16

Dantzen Historia - Kontxesiri

AlegiakEsopo eta Virgilioren

alegiak euskaraz.Donostia, 1842.

Ipuin OnakDonostia, 1804.Bizenta Mogel,gure literaturakolehen emakumea.

Tolosa,1803.

Obra honekarazoak elizgizontradizionalistekin.Donostia, 1824.

Markina,1802 /Bilbo, 1881.

Euskarazko lehen eleberri-saioa,

elkarrizketazkoa.

Lehen teatrolan idatzia.Arrasate,1750~.

Xabier Munibe, PeñafloridakoKondearen opera komikoa,

euskaraz eta erdaraz. Bergara,1764.

1793an argitalpenadebekatuta. XIX. mendean argitalpenik gehienak.

65

• Datu biografikoak

Zaldibian jaio zen, 1767an. Gipuz-koar idazle ezagunenetakoa den

honen bizitzan pasarte bitxiakdaude. Lau gerra bizi izan zituen;hiru bider ezkondu zen; Inkisizioarenkartzelan egon zen (1801-06); bainagero kartzela zuzendari izan zen.

Zaldibian eta Gipuzkoan zeharhainbat dantza talde eratu zituen.Dantzatzea “oinekin kantatzea” zelazioen, ideiak eta sentimenduak adie-raztea.

Irakur itzazu informazio horiek eta bete hutsune-ak beheko zerrendetako hitzak aukeratuta.

Pasartea. Erantzun galdera hauei.

1. Nola kalifikatzen ditu gipuzkoar arbasoak?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Nolakoak dira ondorengo gipuzkoarrak?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Zer kexa adierazten du?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Nola daude historia ezagutzen ez dutenak?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

GGGGuztiz asko eta txit1 gogoangarriak diragure guraso ernai2 azkarrak itsasoz etalehorrez egindako "hazaña"3 handiak,beren seme langile prestuak4 itsu eta gorbadaude ere, nork argitaratu ez dutelakoberen jaiotzako hizkuntza euskarazkogarbian. Zabartasun5 handia da, bada,txit, jendadi maitagarri honi behar bezalaez adieraztea beren ama on Gipuzkoarenbizitza garbia; honek jaiotzatik gozatzendituen ohitura eta eskubide bere-berekiak6, eta asaba7 zintzo bulartsuak8

irabazitako bataila handiak.

• Iztueta folklorezalea

JJuan Inazio Iztueta . . . . . . . . . . . . . moderno-aren . . . . . . . . . . . . . gisa ageri da. Bera ere

dantzaria izanik, euskal dantzak ikertu, bildu etahorien . . . . . . . . . . . . . . . . txukuna egin zuen:

• Gipuzkoako Dantza . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Kondaira, 1824. Honengatik gatazkak izanzituen dantzen kontra zeuden apaizekin.

Gipuzkeraz idatziz eta beti Gipuzkoa gogoan,. . . . . . . . . . . . . alorrean ere aritu zen:

• Gipuzkoako Probintziaren Historia, 1847:udalerriak, biztanleak, ohiturak, geografia...

• Iztueta poeta

HH egoaldeko lehen idazle laikoa (ez-erlijiosoa)den honek folkloreaz eta Gipuzkoaren histo-

riaz prosaz idatzi zuen, bertsoak ere tartekatuta.Baina, badu . . . . . . . . . handiko literatur lan bat:. . . . . . . . . . . . . . . poema luzea (Londres, 1825).

Bera preso egon zen kartzela berean zegoenKontxesi ere, beraren bigarren . . . . . . . . . . . . . . ,kontu ilunen baten salaketapean atxilotua.

Poema . . . . . . . . . . . . . . . eta landu horretanmetrika konplexua baina hizkuntza naturala. . . . . . . . . . . . . . ditu, maisutasunez.

✵ historia✵ Gogoangarrien✵ folklore

✵ aitzindari✵ deskribapen

✵ Kontxesiri✵ sentikor✵ ospe

✵ emaztea✵ uztartzen

5 utzikeria6 jatorrizkoak

7 arbaso8 kementsuak

1 oso2 bizi

3 balentria4 borondate onekoak

Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:52 Página 65

IIIIzanik, bada, egia begien aurrean argirodakusaguna, ez da lotsagarri ez ezik10 min-garri ere Gipuzkoako herri leialetan gazteriaeskolatzeko hiztxo bat bakarra ere euskarazez dakiten maisu erdaldunak ipintzea. Etaoraindik are hilgarriagoa11 baizik ez daeskolako haur gaixoei12 hitz bat euskarazerortzen13 zaielako, beraren etsai ezagutuakdauden gizon erbesteko horiek ematen diz-kieten azote gogorrak ontzat eramatea. Zer,bada! Hain bekatu handia da euskalduneieuskarazko hitza jalkitzea14? A, euskara mai-tagarri bizikor gizajoa! Ez dira, ez, kanpota-rrak bakarrik zu ikusi nahi ez zaituztenak;badituzu hurrean15 ere beren izate guztiazuri zor dizutenak, zu irozotzeko16 buru-hauste handirik egingo ez luketenak. Etazergatik hori? Ez bestegatik, ez bada berenona nondik datorkien ezagutzen ez dutelako.

66

Bilatu lauki beilegian testuetan markaturik dau-den hitzen sinonimoak edo egituren parekoak.

1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gipuzkoarrak. Mingarria. Egin ariketak.

1. «Bestela egon beharko dute barau gorrian»❍ Ezer ulertu gabe geratuko dira.❍ Amorraturik egongo direla esan nahi du.

2. «Gosea hiltzeko ogi zuri ederra nork puskatu ezdutelako»❍ Gosea asetzeko okinik ez dutela edukiko.❍ Jakin beharko luketena ez diela inork azaldu.

3. Elebidun direnek zelan egiten dute hobeto?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Zergatik tematzen dira gaztelaniaz egiten?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Zer lege jarri zuten arbaso gipuzkoarrek?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6. Zer da mingarria?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7. Euskarari gertatzen zaionaren errua, norena? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8. Zein arrazoi aipatzen du bertokoek jokabide hori onartzeko? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9. Nola kalifikatzen du euskara?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ingurubederen

baraurik, jan bariktxiki

euskaratik apartejatorrizko

erneek, zuhurrekikusten dugu

arbasobaizik eta

mingarriagoakoitaduei

eusteko, finkatzekoirteten

ateratzeahurbil

PPPProbintziako jende leial eta argia,maite dezutelako zuen sorterria,

eskeinitzen dizutet euskeraz jarriaAma Gipuzkoaren bizitza garbia.

GGGGipuzkoako nekazari ondraduai legez etabidez zor zaizkien gauza balio handiko ho-riek ondo adierazteko, nahitaezkoa da, bada,bularrarekin batean mamatu izan duten hiz-kera gozoan hitz egitea; bestela, egon beharkodute beti barau gorrian1, gosea hiltzeko ogizuri ederra nork puskatu ez dutelako. (...)

Probintzia labur2 honetako mugapeankontatzen dira ehun eta hogei mila arimabezalatsu3; horietatik ehun mila bederik4

izango dira euskara gorabehera5 hizkuntza-rik ez dakitenak: gainontzeko hogei miletanizango dira, gutxienez sei milaraino, euska-raz txarki eta gaztelaniaz gaizki hitz egitendutenak, beren buru harroak gizon handieta jakintsu egiteagatik.

Badakusagu6, bada, argiroki, probintziahonetako jaiotar7 guztiak direla euskaldungarbiak, eta beretakorik txit gutxi erdarazdakitenak. Beragatik gure asaba8 ernaiek9

ipini izan zuten lege zuzenbidezkoa, ezeneuskaraz ondo ez zekien apaizik ezin izanzitekeela arima-zaintzaile Gipuzkoarenmugapeko elizetan.

Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:52 Página 66

Bilatu lauki beilegian testuan markaturik daudenhitzen sinonimoak edo egituren parekoak.

1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ataungo gaztea. Erantzun galdera hauei.

1. Zein helbururekin kontatzen du autoreak pasa-dizo hori?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Nola sortu zen pasartean aipatzen den proba?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Nongoa zen zezena etzanarazi behar zuengaztea? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Nolakoa zen gaztea? Zazpi ezaugarri.

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Idazleak istorio hori ahoz jaso duela nabarmen-tzeko, zein elementu erabili du? . . . . . . . . . . . . .

6. Zenbat bider jarri du? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7. Istorioan ageri al da gipuzkeraren berezitasunik:hitzak, adizkiak, atzizkiak...? Jarri batzuk.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

67

BBBB aso-abereakiko indar-lehietan ere gain-gainekoak1 dira gipuzkoatarrak. Amezketa-ko plazan, San Bartolome arratsalde bateanherri-zezena jokatzen zebilela, esan zukeanAtaungo etxejaun Arzelus deitzen zitzaionakezen beraren herrian bazala hemezortzi urtebete bageko mutila, plazan zebilen zezenhari adarretatik itsatsirik buruaz lurrajoerazoko ziona. Erronka handi hau zezenjabearen belarrietara iritsi zanean, emanomen zion aurpegi Arzelus jaunari. (...)

Mutil gazte hau guztiz omen zan ederraeta galanta, eta orduraino plaza ingurukolagun-artetara2 behin ere jaitsi bagekoa.Beragaitik3 jantzi modu onekorik4 ez omenzitzaion aurkitzen toki agiriko5 bateraaurkeztutzeko, eta denborarik nola ezzegoen berriak egiteko, halabeharrezLazkaon omen zegoen egun haetan Bikariolodi handiren bat; eta honen alkandora etafrakakin abarka-mantarrak6 jantzi, etabeste soinekorik bage joan omen zanAmezketako plazara, apustua jokatzera. (...)

Mutil hau jaiotzetik omen zan hitz egitentatalea7, eta zezenari hots egiten omen zionplazaren goien-aldetxotik, «Atol, atol». Begirazeudenetako askok esaten omen zuten «Ai,hau mutilaren guri8 mardul9 eder galanta!Negargarria da txit zezen likits10 horrenadarretan beraren gorputz liraina ikusibeharra!». Zezena omen zebilen plazanbazter batetik bestera jira eta bira, eta mutilabeti ere beragana alderatuaz11, deitzenziolarik bere hizketa tatalean guztiz gogozeta txit sarriro, «Atol honala, atol». Noizbaitbehar-eta halakorik batean, zezena haserra-turik arrabia bizian omen zihoakion eraso-tzera, eta kolpea emateko burua makurtze-arekin batean, oratu omen zion adarbietatik irmeki12. Lehenengo abantadan13

zezenak altxatu omen zeban gora mutila;bainan honek, behera jaitsitzean oinaklurrean ifini bezain prest, lepoa bihurriturikjoerazo omen zion buruaz lurra, behin aldebatera eta gero bestera; eta lurrera botarikazpiratua zeukala galdetzen omen zebanbere tatalean: «Ein behaliot gehio?». Esangobazukean14 bezala «Egin behar diotgehiago?». Berehala lau erabakitzaileak15

plaza guztiarekin batean eman omen ziotenapustua irabazitzat legez eta bidez AtaungoAmilletako mutil hemezortzi urte bagekoari.

txapeldunakkoadriletarahorregatik

ganorazkorikleku publiko

indartsutotelabigun

estalkiakzantar

hurreratuazirmoki, tinko

abiadanbalu

epaileek

Ederra. Planta onekoa

Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:52 Página 67

68

Zein ahapaldiri dagozkio azalpentxo horiek?Jarri klabe-letrak dagokien zatiaren ondoan.

A Ezin du bere maitea pentsamendutik kendu lotanbadago ere.

B Bere maitearengandik urrun dago, eta horrek tris-tura handia eragiten dio.

C Iztuetaren maitea edonoren gustukoa izan daiteke,hain da eta ederra!

D Denbora aurrera doa eta ez etsitzeko eskatzen diobere maiteari.

E Hainbeste desio du bere maitea ikustea, uste du hilegingo litzatekeela aukera hori izango balu.

Zein da bertso horien eskema metrikoa, hots,neurria eta errima?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Erantzun honako galdera hauei.

1. Poetaren jarrera apasionatua hitz baten errepi-kapenak adierazten du. Zein da? Hiru aldaki.

. . . . . . . . . . / . . . . . . . . . . . / . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Zenbat bider errepikatua? . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Bertsotan poeta bere buruari zuzentzen zaio,gogoeta egiten ari da. Zeintzuetan?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Beste bitan nori zuzentzen zaio? . . . . . . . . . . . . .

5. Laugarren bertsoko bihotza hitzak zer zentzudu, zure ustez? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

I Maite bat maitatzen det maitagarriabegi ederra du eta guztiz argia.Daukat urruti,bainan ezin det kendu burutiharen itxura.Saldu al baliteke pisuraurrearen truke,nork erosi faltako ez luke, nork erosi faltako ez luke!

II Hogeita lau leguaz nago aparte,bitartean badauzkat milioi bat ate, guztiak itxirik.Nahi arren ezin egon isilik, beti negarrez nere maite-maitearen galdezote dan bizi,bihotz-bihotz nereko Kontxesi,bihotz-bihotz nereko Kontxesi!

III Leheneko gau batean egin det amets, bainan pentsamenduak beti aldrebesirteten dira.Ustez nengoen zuri begira, maite polita,kofrearen gainen jarrita,kontu-kontari.Nahi nuen baina ez nintzan ari,nahi nuen baina ez nintzan ari.

IV Maite nerea daukat beti gogoan.Ai, orain banengo ni haren alboaninoiz bezala!Jaunak amets hau kunpli dezalabalitz komeni, kontsueloz hilko nintzake ni,nire ustean,maitetxoren bihotza ikustean, maitetxoren bihotza ikustean!

V Esperantzatan bizi, maite gozoa,noizbait kunplituko da gure plazoa;eta orduan gauza txarrik ez hartu buruan,lengoai utzi. Ez degu pasatzen pena gutxi,preso sei urtez!Onduko gaituzte, nere ustez,onduko gaituzte, nere ustez.

Aztertu item hauek eta markatu egia diren ala ez: Egia / Faltsua.

1. Iztueta da lehenengo euskal idazle laikoa, elizgizona ez den lehena alegia. . . . . . . . ❍ ❍2. Dantzei buruzko obra egin zuenean, fraideak dantzen kontra predikatzen ari ziren. . . ❍ ❍3. Lehenago Kardaberazek bezala, Iztuetak ere euskararen aurkako jokabidea salatu zuen. ❍ ❍4. Iztuetaren Gipuzkoaren Historia bera hil ondoren argitaratu zen. . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍5. Kontxesiri poema kartzelatik irten ostean idatzi zuen, hango egonaldia gogoratzeko. . ❍ ❍

(Zatiak)

Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:52 Página 68