los Irmandiños. Clio & Crimen, 3: 36-48.

Bernaldos Sánchez, J.U. 2003. La ganadería española durante la Edad Moderna. Propuestas de

renovación a historiográfica de un sector oculto. América Latina en la historia económica, 20 (jul-

dic. 2003): 39-69.



- 130 -

Bouza Álvarez, J. L. 1990. Religiosidad contrareformista y cultura simbólica del Barroco, Madrid,

C.S.I.C.

Bravo Cores, D. 2006. As xoias barrocas de Boiro. Cadernos culturais, VI. Boiro: Concello de Boiro.

Camarero Bullón, C. 2002. Vasallos y pueblos castellanos ante una averiguación más allá de los fiscal:

el Catastro de Ensenada, 1749-1756. En El Catastro de Ensenada: magna averiguación para

alivio de los vasallos y mejor conocimiento de los reinos: 1749-1756: 113-388. Madrid.

Carré Aldao, E. 1980. Geografía General del Reino de Galicia. Vol. VII. Bilbao: La Gran Enciclopedia

Vasca [Ed. facsímil].

Castro Castaño, J. A. e Fernández de la Cigoña Núñez, E. 2001. Vidas labradas en pedra. Os santeiros

de Chave (Lousame). Noia: Edicións do Concello de Lousame.

Domínguez, J. A. 1750. Chrónica Seráfica y prosecución de el Arbol Chronológico de esta esclarecida,

santa y apostólica Provincia de Santiago, Santiago, Imprenta de D. Andrés Frayz.

Dozy, Reinhardt P.A. 1987. Los Viquingos en España. Madrid.

Falque Rey, E. 1988. Corpus Christianorum. Continuatio Mediaeualis. Historia Compostellana, nº LXX.

Brepols.

Fariña Jamardo, X. 1975. A parroquia rural en Galicia, Madrid, Instituto de Administración Local.

Fernández Cortizo, C. 1998. La Galicia rural en tiempos de Felipe II. En A. Eiras Roel (coord.): El reino

de Galicia en la monarquía de Felipe II: 345-78. Santiago de Compostela: USC.

Fernández de La Rota, J. A. 1987. Gallegos ante un espejo. Imaginación antropológica en la Historia.

Sada: Edicións do Castro.

Fernández Oxea, X. R. 1968. Santa Marta de Moreiras: monografía dunha parroquia ourensán. Vigo:

Castrelos.

Ginzburg, C. 1981. El queso y los gusanos. El Cosmos según un molinero del siglo XVI. Barcelona:

Muchnik. [ed. or. italiana de 1976].

González, T. 1829. Censo de población de las provincias y partidos de la Corona de Castilla en el siglo

XVI. Madrid.

González García-Paz, S. 1993. O colexio de San Clemente de Pasantes de Compostela. Santiago:

USC.

González Lopo, D. L. 1996a. La evolución del asociacionismo religioso gallego entre 1547 y 1740: El

Arzobispado de Santiago, en Obradoiro de Historia Moderna, nº5, 157-182, Santiago.

González Lopo, D. L. 1996b. Aspectos de la vida religiosa barroca: las visitas pastorales. En Las

religiones en la Historia de Galicia: 413-450. Santiago: Universidade de Santiago de Compostela.

González Lopo, D. L. 1997. As devocións relixiosas da Galicia moderna (séculos XVI-XVIII). En Galicia

terra única. Galicia renace: 290-303. Santiago: Xunta de Galicia, Deputación de A Coruña.


BIBLIOGRAFÍA

- 131 -

González Lopo, D. L. 2002. Mentalidad religiosa y comportamientos sociales en la Galicia Atlántica

(1550-1850). Obradoiro de Historia Moderna, 11: 221-246. Santiago: USC.

González Lopo, D. L. 2004. A relixiosidade barroca en Galicia. Reliquias e relicarios. En En olor de

santidade: relicarios de Galicia: 539-552.

González Pérez, 1998. Os cruceiros de capela: V. Concello de Rianxo. Cuadernos de Estudios

Gallegos, 110: 287-321. Santiago: IEGPS.

González Pérez, C. 2000. Libro de Notas de Álvaro Peres, notario da terra de Rianxo e Postmarcos

(1457). Guadalupe 2000: 40-43. Noia: Sementeira.

González Pérez, Clodio. 2001. Un percorrido por Rianxo con As Cruces de Pedra na Galiza de

Castelao na man. Guadalupe 2001: 91-9. Noia: Sementeira.

González Ruibal, A. 2005. Arqueoloxía da Etnografía: Dúas interpretacións sociais da arquitectura

vernácula de Galicia. En P. Ballesteros Arias (coord.): Encontros coa Etnografía: 137-74. Noia:

Toxosoutos.

González Ruibal, A. 2006a. The Past is Tomorrow. Towards an Archaeology of the Vanishing Present.

Norwegian Archaeological Review, 39(2): 110-25.

González Ruibal, A. 2006b.El giro poscolonial: hacia Una Etnoarqueología crítica. Treballs

d’Etnoarqueologia, 6: 41-59. Barcelona: CSIC.

Hernández Sandoica, E. 2004. Tendencias historiográficas actuais. Escribir historia hoy. Madrid: Akal.

Hoyo, J. 1607. Memorias del Arzobispado de Santiago, Santiago de Compostela, edición preparada por

Angel Rodríguez González y Benito Varela Jácome, Porto y Cía. Editores.

Lema Suárez, X. M. 1993. A arte relixiosa na Terra de Soneira. Santiago de Compostela: Ed. Fundación

Universitaria de Cultura / Ed. Coordenadas.

Le Roy Ladurie, E. 1981. Montaillou aldea occitana de 1294-1324. Taurus. [ed.. or. francesa de 1975]

Levi, G. 2003. Sobre Microhistoria. En P. Burke (ed.): Formas de Hacer Historia: 119-43. Madrid:

Alianza. 2ª ed.

Lévi-Strauss, C. 1987. Antropología estructural. Barcelona: Paidós. [ed. or. francesa de 1958].

Liñares Giraut, X. A. 2007. Ramón Martínez López. Santiago: TresCtres Editores.

López Carreira, A. 2006. Movementos sociais na Galicia do século XV. Murguía. Revista Galega de

Historia, nº 9 (xan.-abr. 2006): 25-32. Santiago.

López Cuevillas, F. e Bouza Brey, F. 1926-1927. Prehistoria galega: O Neixón. Boletín de la Real

Academia Gallega, T.16. nº 181: 1-11. T. 16, nº 182: 32-38. — T. 16, n. 183: 56-61. — T. 16, nº.

184: 76-83. — T. 16, nº 185: 103-108.

López Cuevillas, F., Fernández Hermida, V. e Lorenzo Fernández, X. 1936. Parroquia de Velle.

Santiago: Seminario de Estudios Galegos.



- 132 -

López Ferreiro, A. 1898. Historia de la Santa A. M. Iglesia de Santiago de Compostela, t. II. Santiago

de Compostela.

López López, R. J. 1990. Las cofradías gallegas en el Antiguo Régimen. En Homenaje a Eiras Roel,

Obradoiro de Historia Moderna: 181-200. Santiago: USC.

López Otero, Mª. L. (Coord.): Os muíños dos ríos de Boiro. Cadernos Culturais, 8. Boiro: Concello de

Boiro.

Losada Vicente, A. e Miguéns Cristobo, O. 1993. Os cruceiros en Galicia e nas parroquias de Rianxo.

Guadalupe 93. Noia: Sementeira.

Lucas Álvarez, M. 1999. El archivo del monasterio de San Martiño de Fóra o Pinario de Santiago de

Compostela. A Coruña. 2 vol.

Madoz, P. 1986. Diccionario Geográfico-Estadístico-Histórico de España y sus posesiones de ultramar.

Galicia. Tomo II. [ed.. facsímil]. [ed. or. 1845].

Mandianes Castro, M. 1984. Loureses. Antropoloxía dunha parroquia galega. Vigo: Galaxia.

Martín Ruiz, L. 1999. Cruceiros na provincia da Coruña. Vol. I. A Coruña: Excma. Deputación Provincial.

Martínez Rodríguez, E. 1998. La población en la Galicia de Felipe II. En Eiras Roel, A. (coord.), El reino

de Galicia en la monarquía de Felipe II: 441-472. Santiago de Compostela.

Pazzis Pi Corrales, M. de. 2003. La armada de los Austrias. Anales 2001-2002: 140-69. Valencia: Real

Sociedad Económica de Amigos del País de Valencia.

Pérez Piñeiro, M. I. 2000. Aportación documental al estudio histórico-artístico del arciprestazgo de

Ponte Beluso. Cuadernos de estudios gallegos, 113: 263-304. Santiago: IEGPS.

Pérez Rodríguez, F. J. 1996. La Iglesia de Santiago de Compostela en la Edad Media: El Cabildo

Catedralicio (1110-1400). A Coruña.

Pérez Rodríguez, F. J. 2002. O mosteiro dos santos Xusto e Pastor de Toxosoutos na Edade Media

(séculos XII-XIII). A Coruña.

Pérez Rodríguez, F. J. 2004. Os documentos do Tombo de Toxosoutos. Santiago de Compostela.

Portela Pazos, S. 1957. Galicia en tiempo de los Fonsecas. Madrid.

Portela Silva, E. 1976. La región del obispado de Tuy en los siglos XII a XV. Una sociedad en la

expansión y en la crisis. Madrid.

Portela, E., Pallares, M. C. e Sánchez, X. 2004. Rocha Forte. El castillo y su historia. Santiago de

Compostela.

Pounds, N. J. G. 1992. La Vida cotidiana. Historia de la Cultura material. Crítica: Barcelona.

Rey Castelao, O. 1996. Edad Moderna: Iglesia y Religión. En Las religiones en la Historia de Galicia:

141-80. Santiago: USC.

Ríos Rodríguez, Mª. L. 1993. As orixes do foro na Galicia medieval. Santiago de Compostela.


BIBLIOGRAFÍA

- 133 -

Riveiro Coello, R. 2002. Cartafol do Barbanza: viaxe polo cuadrante das sereas. Vigo: A Nosa Terra.

Rodríguez González, Á. 1984. Las fortalezas de la mitra compostelana y los ‘irmandiños’. Pontevedra.

2 vol.

Rodríguez González, Á. 1995. O Tumbo Vermello de don Lope de Mendoza. Santiago de Compostela.

Rodríguez González, A. e Rey Caíña, J.A. 1992. El Tumbo de Lorenzana. Estudios Mindonienses, 8.

Mondoñedo.

Romero Mensaque, C. J. 2000. La conformación de la religiosidad popular sevillana en el Barroco y la

Ilustración: la importancia del vecindario. Espacio, tiempo y forma, Serie IV, Hª Moderna: 113-131.

Madrid: UNED.

Saavedra Fernández, P. 1994. La vida cotidiana en la Galicia del Antiguo Régimen. Barcelona: Crítica.

Saavedra Fernández, P. 1992. A vida cotiá en Galicia de 1550-1850. Santiago de Compostela: USC.

Saavedra Vázquez, Mª. C. 1998. Corsarismo en Galicia. En A. Eiras Roel (coord.): El reino de Galicia

en la monarquía de Felipe II. Santiago de Compostela: USC.

Saavedra Vázquez, Mª. C. 2000. Galicia al servicio de la política imperial. Semata, 11: 115-134.

Santiago: USC.

Sánchez Sánchez, X. M. 2000. Estudio histórico y transcripción de la carpeta nº 13 (Documentos

particulares) del Archivo Capitular de la Catedral de Santiago de Compostela. Tese de licenciatura

inédita. Santiago de Compostela: USC.

Sánchez Sánchez, X. M. 2002. Unha primeira pedra: documentación inédita de San Xusto de

Toxosoutos. Compostellanum, vol. LXVII: 413-437. Santiago.

Serma, J. e Pons, A. 2000. Cómo se escribe la Microhistoria. Ensayo sobre Carlo Ginzburg. Madrid:

Cátedra.

Souto Cabo, J. A. (ed.). 2001. Rui Vasques. Crónica de Santa María de Iria. Santiago de Compostela.

Tato Plaza, I. F. R. 1999. Libro de notas de Álvaro Pérez, notario da terra de Rianxo e Postmarcos

(1457), Santiago de Compostela.

Vázquez Bertomeu, M. 2003. A Igrexa de Santiago contra o 1500 (O Libro do Subsidio). Santiago.

Vázquez Lijó, J. M. 1997. El mundo de las devociones, las cofradías de mareantes en el Barbanza del

Antiguo Régimen. Compostellanum, 42 (1-2): 211-226. Santiago.

Vázquez Lijó, J. M. 1999. Aproximación a la fiscalidad sobre la pesca en el Barbanza del Antiguo

Régimen. El Diezmo de Mar y otras cargas. Cuadernos de Estudios Gallegos, 111: 59-91.

Santiago: IEGPS.

Vilar Alvarez, M. 1995. Festa e identidade nunha parroquia de Nemancos. Cuadernos de Estudios

Gallegos, 107: 445-466.

Vorágine, J. de la. 1987. La leyenda dorada, Trad. del Latín de Fray José Manuel Macías, Madrid.


APÉNDICE DOCUMENTAL

- 135 -


Realizamos as transcricións mantendo fielmente as grafías dos textos, pero eliminando as dobres

consoantes iniciais e transcribindo por v o u con valor consonántico. A separación entre folios farase

por medio de / e sempre irá indicado entre paréntese o número de folio e o recto ou volto, agás cando

o documento conste unicamente dun folio recto. Na documentación de época moderna a transcrición

incorpora os tiles correspondentes. Ante ocos se indicará en nota a pé unha aproximación das letras

ou palabras que faltan.

SIGLAS E ABREVIATURAS

A.- Orixinal

C.- Copia simple

Ed.- editado en

fol. folio

r recto

r-v recto-volto

Ref.- referencia en

(sic) transcrición literal

v volto

(?) duda na transcrición

[...] borroso/ilexible

\ / palabra/s sobre a liña

*** oco por rotura

[ ] interpretación de texto que falta

< > omitido no orixinal



- 136 -

Apéndice 1: Documentación medieval

1

1128(¿)130, maio, 31. Sl.

Doación da condesa Sancha González á igrexa compostelá de diversas

propiedades, entre elas as súas porcións das igrexas de San Vicenzo de Cespón e de

San Salvador de Taragoña.

ACS, CF 31, fol. 182r. Tombo C. Pergameo. Latín. Boa conservación.

Quoniam decet vnicumque fidelium saluti anime sue […]gilare131 et ponere ante

oculis, mentis sive novissima fuus sin (sic), idcirco ego, comitissa domna Sancia

Gundisalvi, timens, ne dies, nostris fur vervat ab amorem omnipotentis Dei et beatissimi

Iacobi apostoli, omnum santorum et pro remissione pecatorum meorum et anima viri

nostri comitis domni F[erdinandus], toto corde facio scriptum firmitatis et cartam

testamenti de hereditatibus nostris omnibus quas habeo in terra de Pistomarcis, in locis

certis videlicet in Savardes, in Noiam, in Corogido, in Taliar et in Lausamio et de portione

mea integra ecclesie Sancti Salvatoris de Taragonis et portione mea ecclesie Santi

Vicentii de Sespaom. Et in terra de Ria de Mea integra porcione de Orvom et de

Lampredariis, quas de Munione Gelmiriz, cum viro meo comité domno F[erdinandus]

ganavi.

Has omnes meas hereditates supranominatas et quicquid in terra illa habere

videor, tam ecclesiasticas hereditates quam laycales, cum omnibus bonis suis ac

directuris, videlicet cum \h/ominibus et familia atque omni populatione cum piscariis et

lampredariis, proficius et prestacionibus, tam intus quam extra, per suos terminos et loca

antiqua ab integro offero, dono et concedo gloriosissimo apostolo beato Iacobo, patrono

meo, in manu archip[…]132, ita ut domnus archiepiscopus habeat medietatem de eis, et

unus excanonicis teneat semper medietatem, ea condicione ut annuatim in festivitate

nativitatis Sante Marie, pro meo anniversario det canonicis marcham unam argenti.

130 Dubidamos na transcripción entre era de 1166 ou 1196, o que nos levaría ás datas de 1128 ou 1158.

131 Dúas ou tres letras.

132 Dúas letras.



- 137 -

Hec tantum observato ut in vita mea solummodo canonicus ille qui medietatem

illam tenuerit, per consensum et consilium meum cum voluntate domni archiepiscopi

teneat et debitum anniversarii sicut(¿) dixi persolvat pro obitum meum, unus de

cardinalibus eandem medietate teneat, qui hoc debitum adinpleat et sicut semper hanc

medietatem de uno cardinali in alterum transcurrat.

Sive aliqua ecclesiastica secularisve persona, tam mee propinquitatis quam

extranee, contra hec meum factum spontaneum ad irrumnpendum venire temptaveris,

uicunque fuerit sit maledictus et excomunicatus et corpore et a sanguine Domini Nostri

Ihesu Christi segregatus, donec ad con dignam satisfationem venerit in supervi malle

solus pariat. Et hec scriptum semper maneat in robore.

Facta serie testamenti IIº kalendas iunii, in era Mª Cª LX VI.

Ego iam dicta, in hac testamenti scriptura manus mea (signo) qui posit.

Petrus, testis; Pelagius, testis; Iohanis, testis; Nuno Practus, testis; Didacus

Ferrarius, testis et cf.; A[…]imo133 Petri, cf.

Petrus, abbas scripsit et confirmo.

2

1246, novembro, 19. Sl.

Venda de Sancha Rodríguez, filla de Rodrigo Páez de Montenegro, ao cóengo

compostelán Afonso Eanes, das propiedades que posuía en Avanqueiro e en Nine,

freguesía de San Vicenzo de Cespón, así coma na terra de Postmarcos.

ACS, CF 31, fol. 182r-v. Tombo C. Pergameo. Latín. Boa conservación.

(fol. 182r) In omine Domine, amen. Notum sit omnibus quod ego, domna Sancia

Roderici, filia quondam domni Roderici Pelagii de Monte Nigro, pro me et pro voce mea,

grato animo et spontanea voluntatem (sic), vendo et firmiter concedo vobis, domno

Alfonso Iohannis, primo cum germano meo, conpostellano canonico, omnique voci

nostre, quantam hereditatem ego, iam dicta Sancia Roderici, halto niranzo, in feligrisia

Sancti Christophori de Avanqueyro et in Nyny, in filigresia Sancti Vicentii de Sospooa et




- 138 -

in Nenar et in tota terra de Pistomarcis, ubicumque habeo et habere deboo in ipsa terra

de Postomarcis ex parte matris mee, domne Sanctie Fernandi, mat[…]e134 vestre,

excepta inde hereditate mea de Ryancho, quam vobis non / (fol. 182v) non (sic) vendo,

et vendo in quam propicio mihi a vobis conplacabili (sic) videlicet solidus CCLXXª

legionensem monete, quorum solucionem recognosco cum iam plene h[…]135 abhinc

igitur supranominatas hereditates, minus inde predicta hereditate de Riancho, vos et vox

vestra integre habeatis et pacifice possideatis, cum casis, casalibus, pardiniariis, juribus,

artoribus, possessionibus et omnibus aliis directuris ad prenominatas hereditates

pertinentibus, per suos terminos et divisiones antiquas, ubicumque fuerint, et omne velle

vestrum de eis in perpetuum faciatis que de precio et de robore apud nos non remansit

aliquid persolvendum. Et istam venditionem ego, Fernandum Guntri, scutarius, filius

pri[…]ate136 Sancie, qui presens sum, concedo ratam et firmam habeo.

Siquis igitur contra hanc venditionem ad disrumpendum venerit quisquis fuerit,

pectet vobis vel voci vestre solidus DXª fortis monete, carta et venditione nichilomi<n>us

in suo robore permanentibus.

Facta carta XIII kalendas decembris, sub era Mª CCª LXXXªIIIIª.

Ego, iam dicta, in hac carta manus meas, qui presens domnus Iohanis Petri de Rua

Nova, nec (sic) justiciarius compostellanus, Iohanis Boneth, petrarius de opera Beati

Iacobi, Rodericus Fernandi, tampsor, Martin Martini, dictus levis. Ego Iohanes Pelagii

pubicus notarius compostellanis iuratus r[…]137 scripsi et confirmo.

3

1346, marzal, 29. [s.l.]

Mediación de Rui Veramo, morador en Santa Baia de Boiro, entre Rui Corna e

Fernán Tovio por unha disputa sobre unha heredade en San Vicenzo de Cespón.

A.- ACS, S 13/10. Orixinal. Pergameo, 204x140 mm. Galego. Bastante borrosa a

parte superior dereita.

134 Catro ou cinco letras.

135 Tres ou catro letras.


137 Cinco ou seis letras.



- 139 -

Ref.- SÁNCHEZ SÁNCHEZ, Xosé M., Estudio histórico y transcripción de los

documentos particulares (Carpeta nº 13) del Archivo Capitular de la Catedral de

Santiago de Compostela, 1169-1430, Tese de licenciatura inédita, Santiago de

Compostela, 2000, doc. 11.

Era de mill et CCC LXXXIIIIo anos et quotum, XXVIIII dias de março. Sabean todos

que eu, Ruy de Veramo escudeiro morador enna frigisya de Santa Vaya de Voyro, home

boo, arvidro amigavel, componedor ontre Ruy Corna, morador en Fonte Cova, que he

enna frigisya de Sam Vizenço de Sespoo da huna parte, et entre Fernan Tovio, peon do

sennor arçibispo, que huun conpromisso feyto por este notario eu asy como home boo

arvidro et pello poder que ey et pello dito conpromisso por sentença mando, julgo et

d[ig]o et por ben tenno que os ditos Ruy Corna et Fernan Tovio que se amen et se

queyram bem et se façam boas obras. Et mando que o dito Fernan Tovio que aia os

nove covedos da herdade que conprou do dito Ruy Corna que iazen en diante os

castineiros dos pousados como vam a o muro travesso, a qual herdade he enna frigrisya

de Sam Vizenço de Sespoo, et se o dito Fernan Tovio tem mays en aquella herdade

daquella vyna ou en outros lugares quaes quer do dito Ruy Corna que lla entrege ou

faça della sua voontade. Et item mando que se o dito Ruy Corna tem herdade do dito

Fernan Tovio que lla de et entrege ou faça della sua voontade. Outrosy mando que a

herdade que perteençe a Dominga Gallo et a Rodrigo Gomes que a partam de por

medio, pagando huun a o outro as constas que cada huun tem [...]ado138 enna dita

herdade de por medio, et mando que o dito Fernan Tovio que de et page a o dito Ruy

Corna constas de huna carta de contomançia et de huun peom, et se mays cartos de

contomanzia y ha ontre sy huuns [et] outros que non vallam salvo esta que page o dito

Fernan Tovio a o dito Roy Corna.

Et esto mando por sentença asy conmo home boo arvidro et pello poder que ey

pello dito compromisso, et os dineros que cada huun delles ouver de dar a o outro que

os page ata Pascoa primeira que vem, et qualquer dos quaes que contra esta sentença

veer peyte a a outra parte CCos moravedis, et a sentença fique firme et valla para senpre,

et anballas partes que estavan pressentes asy o outorgarom et a overon por firme.

Testemoyas Iohan Vidal carpinteyro, Domingo Tougro, Afonso Rodrigues, morador

en Çervea. /

Eu, Iohane Moxe, notario (signo)139 jurado do conçello de (signo) Noya presente fuy

a esto et confirmo et meu nome et synal y ponno.


139 Signo no medio do parágrafo.



- 140 -

4

1430, xaneiro, 15. San Vicenzo de Cespón.

Lectura dunha carta de Estevo Fernández, tesoureiro compostelán e xuiz da

audiencia arcebispal, en favor de Pedro Leiteiro, no preito que sostiña contra varios

vecinos de San Vicenzo de Cespón pola posesión e uso de varios lugares e bens na

freguesía. Segue a declaración das diversas testemuñas no preito.

A.- ACS, S 13/48. Orixinal. Pergameo, 500x370 mm. Galego. A tinta moi borrosa;

bastantes palabras case ilexibles.

Ref.- SÁNCHEZ SÁNCHEZ, Xosé M., Estudio histórico y transcripción de los

documentos particulares (Carpeta nº 13) del Archivo Capitular de la Catedral de

Santiago de Compostela, 1169-1430, Tese de licenciatura inédita, Santiago de

Compostela, 2000, doc. 73.

Enno anno da naçença de Noso Sennor Ihesu Christo da era de mill et

quatroçentos et trynta annos, quynçe dias do mes de yaneyro. Sabean todos que en

presença de min [...]s140 aquy a juso escripto estando en Sam d’Ereço, que he enna

frygysya de San Viçenço de Syspoo, entrou huun ome que se chamava por nome

Vaasquo, home de Pero Leyteyro, canbeador vesynno da çidade de Santiago [...]141

estava por ante min, notaryo, presentou et fezo leer et publycar huna carta de [...]142 et

de [...)143 que el en sua mano traaya escripta en papel et de dentro, en ella, en fondo

debayxo paresçya firmada de dous nomes, que huun delles dyzya Estevoo Fernandes,

et o outro Iohan Domynges, et sobrelas es[...]as144 et costas dyta carta huun sello posto

sobre çerra vermella da odiençya de noso sennor arçybispo de Santyago don Lopo de

Mendoça, que Deus mantena, et segundo que todo esto por la dita carta paresçya seer

asy contra do [...]y[...]dos145 en ella asy postos. Et daquela dita carta o tenor he este que

se sygue:

Estevoo Fernandes, tesoureyro enna ygllesya de Santyago et juyz enna audiençya

do sennor arçybispo de Santyago, dom Lopo, a vos Pero de Nyne et voso fyllo Pero de

Ben et Pero Gomes de Trevonço et Afonso de Castro et Roy de Mayo et Iohan Alvarote

et Fernan de Castro et vosa madre et Aras Eans et Fernan d’Alvarote et a todos los

140 Dúas palabras.

141 Unha ou dúas palabras.

142 Dúas palabras.

143 Unha palabra.

144 Cinco letras.

145 Tres letras e unha ou dúas, respectivamente.



- 141 -

outros [...]s146 et provadores, vedrayos et partydores do lugar de Sam d’Erenço et da

frygysya de San Viçenço de Syspoo, et a cada huun de vos a que esta carta foy

mostrada son de saber de que Pero Leyteyro, morador vesyno de Santyago, veo ante

min et dysome que el ha et le pertesçee enna lugares (sic) de Sam d’Ereçon et de Fonte

Cova çertas herdades, casas, casares et chantados et arvores, et espeçyalmente o agro

da Cançella de Mamoas, por parte de Marya Eans et de Fernan Touro147, et que

vosoutros et alguuns de vos que os tendes ascondydos et negados et los non queredes

leixar nen desenbargar nen partyr nen estremar nen meter entre estacas et marcos et

devysoes nen le diser d[...]148 de que dello sabedes; et pedyome sobrelo conprymento

de dereito, por que vos dygo et mando en veraade de obydyençya et so penna

descomoyon, et vos amoesto primeyro se cando terçyo, dandovos dous dyas por cada

huna hamoestaçon, asy que do dya que vos esta carta for mostrada liiuda et publycada

ou della parte souberades ata seys dyas logo segyntes vos leyxedes et desenbargedes

et partades et estremedes et metades entre estacas et marcos et dyuysoos ao dito Pero

Leyteiro todas las ditas herdades, casas, casares et chantados et arvores et

espeçyalmente o dito agro da Cançella de Mamoas a el pertesçentes ennos ditos

lugares de San d’Ereçon et de Fonte Cova et enna dita frygrysya et en seus tryminos

por parte dos ditos Marya Eans et Fernan Touro, et le pagedes os novos dellas dos

tenpos passados partyndole et estremandole as ditas herdades ben et

verdadeyramente et por juramento aos Santos Avangeos. Et por ante notaryo et

testemoyas, ou dentro enno dito trymino, vynde ante min dyzer razon dereita porque o

asy non devedes fazer, se non, pasado o dito trymino endeante, ponno en vos sentença

descomoyon em este presente escripto.

Dada en santiago, quynce dyas do mes de dezembro, anno Domini Mo CCCC XX

et nove.

Stepha<n>us thesoreus (sic), Iohan Domingues.

Et a dita carta et a dita carta (sic) asy liiuda et publycada a os sobreditos en ella

contiiudos que presentes estavan conmo o dito Vaasco en nome do dito Pero Leyteyro,

el por palavra dyso que frontava et requerya as ditas testemoyas que le amoestrasen

(sic) et estremasen et partysen et estacasen et metesen as ditas herdades, casas,

casares, viinnas, chantados et arvores ontre marcos et devysoos, que ao dito Pero

Leyteyro de dereito pertesçyan en San d’Ereçon et et (sic) en Fonte Cova et ena dita

frygysya et en seus termynos por parte dos ditos Marya Eanes et Fernan Touro, et

espeçialmente enno agro da Cançella de Mamoas que a elles peretensçya ennos


147 Podería tratarse de Fernán Tovio (vid. doc. 1), ainda que mal copiado, co ui –facendo o u valor de v– coma ur.

148 Cinco ou seis letras.



- 142 -

sobreditos lugares et cada huun delles, para as fazer logo escuyr, et que dysesen a

d[...]149 verdade por juramento dos Santos Avangeos, et por vertude da dita carta do dito

juyz et fazendo estas ditas testemoyas asy que faryan ben et dereito; et non no

querendo asy [...]s150 fazer que el protestava de os acusar por la dita carta descomoyon

por ante o dito juyz en nome do dito Pero Leyteyro, et desto en conmo o asy dyzya et

frontava et requerya as ditas testemoyas que presentes estavan que pedyan a min,

notaryo, testemoyas para gardar do dereito do dito Pero Leyteyro.

Et logo as sobre ditas testemoyas que presentes estavan por palavra todas en

senbra, estando ajuntadas en huna voz, dyseron que elles que obedyçyan a dita carta

do dito sennor et do dito juyz et con toda aquella reverençya que en dereito podyan et

devyan et que era logo todas prestes et presentes para fazer o dito juramento et para

amostrar et apeegar et escuyr as ditas herdades a o dito Pero Leyteyro. Et logo eu, dito

notaryo, de meu ofyçyo tomey juramento a os Santos Avangeos segundo forma do

dereito as ditas testemoyas que presentes estavan et a cada huna dellas sobre sy, que

ellas et cada huna dellas ben et verdadeyramente elles dysesen verdade en feyto das

ditas herdades do que soubesen et que vyron et oyron dellas, et ellas asy fezeron logo

o dito juramento a os Santos Avangeos, et por lo dito juramento asy feyto et dito elles et

cada huun delles dyseron esto que se aquy adeante sygue:

Fernan de Castro, prymeyra testemoya, jurado a os Santos Avangeos, et por lo

dito juramento preguntado por las herdades, casas, casares, viinnas et arvores que a o

dito Pero Leyteyro de dereito pertesçyan en San d’Ereçon et en Fonte Cova et enno

agroo da Cançella de Mamoas et enna frygysya de San Viçenço et en seus tryminos,

hamontes et afontes poor parte dos ditos Marya Eanes et Fernan Touro, et logo esta dita

testemoya, que presente estava, el dyso que por lo dito juramento que el asy avya feyto

que el que oyra dyzer que enno casal que chaman da voz de Pero de N[y]ne, que jaz

em Fonte Cova, que el oyra dyzer a seu padre, Aras de Castro, et a outros moytos

homes, que se partya asy que facan (sic) del todo quatro quartos, et de huun quarto et

meo que o den a Pero de Nyne por seus avoos, et ho outro quarto et meo que o den a

Fernan Tovyo et huun quarto que o den a Fernan Lourenço, juyz que [he] de

Postomarcos, et que o dito casal que era asy con seus yrmaos herdeyro em Fonte Cova

et en seus tryminos, et hamontes et afontes, et mays dyso esta testemoya que a leyra

da Cançella de Mamoas que vay topar enna mamoa de Vilarynno et vay ao longo do

camino et outro agroo que brytou Pero de Nyne em Tosonelo, et o qual agroo ora lavra

et ten et trage Pero de Ben, seu fyllo, et que som deste casal, et mays dyso esta

testemoya que en Sorybas que yaz huna tença et enna fonte de Fer[...]do151 huna


150 Dúas letras.




- 143 -

cortynna, et yaz contra ho castro de Fonte Cova et mays a o esqeyro de Cornoa (?)

huna tença et que torna a o collo da fonte contra o ryo, et mays ho casal grande da Edra

que se parte em terços, et den huun terço ha Gonçalvo de San Viçenço, et os outros

dous terços que os den a voz de Fernan Tovyo, et mays todas las arvores de

castynneyros et das outras arvores que se partyan et os froytos delles, conmo os outros

herdamentos que eran do dito casal et que os cortaron et tallaron et defroytaron Pero

de Nyne et seus fyllos et huna vynna que lavrava o dito Fernan de Castro que dyzya

que era toda enteyra de Fernan Tovyo, deste cabo o ryo et que ora yaz em Mato; et

mays dyso que as outras herdades que as amoestrarya et apegarya quando conpryse,

et agora que de mays que se non acordavan nen sabyan salvo esto que dito el dito avya

et que a salvo le fycase despoys do que el acordase de o dyser et declarar et amostrar

et apegar a o dito Pero Leyteyro quando et cada que el veese a os ditos lugares et a

dita frygysya ou outro em seu nome, et que protestava que por ende el que non caese

nen encorrese en escomoyon nen en penna por la dita carta.

Pero de Nyne, segunda testemoya, jurado a os Santos Avangeos et por llo dito

juramento preguntado dyso esta dita testemoya que ho casal da voz de Pero de Nyne,

que he en Fontecova, da frygysya de San Viçenço, et que se partya asy que den huun

quarto et meo ha Marya de Lagoa, sua madre, et outro quarto et meo a Fernan Tovyo

et huun quarto a Fernan Lourenço de Vereyro, et estes que eran herdeyros em todas

las herdades, casas, casares, vynnas, chantados, amontes et afontes que som en este

casal, et voz de Pero de Nyne e Fonte Cova et en seus tryminos, et de mays que o Agro

da Cançella conmo yaz agora çementado et outro que yaz en Fraga, que he desta voz,

et que o vyra lavrar et teer et husar a sua madre, Marya de Lagoa, et a Iohan Manso;

et as outras herdades et casas et casares et vynnas et chantados et arvores que

amostrarya todas et as apegarya quando mester fezese, que agora que as non poddya

apegar por medo que dyso que avya de seus fyllos, et por ende que non caese en

escomyon nen en penna alguna por la dita carta.

Garçya Pryon, terçeyra testemoya, jurado a os Santos Avangeos, et por lo dito

juramento preguntado por las sobre ditas herdades, dyso que el que vyra ha Marya

Eanes et a seus teedores teer et husar et levrar a vynna que ora esta en Fonte Cova

chantada et murada que ora lavrava Fernan de Castro et outra que yaçya em Mato, et

mays he do casal de Pero de Nyne et que Marya Eanes que avya huun quarto et meo

et Pero de Nyne outro quarto et meo, et ho outro quarto que era de Fernan Lourenço do

Vereyro, et que era este casal desta voz herdeyro en Fonte Cova et en seus tryminos,

amontes et hafontes; et de mays dyzya que el por lo juramento que feçera que non

sabya.

Iohan Alvarote, quarta testemoya, jurado a os Santos Avangeos et por lo dito

juramento preguntado en razon das sobre ditas herdades, dyso esta dita testemoya por



- 144 -

la dita jura que vyra a Marya Eanes et a seus tendores teer et lavrar et levar et husar et

posuyr a vynna que ora esta en Fonte Cova que yaz [a p]ar do ryo et que a lavra Fernan

de Castro, et que huun agroo que ten Pero de Ben que o brytou Pero de Nyne et seus

fillos, et que talavan et cortavan dos castynneyros et arvores deste casal, et que fazyan

madeyras et sa[c]avan et as vendyan, et que do mays que non sabya.

Roy do Mayo, qynta testemoya, jurado a os Santos Avangeos, et por la dita jura

preguntado sobre los ditos herdamentos, dyso esta dita testemoya que el que vyra a

Marya Eanes et a seus te[ndores t]eer et lavrar et husar huna vynna que yaz deste cabo

o ryo de Fonte Cova et que a lavra agora Fernan de Castro, et outra herdade et agra

que foy vynna que jaz en Mato de aquele cabo o ryo, et mays huun agroo que brytou

Pero de Nyne et seus fyllos, et ha Fernan Lourenço por la voz do casal de Pero de Nyne

et teer et husar et coller et defoytar, et de mays non sabya.

Afonso do Moynno, sesta testemoya, jurado a os Santos Avangeos et por la dita

juramento (sic) preguntado por las sobre ditos herdamentos, dyso esta dita testemoya

que el que oyra dyzer a Pero de Nyne, seu padre, que o agroo da Cançella de Mamoas

que o vyra lavrar a Iohan Marcos Manso et ha sua madre do dito Pero de Nyne, Marya

de Lagea, conmo el yaz da Morroça de yunto con a cançela et conmo yaz yunto con o

caminno de Longo et vay topar enna Pedra do Agro, que roçou Aras de Velles, et de aly

que vay topar a çyma do monte por cabo da Pedra da Nay, et que era todo deste casal

et que asy o partyan o dito agro. Et outrosy que oyra dyzer o dito Afonso do Moynno ao

dito Pero de Nyne, seu padre, que o dito Fernan Tovyo que era herdeiro enno dito casal

de Aras Eanes Corna en Fonte Cova por huna voz et outra et enna voz de Pero de Nyne

por outra voz, et que tynna huna tença por lo casal de Aras Eanes enna testa do Agro

de Mamoas, conmo yaz de longo et segundo que yaz o camino sobre la fonte de Pero

Ollo, et vay topar enno paramo de Vylarynno. Et outrosy dyso mays esta testemoya que

o casal de Aras Eanes que a meadade del que era et yaz contra huso que he da voz de

Aras Eanes des contra o camino et des contra çyma o monte que a outra meadade del

que he da voz de Pero de Nyne de seu casal, segundo que esta este casal agora

levantado et entre paredes, con suas prazas et quynteyros, et segundo que esta agora

en Fonte Cova et yaz yunto con a vynna que lavra agora Fernan de Castro, et dyso esta

testemoya que veese o dito Pero Leyteyro a os lugares et le amoostrarya os ditos

herdamentos, et por la yura que fezera de mays non sabya, saluo esto que dito avya.

Gomes de Vyallo, setyma testemoya, yurado a os Santos Avangeos, et por lo dito

juramento preguntado por los ditos herdamentos, dyso esta dita testemoya que el que

oyra dyzer que Fernan Tovyo et sua moller que avyan huna leyra em gamcas et que ya

topar de huun cabo a cançella et do outro enna mamoa, et que oyra dyzer que a tevera

et husara Fernan Tovyo, et que avya et era herdeyro en Fontecova et en seus tryminos

et en San d’Ereçon et que asy o el oyra, de mays que non sabya.



- 145 -

Pero Gomes de Trevonço, oytaua testemoya, yurado a os Santos Avangeos, et por

lo dito yuramento, preguntado sobre las ditas herdades, dyso esta dita testemoya, por

la yura que fe[ze]ra que el que oyra dyzer a Fernan Touyo que era herdeyro enno lugar,

et ele et sua moller que teve[...]a152 vyra teer huna leyra que dyzen Mamoas et que vay

topar de huun cabo a cançella et do outro enna mamoa, et que os vira teer et husar en

Fonte [C]ova asy conmo herdeyro o dito Fernan Tovyo, et dello mays non sabya.

Aras Eanes, novena testemoya, yurado a os Santos Avangeos et por lo dito

juramento preguntado, dyso esta dita testemoya que el que oyra dyser que Fernan

Touyo que era herdeyro enno lugar de Fonte Cova et en seus tryminos, hamontes et

afontes et con todos os chantados da voz do dito casal de Pero de Nyne, et que vyra

lavrar a Pero de Nyne et agora a Pero de Ben, seu fyllo, huun agroo que brycaran desta

voz, et que vyra a Fernan de Castro lavrar huna vynna em Fonte Cova, et outra que yaz

en Mato, et que dello mays non sabya.

Afonso de Castro, dezena testemoya, yurado a os Santos Avangeos et por lo dito

yuramento preguntado, dyso esta dita testemoya que el oyra dyzer que Fernan Tovyo

que era herdeyro enno lugar de Fonte Cova, enno casal de Pero de Nyne et en todas

las suas herdades, casas, casares et vynnas et chantados, amontes et afontes et en

seus tryminos, que o dito casal de dereito pertesçya em Fonte Cova, et que vyra hy

lavrar huna vynna a Fernan de Castro et a Pero de Nyne huun agroo, et que o lavrava

agora Pero de Ben, et que vyra hy tallar moytos castynneyros et arvores et defroytar ata

aquy a Pero de Nyne et a seus fyllos, et que por la yura que fezera que dello mays non

sabya, salvo esto que dito avya.

Fernan d’Alvarote, onçena testemoya, yurado a os Santos Avangeos, et por lo dito

yuramento preguntado por los ditos herdamentos en çyma contyudos dyso esta dita

testemoya que por la yura que fezera que el que oyra dyzer que Pero de Nyne que

brycara huun agroo enno casal que chaman de Pero de Nyne, et que era herdeyro en

duas herdades et casas et casares et vynnas et chantados, amontes et afontes enno

casal de Pero de Nyne en Fonte Cova et em seus tryminos, et que los vyra teer et tallar

et cortar a o dito Pero de Nyne et [con] seus fyllos hy moytos castynneyros et madeyras,

et vender et defroytar, et dello mays non sabya salvo esto que dito avya por la yura que

esta testemoya fezera.

Et de todo esto conmo asy pasou et as sobre ditas testemoyas por lo dito

yuramento dyseron, o dito Vaasquo, ome do dito Pero Leyteyro, pedyo a min, dito

notario, testemoya para gardar do dereito do dito Pero Leyteyro.

152 Dúas ou tres letras ao final dunha palabra e outras dúas ou tres ao comezo da seguinte.



- 146 -

Testemoyas que a esto foron presentes et vyron yurar as ditas testemoyas Gomes

Lourenço do Vereyro, Gonçalvo Grande de Goyaes, Aras de Velles, Lopo de Paçoos,

Roy Gago, Martyn Romeu de San d’Ereçon, Iohan da Sylva, alfayate, et Iohan, fyllo de

Afonso Vydal de Paaços, et outros.

Et eu, Rodrigo Rodrygues, escryvan de noso sennor el rey et seu notario publyquo

em sua corte et en todos los seus reynos, a esto que dito he, con as ditas testemoyas

presente (signo) foy et confyrmo et escr<i>vyn, et aquy meu nome et synnal ponno que

tal he en testemoyo de verdade.

5

1432, abril, 14. Sl.

Venda de Juan Alvarote e o seu irmán, G. Peón, a Pedro Leiteiro, mercader

compostelán, de unha leira de viña no lugar de Sandrenzo, freguesía de San Vicenzo

de Cespón. Unha venda realizada por prezo de trescentos marabedís.

C.- ACS, 69, legajo 1, fol. 137r-138r.

6

1432, abril, 14. Sl.

Venda de Juan Alvarote, veciño de Veramo, do agro que chaman Vilariño, no lugar

de Sandrenzo, freguesía de San Vicenzo de Cespón, a Pedro Leiteiro, mercader

compostelán, por prezo de cincuenta marabedís.

C.- ACS, 69, legajo 1, fol. 138r-v.



- 147 -

7

1438, maio, 16. Sl.

Venda de Roi de Maio de Sandrenzo e a súa dona a Pedro Leiteiro, mercador

compostelán, da metade dos vintesete castiñeiros que posuían no lugar de Fontecova,

xunto con outros castiñeiros en Fonte Abaixo, freguesía de Cespón, todo por prezo de

sesenta marabedis.

C.- ACS, 69, legajo 1, fol. 140v-141r.

8

1440, novembro, 3. Pazos (Santa Baia de Boiro).

Acordo entre entre o mercador compostelán Pedro Leiteiro, por unha banda, e Roi

Maio e Fernán Alvarote coas súas donas, por outra, encol de diversos bens e

propiedades en Porto do Castro, Agro das Mámoas e Fontecova, na fregresía de San

Vicenzo de Cespón.

A.- ACS, S 15/66-1º. Orixinal. Pergameo. 395x295 mm.

Era do anno do naçemento de Noso Sennor Ihesu Christo de mill et quatroçentos

et coreenta annos, tres dyas do mes de novembro, eno lugar de Paaços do Boyro,

fregresia de Santa Vaya do Boyro.

Sabean todos quantos este contrauto viren como esta he aviinça et conposiçon

que debe durar et valer para todo senpre ontre min, Pero Leyteiro, mercador vesyno da

çidade de Santiago, que faço por min et por todas minnas vozes, da huna parte, et eu,

Roy de Mayo de Sandereço, por min et en nome de mina moller, Costança Fernandes,

por la qual me obrigo faser et dar outorgamento so a pena a juso contyuda, et eu,

Fernan Alvarote, fillo do dito Roy de Mayo, por min et por mina moller, Tarasia Fonso,

da outra parte, por los quaes nos obrigamos de dar outorgamento a todo tenpo so a

pena adyante contyuda. Por quanto avemos et entendemos a aver nos, partes,

contenda sobre las herdades brabas et mansas do lugar de Fonte Cova, que he ena

freygresia de San Viçenço de Sespoon, de que nos et qada huun de nos dizemos que

somos herdeyros por tal de nos partyr de pleitos et contendas viimos a a tal aviinça e

conpusisoon adiante contyuda en esta maneyra: que eu o dito Pero Leyteyro et mina

moller et mias vozes, avemos de aver sen enbargo de vos, os ditos Roy de Mayo et

Fernan Alvarote, et vosas molleres et bosas bozes, todas las cortynas et herdades,



- 148 -

labradias et brabas et ribeyras, que jazen eno dito lugar de lo porto do castro, como ben

o camyno dereyto para Santa Baya por contra fondo ata a brana como vay so o camyno.

Item mays as casas et eyra en que vos o dito Fernan Alvarote agora morades, segundo

que a dita eyra et cortyna vay de longo segunda van as vinas de çima. Item mays os

castyneyros et salgeyros que eu, o dito Pero Leyteyro, conprey a Juan Alvarote et a

Garçia Pion et a vos, o dito Roy de Mayo. Item mays o agro das mamoas, que eu

conprey a Juan Alvarote, et a leyra que jaz a par de la cançela de Sandereço, que me

perteeçe por Fernan Tobio, et a herdade de Cornoo que foy de Fernan Tobio, que por

myn agora trage Gonzalo de Paradela. Item mays çinco oytavos do casal que foy de

Pero de Nyne. Iten mays toda a vina que por min tragya Fernan de Castro et agora trage

Pero de Ben de Sandreço, segundo que jaz so o dito camyno con mays a meatade da

bina de sobre la dita eyra, que agora por min trage o dito Fernan Alvarote, que conprey

de Juan Alvarote et de Garçia Pion, o qual todo a min perteeçe a min (sic) o dito Pero

Leyteyro, por lo casal que foy de Fernan Tobio et de Pero de Nyne por conpras et

gaanças et outras razoos.

E das outras herdades brabas et mansas et cortynas et arvores que fican et estan

sobre lo dito camyno et destes outro cabo do riio en os termynos de Fonte Cova, que

se partam en esta gysa: que eu o dito Pero Leyteyro et mynas boses aja os dous terços

entregamente e bos, os ditos Roy de Mayo et Fernan Alvarote, et vosas molleres et

vosas vozes, que levedes et ajades a outra terça parte entregamente, con mays o agro

da Fonte de Bilarino, que fica con o dito Roy de Mayo et Fernan Alvarote; et se alguas

cousas eno dito lugar gaanaremos por qualquer razon des aquí en dyante, que eu, o

dito Pero Leyteyro, que page os dous terços de toda custa que custar et aja os dous

terços de todos los ditos gaanos e vos, os ditos Roy de Mayo et Fernan Alvarote et

vosas molleres et vozes, que pagedes o terço das ditas custas et ajades huun terço dos

ditos gaanos, segundo et ena maneyra que partymos o al; et esto se entenda que a de

seer delo Porto de Cornoo, que he eno portelo da agra de Sandreço para Fonte Cova

et en todos [os ditos] termynos, amontes et afontes. Item fica mays aos ditos Roy de

Mayo et Fernan Alvarote et suas molleres et vozes, de melloria, huna cortyna pequena

en Camano, posan deytar sen maliçia huun çoramyn de linaça, aqual co[rtyna] esta

sobre lo camyno que ven de Sandreço para Fonte Cova por onde ben a agoa, et dali

que se torne bia do castyneyro moutyno, et por esta cortyna sobredita fica a o dito Pero

Leyteyro todo o alargamento que fe[zer] et alargar o dito Fernan Alvarote ena bina que

ten arrendada de min, o dito Pero Leyteyro, eno dito lugar de Fonte Cova.

E esto que dito he, et todas las cousas contyudas en esta aviinça et conposyçon

que ontre nos et nosas vozes fazemos et outorgamos para senpre, seja firme et balla

para todo senpre et jamays. A qual outorgamos nos, as ditas partes, et prometemos todo

asy teer et conprir et agoardar et fazer saa et de paz, defendendonos a dereito contra

todas las partes contrareas que contra nos foren enas cousas en que asy somos



- 149 -

yrmaaos. Et non yremos contra elo nen parte delo en nynguun tenpo que seja so pena

de dous mill maravedis desta moeda vella branca, en tres dineyros, que queremos que

page a parte de nos que contra elo for ou pasar a parte que lle estever et o conprir et

agoardar, et a pena, paga ou non paga, todavia que este contrauto et aviinça et

conposiçon fique firme et valla para todo senpre.

Testemoyas que foron presentes Pero Afonso da Pobla do Dean et Juan Peres,

criado de Pero Leyteyro, et seu conpaneyro Gonzalo Yanes et outros.

Eu Gomes de Nemancos, notario publico jurado en terra de Postmarcos por lo

sennor arçebispo don Lopo, et egllia de Santyago, que a esto presente foy, con as

testemoyas, et aquí todo escripvin et meu nome es sygnal pono que tal he. (Signo).

9

1445, xaneiro, 22. Sl.

Declaración de propiedades e límites en Fontecova, San Vicenzo de Cespón, que

tiñan pertencido a Pero de Nine.

C.- ACS, 69, legajo 1 nº 3, fols. 391r-392r.

(Fol. 391r) Anno de mill et quatroçentos e coreenta e çinco anos, XXII dias de

janeyro. Estas son as herdades que Alonso de Moyno declara en Fonte Cova e en seus

terminos, que se parten os terminos da vila por la moroça de Pero Poldrineiro a dereyto

as leyras travesas de Gomesende e conmo ven por las testas das leyras de Coronoo a

dereita a pedra que esta na vinna de Avoy que ten Pero de Ben; e daly a dereita a o

soolo da fonte de Briçan e daly adreçadamente a a pedra de Elvira Barata, e da pedra

de Elvira Barata a dereito a a pedra gorda e da pedra gorda a dereito a o auteyro

soveroso e de aly a dereyto ha agoa do sexo e da agoa do sexo a dereito a lagea de

pera escripta, et daly a dereito ao agro de Vilarino, que labrava Pero Gomes, e daly a

dereito a pera de Nay, e de pera de Nay a dereito a a moroça de Bouçafría, e daly a

dereito a a dita moroça de Pero Poldrin, que esta enas testas das leiras de Gomesende.

Iten estas son as teenças de casal de Pero de Nyne de Fonte Cova que oyran

diser que eran suas. Iten a leyra do sebeyro que jaz ena agra de Fonte Cova de Cyma

de sobrelo camino, como vay topar a dita leyra segundo que bay a agra topar ena vina

dos Alvarotes de longo, e da outra testa vay topar eno castyneyro taral que chaman

Brana de Fonte Cova. E dyseron que esta dita leyra que levara huun çaramin de millo.



- 150 -

Iten mays outra teença que jaz onde Fernan Alvarote ten a eyra como ven de longo a

longo a vina dos Alvarotes, e d’ancho segundo he a casa que esta eno meogo do fieyro

das casas en que mora Fernan Alvarote; e esta dita casa do meogo en que entesta a

dita leyra he desta voz e casal de Pero de Nyne. Iten a cortynna de Pumar de terças

como ven de longo topar ena casa en que mora Fernan Alvarote, e dali vay a so pee ao

rio que chaman o porto da labandeyra e jaz de lo/ (fol. 391v) ngo a longo con a vina de

Pero Leyteyro, salvo que jazen ontre a dita cortyna e a vina tres margeas da voz das

clegas, e a dita cortyna que ven dancho topar afesto onde estavan os casaas das

clegas, onde ten Fernan Alvarote a orta a tan longa de huna parte como da outra, que

he do dito casal de Pero de Nyne toda. Iten mays o terreyo a que chaman vina vella,

que jaz da outra parte o rego, asy como jaz murada e valada, e vay topar de lo rego e

vina de Pero Leyteyro ao outeyro da bouça he toda do dito casal, e mays çinco margeas

ena teença a que chaman de Sorribas eno medeo da (sic) ditas teenças de Sorribas; e

vay de longo das detesta enas erdades de Cornooa e da outra testa vay topar enas

herdades de Santiago, que labra Gonzalvo de Paradela. Iten junto con a fonte de

Fernande huun tallo a que chaman dos rapazes. Iten mays o agro a que chaman de

Tosonelo, desta voz.

Iten mays dyseron os ditos Alonso do Muyno e Fernan de Castro que estos son os

castyneyros desta voz: logo o castyneyro nobeo e outro Gonçalvo, que estan junto con

a fonte de Tosar, e abaixo outro castyneyro taral a que chamavan do carril, e mays dous

nuvios que estavan abaxo ena agra que labra Fernan Alvarote, e mays o castyneyro

taral do Sebeyro, e mays adyante para via da Brana outro cova doutro castyneyro

verdeal, e mays os tres cartos do castyneyro taral da Brana, e mays o castyneyro

mourino de So a Torre, e ontre brabo junto con el, e mays adyante para via da Agra do

Sexo dous castyneyros, hun mourino e outro noveo, e mays ena outra touça da alende

dous castyneyros noveos e huun mourino,e mays a meatade de outros dous

castyneyros taraas. Et mays ena brana de Fonte Cova j[un]to con o rio outro castyneyro

verdeal, e mays o castyneyro taral de Fonte Armyna, e mays outros dous castyneyros

en / (fol. 392r) [esta](?) junta da vina por onde van a agoa da Fonte Armina ao rio, e

mays o castyneyro taral da Bouça, e mays o castyneyro gonçalvo da Bouça e mays o

castyneyro noveo do Porto da Labandeyra, e mays o castyneyro taral da mesa, e mays

o houtro taral de par dele, que esta para via do porto do castro, e mays outro castyneyto

gonçalvo que estava ao enfesto, junto con o rego da Fonte de Fernande, e mays o

castyneyro noveo da Fonte de Fernande, e mays outro mouryno que estava eno rego

da Fonte de Sapos, e mays a meatade do castyneyro luzal do ollo da Fonte de Cornooa,

e mays onde Fernan Alvarote fez o lagar a maao de çima da cortyna do çidralo outro

castyneyro verdeal, e mays contra onde mora Fernan Alvarote huna nogeyra, e mays a

figeyra que esta a porta donde mora Fernan Alvarote.



- 151 -

E estas ditas herdaeds \e casas e/ e (sic) arvores son desta voz e casal de Pero

de Nyne de Fonte Cova, e hanse de partyr en esta maneyra: çynco oytavos a Pero

Leyteyro e tres oytavos a Pero de Ben e Afonso do Muyno.

E esto fezeron os ditos Fernan de Castro e Afonso do Muyno por juramento dos

Santos Avangeos por ante min, Gomes de Nemancos, notario, que sabian que era

verdade porque o oyran Ares de Castro, padre de Fernan de Castro, e a Maria

Domingues, sua moller que foy, e Maria da Lagoa e o dito Afonso de Muyno, que asy

llos amostrara seu padre e llas viron teer a o dito seu padre Pero de Nyne e a jurar por

suas; e demays que eran herdeyros amontes e afontes eno brabe con os herdeyros.

Testemoyas que foron presentes Ares Yanes de Sandreço e Pero Franquino e

Juan Pascoal, moradores da freygesia de Santa Baya, e outros.

10

1464.

Dereitos que a Igrexa de Santiago posuía en San Vicenzo de Cespón integrados

na tenza do couto de Santa Baia de Boiro.

A.- ACS, CF 16, fol. 106v-107r.

(Fol. 106v) Item ha mays et lle perteesçe a a dita teença huna dereita que se

chama o trigo cooresmal, o qual se paga en çertas flegresias çircumvesinas do dito

couto et en çertos lugares, et pagavase por cuncas. Et a medida da cunca por que se

pagava soya estar enno dito couto, et era d’arameo, et perdeuse, et agora os que son

obligados de pagar o dito trigo estan en custume de pagar por cada cunca dous

dineiros. Et os lugares que pagan o dito trigo et a contia das cuncas que cada huun paga

son os seguintes:

San Viçenço de Sespoo.

Item ha enna flegresia de San Vicenço de Sespoo, enna aldea de Comba, sesenta

cuncas. /

(fol. 107r) Item ha enna aldea de Sespoo sasenta cuncas.

Item ha enna aldea de Valdmayor saasenta cuncas.

Item ha en Sendereço sasenta cuncas.



- 152 -

[...]

Item ha mays et lle perteesçe a a dita teença enna flegresia de San Viçenço de

Sispoo, enno lugar de San Viçenço de Sispoo, enno lugar de Sendereço çerta herdade,

a qual esta entre marcos, et tena en renda Fernan Martines D’Aaron, et paga de cada

anno por ela quatorze maravedis a o teençeiro.

[...]

Item perteesçe mays a esta teença de Santa Vaya de Boyro, enna flegresia de San

Viçenço de Sispoon, enno lugar de Santdereço, huna vinna que se chama A Regeenga,

et mays çertas leyras de herdade enno dito lugar que chaman a As Regeengas; et son

das mellores et en boos lugares, que estan enno dito lugar de Senderesço. A vinna esta

agora aforada por lo terçio en salvo a o Cabildo do vino que Deus en ela der. Et as leyras

por lo quarto do pan que en elas Deus der. Et ten agora este foro Alvaro do Allo, morador

enno dito lugar de Senderesço.

11

1464.

Posesións de Pedro Leiteiro en San Vicenzo de Cespón integradas na tenza do

couto de Santa Baia de Boiro, da Igrexa de Santiago.

A.- ACS, CF 16, fol. CXXIVv-CXXVr.

(Fol. 124v) Recontamento das herdades que Pero Leyteiro ha en Fonte Cova et en

Sanderenço, da flegresia de San Viçenço de Sispoon.

Primeiramente toda a vinna que jaz so o caminno que vay de Sandereço para

Fonte Cova et para Santa Vaya, segundo que jaz murada et cerrada de pedra, et se

estrema contra fondo por lo ribeiro do rego, a qual agora de min ten aforada Pero de

Ben de Sandereço. Et ha de dar o terço en salvo, et despoys de meu falesçemento o

quarto.

Iten da outra vinna que jaz sobre lo dito caminno et sobre las casas tirando huun

quarto que dizen que y ha Santiago do al que fiqua (sic), ha o dito Pero Leiteiro os dous

tercos (sic) por la compra que fezo de Iohan Alvarote et de Garcia Peon. Et ha mays o

resio donde se desfezo o pardineiro contra Sandereçon et tenna arrendadada Fernan

Alvarote. Et ha de dar o terço en salvo et despoys o quarto.



- 153 -

Iten ha mays o dito Pero Leyteiro enteiramente toda a herdade et cortinnas bravas

et mansas que se comesçan des lo porto do rego do castro como corren so o dito

caminno que ven de Sandereço para Santa Vaya ata a branna. Todo he do dito Pero

Leyteiro des lo dito caminno abaixo fasta a dita branna.

Iten ha mays toda a casa et corte que estan en huun fieiro sobre lo dito caminno,

en que agora mora o dito Fernan Alvarote con a leyra et cortinna que esta junto con a

dita casa, segundo corre des lo caminno a çima. Et se estrema da vina da vina (sic) de

çima et vay de longo tanto como as chousas da dita vynna contra Santa Vaya.

Iten ha mays os çinquo oytavos entregamente do casal que foy de Pero de Ayve

et de Fernan Tovio; et os tres oytavos son de Pero de Ben et de seu yrmaao.

(fol. 125r) Iten mays todo o agro das mamoas con seus resios que comprou de

Iohan Alvarote.

Iten ha mays huna leira a cançela de Sandereço.

Iten mays a herdade de Cornos, que por mi trage Gonzalvo de Paradela.

Iten mays os salgeyros et castineiros que comprou de Garcia Peon et de Roy do

Mayo et de Iohan Alvarote en Fonte Cova et seus terminos, todo esto de suso he de

Pero Leiteiro enteiramente.

Fonte Cova. Iten todas las outras herdades et cortinas et montes bravos et mansos

et arvores que fiquan sobre lo dito caminno, et do outro cabo o rio ennos terminos de

Fonte Cova ha de aver o Pero Leiteiro os dous terços entregamente, salvo do agro da

fonte de Vilarinno, et Ruy do Mayo et seu fillo Fernan Alvarote outro terço.

Pasou este contracto por Gomes de Nemancos, notario, o anno de mill et

quatroçentos et quoreenta annos, a tres dias de novembro.

12

1468, xaneiro, 11. San Vicenzo de Cespón.

Requerimentos realizados polo arcebispo de Santiago don Alonso de Fonseca II

aos veciños da fregresía de San Vicenzo de Cespón, así como a os de San Martiño de

Oleiros, San Xiao de Artes, Santa María de Xuno, San Pedro de Muros, San Andrés de

Cuxe, San Xoan de Macenda, San Sadurniño de Guiar e San Martiño de Miñortos para

que volvesen á obediencia do seu señor natural, o arcebispo compostelán, do que eran

vasalos, e non seguisen aos sublevados na revolta.



- 154 -

A.- ACS, LD 19/22. Orixinal. Papel. 307x213 mm. Cub. + 4 fols. + 1. Castelán. Bo

estado.

Rex.- SÁNCHEZ SÁNCHEZ, Xosé M., A Colección López Ferreiro do Arquivo-

Biblioteca da Catedral de Santiago, Santiago de Compostela, doc. 269. Inéd. depositado

no Arquivo da Catedral de Santiago.

(fol. 1r) En la yglisia de Sant Viçenço de Sespoo, onze dias del mes de enero, anno

del nasçimiento d[e Nuestro] Sennor Ihesu Christo de mill e quatroçentos e sasenta e

ocho annos. Estando presentes Fernan Munis et Fernan Romeu de Riba de Mar e Alvaro

do Allo e Pero Paes e Gomes de Sespoo e Estevo de Nini e Lopo de Sespoo e Juan de

Sespoo, moradores en la dicha feligresia de Sant Vicenço. E estando otrosy presentes

Juan de Sant Anton, morador en la feligresya de Sant Martino de Leyros, en nome da

dita feligresya e das feligresyas de Sant Giao d’Ares et de Santo Esydio, e Juan Seco,

morador en la feligresya de Santa Marina de Juno, en nome da dita feligresya e da

feligresya de Sant Pedro de Muro, e en presençia de min, el notario e testigos de yuso

escriptos, paresçio ende presente Pedro de Servande, jurado de la villa de Muro e

vecino da vila de Noya, criado del muy reverendo in Christo padre e sennor don Alfonso

de Fonseca, arçobispo de Santiago; e dixo a los sobredichos que por quanto el tenia

poder del dicho sennor arçobispo para recabdar todas e qualesquer rentas pertençentes

al dicho sennor por rason de su dignidad e mesa arçobispal, del qual dicho poder mostro

vn trasllado sygnado de Juan Gomes de Vilaminde, notario de nuestro sennor el Rey e

notario, otrosy, de la villa de Noya, segund que por el pareçia, e dicho que en nome do

dito sennor arçobispo e por virtud del dicho poder, afrontava e requeria a los sobredichos

\que/ presentes estavan, e a los otros absentes moradores de las dichas feligresias, que

por quanto ellos e cada uno dellos eran vasallos e suditos de la iglesia de Santiago e del

dicho sennor arçobispo por razón de la dicha su dignidad arçobispal, e fasta aqui

vinieran con otros sennores poderosos que los tenian tiranisados e por fuerça contra

toda rason e justiçia, faziendolos yr con armas contra la dicha yglesia de Santiago e

prelado della, cuyos vasallos e subditos er[an], non acatando nin mirando el themor de

Dios ni del Santo Apostol, que es defensor patron de las Espannas, que ellos de aqui

adelante biviesen e fuesen vasallos de la dicha yglesia de Santiago e del dicho sennor

arçobispo, segund eran obligados, e non con outro sennor ninguno, e le recudisen de

aqui adelante con todas las rentas, reditos e probentos e dereyturas de las dichas

feligresyas, segund que recudieran a sus anteçesores; e faziendolo asy que farian bien

e aquello que devian et de derecho eran obligados. E lo contrario faziendo que el en el

dicho nombre protestava contra ellos e sus bienes, que fuesen obligados a todos dapnos

et males que se de aqui pudiesen seguir.

E los sobredichos moradores en las dichas feligresyas, todos juntamente, por sy e

por los otros moradores de las dichas feligresyas, porque se obligavan dixieron que



- 155 -

ellos eran prestos e les plasia de bevir con la dicha yglesia de Santiago e perlado della,

e non con outro sennor ninguno e que de aqui adelante, por agora e de agora por

entonçes para syempre, se avyan por vasallos de la dicha yglesias de Santiago e del

dicho sennor arçobispo en su nombre; e que prometian e juravan de le prestar aquella

fidelidad e obediençia que devian, asy conmo a su sennor natural, e conplirian sus

cartas e mandamientos de su señoria e de aquellos que su poder oviesen e le recudirian

con todos los / (fol. 1v) frutos, rentas, reditos e proventos e sennorios de las dichas

feligresias, segund que mejor e mas conplidamente recudieron a sus anteçesores et

yglesia de Santiago, e que de aqui adelante no bivirian con otro sennor ni obedeçerian

salvo al dicho sennor arçobispo, et que pedian al dicho Pedro de Servande en el dicho

nombre que asy los reçibiere en garda, proteçion e amparo del dicho sennor arçobispo

e yglesia de Santiago.

Et el dicho Pedro de Servande en el dicho nombre dixo que asy los reçibia e reçibio

por vasallos e servidores del dicho sennor arçobispo e yglesia de Santiago, et que

prometia e se obligava e obligo, e fizo juramento e pleito e omenaje, que el dicho sennor

arçobispo los non daria a otro sennor ninguno en su tiempo, salvo que syempre fuesen

vasallos de la dicha yglesia de Santiago, e eso mesmo les guardaria todas las

flanquesas, libertades e esençiones e preheminençias, onrras e fidalguias que ayan e

tenan en costumbre. E eso mesmo se obligo de les traer en carta patente del dicho

sennor arçobispo en que les fisese fee e segurase los non dar nin someter a otro

sennor, con vn juramento en su anima por el e por sus anteçesores.

Et de como paso los sobredichos dixeron que pedian a min, el dicho notario, e

pedieron que ge lo diese sygnado. Et el dicho Pedro de Servande, en el dicho nombre,

dixo que de conmo pasava e posesyon que tomava de las dichas feligresyas e de las

otras que ally non estavan presentes, que fasia su abto ally asy como cabeça,

juntamente con los otros procuradores que ally eran perteneçientes al dicho sennor

arçobispo, e rogava e rogo a los presentes que fuesen dello testigos.

Testigos Juan Paris, canonigo de la dicha yglesia de Santiago e Alberte de Vilela,

clerigo de la dicha yglesia de Sant Viçenço, e Gomes de Riba de Mar, juyz de Rianjo, e

Martino de Mendanna e Martin Sanches e Antonio Gomes e Juan de Cordova e Juan

Prontinno e Alfonso Vidal e Martin Patinna e Garcia de Reyno, vesinos de la dicha villa

de Noya, e otros.

Eu, Juan Ares de Figueyroa, escripvano de camara del Rey nuestro sennor et seu

notario publico enna corte et em todos los seus regnos et sennorios, en huna con os

ditos testigos a todo esto que dito he presente fuy et aqui fiz escripvir et aqui meu nome

et signo pono (signo) en testemoyo de verdade, que tal he.



- 156 -

Apéndice 2: Documentación moderna

1

1503, setembro, 11. Santiago de Compostela.

Integración na tenza de Santa Baia de Boiro, da Igrexa de Santiago, de

determinadas propiedades en San Vicenzo de Cespón que anteriormente pertencían á

Tenza Grande.

A.- ACS, CF 16, fol. 106v. Libro III de Tenzas.

Yten a onze días del mes de setembro de mill e quinientos e tres anos, en cabildo,

los señores beneficiados, de consentimiento de Fernando de Azebedo, tenençiero de la

Tenençia Grande, anexaron a esta tenençia las herdades que la dicha Tenençia Grande

tenía en esta feligresía de San Viçenco de Çespón, las quales se anexaron a la tenençia

de Santa Vaya de Boyro.

Presente Gonzalo Péres, tenençiero que la resçebió, la relaçión de las quales se

fallaron en el capítolo de la dicha Tenençia Grande.

Ésta este dito mes e ano se[…]ado153 en el libro del procuratorio.

Francisco(¿) Rodrígues, notario (rúbrica).

2

1568.

Visita arcebispal á igrexa e fregresía de San Vicenzo de Cespón.

ACS, IG 277, fol. 22v-23r. Papel.

(Fol. 22v) San Viçenço de Sespón.

153 Dúas letras.



- 157 -

154Tiene esta feligresía çien feligreses. Los frutos se hazen tres partes la una y un

diezmo. El retor las dos a la sincura. 155/La Retoría\ / (fol. 23r) La Retoría es de

presentaçión del monesterio de San Justo y la sincura es de presentaçión

eclesiástica156, en todo tiempo vale al retor su parte 150 ducados; la fábrica tiene de

renta 26 ferrados de zenteno y doçe de trigo; 157tiene una hermita esta filegresía (sic) de

San Lázaro.

3

1574, maio, 24. Santa Baia de Boiro.

O tenceiro da tenza de Santa Baia de Boiro chama a os veciños da circunscripción,

na que se atopaba San Vicenzo de Cespón, a acudir con armas a Rianxo ante un

posible ataque do exército inglés na costa.

A.- ACS, 69, legajo 1, nº 3, fols. 324r-325v.

(Fol. 324r) En la tenenza e palaçio de Paços, que es en el coto de Santa Baya do

Boyro, a veynte e quatro días del mes de mayo del año de myll e quinientos e setenta

e quatro anos, aziendo audiencia pública el muy magnífico señor Rodrigo Ares de Torás,

juez ordinario en el dicho coto e su jurisdición, por el muy magnífico e muy reverendo

señor canónigo Gerónimo de Baltanás, señor y tenençiero en el dicho coto y tenenza

por los jueces señores deán y cabyldo de la santa iglesia del señor Santiago, e el dicho

señor juez dyxo que por quanto el dicho coto y vasallos del vebían y moraban junto a la

rybera de la mar, y hera nescesario que estubiesen aperçivydos con sus armas que

tubyesen, y los que no las tubyesen para que las comprasen; e porque él hera

ynformado que por su real magestad avya sido ynviada una su real çedula a los señores

regente e oydores deste reino de Galicia, dándoles aviso como la reina de Yngelaterra

azía una gruesa armada contra su magestad y por […]158 a este reino azer todo el daño

que pudyese, que hiziesen apreçevyr todas las ciudades, vyllas e lugares deste dicho

reino para que todos los vecinos y vasallos deste reino estubyesesn apreçevydos e a

punto de guerra con sus armas para acudyr a las partes donde ubiese la necesidad,

154 Na marxe esquerda: Sin cura.

155 Na marxe esquerda: Patrón de Alba.

156 Na marxe esquerda: Presentación.

157 Na marxe esquerda: Presentación.

158 Unha palabra.



- 158 -

cada e quando que fuesen avysados. Y él, por lo que convenia a la administraçion de

la jurisdición, e del señor canónigo Baltanás, cuya hera la dicha jurisdicción y tenenza y

vien de la república, e por no yncurryr en las penas contenidas en la dicha real çedula

de su magestad, y en conplimiento della, luego allí hizo juntar los vecinos y vasallos del

dicho coto para les vesitar las armas que tenían para el dicho heffeto, e que estubyesen

apunto con ellas quando fuesen llamados; e a los que les faltasen armas mandárselas

comprar.

He hizo la dicha vesita y mandato en la forma seguiente. Primeramente:

Juan de Fonteneyze, “el biejo”, una espada y ballesta que dentro de seys días la traya.

Juan de Fonteneize, “el moço”, espada y lança que dentro de seys días la traya.

Jácome de Loxo, “el biejo”, una espada y ballesta que dentro de seys días la traya.

Martiño de Loxo, espada y lança que dentro de seys días la traya.

Alonso Álbarez, espada y lança que dentro de seys días la traiya.

Pedro de Puñariño, pedrero, espada y lanza que dentro de seys días la traya. / (fol. 324 v)

Juan Sánchez de Brión, espada y lança que dentro de seys días la traya.

Rodrigo Martínez, espada y lança que dentro de seys días la traya delante el dicho

señor juez.

Juan Díaz, espada y ballesta que dentro de seis días la traya ante su merced.

Juan de León, espada y lança, que la traya a seys días.

Juan Bo, espada y lança como es moço no los derriba.

Sebastian Bo, espada y lança, que dentro de seis días la traya.

Afonso Tobio, espada y lança, que dentro de seis días la traya ante su merced.

Catadoiro, una lança larga, lo mesmo a seys días.

Sanjuan, espada y lança, que dentro de seys días la traya.

Alberte dos Casas, espada y ballesta, que dentro de seys días traya todo.

Alonso Gómez de Bao, una lança larga, a seys días lo mesmo.

Jácome da Vila, espada y lança, que dentro de seys días la traya ante su merced.

Gregorio Liste, espada y lanza, que dentro de seys días la traya ante su merced.

Gregorio Pascoal, lança larga, que dentro de seys días la traya ante su merced.

Juan d’Outeyral, una lança larga, que dentro de seys días la traya.

Juan de Ynjerto, una lança y espada, que dentro de seys días la traya.

Domingo d’Orille, una lança larga, que dentro de seys días la traya.

Gonzalo Dobrero, espada y lança, que dentro de seys días la traya ante su merced.

Gregorio Tomé, espada y lança, lo mesmo se le manda. / (fol. 325 r)

Fernando de Souto, espada y ballesta, que dentro de seys días se le mandó la traya.

Juan do Río, espada y ballesta, mandósele lo mesmo.

Garçía Lobo, espada y lança, lo mesmo se le mandó.



- 159 -

Fajardo, una lança larga, lo mesmo se le mandó.

Jácome Blanco, lança larga, lo mesmo se le mandó.

Bartolomé Álbarez, espada y lança, lo mesmo se le mandó.

Jácome López, espada y lança, lo mesmo se le mandó.

Afonso López, espada y lança, mandóse que dentro de seis días la traya.

Juan de Ben, espada y lança, lo mesmo se le mandó.

Gregorio Vázquez, çapatero, espada y lança, lo mesmo le mandó.

Bartolomé Tarela, espada y lança, que dentro de seys días la traya.

Jácome Tarela, espada y ballesta, que dentro de seys días la traya.

Bieito Pérez, una lança larga, lo mesmo se le mandó.

Fernando de Nyne, espada y lança, lo mesmo se le mandó.

Estebo de Nyne, espada y lança, que dentro de seys días la traya.

Fernando Figero, una lança larga, lo mesmo se le mandó.

Lorenço Pose, una espada y ballesta, lo mesmo.

Juan Bieito, su hijo, espada y ballesta, lo mesmo se le mandó.

Alberte do Loxo e hijo, espada y lança, lo mesmo.

Bartolomé da Meda, una lança, lo mesmo se le mandó.

Fernando Bo, espada y lança, lo mesmo se le mandó.

Fernando González de […]mo159, espada y ballesta, lo mesmo se le mandó.

Alonso Vydal, una lança, lo mesmo se le mandó.

Bartolomé Tobio \de Çe[…]160/,una lança y espada, lo mesmo le mandó. / (fol. 325 v)

Domingo González Holero, espada y lança, lo mesmo le mandó.

Francisco, su hermano, espada y lança, lo mesmo se le mandó.

Francisco d’Ascaray, espada y ballesta, mandósele lo mesmo.

Fernando Bo, espada y lança, lo mesmo se le mandó.

Juan Colaço, el moço, espada, mandósele lo mesmo.

Juan de Teira, el moço, lança y espada, lo mesmo.

Juan Tarela, espada y lança, lo mesmo se le mandó.

Pedro de Teira, hijo de Fajardo, una lança, lo mesmo.

Gonzalo Garçía, espada y lança, lo mesmo se le mandó.

Juan do Río, hijo de Catalina Alonso, espada y lança, lo mesmo.

Gregorio Golaço, espada y lança, lo mesmo se le mandó.

Gonzalo Moñiz, espada y lança, lo mesmo se le mandó.





- 160 -

El cual dicho ayuntamiento de los dichos vasallos del dicho coto de Santa Baya do

Boyro, el dicho señor juez hizo en la forma susodicha y repartimiento de armas, según

va declarado. Y eso mandó, en precio de cada seiszientos para reparos de la cassa y

palaçio de Paços, las compren dentro de seis días primeros seguyentes, e se ayunten

e parescan con ellas delante del, y en la dicha tenenzia de Paços, para que la ley se

aga e cumpla lo que por <su> magestad les es mandado, e con aplazamiento (¿) e con

justicias. E ansi lo probeyó e mando, e firmolo; lo cual yo escrivano publico les notifiqué

a todos los sobredichos, de suso nombrados e declarados.

Testigos presentes Vilar e Juan Sánchez, criados del señor canónigo Gerónimo de

Baltanás e otros. E yo escribano doy fe que lo suso dicho pasó ansy.

Rodrigo Ares de Torres (rúbrica).

Passo ante mí, Rodrigo Fernández, escribano (rúbrica).

4

1593, febreiro, 3. Noia.

Extracto do apeo das propiedades da Igrexa de Santiago, do lugar de Fontecova,

en San Vicenzo de Cespón, integradas na tenza de Santa Baia de Boiro161.

A.- ACS, 69, fol. 443v-499r.

(Fol. 443v) Apeo del lugar de Fontecoba, sito en la felegresía de San Viçenço

de Sespón, pertheneçientes a la thenençia de Santa Baya de Boiro.

Citación al bachiller Alonso Gómez. En la villa de Noya, a veinte / (fol. 444r) y tres

días del mes de febrero de mill y quinientos y nobenta y tres años, yo el dicho escribano

y reçetor suso dicho, çité al bachiller Alonso Gómez de Villar de Francos, hijo y heredero

que fincó del licenciado Reino, vezino de la dicha villa, para ber hazer el apeo y

averiguación del lugar de Fontecoba, casas y heredades del, sito en la feligresía de San

Viçenço de Sesión, y lo más a él perteneciente que por parte del dicho cavildo de

Santiago se quiere apear en bertud de la dicha mi comisión, que le declare para que si

quisiere se alle presente al dicho apeo y averiguación del dicho lugar y ber jurar e

rreconoçer los testigos en el presentados, y si quisiere de su información en contrario y

161 Non incluímos o apeo completo pola súa grande extensión e a reiteración nas respostas das testemuñas. Así, recolle-mos a declaración máis completa e o nome do resto das testemuñas.



- 161 -

presente sus derechos, y diga de su justizia que todo ello estoy presto de se lo recibir y

admitir y le señale el dicho lugar de Fontecoba y el coto de Santa Baya de Boiro donde

entendere en hazer el dicho apeo y averiguación; la qual citación le hize en forma según

se requiere como poseedor del dicho lugar y parte ynteresante, en el qual dixo e

respondió como / (fol. 444v) uno de tres hijos y herederos que dize fincaron del dicho

liçenciado Reino, que no abía lugar ni poda proçeder el dicho apeo del dicho lugar y

heredades de Fontecoba por no tener en él como no tenía en él el dicho deán y cavildo

ninguna cosa eçepto çierta canón y pensión en cada un año, el qual él como uno de

tales tres hijos y herederos del dicho su padre no se la quitaba ni perturbaba, y dende

agora contradezía el dicho apeo y que en razón del dicho lugar y heredades de

Fontecoba con lo a él perteneciente estaba puesto demanda por parte del dicho deán y

cabildo contra el dicho liçenciado, la qual el dicho deán y cavildo debía seguir e

proseguir asta feneçer y acabar el dicho pleito, y que él y los demás hijos y herederos

del dicho su padre y el dicho su padre y otros sus anteçesores de quien tienen título y

causa, señores que fueron y son del dicho lugar y heredades con lo a él perteneciente,

todos ellos unos en pos de otros consecutivamente dende uno, diez, / (fol. 445r.) veinte,

treinta, cuarenta, çienquenta y más años a esta parte, y de tanto que memoria de

hombres no hera en contrario, estaban en quieta y paçifica posesión del dicho lugar de

Fontecoba y sus heredades y de poner e quitar casero y labrador en él y gozar e llebar

la rrenta en que lo arrendaban, en bista y consentimiento del dicho deán y cavildo y del

canónigo Baltanás, último poseedor que fue de la dicha tenencia de Santa Baya, sin que

todos ellos ni ninguno dellos lo contradixesen, y que me pedía e requería que en quanto

a este dicho lugar y heredades no me entrometiese a hazer el dicho apeo, pues

claramente me constaba estar sobre dello el dicho pleito pendiente en la dicha rreal

audiencia, pues a esta ora le notificaba la demanda dello, antes lo rremitiese a la dicha

rreal audiencia para que dello se conoçiese. Y lo contrario haziendo que dende allí

apelaba de todo lo por mí hecho y proçedido asta agora y que hiziere e proçediere

dende aquí adelante para la dicha rreal audiencia; y lo pedió por testimonio y pedió los

após/ (fol. 445v) tolos, e para ya mayor abundamiento me requería çitase a los más hijos

y herederos del dicho su padre a quien tocaba lo suso dicho y asta en tanto no le parase

perjuicio, y protestó usar de su posesión y esto respondió y lo firmó de su nonbre.

Testigos Francisco de los Ríos, criado del dicho deán y Diego Vidal, scrivano del

número de la dicha villa, el bachiller Alonso Gómez de Villar de Francos.

Passó ante mi Joan de Faillde.

[…]162

162 Citacións de testemuñas e xuramentos.



- 162 -

Declaración de testigos

Testigo el dicho Joan Gonçález, labrador, vecino del lugar de Fontecoba, felegresía

de San Viçenço de Sespón, jurisdicción de la villa de Rianjo, presentado por parte del

dicho deán y cavildo de Santiago para el dicho apeo y averiguaçión del dicho lugar de

Fontecoba, el qual después de aver jurado y preguntado por mi, el dicho scrivano y

rreçetor susodicho, dixo que hes de hedad de treinta años, poco más o menos, y no le

tocan ni yncurre en las preguntas generales de la lei que le fueron hechas, y dize el

testigo que él sabe muy bien el dicho lugar de Fontecoba de que ansí se haze / (fol.

451r) este dicho apeo y averiguaçión, porque a bibido y bibe en él y lo trae e posee el

qual dicho lugar, casas y heredades del y lo más a él anexo e perteneçiente todo

enteramente, dize el testigo questá sito e yncluso en la dicha felegresía de San Viçenço

de Sespón y dentro de los límites y demarcaçiones della, que dize hes jurdiçión de la

villa de Rianjo el qual dize el testigo que a tenido y tiene y son suyas, anexas e

perteneçientes a él las casas, heredades y propiedades siguientes163: primeramente,

una casa terrena de fuego en que el testigo dize bibe y mora y más tres casas, cortes164

y un cubierto de rrecoger bueis y carros, y más una huerta165 questá çerrada y çerrada

de por sí de muro y balo alderredor, que será en senbradura asta un ferrado y medio de

pan, poco más o menos; y más el agro166 y heredades de dar pan que se dize da Fonte,

que todo él está çerrado de por sí alderredor y anda a coltura y labrança de pan que

lleba en senbradura asta diez y ocho ferrados de pan poco más o menos; y más el agro

y heredades que se dize da Viña, / (fol. 451v) que tanbién ella anda a coltura y labrança

de pan, que todo él está çerrado de por sí alderredor de pared y balo, que será en

senbradura otros seis ferrados de pan poco más o menos; y más el agro y herdades que

se dize da Fonte Armiña, que tanbién dize anda a coltura y labrança de pan, y todo él

está çerrado de por sí de pared y balo alderredor, que llebará en senbradura asta doze

ferrados de pan poco más o menos, y en el dicho agro está sita una leira de heredad

del lugar que se dize do Pensso que traen Ares do Allo y Alonso Abráldez, que llebará

en senbradura dos ferrados de pan, y todo lo demás del dicho agro que serán los dichos

doze ferrados en senbradura y un pedaço de monte que en él está metido hes del dicho

lugar de Fontecoba, todas las quales dichas heredades de suso declaradas dize el

testigo andan a coltura y labrança de pan a una mano y oja del dicho lugar de Fontecoba

y a otra mano y oja del dicho lugar dize el testigo tiene y se labran las heredades y

propiedades siguientes: dos terçias partes entera/ (fol. 452r) mente del agro que se dize

de Riba, que parten y demarcan con heredades del licenciado Reino, vecino de la villa

163 Á marxe: Casas.

164 Á marxe: Cortes.

165 Á marxe: Huertas.

166 Á marxe: Heredades.



- 163 -

de Noya, difunto, y sus hijos, que todas están metidas dentro de una çerradura y agro

que las dichas dos terçias partes enteramente del dicho lugar de Fontecoba son en

senbradura asta diez y seis ferrados de pan, que todo el dicho agro anda a coltura y

labrança de pan; y más el agro y heredades que se dize de Fontecoba, que andan a

coltura y labrança de pan, y todo él está çerrado de por sí alderredor, que será en

senbradura seis ferrados de pan, con el monte que está dentro del dicho agro y

çerradura, que lo que ansí del se labra serán los dichos seis ferrados de pan y lo demás

anda a monte, lo qual parte y demarca con una leira de heredad de los hijos del dicho

licenciado Reino que fue de Pedro Alonso de Romay, questá metida dentro del dicho

agro y llebará en senbradura un ferrado de pan; y más una leira de heredad que se dize

Atallo de Santiago, sita en la agra de Nabareses del lugar de San Dreço que trae e

posee Alonso Mariño, vezino del (sic) dicha felegresía / (fol. 452v) de San Viçenço de

Sespón, que llebará en senbradura çinco ferrados de pan, la qual por una parte

demarca y parte con el camino rreal que ba de la çiudad de Santiago para la villa de la

Puebla y de otra parte con heredades de la yglesia de San Viçenço de Sespón, que trae

e posee Ares do Allo, y de otra parte con heredades del lugar de San Dreço, que fincó

de Pedro de Ben, que posee Bartolomé Muñíz; y más otra leira de heredad que se dize

da Fonte dos Sapos que trae e posee el dicho Alonso Mariño, que dize llebará en

senbradura un ferrado de pan poco más o menos, que demarca con heredades del lugar

de Villamor que trae e posee Alonso Alcalde; y más una leira de heredad questá sita e

ynclusa en el agro que se dize de Cornoo, que trae y posee el dicho Alonso Mariño, que

por todas partes demarca con heredades de Martín Muñíz y Bartolomé Muñíz, su

hermano, vecinos de la dicha felegresía de San Viçenço de Sespón, que llebará en

senbradura un ferrado de pan poco más o menos, / (fol. 453r) y por otra parte, parte y

demarca con heredades del dicho lugar de Fontecoba, todas las quales dichas

heredades de suso declaradas dize el testigo andan a coltura y labrança de pan. Y dize

el testigo andan a coltura y labrança de pan (sic).

Y167 dize el testigo quel dicho lugar de Fontecoba tiene y son suyos, propios,

anexos e perteneçientes a él el monte que se dize da Fonte Tosal y el monte de Villariño,

que están metidos e ynclusos y se parten y demarcan por los límites y demarcaçiones

siguientes: primeramente comiençan en las heredades del dicho lugar de Fontecoba y

de allí ba dar derecho arriva a la cuesta, y de allí buelben abaxo aguas bertientes asta

dar en el monte que se dize de Torre, y de allí derecho buelbe dar al puerto que se dize

das Bestas y de allí derecho ba topar al otero que se dize de Guillén, y de allí ban dar

derecho a un marco questá arriba de la aldea de Trebonço, y de allí derecho ba dar por

las piedras que se dizen de Trebonço, y de allí ba dar derecho asta topar / (fol. 454r) en

el agro que se dize de Tosobelo, que fincó del dicho liçenciado Reino y hes de los dichos

167 Á marxe: Montes.



- 164 -

sus hijos, y de allí ba dar derecho a los agros que se dizen do Castro, donde se acaba

esta dicha demarcaçión; todos los quales dichos montes de suso declarados se meten

y están ynclusos y metidos dentro de los límites y demarcaçiones de suso declarados,

sin se meter otra cosa en medio.

Y168 más dize quel dicho lugar tiene árboles de dar fruto y no dar fruto asta çiento

poco más o menos, todas las quales dichas casas, heredades, huerta, montes y árboles

de suso declarados, todo ello enteramente según de suso ba declarado, a sido y hes

del dicho lugar de Fontecoba, anexo e perteneciente a él y propio suyo todo ello

enteramente, y se parte y demarca por los dichos límites y demarcaçiones de suso

declarados, todo el qual dicho lugar enteramente, con las dichas sus casas, heredades

y propiedades y montes y árboles de suso declarados, dize el testigo que sabe y hes

berdad / (fol. 454r) que todo ello enteramente a sido y hes propio del dicho deán y

cavildo de la dicha santa iglesia de Santiago y de la su tenencia de Santa Baya de Boiro,

anexo e perteneciente a su mesa capitular, lo qual sabe el testigo ser ansí porque dize

que bio que Jácome Tarela, vezino y poseedor que fue del dicho lugar de Fontecoba,

marido que fue de Mayor Xuárez, su madre del testigo, tubo e poseyó el dicho lugar de

Fontecoba, casas, heredades, montes y propiedades de suso declaradas, anexas e

pertenecientes a él por y en nonbre del dicho deán y cavildo de Santiago y sus

teneçieros de la dicha tenençia en su nonbre y como su casero por su fuero del dicho

cavildo mucho tienpo y años, e por renta y pensión de treinta y quatro ferrados de pan

y dos gallinas cada un año, que por ello siempre el testigo bio, dio y pagó al dicho deán

y cavildo y sus tenençieros en su nonbre como tal señor propietario de todo ello,

rreconoçiéndolo por tal asta que dize que podía aber honze años poco más o menos

que el dicho Jácome Tarela traspasó en el testigo el derecho del dicho lugar / (fol. 454v)

y çerca dello le hizo scritura de traspasaçión por delante Fernán Martínez, scrivano. Y

el testigo por bertud de la dicha traspasaçión se entró a poseer y llebar el dicho lugar, y

lo tiene, labra e posee dende el dicho tiempo a esta parte asta agora, por y en nonbre

del dicho deán y cavildo y como tal su forero, reconoçiéndolo siempre por tal señor

propietario de todo ello y pagándole en cada un año la dicha rrenta e pensión de suso

declarada y quel dicho Jácome Tarela de antes le pagaba, y ansí el testigo siempre en

su nonbre, y antes del el dicho Jácome Tarela, lo tubieron e poseyeron, tiene y posee

en nonbre y como tales caseros y foreros del dicho deán y cavildo de Santiago. Y ansí

dize el testigo que sabe el dicho lugar según de suso ba declarado ser tal propio

enteramente del dicho deán y cavildo de Santiago, anexo e perteneciente a él y el

testigo por tal le a y tiene y conoçe y dize que siempre fue y hes abido e tenido y

conoçido por tal y nunca dello bio ni oyó decir lo contrario lo qual si fuera o pa/ (fol. 455r)

sara el testigo dize no lo dexara de ver y saber y benir a su notiçia por lo que dicho tiene.

168 Á marxe: Árboles.



- 165 -

Y dize el testgio que bio quel dicho Jácome Tarela y Fernán Tarela y Bartolomé

Tarela, sus hermanos tenían y hera suyo propio en el dicho lugar de Fontecoba, fuera

de las dichas casas, heredades, propiedades y montes de suso declaradas del dicho

deán y cavildo, çiertas heredades y propiedades que se dizen tanbién de Fontecoba,

sitas en la dicha aldea de Fontecoba, que parten y demarcan con las de suso

declaradas del dicho cavildo, que dezían y se dize hes la terçia parte de la dicha aldea

de Fontecoba, los quales dichos Jácome Tarela y Fernán Tarela y Bartolomé Tarela las

tubieron y poseyeron y llebaron por tales suyas propias asta que podía aber ocho años,

poco más o menos, que las bendieron al bachiller Reino, difunto, vezino de la villa de

Noya, el qual dicho bachiller Reino dize el testigo que por la dicha benta se entró en las

dichas heredades de Fontecoba, y podía aber los dichos ocho años que las arrendó y

dio al testigo en arrendamiento por dezeseis ferrados de pan / (fol. 455v) en cada un

año, y el testigo en su nonbre las trae y labra juntamente con el dicho lugar y heredades

del dicho cavildo de Santiago, y le paga en cada un año dende el dicho tiempo a esta

parte los dichos dez y seis ferrados de pan por razón dellas; y dize el testigo que siendo

bibo el dicho bachiller Reino podía aber un año poco más o menos que dixo al testigo

quel dicho lugar de Fontecoba, de suso declarado, perteneçiente al dicho cavildo,

tanbién hera suyo con lo demás de suso declarado, que él adquiriera de los dichos

Jácome Tarela y sus hermanos, y que no hera del dicho cavildo ni el testigo le

rreconoçiese por tal y que todo él se lo arrendaría, y ansí dize que lo pretendía llebar

todo ello, y el dicho Alonso Mariño trae y posee y llieba las dichas heredades de suso

declaradas pertenecientes al dicho lugar del dicho cavildo, por y en nonbre del dicho

bachiller Reino, y así mesmo Gregorio Martínez, vezino de Sandreço, trae y posee del

dicho lugar del dicho cavildo / (fol. 456r) una leira de heredad en el dicho agro de

Fontecoba de suso declarado, que llebará en senbradura seis ferrados de pan, la qual

tanbién trae y posee por el dicho liçenciado Reino, siendo perteneçiente al dicho cavildo

y del dicho su lugar, y el testigo oyó decir quel dicho liçenciado Reino se entrara en las

dichas heredades por arrendamiento que dellas le hiziera el canónigo Baltanás, difunto,

en nonbre del dicho cavildo, tenençiero que fue de la dicha tenençia de Santa Baya; y

los suso dichos le pagan la rrenta dellas y agora a sus herederos, lo qual ansí oyo decir

por público y notorio.

Y esto que dicho tiene, dize el testigo hes verdad, y lo que sabe e responde del

dicho apeo y averiguación; en lo qual, siéndole leydo este su dicho, se afirmó y reteficó

y no lo firmo por no saber.

Passó ante mí Joan de Faillde.



- 166 -

[…]169

(fol. 499r) Yo el dicho Joan de Faillde, reçeptor en la Real Audiencia deste reino de

Galizia, scrivano del Rey nuestro señor, doy fee, presente fuy al hazer deste dicho apeo

y averiguaçión de vienes de pedimiento del dicho deán y cavildo de la santa yglesia de

Santiago, en vertud de la comisión a mí para ello de su pedimiento de la dicha real

audiencia dada, cuyo traslado va por caveça y del dicho su pedimiento lo saqué del

oreginal que ansí ante mí pasó, y va scrito fielmente en ochenta y çinco ojas con ésta.

Y en fee dello lo signo e firmo como acostunbro.

En testimonio de verdad (rúbrica).

5

1651.

Visita arcebispal á igrexa e fregresía de San Vicenzo de Cespón.

ACS, IG 278, fol. 14r-v. Papel.

(fol. 14r) San Biçenso de Çespón.

Este beneficio hes de presentación eclesiástica. Allóse por retor del a don Antonio

Granze y Sotomayor que los une y administra por su persona. De los frutos se açen tres

partes: la una y un dezmero lleba la cura, que baldrá 40 cargas de pan; y las dos lleva

la sin cura que al presente es de don Gómez de Figueroa retor de las Cacheyras(?).

La fábrica tiene de renta y propiedad vnas heredades que se arrienda unos años

más y otros menos, y al presente rentan 51 ferrados de trigo, 15 de centeno. De alcance

de quentas tiene 370 reales.

Mandatos. Mandóse hacer una alba de lienzo con su amito(?) y cordón y el dinero

se saque del alcanze de la cofradía de Nuestra Señora; mandóse tomar quenta al

mayordomo passado por no poder ser a[…]do de la quarta bacante de la sin/(fol. 14v)

cura por bacación de don Antonio Zerra.

169 Seguen as declaracións de Bartolamé de Çan, Martín Muñíz, veciños de San Vicenzo de Cespón, Bartolamé Tarela,Bartolamé Muñiz, Jácome López, Joan de Bilasoa, el Biejo, veciños de Santa Baia de Boiro, Fernán Tarela, de SantoAndré de Cures, Estebo de Nine, Alonso López, veciños de Santa Baia de Boiro e Alonso Mariño e Gregorio Martínez,veciños de San Vicenzo de Cespón.



- 167 -

Cofradía. Ay una cofradía de Nuestra Señora; no tiene renta ni alcanze y por tomar

las quentas de más de ocho años por las partes no poder ser avidas se cometieron a el

cura.

En esta yglesia ay retablo y ornatos bastantes y la iglesia decente. 30 feligreses.

6

1740-1750.

Visitas arcebispais á igrexa e fregresía de San Vicenzo de Cespón.

ACS, IG 279, fols. 75r-76v e 93v-94r. Papel.

(fol. 75r) San Vizente de Zespón, 17.

En dicho día170 visité esta Iglesia. El cuerpo está fayado, la Capilla Mayor de

bóbeda, fáltale buen retablo, el que está ajustado, y para hazerse hes yglesia bastante

capaz. Tiene 3 cálizes, viril, yncensario, y nabeta y dos lámparas de plata, ornatos de

seda de todos tipos, ropa blanca / (fol. 75v) la suficiente. Tiene de renta 692 ferrados de

trigo, 322 ferrados de zenteno, y las sepulturas, y en alcance 4204 reales 13 maravedís.

Cura. Don Andrés Rodríguez Zimanes, desde el año de 25, a presentación de el

Monasterio de Sobrado, patrono en los 4 meses; lleba el cura la terzera parte de frutos,

lugar de diezmero y los diestros; valele 800 ducados. Las otras 2/3 con lugar de

diezmero la lleba el beneficiado simple, que lo hes Don Manuel Joseph Montalvo,

residente en Medina del Campo, que le tiene arrendado en 500 ducados. Dícese le

presenta también Sobrado. Fuegos 300. Confirmados 762.

Obra pía. La fundada por Theresa López Romay por su testamento, otorgado en

15 de marzo de 566, que dejó abinculada toda su hazienda, y mandó se hiciese una

capilla en la Iglesia a San Sebastián, y que se adornase con todos los ornatos

necesarios para celebrar y en ella se digeren 2 misas semanales, una rezada, digo

cantada, y dos rezadas día de San Sebastián. Lleva los vienes Don Bernardo Cayetano

Reyno; no ha cumplido con cosa alguna, hubo pleyto con el motivo de haberse perdido

2 lugares, especialmente hipotecados entre Don Jerónimo de Reino, padre de el actual,

170 Ainda que poña 17, polas referencias de visitas anteriores é 18 de xuño.



- 168 -

y el fiscal ez[...]171 de obras pías y por auto dado en 22 de febrero de 707 por el Señor

obispo de Pris[...]172, se le mandó cumpliese con todo, pagase las misas atrasadas, y las

costas, de cuyo auto se apeló al Señor Numpcio adonde se llebó copia de autos.

Mandóse al cura hiciese las diligencias posibles, y lo previniese a los Señores prelados

que pudiesen remediarlo.

Sacerdote. Don Juan de Caamaño, ordenado año de 15 a título de capellán de San

Joseph en Dodro; dejóla, hizo patrimonio en la vacante de el señor Salzedo, tienele muy

pingüe, pasalo bien y es confesor.

Don Diego Andrés Caamaño ordenado año de 31 a título de la capellanía arriba

dicha, que dejó e hizo patrimonio aprobado por el señor Traba, con el que lo pasa bien.

Don Apolario Ysidoro de Caamaño, ordenado año de 35 a título de dicha

capellanía pasalo con dezencia en casa de su padre Don Juan Caamaño que lo hes

natural, y pareze goza la capellanía.

Don Manuel de Villanueba, ordenado año de 36 a título de capellán de San Joseph

en Santa María de Baroñas, arziprestazgo de Entines. Pasalo bien y tiene buen

patrimonio.

Cofradías. La de San Roque, y Ángel de la Guardia en una compónese de

caridades y petitorio, y en alcanze 1479 reales, zera / (fol. 76r) 30 libras. La de el

Sacramento y San Vizente en una, componese de caridades y petitorio y en alcanze

2315 reales, zera 18 libras. La de la Asunción y Ánimas en una, componese de 7

ferrados de trigo de renta, tres de zenteno y una gallina, caridades y petitorio, y en

alqance (sic) 3907 reales 33 maravedies con más 175 reales que en diferentes quentas

hay de agravio contra esta cofradía. Mandóse deshacerlos dentro de 20 días y echo se

presente para su aprobación.

Mandatos. Los generales y arriba dichos; comboque la feligresía y dispongan se

nombre sacristán que cuyde de todo, dando la fábrica alguna parte y otra los feligreses;

puede serlo algún maestro de niños y con eso se remedian todos. Permitióse que los

que tomasen las dalmáticas en las funciones fúnebres pudiesen llebar quatro cuartos

por razón de el trabajo de cada función.

Libros. Bautizados, casados y difuntos están bien.

Estudiantes. Rosendo Ribero; edad 19 años; estudia gramática; buenas

costumbres; padres acomodados y tienen 3 hijos.





- 169 -

Joseph Piñeyro, estudia Gramática; hedad 17 años; costumbres buenas; padres

acomodados, tienen 3 hijos.

Jerónimo Saabedra; hedad 14 años; estudia Gramática; buenas costumbres;

padres acomodados, tienen otros 3 hijos.

Misas. Perpetuas 300; cofradías 39; subpernumerarias ninguna.

[...]

(fol. 93v) San Vizente de Zespón.

Cura. Don Juan Ignacio de Lago, presentación de San Justo, diezmos 3ª parte el

cura, y 2 el simple, que posee Don Joseph Manuel del Campo, digo Montalvo, vezino

de Medina del Campo, cuia presentación no se save, vale 700 ducados.

Cofradías. Una del Santo Ángel y San Roque, caudal mill quinientos diez y ocho

reales.

Otra de San Vizente Mártir, caudal mill quatrocientos ochenta y cinco reales.

Otra de la Asumpción y Ánimas renta 7 ferrados de trigo y otro de centeno; caudal

5375 reales.

Capillas ninguna.

Fundación. Theresa López Romay por su testamento mandó se edificase una

capilla de San Sebastián y que en ella se / (fol. 94r) dixesen dos misas semanarias, una

cantada y dos rezadas al año; no se cumplió, siguió pleito el fiscal contra Don Jerónimo

de Reino; salió sentencia contra este, apeló al nuncio, y así se está. Don Bernardo

Cayetano de Reino sucesor en los […]173 acudió a Roma el año de 42 y traxo Bula de

condonación de las misas atrasadas hasta aquel año, presentada en la visita y se le

dieron por cumplidas. Desde entonces asta ahora las cumplió en una hermita de San

Sebastián de que certificó el cura y se dice en el auto que respecto falta por hacer la

capilla para en ella decir las misas, concurrido el asunto con los papeles que tubiere

para S. I. reconocer el pleito y ver si por bia de paz se puede dar fin a él.

Hermita. Una de San Sebastián, patrón el de arriba de[...]174.

Clérigos. Don Manuel Jazinto Villanueba, natural y vezino de esta capellanía de

San Joseph de Maroñas, confesor.

173 Palabra de catro letras.

174 Tres letras.



- 170 -

Don Juan Antonio Maneiro, natural y parroquial de Olbeira en Postomarcos de

Abaxo, vezino y vizecura de esta confesión.

Don Apolinario Calamaño, natural y vezino de esta Capellanía de San Joseph en

Lestrobe, feligresía de Dodro, tenía ya la licencia limitada y se le rebocó por lo que dice

el papel que está con sus notas; es necesario tener presente quando se le despache la

Capilla de Lestrobe.

Primeras. Como los diezmos.

Sepulturas. Hay dotadas, las libres de 3 hasta 27 en el coro 4 ducados. / (fol. 94v)

Renta 44 ferrados y 70 concas trigo, arriendo 14, y 6 concas zenteno 22 y 6

concas, memuido, albas y sepulturas.

Caudal. 4254 reales.



DE S

AN

CT

I VIC

EN

TII

DE S

ISPA

LON

IA A

SA

N V

ICE

NZ

O D

E C

ESP

ÓN

9

CONCELLODE BOIROArea de Cultura








Esta nova entrega da serie CadernosCulturais recolle unha investigaciónmultidisciplinar desenvolta no marco doproxecto arqueolóxico dos Castros deNeixón, dirixido dende o ano 2003 poloLaboratorio de Arqueoloxía da Paisaxedo Instituto de Estudos Galegos PadreSarmiento (CSIC-XuGa). O libro recolleunha aproximación orixinal á historia daparroquia de San Vicenzo de Cespónconciliando aportacións da Arqueoloxía,a Historia Medieval e Moderna, daAntropoloxía Cultural e maila Historia dasMentalidades. A colaboración dediferentes investigadores do IEGPS, doArquivo-Biblioteca da Catedral deSantiago e da empresa de xestión culturalAlicerce S.L. converten a este lugar doConcello de Boiro nun dos espazosparroquiais mellor estudados dende opunto de vista científico, se temos enconta que xa en 1925 os intelectuaisgaleguistas coma F. López Cuevillas, F.Bouza Brey ou R. Martínez Lópezadicaran a súa intelixente olladaetnoarqueolóxica aos castros de Neixóne mailo Patrimonio Cultural de Neixón.

Con esta obra o Excmo. Concello deBoiro continúa co seu apoio decidido ádivulgación cultural do coñecementocientífico xerado nestes últimos anos asícoma ao desenvolvemento de proxectosque redunden na recuperación do ricaze valioso Patrimonio material e inmaterialque se agocha nas nosas parroquias, ascales seguen sendo espazos sociaisvivos. Dende aquí aproveitamos parafelicitar á xove Asociación de VeciñosNeixón de Cespón que está adesenvoltar un labor encomiable a proldo estudo e recuperación da microhistoriadesta vella paisaxe cultural.

Xerardo Piñeiro

Concelleiro de Cultura do Excmo.Concello Boiro

Os diferentes procesos que se deron

no contexto das Rías Baixas nos dous

últimos milenios poden amosarse de xeito

paradigmático seguindo a evolución dun

pequeno espazo como é a parroquia de

San Vicenzo de Cespón: a conformación

do feudalismo, a consolidación do poder

da mitra compostelá, a influencia do

monacato benedictino, a revolta

irmandiña, as razzias dos corsarios nos

séculos XVI e XVII, a chegada do millo,

o impacto da Contrarreforma no eido das

devocións e cultos populares, os primeiros

pasos do Estado moder no, o

desenvolvemento artístico do Barroco no

rural… son todos procesos históricos que

se poden seguir ao longo destas páxinas

e comprobar directamente no amplo

apéndice que pecha a obra, no que se

inclúe documentación medieval e

moderna inédita até o momento.

Dende este enfoque e cunha angueira

interdisciplinar tentamos achegarnos ao

complexo mundo de San Vicenzo de

Cespón, un mundo que, lonxe da imaxe

romántica da ruína arqueolóxica dos

Castros de Neixón, segue vivo,

cambiando, mudando e sendo

reinterpretado polos seus habitantes, os

verdadeiros protagonistas desta historia.

A eles adicamos esta nova entrega de

Cadernos Culturais, grazas ao apoio

do Excmo. Concello de Boiro.

Xurxo M. Ayán Vila

(IEGPS, CSIC-XuGa)

De Sancti Vicentii de Sispalona a San Vicenzo de Cespón

Documents

Transcript of De Sancti Vicentii de Sispalona a San Vicenzo de Cespón