CONCLUSIONES GENERALES inclusión trayectoria...

90
CONCLUSIONES GENERALES 1. Las restricciones cognitivas se ven reflejadas en los resultados en menor medida que las propiedades formales y los patrones de la lengua. Hay aparición temprana de algunas nociones universales pero no de todas las formas que expresan dichas nociones. Por otra parte, la prominencia perceptual (prefijo vs. sufijo) explica el retraso de morfemas que codifican nociones tempranas como inclusión y trayectoria vertical. También intervienen patrones de la lengua como la opcionalidad de los adverbios de trayectoria y la enorme generalidad y fecuencia de algunos esquemas prerradicales como el de trayectoria descendente. 2. En el desarrollo de la polisemia de los prerradicales, se confirma la predicción de la adquisición más temprana de los esquemas direccionales frente a los esquemas locativos. La predicción sobre el desarrollo de todos los esquemas en el orden según su grado de gramaticalización se refleja parcialmente en los resultados, que muestran, por otra parte, una relación entre la generalidad y la frecuencia y el “adelantamiento” de algunos esquemas según el orden esperado desde la escala de gramaticalidad. 3. Sobre la relevancia semántica y otros factores. Los porcentajes de formas no adultas de los esquemas en todas las etapas muestran la mayor importancia de la transparencia sobre la relevancia semántica como factor que facilita la producción de formas adultas. Pero, en la adquisición temprana, parece ser más importante la frecuencia y la generalidad, manifestada desde el inicio del proceso, lo mismo que la naturaleza no marcada de la categoría. La fijación de los esquemas prerradicales se ve apoyado además, por estrategias como la selección léxica y semántica. El desarrollo de la expresión espacial en Waxie nos muestra un ejemplo más de la diversidad de nociones y estructuras espaciales y de caminos de acceso a éstas. Se encontraron patrones de desarrollo ya documentados en otras lenguas, pero aquí ocurren en relación con otras categorías y en etapas más tardías. Éste es un proceso caracterizado por la presencia de distintos factores que parecen actuar conjuntamente mostrando

Transcript of CONCLUSIONES GENERALES inclusión trayectoria...

CONCLUSIONES GENERALES 1. Las restricciones cognitivas se ven reflejadas en los resultados en menor medida que las propiedades formales y los patrones de la lengua. Hay aparición temprana de algunas nociones universales pero no de todas las formas que expresan dichas nociones. Por otra parte, la prominencia perceptual (prefijo vs. sufijo) explica el retraso de morfemas que codifican nociones tempranas como inclusión y trayectoria vertical. También intervienen patrones de la lengua como la opcionalidad de los adverbios de trayectoria y la enorme generalidad y fecuencia de algunos esquemas prerradicales como el de trayectoria descendente. 2. En el desarrollo de la polisemia de los prerradicales, se confirma la predicción de la adquisición más temprana de los esquemas direccionales frente a los esquemas locativos. La predicción sobre el desarrollo de todos los esquemas en el orden según su grado de gramaticalización se refleja parcialmente en los resultados, que muestran, por otra parte, una relación entre la generalidad y la frecuencia y el “adelantamiento” de algunos esquemas según el orden esperado desde la escala de gramaticalidad. 3. Sobre la relevancia semántica y otros factores. Los porcentajes de formas no adultas de los esquemas en todas las etapas muestran la mayor importancia de la transparencia sobre la relevancia semántica como factor que facilita la producción de formas adultas. Pero, en la adquisición temprana, parece ser más importante la frecuencia y la generalidad, manifestada desde el inicio del proceso, lo mismo que la naturaleza no marcada de la categoría. La fijación de los esquemas prerradicales se ve apoyado además, por estrategias como la selección léxica y semántica.

El desarrollo de la expresión espacial en Waxie nos muestra un ejemplo más de la diversidad de nociones y estructuras espaciales y de caminos de acceso a éstas. Se encontraron patrones de desarrollo ya documentados en otras lenguas, pero aquí ocurren en relación con otras categorías y en etapas más tardías. Éste es un proceso caracterizado por la presencia de distintos factores que parecen actuar conjuntamente mostrando

290

las limitaciones de toda formulación sobre un camino general y universal en el desarrollo. Aquí, la interacción entre lo cognitivo y lo lingüístico depende entonces de la acción de los diversos factores involucrados, la mayor parte de los cuales se relacionan con rasgos y patrones propios de la lengua.

Con este estudio se pretende ofrecer elementos para la discusión sobre la relación entre lo general y lo particular en el proceso de adquisición de la lengua en el marco de la corriente representada por D. Slobin, cuya finalidad es "the charting of crosslinguistic diversity in language acquisition and the empirical determination of its principled limitations" (Slobin, 1997:2-4).

Finalmente, estos resultados orientan la investigación futura sobre el desarrollo de la morfología verbal y, en particular, la construcción de la cadena prefijal en los verbos huicholes. Hasta el momento sólo conocemos lo relativo a una posición prefijal, la más cercanos a la raíz. Es posible afirmar, sobre la base de estos resultados, que el proceso general de construcción de la cadena prefijal del verbo huichol en esta niña empieza con los prerradicales, es decir con los morfemas más cercanos a la raíz, ya que a los cinco años el dominio de los prerradicales es casi total, mientras que la morfología de las posiciones más periféricas se encuentra todavía en desarrollo. Es probable que el desarrollo de la morfología verbal proceda de manera similar a lo que Mithun (1989:310) reporta sobre el desarrollo de la lengua mohauk (iroquesa): la cadena prefijal se construye de derecha a izquierda, es decir, empezando por los prefijos más cercanos a la raíz.161 Una hipótesis de la adquisición de la morfología que se exploró en parte en este estudio es la que se deriva de la teoría de la relevancia semántica. Si bien en el desarrollo de la polisemia de los prerradicales, la relevancia semántica no resultó el factor más importante, los resultados podrían variar si se analiza el desarrollo de los distintas morfemas correspondientes a las distintas categorías y posiciones en la morfología verbal completa.

161 Este cuadro es muy distinto al que se presenta en la adquisición del navajo una lengua atabasca muy compleja morfológicamente. Según el estudio de Saville-Troike (1996:162), los tres niños investigados muestran un dominio primero de los prefijos pronominales, los cuales se encuentran más alejados de la raíz.

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

Aksu-Koç, Ayhan (1997) “Verb inflections in Turkish: a preliminary analysis of the early stage”, en Dressler, 1997 (ed.), pp. 127-139.

Allen, Shanley E.M. (1996) “Assessing Productivity in Acquisition Data from Polysynthetic Languages: An Inuktitut Example” Seventh International Congress for the Study of Child Language. Istanbul, Turquía, 16 de Julio de 1996.

Almeida, Ileana y Julieta Haidar (1979) “Hacia un estudio semántico del quichua ecuatoriano”, en Lengua y Cultura en el Ecuador. Otavalo, Ecuador: Instituto de Antropología, pp. 327-342.

Anderson, Stephen R. (1985) “Typological distinctions in word formation”, en Shopen (ed.), pp. 3-55.

Aronoff, Mark y S.N. Sridhar (1984) “Agglutination and composition in Kannada Verb Morphology”, en David Testen, Veena Mishra y Joseph Drogo (eds.) Papers from the Parasession on Lexical Semantics. Chicago Linguistic Society, pp.3-20.

Auza Benavides, Alejandra; Donna Jackson-Maldonado y Ricardo Maldonado (1998) “Estrategias de productividad morfológica en el niño de tres a tres años y medio: el caso de los nombres de ocupaciones”, en Función 18: 37-95.

Bamberg, Michael (1994) “Development of linguistic forms: German”, en Berman y Slobin (eds.), pp. 189-238.

Barriga Puente, Francisco (1996) “Concepción y estructuración lingüísitica del tiempo y el espacio”, en Cuicuilco 2/6:15-28.

Barriga Villanueva, Rebeca (2002) Estudios sobre habla infantil en los años escolares “...un solecito calientote”, México: El Colegio de México.

Barriga Villanueva, Rebeca y Claudia Parodi (1998) La Lingüística en México, 1980-1996. México: El Colegio de México.

292

Bartolucci, Ernesto (2000) “Una exploración de la adquisición de ítems locativos. Hacia la conformación de categorías sintácticas”, en Jornadas Filológicas 2000. México: Universidad Nacional Autónoma de México, pp. 247-258.

Bates, Elizabeth; Inge Bretherton y Lynn Snyder (1988) From First Words to Grammar. Individual Differences and Dissociable Mechanisms. Cambridge, Mass.: Cambridge University Press.

Bates, Elizabeth; Philip S. Dale y Donna Thal (1995/1996) “Individual Differences and their Implications for Theories of language Development”, en Fletchter y MacWhinney (eds.), pp. 96-151.

Berman, Ruth A. (1986/1997) “A crosslinguistic perspective: morphology and syntax”, en Fletcher y Garman (eds.), pp. 226-238.

Berman, Ruth A. y Dan Isaac Slobin (1994) (eds.) Relating events in narrativ: a crosslinguistic developmental study. Hillsadele, New Jersey: Lawrence Erlbaum.

Bittner, Dagmar y Klaus-Michael Köpcke (2001) “Acquisition of the German plural markings. A case study in natural and cognitive morphology”, en Schaner-Wolles et al. (eds.), pp.47-58.

Bloom, Lois (1973) One word at a time. Amsterdam: Mouton.

Bloom, Paul; Mary A. Peterson; Lynn Nadel y Merrill F. Garrett (1996) (eds.) Language and Space. Cambridge, Mass./London, England: The MIT Press.

Bogard, Sergio (2001) “El aspecto: entre la forma verbal y la estructura de la oración”, en Josefina García Fajardo (ed.) Semántica. Oración y enunciación. México: El Colegio de México, pp.13-30.

Bowerman, Melissa (1985) “What Shapes Children's Grammars?”, en Slobin (1985) (ed.), pp. 961-1004.

Bowerman, Melissa (1996a) “Learning how to structure space for language: a crosslinguistic perspective”, en Paul Bloom et al. (eds.), pp. 385-435.

Bowerman, Melissa (1996b) “The origins of children’s spatial semantic categories. Cognitive versus linguistic determinants”, en Gumperz y Levinson (eds.), pp.145-176.

293

Bowerman, Melissa (2000) “Learning a Semantic System: What role do Cognitive Predispositions Play?”, en P. Bloom (ed.) Language Acquisition: Core Readings. Cambridge, Mass.: The MIT Press, pp. 329-363

Bowerman, Melissa y Soonja Choi (2001) “Shaping meanings for language: universal and language specific in the acquisition of spatial semantic categories” , en Bowerman y Levinson (eds.): 475-511.

Bowerman, Melissa y Stephen C. Levinson (2001) (eds.) Language Acquisition and Conceptual Development. Cambridge, Mass.: Cambridge University Press.

Bowerman, Melissa, Lourdes de León y Soonja Choi (1996) “Verbs, Particles, and Spatial Semantics: Learning to talk about Spatial Actions in Typologically different Languages”, en The Proceedings of the Twenty-seventh Annual Child Language Research Forum. Stanford University, pp. 101-110.

Brown, Penelope (1993) “The role of shape in the acquisition of Tzeltal (Mayan) locatives”, en Eve Clark (ed.), pp. 211-220.

Brown, Penelope (1994) “The INs and ONs of Tzeltal locative expressions: the semantics of static descriptions of location”, en Haviland y Levinson (ed.) pp. 743-790.

Brown, Penelope (1999) “Positions on positionals in two Mayan languages (and Dutch): implications for acquisition”. III Encuentro de Adquisición del Lenguaje en México, del 26 al 27 de noviembre de 1999, Querétaro, Qro.

Brown, Penelope (2001) “Learning to talk about motion UP and DOWN in Tzeltal: is there a language-specific bias for verb learning?”, en Bowerman y Levinson (eds.), pp. 512-543.

Brown, Roger (1973) A first language: The early stages. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.

Brugman, Claudia Marlea (1981/1983) Story of over Tesis de Maestría presentada a la Universidad de California en Berkeley en 1981. Reproducida por Indiana University Linguistics Club.

Bybee, Joan (1985a) Morphology Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.

294

Bybee, Joan (1985b) “Diagrammatic Iconicity in stem-inflection relations”, en John Haiman (ed.) Iconicity in syntax, Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins, pp. 11-48.

Casad, Eugene H. (1988) “Conventionalization of Cora locationals”, en Rudzka-Ostyn, Brygida (ed.) Topics in Cognitive Linguistics, Amsterdam/ Philadelphia: John Benjamins, pp. 345-378.

Choi, Soonja (1997) “Language–Specific Input and Early Semantic Development: Evidences from Children Learning Korean”, en Slobin (1997) (ed.), pp. 41-134.

Chomsky, Noam (1986) Knowledge of language: Its nature, origin, and use. New York: Praeger.

Clark, Eve V. (1993) The lexicon in acquisition. Cambridge, Mass.: Cambridge University Press.

Clark, Eve V. (1993) (ed.) The Proceedings of the Twenty-fifth Annual Child Language Research Forum. Stanford University.

Clark, Eve V. ( 1995) “Later Lexical Development and Word Formation”, en Fletcher y MacWhinney (eds.), pp. 393-412.

Clark, Herbert H. (1973) “Space, time, semantics and the child”, en Timothy E.Moore (ed.) Cognitive Development and the acquisition of language. Academic Press, pp. 27-63.

Comrie, Bernard (1976) Aspect. London/N.Y./Melbourne: Cambridge, Mass.: Cambridge University Press.

Courtney, Ellen H. y Muriel Saville-Troike (2002) “Learning to construct verbs in Navajo and Quechua”, en Child Language 29:623-654.

Craig, Colette (1993) “Jakaltek directionals: their meaning and discourse function”, en Languages of The World. Langues du Monde. Lenguas del Mundo. Sprachen der Welt. No 7: 23-36.

Crago, Martha B.; Shanley E. M. Allen y Diane Pescoe (1998) “Issues of complexity in Inuktitut and English child directed speech”, en Eve Clark (ed.), The Proceedings of the Twenty-ninth Annual Child Language Research Forum, Stanford University, pp. 37-46.

Croft, William y D. Allan Cruse (2004/2005) Cognitive Linguistics Cambridge, Mass.: Cambridge University Press.

295

Cuyckens, Hubert y Britta Zawada (eds.) (2001) Polysemy in cognitive linguistics. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.

Dasinger, Lisa (1997) “Issues in the acquisition of Estonian, Finnish, and Hungarian: A crosslinguistic comparison”, en Slobin (1997) (ed.), pp.1-85.

De León Pasquel, Lourdes (1992) “Body parts and location in Tzotzil: Ongoing grammaticalization”, en Zeitschrift für Phonetik, Sprachwissenschaft und Kommunikationsforschung (ZPSK) Vol. 45, No 6:570-589.

De León Pasquel, Lourdes (1994) “Exploration in the acquisition of geocentric location by Tzotzil children”, en Linguistics Vol. 32: 857-884.

De León Pasquel, Lourdes (1997) “Vertical path in Tzotzil (Mayan) early acquisition”, en Eve Clark (ed.) The Proceedings of the Twenty-eighth Annual Child Language Ressearch Forum. Stanford University, pp. 183-198.

De León Pasquel, Lourdes (1998) “Raíces verbales tempranas en tzotzil: factores del input vs. Restricciones cognoscitivas”, en Estudios sobre la adquisición de algunas lenguas de México. Función 17-18: 147-174. Universidad de Guadalajara, México.

De León Pasquel, Lourdes (1999) “Factores cognoscitivos, tipológicos y semánticos en la adquisición de trayectoria vertical en el tzotzil zinancateco”, en 29 Conferencia Internacional Jean Piaget. México, D.F., julio de 1999.

De León Pasquel, Lourdes (2001a) “Finding the richest path: language and cognition in the acquisition of verticality in Tzotzil (Mayan)”, en Bowerman y Levinson (eds.), pp. 544-565.

De León Pasquel, Lourdes (2001b) “¿Cómo construir un niño zinacanteco?: Conceptos espaciales y lengua materna en la adquisición del tzotzil”, en Rojas y de León (2001) (coord.), pp.99-124.

De León Pasquel, Lourdes (2005) La llegada del alma. Lenguaje, infancia y socialización entre los mayas de Zinacantán. México, D.F: CIESAS/ CONACULTA/ INAH.

296

De León Pasquel, Lourdes y Cecilia Rojas Nieto (2001) “Sobre la adquisición del lenguaje: senderos en la conformación de un campo de estudio”, en Rojas y de León (coord.): 17-50.

De León Pasquel, Lourdes y Stephen C. Levinson (1992) “Introduction. Spatial Description in Mesoamerican Languages”, en Zeitschrift für Phonetik, Sprachwissenschaft und Kommunikationsforschung (ZPSK) Vol. 45, No 6: 527-529.

Derwin, Bruce L. y William J. Baker (1986/1997) “Assessing morphological development”, en Fletcher y Garman (eds.), pp. 226-238.

Dik, Simon C. (1994) “Verbal semantics in Functional Grammar”, en Carl Bache, Hans Basbøll y Carl-Erik Lindberg (eds.) Tense, Aspect and Action. Berlin/New York: Mouton de Gruyter, pp. 23-42.

Dowty, D. 1979 Word Meaning and Montague Grammar. Dordrecht: Reidel.

Dressler, Wolfgang U. (1997) (ed.) Studies in Pre- and Protomorphology. Wien: Österreichischen Akademie der Wissenschaften.

Dromi, Esther (1979) “More on the acquisition of locative prepositions: an analysis of Hebrew data”, en Child Language 6: 547-562.

Ezeizabarrena, María José (1996): Adquisición de la morfología verbal en esukera y español por niños bilingües. Bilbao: Servicio de Publicaciones de la Universidad del País Vasco.

Ferguson, Charles A. y Dan Isaac Slobin (1973) (eds.) Studies of Child Language Development. New York: Holt Rinehart and Winston.

Fernández Martínez, Almudena (1994) “El aprendizaje de los morfemas verbales. Datos de un estudio longitudinal”, en Susana López Ornat (ed.) La adquisición de la lengua española. Madrid: Siglo XXI, pp. 29-46.

Fleischer, Wolfgang y Irmhild Barz (1992) Wortbildung der deutschen Gegenwartssprache. Tübingen: Niemeyer.

Fletcher, Paul y Michael Garman (1986/1997) (eds.) Language Acquisition, (2a edición). Cambridge, Mass.: Cambridge University Press.

Fletcher, Paul y Brian MacWhinney (1995/1996) (eds.) The Handbook of Child Language. Oxford: Blackwell.

297

Fortescue, M. (1985) “Learning to speak Greenlandic: a case study of a two-year-old's morphology in a polysynthetic language”, en First Language 5: 101-114.

Fortescue, M. y Lise Lennert Olsen (1992) “The Acquisition of West Greenlandic”, en D.I. Slobin (ed.) The Crosslinguistic Study of Language Acquisition, Vol. 3, pp. 111-219.

Frenk Alatorre, Margit (1968) “Sobre polisemia y homonimia infantiles”, en Litterae Hispanae et lusitanae. Festschrift zum Fünfzigjährigen Bestehen. Munich: Max Hueber Verlag, pp. 153-171.

Friedrich, Paul (1970) “Shape in grammar”, en Language 46/2:379-407.

Galeote Moreno, Miguel (2002) Adquisición del Lenguaje Madrid: Pirámide.

Gentner, Dedre (1982) “Why nouns are learned before verbs: linguistic relativity versus natural partitioning”, en S. A. Kuczaj (ed.), Language development Vol. 2., Language Thought and Culture. Hillsdale, N. J.: Lawrence Erlbaum, pp. 301-334.

Gleitman, Lila R. y Jane Gillette (1995/1996) “The role of syntax in verb learning”, en Fletcher y MacWhinney (eds.), pp. 413-428.

Gómez López, Paula (1993) “La expresión de pluralidad y las clases de predicados en huichol”, en Función 13-14:135-194, Universidad de Guadalajara, México.

Gómez López, Paula (1996) “La reducción morfológica del habla maternal en huichol”, en Tercer Encuentro de Lingüística en el Noroeste. Memorias, Tomo 1. lenguas Indígenas. Hermosillo, Sonora: UNISON, pp: 339-358.

Gómez López, Paula. (1998a) “Factores perceptuales y semánticos en la adquisición de la morfología en huichol”, en Estudios sobre la adquisición de algunas lenguas de México. Función 18:175-204, Universidad de Guadalajara, México.

Gómez López, Paula. (1998b) “La asimetría afijal en la adquisición del huichol hasta los tres años de edad: un estudio de caso”, en Actas del IV Encuentro de Lingüística en el Noroeste. Memorias. Hermosillo, Sonora: UNISON, pp. 193-212.

298

Gómez López, Paula. (1999) El huichol de San Andrés Cohamiata. Archivo de Lenguas Indígenas de México, editado por Yolanda Lastra. México: El Colegio de México.

Gómez López, Paula, (2000) “Apuntes para un estudio de la posesión en huichol”, en Lingüística Mexicana (Asociación Mexicana de Lingüística Aplicada), 1/1: 13-26.

Gómez López, Paula y José Luis Iturrioz Leza (eds.) (1998) Estudios sobre la Adquisición de Algunas Lenguas Mexicanas. Función 17-18, Universidad de Guadalajara, México.

Gómez López, Paula (2007) “La polisemia de los prefijos espaciales del huichol. Relevancia semántica y formación de términos”, en José Luis Moctezuma Zamarrón (ed.) Estructura, discurso e historia de algunas lenguas yutoaztecas, México: INAH, pp. 29-38.

Greenberg, Joseph H. (1963/1966) “Some Universals of Grammar with Particular Reference to the Order of Meaningful Elements”, en Greenberg (ed.) Universals of Language Cambridge, Mass./London: The MIT Press, pp. 73-113.

Grimes, Joseph (1964) Huichol Syntax. The Hague: Mouton.

Gumperz, John J. y Stephen C. Levinson (1996/1997) (eds.) Rethinking Linguistic Relativity. Cambridge, Mass.: Cambridge University Press.

Haviland, John B. (1994) “Verbs and shapes in (Zinacantec) Tzotzil: The case of ‘insert’”, en Zavala Maldonado (ed.), pp. 83-117.

Haviland, John B. y Stephen C. Levinson (1994) (eds.) Spatial Conceptualization in Mayan Languages. Linguistics 32.

Haviland, John B.y Stephen C. Levinson (1994) (eds.) Spatial Conceptualization in Mayan Languages. Linguistics Vol. 32.

Hawkins, John A. y Anne Culter (1988) “Psycholinguistic factors in morphological asymmetry”, en Hawkins John A. (1988) (ed.) Explaining Language Universals. New York: Basil Blackwell, pp. 280-305.

Ingram, David (1991) First language acquisition. Cambridge, Mass.: Cambridge University Press.

299

Islas Canales, Martha Ruth (2004) Verbos de Emoción y Aktionsart. Tesis doctoral, Doctorado en Lingüística, El Colegio de México.

Islas, Martha (2005) “La identificación del aspecto léxico de los verbos de emoción del español”, en Martha Islas y Cynthia Ramírez (comp.), Sintaxis del Español. Interfase Sintaxis Semántica. México: Universidad Autónoma del Estado de México, pp. 41-70.

Iturrioz Leza, José Luis (1987) “De la gramática particular del huichol a la tipología: una contribución a la morfología operacional”, en Función II/2: 239-296, Universidad de Guadalajara, México.

Iturrioz Leza, José Luis (1993) “Modos de acción y aspecto”, en Función 13-14:1-72, Universidad de Guadalajara, México.

Iturrioz Leza, José Luis (1997) “On Motherese in Huichol”, en Dressler (ed.), pp. 45-48.

Iturrioz Leza, José Luis (1998) Acoplamiento estructural y adquisición del huichol. Función 17, Universidad de Guadalajara, México.

Iturrioz Leza, José Luis (2000) “El acoplamiento estructural en la adquisición del huichol como lengua materna”, en Lingüística Mexicana (Asociación Mexicana de Lingüística Aplicada) I/2: 263-282.

Iturrioz Leza, José Luis (2001) “Inkorporation”, en Martin Haspelmath, Ekkehard König, Wulf Oesterreicher y Wolfgang Raible (eds.), Language Typology and Language Universals Vol. I Language Typology and Language Universals. Serie Handbücher zur Sprach- und Kommunikations-Wissenschaft. 20.1. Berlin: Walter de Gruyter, pp. 714-725.

Iturrioz Leza, José Luis; Paula Gómez López; Silvia Leal Carretero y Julio Ramírez de la Cruz (1986) “Individuación en huichol II: aspectos morfológicos y sintácticos de las clases nominales”, en Función I/3:422-462, Universidad de Guadalajara, México.

Iturrioz Leza, José Luis; Paula Gómez López y Julio Ramírez de la Cruz (1988) “Localización en huichol: jerarquías de paradigmas y series funcionales”, en Función 8:111-166, Universidad de Guadalajara, México.

Iturrioz Leza, José Luis (Haikiri); Xitakame (Julio) Ramirez de la Cruz y Iritemai (Gabriel) Pacheco Salvador (1999) Gramática Didáctica del

300

Huichol volumen 1. Estructura Fonológica y Sistema de Escritura. Guadalajara, Jalisco: Universidad de Guadalajara y Secretaria de Educación Púplica.

Iturrioz Leza, José Luis y Paula Gómez López (2005) “Incorporación en huichol”, Lingüística Mexicana (Asociación Mexicana de Lingüística Aplicada), II/1: 35-80.

Iturrioz Leza, José Luis y Paula Gómez López (2006) Gramátia Wixárika I. Múnich: Lincom Europa.

Jackson Maldonado, Donna y Ricardo Maldonado (2001) “Determinaciones semánticas de la flexión verbal en la adquisición temprana del español”, en Rojas y de León (coord.), pp. 11-32.

Jackendoff, Ray (1978) “Grammar as evidence for conceptual structure”, en Morris Halle, Joan Bresnan y George A. Miller (eds.) Linguistic Theory and Psychological Reality. Cambridge, Mass.: The MIT Press, pp. 201-227.

Jensen de López, Kristine (1999) “The acquisition of Zapotec Body Part Locatives: a Longitudinal Case Study”, ponencia presentada en International Conference on Language Acquisition. San Sebastián/Donostia, País Vasco, 1999.

Jensen de López, Kristine (2007) “Bcuaa quiang – I stepped HEAD it! The acquisition of Zapotec bodypart locatives”, en Barbara Pfeiler (ed.) Learning Indigenous Languages: Child Language Acquisition in Mesoamerica. Berlin: Mouton de Gruyter, pp. 103-118.

Johnston, Judith R. (1984) “Acquisition of locative meaning: behind and in front of.”, en Journal of Child Language 11: 407-422.

Johnston, Judith R. (1985) “Cognitive Prerequisites: The Evidence from Children Learning English”, en Slobin (1985) (ed.), pp. 1257-1320.

Johnston, J. y Dan Isaac Slobin (1979) “The development of locative expressions in English, Italian, Serbocroatian and Turkish”, en Journal of Child Language, 6:529-545.

Karmiloff-Smith, Annette (1979) A functional approach to child language. A study of determiners and reference. Cambridge, Mass.: Cambridge University Press.

301

Karmiloff-Smith, Annette (1986) “Some fundamental aspects of language development after age 5”, en Fletcher y Garman (eds.) Language Acquisition, 2a edición, Cambridge, Mass.: Cambridge University Press, pp. 455-474.

Kleiber, George (1986/1995) La Semántica de los Prototipos. Madrid: Visor.

Küntay, Aylin y Dan Isaac Slobin (1996) “Listening to a Turkish Mother: Some Puzzles for Acquisition”, en Dan Isaac Slobin, Julie Gerhardt, Amy Kyratzis y Jiansheng Guo (eds.) Social Interaction, Social Context, and Language. Essays in Honor of Susan Ervin-Tripp. Mahwah, New Jersey: Lawrence Erlbaum, pp. 265-286.

Lakoff, George (1987) Women, Fire, and Dangerous Things. What Categories Reveal about the Mind. Chicago: University of Chicago Press.

Langacker, Ronald W. (1979) “Grammar as image”, en Linguistic Notes from La Jolla 6. San Diego, CA: University of California, pp. 88-126.

Langacker, Ronald W. (1987) Foundations of Cognitive Grammar, Vol. I. Stanford, California: Stanford University Press.

Lee, David (2001) Cognitive Linguistics. An Introduction. Oxford: Oxford University Press.

Leech, Geoffrey (1974/1977) Semántica. Madrid: Alianza Editorial.

Lehmann, Christian (1982) Thoughts on Grammaticalization. A Programmatic Sketch (akup 48), Universidad de Colonia, Alemania.

Levelt, Willem J.M. (1996) “Perspective taking and ellipsis in spatial descriptions”, en Paul Bloom et al. (eds.): 77-107.

Levinson, Stephen C. (1991a) Relativity in Spatial Conception and Description. Cognitive Anthropology Research Group at the Max Planck Institur for Psycholinguistics. Working Paper No. 1. Nijmegen, Holand.

Levinson, Stephen C. (1991b) Primer for the Field Investigation of Spatial Description and Conception. Cognitive Anthropology Research Group at the Max Planck Institute for Psycholinguistics. Working Paper No. 5.

302

Levinson, Stephen C. (1996) “Frames of Reference and Molyneux’s Question: Crosslinguistic Evidence”, en Paul Bloom, et al. (eds.), pp. 385-435.

Levinson, Stephen C. (2003) Space in Language and Cognition. Exploration in Cognitive Diversity. Cambridge: Cambridge University Press.

Levinson, Stephen C. y John B. Haviland (1994) “Introduction”, en Haviland y Levinson (eds.), pp. 613-622.

Lieven, Elena V.M.; Julián M. Pine y Gillian Baldwin (1997) “Lexically-based learning and early grammatical development”, en Journal of Child Language 24: 187-219.

Lucy, John (1992) Grammatical categories and cognition: a case study of the linguistic relativity hypothesis. Cambridge, Mass.: Cambridge University Press.

Lyons, John (1995/1997) Semántica Lingüística. Una introducción (Trad. y adapatación de Santiago Alcoba). Madrid: Paidós.

MacLaury, Robert E. (1989) “Zapotec body-part locatives: prototypes and metaphoric extensions”, IJAL Vol. 55, No 2:119-154.

MacWhinney, Brian (1986) Hungarian Language Acquisition as an Exemplification of a General Model of Grammatical Development. Hillsdale, New Jersey: Lawrence Erlbaum.

Maldonado, Ricardo (1999) A media voz: problemas conceptuales del clítico “se”. México: Universidad Nacional Autónoma de México.

Malotki, Ekkehart (1983) Hopi time. A linguistic analysis of the temporal concepts on the Hopi language. Berlin / New York / Amsterdam: Mouton.

Makovec-Černe, Jasna y Wolfgang U. Dressler (1997) “On the acquisition of Slovene verb inflection by Sara”, en Dressler, 1997 (ed.), pp. 115-127.

Méndez Dosuna, Julián (1997) “Fusion, fission, and relevance in language change: de-univerbation in Greek verb morphology”, en Studies in Language 21/3: 577-612.

Miller, G. A. y P. N. Johnson-Laird (1976) Language and Perception. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.

303

Mithun, Marianne (1989) “The acquisition of polysynthesis”, en Child Language 16:285-312.

Monzón, Cristina (2004) Los morfemas espaciales del p’urhépecha. México: El Colegio de Michoacán.

Morimoto, Yuko (1998) El aspecto léxico: delimitación. Madrid: Arco/Libros.

Nichols, J. (1986) “Head-marking and dependent-marking grammar”, en Language 62/1:56-119.

Ninio, Anat (1999) “Pathbreaking verbs in syntactic development and the question of prototypical transitivity”, en Journal of Child Language 26/3:619-653.

Ortiz Alvis, Claudia (2003) Estrategias en la expresión de algunas relaciones espaciales: su desarrollo en niños de 4 a 10 años de edad. Tesis presentada en el programa de Maestría en Lingüísitica Aplicada, Universidad de Guadalajara.

Panzer, Baldur (1975) Strukturen des Russischen. München: Fink Verlag.

Pederson, Eric; Eve Danziger; David Wilkins; Stephen Levinson; Sotaro Kita y Gunter Senft (1998) “Semanitc typology and spatial conceptualization”, en Language 74/3:557-589.

Peronard, Marianne (1985) "Spanish prepositions introducing adverbial constructions”, en Journal of Child Language 12: 95-108.

Peters, Ann M. (1985) “Language Segmentation: Operating principles for the perception and analysis of language”, en Slobin, 1985 (ed.), pp.1029-1067.

Peters, Ann M. (1997) “Language Typology, Prosody, and the Acquisition of Grammatical Morphemes”, en Slobin, 1997b (ed.), pp. 135-198.

Peters, Ann M. y Lise Menn (1993) “False starts and filler syllables”, en Language 69/4:743-777.

Pfeiler, Barbara (2002) “Noun and verb acquisition in Yucatec Maya”, en Maria Voeikova, y Wolfgang U. Dressler (2002) (eds.) Pre- and Protomorphology: Early Phases of Morphological Development. Munich: Lincom Europa, pp. 75-82.

304

Pfeiler, Barbara (2003) “Early acquisition of the verbal complex in Yucatec Maya”, en Dagmar Bittner; Wolfgang U. Dressler y Marianne Kilani-Schoch (eds.) Development of Verb Inflection in First Language Acquisition. A Cross-Linguistic Perspective. Berlin/New York: Mouton de Gruyter, pp. 379-400.

Pfeiler, Barbara y Enrique Martín Briceño (1998) “La adquisición de los verbos transitivos en el maya yucateco”, en Función 18:97-120, Universidad de Guadalajara, México.

Pfeiler, Barbara Blaha y Carlos Carrillo Carreón (2001) “La adquisición del maya yucateco: el número”, en Rojas y de León (coord.), pp. 75-98.

Piaget, Jean (1937/1985) La construcción de lo real en el niño. Barcelona: Editorial Crítica.

Piaget, Jean (1964/1971) Seis Estudios de Psicología. Barcelona: Ed. Seix Barral.

Piaget, Jean y Bärbel Inhelder (1956/2001) The Child’s Conception of Space. (Trad. por F.J. Langdon y J.L. Lunzer), London / New York: Routledge.

Pinker, S. (1984) Language Learnability and Language Development. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.

Pye, Clifton (2001) “La adquisición de la morfología verbal en español y maya k’iche’: Retos a la teoría de la ‘gramática universal’”, en Rojas y de León (coord.), pp. 51-74.

Richelle, Marc (1971/1984) La adquisición del lenguaje. Barcelona: Herder.

Rodríguez, Oralia y Ma. Paz Berruecos (1993) La Adquisición del Español como Lengua Materna. Bibliografía Descriptiva. México: El Colegio de México.

Rojas Nieto, Cecilia (1988) Verbos locativos del español. Aproximación México: Universidad Nacional Autónoma de México.

Rojas Nieto, Cecilia (1998) “Preposiciones en el habla infantil temprana. Protoformas, amalgamas y selección léxica”, en Función No 18: 55-95, Universidad de Guadalajara, México.

305

Rojas Nieto, Cecilia (2000) “Gramáticas emergentes. La expansión temprana del conocimiento lingüístico”, en Jornadas Filológicas 2000. México: Universidad Nacional Autónoma de México: 235-245.

Rojas Nieto, Cecilia (2003) “Early acquisition of Spanish verb inflexion: a usage-based account”, en Psychology of language and Communication 7/2:18-36.

Rojas Nieto, Cecilia y Lourdes de León Pasquel (2001) (coord.) La adquisición de la lengua materna. Español, lenguas mayas, euskera. México: Universidad Nacional Autónoma de México y Centro de Investigación y Estudios Superiores de Antropología Social.

Ruhlen, Merrit (1987) A Guide to the World's Languages. Vol 1: Classification. Stanford, California: Stanford University Press.

Saville-Troike, Muriel (1996) “Development of the inflected verb in navajo child language”, en Eloise Jelinek, Sally Midgette, Keren Rice y Leslie Saxon (eds.) Athabaskan Language Studies. Essays in honor of Robert W. Young: Albuquerque: University of New Mexico Press, pp. 137-192.

Schaner-Wolles, Chris; John Rennison y Friedrich Neubarth (eds.) (2001) Naturally! Linguistic studies in honour of Wolfgang Ulrich Dressler. Torino: Rosenberg & Sellier.

Seiler, Hansjakob (1986) “The dimensional model of language universals”, en Función 1/1:1-19, Universidad de Guadalajara, México.

Serra, Miguel; Elisabet Serrat; Rosa Solé, Aurora Bel, y Melina Aparici (2000) La Adquisición del Lenguaje. Barcelona: Ariel.

Shopen, Timothy (1985) (ed.) Language Typology and Syntactic Descripction III. Grammatical categories and the lexicon. Cambridge, Mass.: Cambridge University Press.

Sinclair, H. (1995) “Comparative linguistics and language acquisition”, en Ramón Arzápalo y Yolanda Lastra (comp.) Vitalidad e influencia de las lenguas indígenas en Latinoamérica. II Coloquio Mauricio Swadesh. México: UNAM, pp. 97-104.

Sinha, Chris; Lis A. Thorseng; Mariko Hayashi y Kim Plunkett (1994) “Compartive Spatial Semantics and Language Acquisition: Evidence

306

from Danish, English, and Japanese”, en Journal of Semantics Vol. 11: 253-287.

Slobin, Dan Isaac (1973) “Cognitive prerequisites for the development of grammar”, en Ferguson y Slobin (eds.), pp. 175-208.

Slobin, Dan Isaac. (1985) (ed.) The Crosslinguistic Study of Language Acquisition Vol. 2: Theoretical Issues. Hillsdale, New Jersey: Lawrence Erlbaum.

Slobin, Dan Isaac. (1985) “Crosslinguistic Evidence for the Language-Making Capacity”, en Slobin (ed.), pp. 1157-1256.

Slobin, Dan Isaac (1986) “Introduction”, en Brian MacWhinney (1986) Hungarian Language Acquisition as an Exemplification of a General Model of Grammatical Development. Hillsdale, New Jersey: Lawrence Erlbaum, pp. 3-24.

Slobin, Dan Isaac. (1992) (ed.) The Crosslinguistic Study of Language Acquisition Vol. 3: Hillsdale, New Jersey: Lawrence Erlbaum.

Slobin, Dan Isaac (1996/1997) “From ‘thought and language’ to ‘thinking for speaking’”, en Gumperz y Levinson (eds.), pp. 70-96.

Slobin, Dan Isaac (1997) “The universal, the typological, and the particular in acquisition.”, en Slobin (1997b) (ed.), pp. 1-41.

Slobin, Dan Isaac (1997a) (ed.) The Crosslinguistic Study of Language Acquisition. Vol. 4. New Jersey/London: Erlbaum.

Slobin, Dan Isaac (1997b) (ed.) The Crosslinguistic Study of Language Acquisition. Vol. 5: Expanding the Contexts. New Jersey/London: Erlbaum.

Smith Stark, Thomas C. (1994) “Mesoamerican Calques”, en Carolyn J. MacKay y Verónica Vázquez (eds.) Investigaciones lingüísticas en Mesoamérica. México: UNAM, pp. 15-52.

Svorou, Soteria (1994) The Grammar of Space. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.

Talmy, Leonard (1983) “How language structures space”, en H. Pick y L. Acredolo (eds.) Spatial Orientation: Research, Theory, and Aplication. New York: Plenum Press, pp. 181-238.

307

Talmy, Leonard (1985) “Lexicalization patterns: semantic structure in lexical forms”, en Shopen (ed.), pp. 57-149.

Taylor, John R. (1989) Linguistic Categorization. Prototypes in Linguistic Theory. Oxford: Clarendon Press.

Theakston, A.; E. Lieven & M. Tomasello (2003). “The role of input in the acquisition of third person singular verbs in English”, en Journal of Speech, Language and Hearing Research 46: 863-887.

Tino Antonio, Jorge (2005) El uso infantil de los verbos de postura corporal con función locativa en el totonaco de Olintla, Puebla. Tesis presentada en el programa de Maestría en Lingüística Indoamericana del CIESAS, Tlalpan, México.

Tomasello, Michael (1987) “Learning to use prepositions”, en Journal of Child Language 14:79-94.

Tomasello, Michael (1992) First Verbs. A case study of early grammatical development. Cambridge, Mass.: Cambridge University Press.

Tomasello, Michael (2000) “First steps in a usage based theory of language acquisition”, en Cognitive Linguistics 11:61-82.

Tomasello, Michael (2001) “The item-based nature of Children’s early syntactic development”, en M.Tomasello & E. Bates (eds.), Language development. The essential readings. Malden, Mass./Oxford, UK: Blackwell, pp. 169-186.

Traugott, Elizabeth (1986) “From polysemy to internal semantic reconstruction”, en Berkeley Linguistics Society. Proceedings of the Twelfth Annual Meeting, pp. 539-550.

Ullman, Stephen (1963/1966) “Semantic universals”, en Joseph H. Greenberg (ed.) Universals of Language (2a Ed.). Cambridge, Mass.: The M.I.T. Press, pp.217-262

Uziel-Karl, Sigal (2000) “Children’s Verb Lexikon”, en Eve V. Clark (ed.) The Proceedings of he Thirtieth Annual Child Language Research Forum. Stanford, pp. 41-50.

Vendler, Z. (1967) “Verbs and times”, en Linguistics and Philosophy 2:415-434.

308

Wells, Gordon (1986/1997) “Variation in child language”, en Fletcher y Garman (eds.), pp. 109-139.

Wunderlich, Dieter (1983) “On the compositionality of German Prefix Verbs”, en Rainer Bäuerle, Christoph Schwarze y Arnim von Stechow (eds.) Meaning, Use, and Interpretation of Language. Berlin/New York: Walter de Gruyter, pp. 452-465.

Zavala Maldonado, Roberto (1992) El Kanjobal de San Miguel Acatán. México: Universidad Nacional Autónoma de México.

Zavala Maldonado, Roberto (1994) (ed.) Estudios sobre Lenguas Mayas. Función 15-16, Universidad de Guadalajara, México.

309

ABREVIATURAS 1 primera persona 2 segunda persona 3 tercera persona ACC acusativo ADVR adverbializador AL alativo ANTf anterioridad en el futuro ANTp anterioridad en el pasado APL aplicativo APUD al lado de, donde, en casa de ART artículo AS asertor CAP capacitativo CAUS causativo CCV cóncavo o convexo CIRC circular, trayectoria en círculo CIS cislativo: dirección hacia el centro deíctico CIT citativo COL colectivo COM comitativo COMPL completivo COND condicional CONT continuativo CONTR contrastador DECL oración declarativa DEM demostrativo DES desiderativo Dif.suj. diferente sujeto DIR direccional DISP dispersión DIST distributivo DUR durativo ENF enfático EPT epéntesis EXP dentro del ámbito y experiencia del hablante (aquí) EXT extensivo

310

FIG el objeto primario en la relación FIG/FND; ubicación en una zona delimitada o que destaca FIN finalidad, causa FND el objeto secundario en la relación FIG/FND; fondo, entorno FOC focalizador FUT futuro FUTdur futuro durativo GEN generalizador de objeto paciente GENR forma generalizada GLB globalidad, propiedad general o global HAB habitual IGR ingresivo IMP imperativo IN inesivo, dentro de INC incoativo IND individuativo INF infinitivo INM inminencial INTR intransitivo IPF imperfectivo ITS intensivo LOC ubicación o locación: contenido espacial estático MA modos de acción (Aktionsart) MAN manera Mmo.suj mismo sujeto MOD modal MV morfo vacío NEG negación NEXP fuera del ámbito y experiencia del hablante (allá) NOM nominativo O/o objeto Obj objeto OD objeto directo OI objeto indirecto Or oración ORN ornativo ORS objeto de referencia secundario PART partícula textual

311

PAS pasiva PAST pasado PF perfectivo PL plural PLa pluralidad de acción PLo pluralidad de objeto paciente PLs pluralidad de sujeto POS posesivo POT potencial PREP preposición PRET pretérito PROG progresivo PRS presente PRT participio Q interrogativo RED reduplicación REL cláusula de relativo RFL reflexivo RLR relator oracional S sujeto SDO significado SG singular SGa singularidad de acción SGo singularidad de objeto SGs singualridad de sujeto SIM simultaneidad SUBR subordinador SUJ sujeto SUPL supleción TERM terminativo Través atravesando, rebasando un límite TRL translativo: movimiento alejándose del centro deíctico TXT función textual VR verbalizador

312

GLOSAS DE LOS ESQUEMAS PRERRADICALES KA1:tray.desc. DIR direccional: trayectoria descendente KA3:POS MAN de manera: posesión KU1:tray.circ. DIR direccional: trayectoria circular KU2:fondo LOC locativo: fondo, entorno KU3:manera MAN de manera: manera general de la acción KU3:vuelta MAN de manera: ir a un lugar a hacer algo KU4:DUR MA modo de acción: durativo TA1:entrar DIR direccional: trayectoria hacia adentro TA1:horiz. DIR direccional: tray. en línea recta horizontal TA2:borde LOC locativo: borde o boca TA3:de.paso MAN de manera: hacer algo a la pasada o de paso TA4:SGa MA modo de acción: singularidad de acción TA5:SGo IND individuativo: singularidad de objeto paciente TA5:SGs IND individuativo: singularidad de sujeto de or. intr. TI1:tray.asc. DIR direccional: trayectoria ascendente TI2:suelo LOC locativo: colocación en el nivel del suelo TI2:junto.a LOC locativo: colocado al lado de un objeto vertical TI4:PLa MA modo de acción: pluralidad de acción TI5:PLo IND individuativo: pluralidad de objeto paciente TI5:PLs IND individuativo: pluralidad de sujeto de oración intr. YE1:pasar DIR direccional: pasar, atravesar YE1:salir DIR direccional: trayectoria hacia afuera YE2:IN LOC locativo: inesivo, inclusión, en el interior de YE3:camino MAN de manera: tomar camino, hacer algo en el

camino

313

ABREVIATURAS EN EJEMPLOS DEL CORPUS W-32/2;3 La grabación No 32, en la cual la niña tiene 2 años y 3 meses de edad WAX o W. Waxie, la niña investigada WIY el padre YIR la madre ANG una amiga En algunos casos, después del signo > sigue la forma adulta. En la mayoría de los ejemplos, la forma adulta se presenta en la segunda línea: (W-59/3;0) heli tawewieni. forma infantil heri ne -pi- i -ta -wewie -ni forma adulta sí 1SGs-AS-3SGo-TA5-hacer-FUT glosa morfológica “Sí, lo voy a hacer.” traducción

314

ANEXO

I. CUADROS POR PREFIJO: DE 2 A 3 AÑOS

315

Cuadro No 1. CONTEXTOS OBLIGATORIOS Y PRODUCCIÓN DE RAÍZ MÁS PRERRADICAL, DE 2 A 3 AÑOS

GRABACION 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 EDAD 2;1 2;2 2;3 2;4 2;5 2;6 KA1:tray.desc. Ti ‘cargar’ 0/1 We ‘caer’ 0/1 1/1 1/1 1 8/10 2/2 1/1 1/1 7/7 2/2 Na ‘cerrar’ 1/1 0/3 Uta ‘guardar’ 0/1 0/1 Mana ‘poner’ 0/1 Wiwi ‘tirar’ 2/2 Wewi ‘hacer’ 2 1 Yepi ‘abrir’ 1 Aime ‘despiojar’ 0/2 Yune ‘irse’ 1/1 We ‘colocado’* 0/1 Yetsa ‘echar’ 0/1 Etsa ‘cocer’ 0/1 Pine ‘cortar’ Xiri ‘echar’ 0/1 0/1 Maima ‘lavar.manos’ 0/2 Ya ‘ir’ Uitia ‘echar’ Pina ‘aplastar’ Mie ‘ir’ Tsiki ‘peinar’ Hui ‘acostar’ T=23 raíces KU1:tray.circ. Ka/te ‘colocado’* 0/2 Na ’cerrar’ 0/1 Wie ‘colgar’ Mie ‘ir’ Teixi ‘reunir’ T=5 raíces KU4:DUR Kwine ‘doler’ 0/1 Xutsina ‘arañar’ 0/1 Wa ‘pegar’ Maiwa ‘tentar’ T=4 raíces TA1:horizont. Niere ‘mirar’ 0/1 T=1 raíz

316

Continuación cuadro No 1 GRABACION 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 EDAD 2;1 2;2 2;3 2;4 2;5 2;6 TA2:borde Na ‘cerrar’ T=1 raíz TA4:SGa Xie ‘orinar’ 0/1 Yua ‘mover’ Nautsa ‘correr’ Hiawe ‘decir’ Xei ‘encontrar’ Ke ‘morder’ Xiri ‘aventar’ T=7 raíces TA5:SGo Tara ‘quebrar’ 0/1 0/2 0/2 Tsana ‘romper’ 0/1 1/1 Wewi ‘hacer’ 5/10 0/2 0 0/1 1/15 Kwa ‘comer’ 0/1 Xaupi ‘pelar’ 0/1 Ni ‘terminar’ 0/1 Eima ‘envolver’ 0/3 Ixiari ‘mirar’ Mura ‘romper’ T=9 raíces TI1:tray.ascend. Yepi ‘abrir’ 0/2 0/1 Uta ‘guardar’ 0/1 0/1 0/2 0/4 Neika ‘salir’ 0/1 Hina ‘jalar’ 0/1 Iwa ‘bañarse’ 0/1 0/1 Yeuri ‘derramar’ 0/3 Maki ‘trepar’ 0/1 Ya ‘ir’ T=8 raíces TI2:junto.a 0/1 0/1 We ‘colocado’* T=1 raíz

317

Continuación cuadro No 1

GRABACION 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 EDAD 2;1 2;2 2;3 2;4 2;5 2;6 TI4:PLa Waika ‘jugar’ 0/2 Wau ‘buscar’ T=2 raíces TI5:PLobj Wewi ‘hacer’ 12 T=1 raíces YE1:pasar Wie ‘colgado’ 0/2 Ya ‘pasar’ Hina ‘pelar’ T=3 raíces YE2:IN Kutsu ‘dormir’ 0/1 Ka/te ‘colocado’* 0/1 Xi ‘acabar’ Ma ‘colocado’ * Ka ‘colocado’* Waki ‘vacío’ ‘Ixiari ‘mirar’ T=7 raíces YE3:camino Mie ‘ir’ 0/1 T=1 raíz

318

Continuación cuadro No 1 GRABACION 41 42 43 44 45 46 47 48 51 53 54 55 56 57 EDAD 2;7 2;8 2;9 2;10 2;11 3;0 KA1:tray.desc. Ti ‘cargar’ 1/1 We ‘caer’ 1/1 1/1 3/3 1/1 1/1 3/3 1/1 6/6 3/3 1/1 2/2 Na ‘cerrar’ 0/2 0/1 Uta ‘guardar’ Mana ‘poner’ 0/1 Wiwi ‘tirar’ 0/4 Wewi ‘hacer’ Yepi ‘abrir’ Aime ‘despiojar’ Yune ‘irse’ 2/2 We ‘colocado’* 0/1 Yetsa ‘echar’ Etsa ‘cocer’ 0/1 Pine ‘cortar’ Xiri ‘echar’ Maima ‘lavar.manos’ Ya ‘bajar’ 0/1 Uitia ‘echar’ 0/1 Pina ‘aplastar’ 0/1 Mie ‘ir’ 1/1 Tsiki ‘peinar’ 0/1 Hui ‘acostar’ 1/1 T=23 raíces KU1:tray.circ. Ka/te ‘colocado’* Na ’cerrar’ Wie ‘colgar’ 1/1 Mie ‘ir’ 1/1 Teixi ‘reunir’ 0/1 T=5 raíces KU4:DUR Kwine ‘doler’ 0/1 Xutsina ‘arañar’ Wa ‘pegar’ 0/1 0/2 0/1 1/1 0/1 0/2 Maiwa ‘tentar’ 0/1 0/1 0/2 T=4 raíces TA1:horizont. Niere ‘mirar’ 2/2 T=1 raíz

319

Continuación cuadro No 1 GRABACION 41 42 43 44 45 46 47 48 51 53 54 55 56 57 EDAD 2;7 2;8 2;9 2;10 2;11 3;0 TA2:borde Na ‘cerrar’ 0/1 T=1 raíz TA4:SGa Xie ‘orinar’ 0/1 Yua ‘mover’ 0/1 Nautsa ‘correr’ 0/1 0/1 Hiawe ‘decir’ 0/1 Xei ‘encontrar’ 1/1 Ke ‘morder’ 1/1 Xiri ‘aventar’ 1/1 T=7 raíces TA5:SGo Tara ‘quebrar’ 0/2 Tsana ‘romper’ 0/1 0/1 0/1 Wewi ‘hacer’ 1/2 3/6 2/3 0/1 1/1 13/13 Kwa ‘comer’ Xaupi ‘pelar’ Ni ‘terminar’ 0/1 Eima ‘envolver’ Ixiari ‘mirar’ 1/2 Mura ‘romper’ 1/1 T=9 raíces TI1:tray.ascend. Yepi ‘abrir’ 0/1 0/3 Uta ‘guardar’ 0/3 0/1 0/2 0/5 Neika ‘salir’ Hina ‘jalar’ Iwa ‘bañarse’ 1/1 0/2 Yeuri ‘derramar’ Maki ‘trepar’ 1/1 0/1 Ya ‘subir’ 1/1 T=8 raíces TI2:junto.a We ‘colocado’* 0/2 T=1 raíz

320

Continuación cuadro No 1 GRABACION 41 42 43 44 45 46 47 48 51 53 54 55 56 57 EDAD 2;7 2;8 2;9 2;10 2;11 3;0 TI4:PLa Waika ‘jugar’ 0/2 Wau ‘buscar’ 0/1 T=2 raíces TI5:PLobj Wewi ‘hacer’ 1 0/1 T=1 raíces YE1:pasar Wie ‘colgado’ Ya ‘pasar’ 0/1 Hina ‘pelar’ 0/1 T=3 raíces YE2:IN Kutsu ‘dormir’ Ka/te ‘colocado’* Xi ‘acabar’ 0/1 0/1 Ma ‘colocado’ * 1/1 Ka ‘colocado’* 1/1 1/1 Waki ‘vacío’ 0/1 ‘Ixiari ‘mirar’ 0/1 T=7 raíces YE3:camino Mie ‘ir’ 2/2 3/3 1/1 3/3 T=1 raíz

*Ver los verbos específicos de colocación y manipulación en 2.1.2.

321

ANEXO

II. CUADROS POR PREFIJO: DE 3 A 4 AÑOS

322

Cuadro No. 1 ESQUEMA KA1:tray.desc. De 3 a 4 años Dirección (‘trayectoria descendente, hacia abajo’) No GRABACION 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 EDAD 3;0 3;1 3;2 3;3 3;4 3;5 3;6 Yetsa ‘echar’ 1 2 1 1 2 4/5 2 2 We ‘caer’ 2 1 1 1 5 1 3 1 9 1 2 1 2 1/2 5 5 Wewi ‘hacer’ 1 Wiwi ‘tirar’ 1 Tsiki ‘peinar’ 0/1 Na ‘cerrar’ 1 5 1 3 1 9 8 4 Mie ‘ir’ 3 Ke morder’ 0/1 Tui ‘tomar’ 0/1 Ike ‘copiar’ 01 1 1 Niere ‘mirar’ 3 Ka ‘colocdo’* 0/1 Ma ‘colocado’ * 0/1 Yeuri ‘verter’ 2 Ti ‘puesto’ 1 Xawa ‘agujerear’ 1 Hia ‘aventar’ 1 Mana ‘poner’ * 2/3 ½ 1 Wiere ‘colgar’ 2 2 Erie ‘estar’ 2 Tsuna ‘brincar’ 0/1 Iti ‘limpiar’ 1 Ku ‘dormir’ 2 Wiye ‘llover’ 1 1 1 Maima ‘lavar manos’ 2 1 Xeta ‘rojo’ 1 Wie ‘colgado’ 2 1 Huri ‘tomar’ * 1 Pini ‘agarrar’ 1 Hupu ‘acostar’ 4 1 Ketsa ‘poner’ 1 Yeika ‘andar’ 1 Uta ‘guardar’ 2 Kwi ‘doler’ Iya ‘bañar’ We ‘colocado’* Ne ‘brotar’ Inii ‘cortar’ Xapunima‘enjabonarse’ Ka ‘colocado’* Utia ‘escribir’ Weri ‘poder cargar’ Ke ‘pisar’ Tiki ‘puesto’ T: 44: 262/275

323

Cuadro No. 1 ESQUEMA KA1:tray.desc. De 3 a 4 años Dirección (‘trayectoria descendente, hacia abajo’) No GRABACION 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 EDAD 3;7 3;8 3;9 3;10 3;11 4;0 Yetsa ‘echar’ 1 2 1 1 3 We ‘caer’ 2 1 5 4 1 3 1 2 1 1 1 4 1 Wewi ‘hacer’ Wiwi ‘tirar’ 1 1 2 3 Tsiki ‘peinar’ 1 Na ‘cerrar’ 1 1 5 1 1 1 2 6 Mie ‘ir’ 2 1 1 1 Ke morder’ Tui ‘tomar’ 1 2 2 1 1 2 Ike ‘copiar’ Niere ‘mirar’ Ka ‘colocdo’* 1 2 0/1 Ma ‘colocado’ * Yeuri ‘verter’ 2 Ti ‘puesto’ Xawa ‘agujerear’ Hia ‘aventar’ Mana ‘poner’ * 1 1 Wiere ‘colgar’ Erie ‘estar’ 1 Tsuna ‘brincar’ 3 1 1 Iti ‘limpiar’ Ku ‘dormir’ Wiye ‘llover’ 2 Maima ‘lavar manos’ 1 Xeta ‘rojo’ Wie ‘colgado’ Huri ‘tomar’ * Pini ‘agarrar’ Hupu ‘acostar’ 1 1 1 Ketsa ‘poner’ Yeika ‘andar’ Uta ‘guardar’ 1 1 Kwi ‘doler’ 0/1 Iya ‘bañar’ 1 1 We ‘colocado’* 1 Ne ‘brotar’ 0/1 2 4 Inii ‘cortar’ 4 Xapunima‘enjabonarse’ 1 Ka ‘colocado’* 3 Utia ‘escribir’ 1 Weri ‘poder cargar’ 1 Ke ‘pisar’ 1 Tiki ‘puesto’ 1 T: 44: 262/275

324

Cuadro No. 2 ESQUEMA KA3:poss De 3 a 4 años Manera (‘posesión’) GRABACION 63 80 81 82 84 86 89 92 EDAD 3;1 3;7 3;8 3;9 3;10 3;11 Taru ‘hermano/a menor’ 1 1 Iyari ‘corazón’ 1 1 Mama ‘mamá’ 5 T=3: 9/9

*Ver los verbos específicos de colocación y manipulación en 2.1.2.

325

Cuadro No. 3 ESQUEMA KU1:tray.circ. De 3 a 4 años. Dirección: (‘trayectoria circular, en curva’) GRABACION 62 63 66 67 68 69 72 73 74 78 79 80 83 84 85 90 91 92 93 EDAD 3;1 3;2 3;3 3;4 3;5 3;6 3;7 3;8 3;9 3;10 3;11 Ne ‘aparecer’ 1 Ke ‘pisar’ 0/3 1 1 Iwe ‘levantar’ 0/1 We ‘caer’ 1 Tu ‘tomar’* 0/1 Axe ‘alcanzar’ 1 1 1 1 1 Kei ‘morder’ 0/1 Tsana ‘romper’ 0/1 Hia ‘aventar’ 1 1 Wewi ‘hacer’ 1 Mie ‘ir’ 1 1 Muina ‘batir’ 2 Yi ‘moverse’ 1 1 Tapuru ‘hacer cola de caballo

0/1

T=14: 18/26

326

Cuadro No. 4 ESQUEMA KU2:fondo De 3 a 4 años. Locativo (‘fondo, suelo’) No GRABACION 64 71 72 79 88 91 94 EDAD 3;2 3;4 3;4 3;7 3;10 3;11 4;0 Yuna ‘mojado’ 1 I ‘traer, cargar’ 0/1 Yiri ‘oscurecer’ 1 Uxa ‘dibujado’ 6 2 Ka ‘colocado’ * 1 Ii/tiki ‘tomar’* 1 Teixi ‘recoger’ 5 Total= 7: 17/18

Cuadro No. 5 ESQUEMA Ku3:man De 3 a 4 años. Manera (‘hacer algo de x manera) No GRABACION 66 81 92 EDAD 3;2 3;7 3;11 Ma ‘poner’* 0/2 Utia ‘escribir’ 1 Yi ‘moverse’ 2 Total= 3: 3/5

327

Cuadro No. 6 ESQUEMA KU4:DUR De 3 a 4 años. Modoaccional (‘acción durativa’) GRABACION 60 61 62 64 65 66 67 69 70 71 72 73 74 75 EDAD 3;0 3;1 3;2 3;3 3;4 3;5 Xata ‘hablar’ 0/2 0/1 0/5 1/24 1/6 3 1 1 2 4 Tse ‘picar’ 0/4 Wa ‘pegar’ 0/4 1 5 1 1 1 Mai ’tentar’ 0/7 Ti ‘apagar’ 0/1 Xei ‘ver’ 0/1 Ketsina‘patear’ Nautsa ‘correr’ Hiawe ‘decir’ Waika ‘jugar’ T= 10: 91/145

Cuadro No. 6 ESQUEMA KU4:DUR De 3 a 4 años. Modoaccional (‘acción durativa’) GRABACION 76 77 78 79 80 81 84 85 86 88 89 90 91 92 EDAD 3;6 3;7 3;8 3;9 3;10 3;11 Xata ‘hablar’ 2 15 4 2 8 4 1 4 1 5 Tse ‘picar’ Wa ‘pegar’ 1 2 5 3 2 1 3 Mai ’tentar’ 1 Ti ‘apagar’ Xei ‘ver’ Ketsina‘patear’ 0/2 Nautsa ‘correr’ 1 Hiawe ‘decir’ 1 Waika ‘jugar’ 1 T= 10: 91/145 *Ver los verbos específicos de colocación y manipulación en 2.1.2.

328

Cuadro No. 7 ESQUEMA TA1:mmo.plano,entrar De 3 a 4 años. Dirección (‘trayectoria recta en el mismo plano’, ‘hacia adentro’) GRABACION 60 66 67 68 72 73 75 79 81 83 84 87 88 EDAD 3;0 3;2 3;3 3;4 3;5 3;7 3;8 3;9 3;10 Meme ‘tentar’ 0/1 1 Yeri ‘sentarse’ 1 2 4 4 Mie ‘ir’ 1 3 2 1 4 3 4 Niere ‘mirar’ 1 1 Yeika ‘andar’ 1 Ne ‘aparecer’ 1 Hia ‘aventar’ 1 Huri‘agarrar’* 1 T= 8: 36/37

329

Cuadro No. 8 ESQUEMA TA4:SGa De 3 a 4 años. Modoaccional (‘Singularidad de acción’) No GRABACION 60 61 62 64 66 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 EDAD 3;0 3;1 3;2 3;3 3;4 3;5 3;6 Tsua ‘llorar’ 2 0/1 1 1 1 1 2/3 Haya ‘vomitar’ 2 1 Kwika ‘jugar’ 1 Utia ‘escribir’ 0/2 0/1 0/1 Hia ‘aventar’ 0/1 Niere ‘mirar’ 1 1 Xata ‘hablar’ 1 4/5 3 1 1 Ke ‘morder’ 01 Ena ‘oír’ 3 0/1 1 2 3 Wiri ‘untar’ 0/1 1 Nautsa ‘correr’ 1 Xei ‘ver’ 1 Iwa ‘ganar’ 1 Hiawe ‘decir’ 1 1 Yi ‘suceder’ 1 Mie ‘pelear’ 1 2 Hitsi ‘soplar’ 1 Wau ‘buscar’ Tuni ‘doblar’ Ira ‘recorrer’ Kwine ‘doler’ Teriwa ‘leer’ Tuaxa ‘disparar’ Wipa ‘coser’ Xi ‘acabar’ Niu ‘hablar’ Axe ‘alcanzar’ Kwita ‘defecar’ Iwawiya ‘preguntar’ T= 29: 120/135

330

Cuadro No. 8 ESQUEMA TA4:SGa De 3 a 4 años. Modoaccional (‘Singularidad de acción’) No GRABACION 79 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 EDAD 3;7 3;8 3;9 3;10 3;11 4;0 Tsua ‘llorar’ 15 1 10 3 1 1 1 Haya ‘vomitar’ Kwika ‘jugar’ Utia ‘escribir’ 1 1 0/1 0/1 Hia ‘aventar’ 3 Niere ‘mirar’ Xata ‘hablar’ Ke ‘morder’ Ena ‘oír’ 1 Wiri ‘untar’ Nautsa ‘correr’ 5 1 Xei ‘ver’ 1 1 0/1 1 Iwa ‘ganar’ Hiawe ‘decir’ 1 1 2 1 2 Yi ‘suceder’ Mie ‘pelear’ 1 Hitsi ‘soplar’ 1 Wau ‘buscar’ 1 Tuni ‘doblar’ 1 Ira ‘recorrer’ 1 Kwine ‘doler’ 1 Teriwa ‘leer’ 1 Tuaxa ‘disparar’ 1 0/1 Wipa ‘coser’ 1 Xi ‘acabar’ 2/3 Niu ‘hablar’ 1 Axe ‘alcanzar’ 1 Kwita ‘defecar’ 1 1 Iwawiya‘preguntar’ 1 T= 29: 120/135

331

Cuadro No. 9 ESQUEMA TA5:SGo,s De 3 a 4 años. Individuativo (‘argumento afectado singular, singularidad de objeto y sujeto de intransitiva’) GRABACION 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 70 71 72 73 74 75 EDAD 3;0 3;1 3;2 3;3 3;4 3;5 Utia ‘escribir’ 2 Wewi ‘hacer’ 8/12 4/5 8 1 5 0/1 10 2/3 12 8 3 17 7 17 Kwa ‘comer’ 6 1 10 7 3 4 1 3 7 2 4 2 1 Mura ‘romper’ 4 1 Tara ‘quebrar’ 3 0/1 Tsana ‘rasgar’ 2/3 1/1 1 Nawe ‘reír’ 1 Tere ‘crecer’ 0/1 Xi ‘acabar’ 1/2 Ixiari ‘mirar’ 1/2 Ke ‘pisar’ 1 Tse ‘picar’ 0/1 Ni ‘terminar’ 1 3 1 Kwiema ‘enter’ 0/2 Tare ‘quebrarse’ Yuri ‘hacer’ 1 Pina ‘aplastar’ 0/1 Hini ‘pelar’ 1 Mure ‘romerse’ 3 Ini ‘invitar’ 1 1 Yeri ‘sentarse’ Una ‘derrumb.’ Haine ‘decir’ Tai ‘encender’ Wipa ‘tejer’ Tie ‘regañar’ Eima ‘espulgar’ Xaupi ‘pelar’ Tsane‘rasgarse’ Iwau ‘buscar’ T= 30:282/303

332

Cuadro No. 9 ESQUEMA TA5:SGo,s De 3 a 4 años. Individuativo (‘argumento afectado singular, singularidad de objeto y sujeto de intransitiva’) GRABACION 76 77 78 80 81 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 EDAD 3;6 3;7 3;8 3;9 3;10 3;11 4;0 Utia ‘escribir’ 1 Wewi ‘hacer’ 3 8/9 1 5 5 3 4 1 8/9 1 1 1 2 Kwa ‘comer’ 1 7 2 7 9 2 1 2/3 Mura ‘romper’ 1 Tara ‘quebrar’ Tsana ‘rasgar’ 1 1 0/1 1 Nawe ‘reír’ 1 Tere ‘crecer’ Xi ‘acabar’ 1 1 Ixiari ‘mirar’ Ke ‘pisar’ Tse ‘picar’ Ni ‘terminar’ 1 1 1 Kwiema ‘enter’ Tare ‘quebrarse’ 0/1 Yuri ‘hacer’ Pina ‘aplastar’ Hini ‘pelar’ Mure ‘romerse’ 1 Ini ‘invitar’ Yeri ‘sentarse’ 1 Una ‘derrumb.’ 1 Haine ‘decir’ 2/3 Tai ‘encender’ 1 Wipa ‘tejer’ 1 Tie ‘regañar’ 1 1 Eima ‘espulgar’ 1 Xaupi ‘pelar’ 1 Tsane‘rasgarse’ 1 Iwau ‘buscar’ 1 T= 30:282/303

*Ver los verbos específicos de colocación y manipulación en 2.1.2.

333

Cuadro No:10 ESQUEMA TI1:tray.asc. De 3 a 4 años. Dirección (‘trayectoria ascendente, hacia arriba’) GRABA 59 61 62 64 65 66 67 68 70 71 72 73 74 75 76 EDAD 3;0 3;1 3;2 3;3 3;4 3;5 3;6 Yeuri ‘derramar’ 0/3 Yeri ‘sentarse’ 1 1 2 Huri ‘tomar’* 1 1 0/1 2 Hina ‘pelar’ 1 Uta ‘guardar’ 0/1 1 4/8 1 3/5 ½ 3 2 11 1 5 3 Iwa ‘bañarse’ 2 Wiwi ‘aventar’ 1 Taame (traer dientes) 1 0/1 Lentes (traer lentes) 1 Tu ‘tomar’* 2 Teewa ‘lejos’ 0/1 Yepi ‘abrir’ 1 1 Mawe ‘no haber’ 1 Axe ‘alcanzar’ 0/1 Maki ‘trepar’ Mie/ya ‘ir’ Pi ‘cortar’ Hia ‘aventar’ Yune ‘desaparecer’ Hana ‘tomar’* Ne ‘salir,brotar’ Hare ‘tomar agua’ Tuxa ‘blanco’ Ka ‘colocado’* Kwa ‘comer’ T=25: 102/124

334

Cuadro No:10 ESQUEMA TI1:tray.asc. De 3 a 4 años. Dirección (‘trayectoria ascendente, hacia arriba’) GRABA 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 91 92 93 94 EDAD 3;7 3;8 3;9 3;10 3;11 4;0 Yeuri ‘derramar’ Yeri ‘sentarse’ 1 1 Huri ‘tomar’* 1 8 1 Hina ‘pelar’ Uta ‘guardar’ 2 1 7/8 1 1 Iwa ‘bañarse’ 3 1 2 2 1 Wiwi ‘aventar’ Taame (traer dientes) Lentes (traer lentes) Tu ‘tomar’* 1 0/1 Teewa ‘lejos’ Yepi ‘abrir’ 1/1 Mawe ‘no haber’ Axe ‘alcanzar’ Maki ‘trepar’ 1 Mie/ya ‘ir’ 1 0/1 1 Pi ‘cortar’ 1 Hia ‘aventar’ 1 Yune ‘desaparecer’ 1 Hana ‘tomar’* 1 Ne ‘salir,brotar’ 1 Hare ‘tomar agua’ 1 Tuxa ‘blanco’ 1 Ka ‘colocado’* 1 1 Kwa ‘comer’ 1 T=25: 102/124

335

Cuadro No.11 ESQUEMA TI2:suelo,junto.a De 3 a 4 años. Locativo (‘en el suelo, junto a un objeto vertical’) GRABACION 59 61 62 63 64 67 70 73 74 75 79 80 84 90 91 94 EDAD 3;0 3;1 3;2 3;3 3;4 3;5 3;7 3;8 3;10 3;11 4;0 Ka ‘colocado’ * 1 1 1 1 2 3 1 We ‘colocado’* 0/1 1 Ma ‘colocado’ * 0/2 We ‘caer’ 6 1 9 4 2 2 Hia ‘tumbar’ 2 1 Tu ‘poner’* 1 T=6: 39/42

336

Cuadro No. 12 ESQUEMA TI4:PLa De 3 a 4 años.

Modoaccional (‘Pluralidad de acción’)

GRABACION 59 61 62 65 66 67 68 70 71 72 73 74 75 76 77 78 EDAD 3;0 3;1 3;2 3;3 3;4 3;5 3;6 Waika ‘jugar’ 0/2 1 2/3 3 1 4 1 2/3 0/8 Xata ‘hablar’ 2 2 Wa ‘pegar’ 1 Wau ‘buscar’ 5 1 1 3 3 1/2 2 Hauxina ‘lavar’ 0/2 Yi ‘suceder’ 1 Kwa ‘comer’ 1 Itse ‘besar’ 0/1 Ni ‘terminar’ 1 Ixiari ‘mirar’ 1 0/1 1 1 2/3 Iti ‘limpiar’ 1 Tsua ‘llorar’ 0/1 Ie/ye ‘beber’ 1 Ekwa ‘lavar’ 3 Utia ‘escribir’ 1 3/4 Hitsi ‘soplar’ 1 Kurupe ‘rodar’ 1 1 Wiye ‘llover’ 1 Tuaxa ‘tirar’ 1 Xei ‘ver’ Kwika ‘cantar’ Yuri ‘hacer’ Xite ‘cortar’ Wipa ‘coser’ Hutsuna ‘pegar’ Mie/kwi‘pelear’ Yeuri‘derramar’ T= 27: 109/138

337

Cuadro No. 12 ESQUEMA TI4:PLa De 3 a 4 años. Modoaccional (‘Pluralidad de acción’) GRABACION 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 91 92 93 94 EDAD 3;7 3;8 3;9 3;10 3;11 4;0 Waika ‘jugar’ 0/1 1 0/1 Xata ‘hablar’ Wa ‘pegar’ Wau ‘buscar’ 2 1 2 1 1 6 1 1 Hauxina ‘lavar’ Yi ‘suceder’ 1 Kwa ‘comer’ 1 Itse ‘besar’ Ni ‘terminar’ Ixiari ‘mirar’ 0/1 0/1 1 2 1 1 Iti ‘limpiar’ Tsua ‘llorar’ 0/1 Ie/ye ‘beber’ Ekwa ‘lavar’ Utia ‘escribir’ 1 1 1 9 2 3 0/1 Hitsi ‘soplar’ Kurupe ‘rodar’ Wiye ‘llover’ Tuaxa ‘tirar’ Xei ‘ver’ 0/2 Kwika ‘cantar’ 1 Yuri ‘hacer’ 1 3 1 Xite ‘cortar’ 2 Wipa ‘coser’ 1 Hutsuna ‘pegar’ 1 Mie/kwi‘pelear’ 0/1 Yeuri‘derramar’ 1 T= 27: 109/138

338

Cuadro No. 13 ESQUEMA TI5:PLo,s De 3 a 4 años Individuativo (‘argumento afectado plural: pluralidad de objeto y sujeto de intransitiva’) GABACIÓN 62 64 66 68 70 72 73 74 75 76 EDAD 3;1 3;2 3;3 3;4 3;5 3;6 Ke ‘morder’ 0/1 Warika ‘asar’ 1 Iariya ‘calentar’ 0/1 Xite ‘cortar’ 1 Wewi ‘hacer’ 0/1 0/1 1 0/1 1 Ixiari ‘mirar’ 1 Xi ‘acabar’ 1 Xi-tia ‘gastar’ 1 1 2 0/1 Ni ‘terminar’ 0/1 Utia ‘escribir’ 0/1 1 Hia/xiri ‘aventar’ 1 Wiye ‘lloverse’ Yuna ‘mojarse’ Mie/kwi ‘pelear’ Kwa ‘comer’ Hauxi ‘fregar’ Haya ‘vomitar’ T=17: 38/46

339

Cuadro No. 13 ESQUEMA TI5:PLo,s De 3 a 4 años Individuativo (‘argumento afectado plural: pluralidad de objeto y sujeto de intransitiva’) GABACIÓN 77 78 80 81 86 87 88 89 91 .92 94 EDAD 3;7 3;9 3;10 3;11 4;0 Ke ‘morder’ Warika ‘asar’ Iariya ‘calentar’ Xite ‘cortar’ 1 Wewi ‘hacer’ 4 5 2/3 1 Ixiari ‘mirar’ Xi ‘acabar’ 1 Xi-tia ‘gastar’ Ni ‘terminar’ 1 1 Utia ‘escribir’ Hia/xiri ‘aventar’ Wiye ‘lloverse’ 1 Yuna ‘mojarse’ 1 1 Mie/kwi ‘pelear’ 1 Kwa ‘comer’ 1 1 2 Hauxi ‘fregar’ 1 Haya ‘vomitar’ 0/1 T=17: 38/46

*Ver los verbos específicos de colocación y manipulación en 2.1.2.

340

Cuadro No 14 ESQUEMA YE1:pasar,salir De 3 a 4 años. Dirección ( ‘pasar’, ‘hacia fuera’) GRABACION 61 64 65 66 67 68 70 71 72 73 74 76 77 78 EDAD 3;1 3;2 3;3 3;4 3;5 3;6 Mie ‘ir’ 1 2 2 2 1 1 1 4 Hina ‘pelar’ 1 1 Wie ‘colgar’ 1 1 1 Ne ‘aparecer’ 1 1 3 1 Hani ‘tomar’* 1 Tui ‘tomar’* 2 Xiri ‘tragar’ 1 Axe.‘alcanzar’ 2 Yeika ‘andar’ Ke ‘morder’ Yeuri ‘caer’ Hia ‘aventar’ Niere ‘mirar’ Nautsa ‘correr’ Tixi ‘moler’ ‘Ii ‘tomar’* T=16: 60/60

341

Cuadro No 14 ESQUEMA YE1:pasar,salir De 3 a 4 años. Dirección ( ‘pasar’, ‘hacia fuera’) GRABACION 79 80 81 83 84 85 86 87 88 90 91 92 93 94 EDAD 3;7 3;8 3;9 3;10 3;11 4;0 Mie ‘ir’ 1 1 5 3 2 2 Hina ‘pelar’ 1 1 1 Wie ‘colgar’ 1 1 Ne ‘aparecer’ 1 Hani ‘tomar’* Tui ‘tomar’* Xiri ‘tragar’ Axe.‘alcanzar’ Yeika ‘andar’ 1 Ke ‘morder’ 1 1 Yeuri ‘caer’ 1 Hia ‘aventar’ 1 Niere ‘mirar’ 1 Nautsa ‘correr’ 1 Tixi ‘moler’ 0/1 ‘Ii ‘tomar’* 1 T=16: 60/60

342

Cuadro No.15 ESQUEMA YE2:IN De 3 a 4 años. Locativo ( ‘inclusión:dentro de’) GRABACION 59 60 61 62 63 65 66 67 68 69 71 72 73 74 76 EDAD 3;0 3;1 3;2 3;3 3;4 3;5 3;6 Xi ‘acabar’ 2 ½ ½ 6/7 1 4 1 1 3 ½ 8 2 Ka ‘colocado’ * ½ 1 1 1 2 1 1 Ixiari ‘mirar’ 0/1 0/2 1 0/2 Ma ‘colocado’ * 2 4 3 2/3 Te ‘poner’ * 1 Xi-tia ‘acabar’ 2 2 1 1 Kwa ‘comer’ 1 Pine ‘haber’ 1 Erie ‘estar’ 1 Huri ‘tomar’* 1 Ni ‘terminar’ Uwa ‘andar’ 2 Wiri ‘untar’ 1 Waki ‘seco’ 1 Hupu ‘acostarse’ Yuri ‘hacer’ We/’u ‘colocado’* Mawe ‘no habler’ Utia ‘escribir’ Yetsa ‘colocar’ * Xei ‘ver’ Ti ‘apagar’ Ane ‘estar’ Kaa ‘colocado’ * Ie ‘beber’ Tixi ‘moler’ T= 26: 180/194

343

Cuadro No.15 ESQUEMA YE2:IN De 3 a 4 años. Locativo ( ‘inclusión:dentro de’) GRABACION 77 78 79 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 94 EDAD 3,7 3;8 3;9 3;10 3;11 4;0 Xi ‘acabar’ 1 2 2 4 5 1 6 1 Ka ‘colocado’ * 2 4 1 1 4 3 6 6 6 3 Ixiari ‘mirar’ 1 2/3 Ma ‘colocado’ * 2 2 1 1 1 6 Te ‘poner’ * Xi-tia ‘acabar’ Kwa ‘comer’ Pine ‘haber’ 1 1 1 Erie ‘estar’ 1 Huri ‘tomar’* Ni ‘terminar’ 6 2 2 2 Uwa ‘andar’ Wiri ‘untar’ 1 Waki ‘seco’ Hupu ‘acostarse’ 1 2 Yuri ‘hacer’ 0/1 2 We/’u ‘colocado’* 1 1 1 .1 Mawe ‘no habler’ 1 2 1 Utia ‘escribir’ 0/1 ½ Yetsa ‘colocar’ * 1 Xei ‘ver’ 1 Ti ‘apagar’ 1 Ane ‘estar’ 1 Kaa ‘colocado’ * 1 Ie ‘beber’ 1 Tixi ‘moler’ 1 T= 26: 180/194

344

Cuadro No. 16 ESQUEMA YE3:camino De 3 a 4 años. Manera (‘tomar camino, hacer algo de camino’) GRABACION 61 62 63 64 65 66 67 71 72 73 74 76 77 EDAD 3;1 3;2 3;3 3;4 3;5 3;6 Mie ‘ir’ 4 6 1 4 1 4 7 2 6 1 5 9 1 Huri ‘tomar’* 1 Kwe ‘tomar’* 1 Ke ‘morder’ Ti ‘cargar’ Tu ‘tomar’* Hia ‘aventar’ ‘Ii ‘tomar’* T= 8: 76/77

Cuadro No. 16 ESQUEMA YE3:camino De 3 a 4 años. Manera (‘tomar camino, hacer algo de camino’) GRABACION 78 79 82 83 84 86 87 89 90 91 92 92 94 EDAD 3;7 3;8 3;9 3;10 3;11 4;0 Mie ‘ir’ 2 3 1 1 2 3 1 1 1 Huri ‘tomar’* Kwe ‘tomar’* Ke ‘morder’ 0/1 Ti ‘cargar’ 1 Tu ‘tomar’* 1 1 1 Hia ‘aventar’ 2 1 ‘Ii ‘tomar’* 1 T= 8: 76/77

*Ver los verbos específicos de colocación y manipulación en 2.1.2.

345

ANEXO

III. CUADROS POR PREFIJO: DE 4 A 5 AÑOS

346

Cuadro No. 1 EL PREFIJO KA1:tray.desc. De 4 a 5 años Dirección (‘trayectoria descendente, hacia abajo’) GRABACION 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 EDAD 4;0 4;1 4;2 4;3 4;4 4;5 Wiwi ‘aventar’ 1 1 1 1 Hia ‘aventar’ 3 1 1 1 1 1 Ne ‘aparecer’ 2 1 2 1 1 Tsuna ‘brincar’ 2 2 2 Mawa ‘ofrend.’ 1 Wa ‘golpear’ 1 Wewi ‘hacer’ 1 1 Etsa ‘cocinar’ 1 1 Maima ‘lavar’ 1 We ‘caer’ 8 2 1 1 1 2 5 1 1 3 1 1 1 2 4 ‘Iki ‘copiar’ 1 Yetsa ‘coloc.’* 1 2 1 Ka ‘colocar’* 1 1 2 6 5 Erie ‘estar’ 3 3 Wiye ‘llover’ 1 1 Na ‘tapar’ 1 2 2 2 1 1 Uta ‘guardar’ 1 Kutsu‘dormir’ 1 1 Mie ‘ir’ 3 1 1 3 2 1 2 1 Aimi‘espulgar’ 1 Utia ‘escribir’ 4 Ni ‘terminar’ 4 Pi ‘tomar’ 2 Niere ‘mirar’ 3 2 1

347

Cuadro No. 1 EL PREFIJO KA1:tray.desc. De 4 a 5 años Dirección (‘trayectoria descendente, hacia abajo’) GRABACION 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 27 28 29 30 EDAD 4;6 4;7 4;8 4;9 4;10 4;11 5;0 Wiwi ‘aventar’ 1 4 1 1 10 Hia ‘aventar’ 1 1 2 2 2 3 1 Ne ‘aparecer’ 1 Tsuna ‘brincar’ 1 1 Mawa ‘ofrend.’ Wa ‘golpear’ Wewi ‘hacer’ 1 2 Etsa ‘cocinar’ 2 1 1 1 Maima ‘lavar’ We ‘caer’ 1 1 5 4 3 10 4 9 1 1 9 12 9 4 ‘Iki ‘copiar’ Yetsa ‘coloc.’* 4 1 1 1 Ka ‘colocar’* 1 1 1 1 Erie ‘estar’ 1 4 1 18 1 Wiye ‘llover’ 1 1/ 1 1 Na ‘tapar’ 1 1 1 1 1 1 Uta ‘guardar’ Kutsu‘dormir’ 1 1 1 1 Mie ‘ir’ 4 1 2 1 4 1 3 2 5 Aimi‘espulgar’ 1 Utia ‘escribir’ 1 Ni ‘terminar’ Pi ‘tomar’ 1 1 1 1 Niere ‘mirar’ 1 3

Continúa en la siguiente página

348

Viene de la página anterior

Cuadro No. 1 ESQUEMA KA 1 De 4 a 5 años Dirección (‘Trayectoria descendente’, ‘hacia abajo’) GRABACION 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 Tsiki ‘peinar’ 2 Tiki ‘puesto’ 2 Hupu‘acostarte’ 1 4 Uitia ‘poner’* 1 Ke ‘morder’ 1 Tse ‘picar’ 0/ Iti ‘limpiar’ 1 Hatui ‘regar’ 1 Nei ‘bailar’ 2 Te ‘colocar’* 2 1 1 1 Ma ‘colocado’* 1 Pairita ‘poner’ 1 Wie ‘colgar’ 1 1 Yine ‘moverse’ 1 Hapane ‘jalar’ 1 Huna ‘arrancar’ 1 1 Wiri ‘untar’ 1 Xina ‘desatar’ 1 Tuni ‘doblar’ 1 Ku ‘dormir’ Tsuke ‘gotear’ 1 Iya ‘bañar’ 2 2 Ina ‘meter’ 1 Ika ‘pie’ 1

349

Cuadro No. 1 ESQUEMA KA 1 De 4 a 5 años Dirección (‘Trayectoria descendente’, ‘hacia abajo’) GRABACION 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 27 28 29 30 Tsiki ‘peinar’ 4/5 2 Tiki ‘puesto’ Hupu‘acostarte’ 1 1 1 Uitia ‘poner’* 1 Ke ‘morder’ Tse ‘picar’ Iti ‘limpiar’ Hatui ‘regar’ Nei ‘bailar’ 2 Te ‘colocar’* 1 Ma ‘colocado’* 1 Pairita ‘poner’ Wie ‘colgar’ 1 3 1 Yine ‘moverse’ Hapane ‘jalar’ Huna ‘arrancar’ 1 Wiri ‘untar’ 1 Xina ‘desatar’ Tuni ‘doblar’ Ku ‘dormir’ 1 Tsuke ‘gotear’ Iya ‘bañar’ 1 Ina ‘meter’ Ika ‘pie’

Continúa en la siguiente página

350

Viene de la página anterior

Cuadro No. 1 ESQUEMA KA 1 De 4 a 5 años Dirección (‘Trayectoria descendente’, ‘hacia abajo’) GRABACION 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 Tuaxa ‘tirar’ 1 Wau ‘buscar’ 1 Ini ‘cortar’ 1 Yeuri ‘derramar’ 1 E ‘sembar’ 1 1 We ‘colocoado’* 1 1 Wautse ‘caer’ 1 Inii ‘cortar’ 1 Yeri ‘sentarse’ 1 Hana ‘jalar’ 1 Yune ‘irse’ Ketsa ‘poner’* Tu ‘tomar’* 1 Kwa ‘comer’ Ke ‘pisar’ Xawa ‘agujerear’ iwa ‘ganar’ Ita ‘tender’ Itaimatia ‘lavar cara’ Tsike ‘peinar’ Nena ‘abultado’ Kaa ‘colocado’* Xei ‘ver’ Tuxa ‘blanco’

351

Cuadro No. 1 ESQUEMA KA 1 De 4 a 5 años Dirección (‘Trayectoria descendente’, ‘hacia abajo’) GRABACION 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 27 28 29 30 Tuaxa ‘tirar’ Wau ‘buscar’ Ini ‘cortar’ Yeuri ‘derramar’ E ‘sembar’ 1 1 We ‘colocoado’* 2 Wautse ‘caer’ 2 3 1 0/3 Inii ‘cortar’ 1 1 Yeri ‘sentarse’ 1 3 Hana ‘jalar’ Yune ‘irse’ 1 7 1 Ketsa ‘poner’* 2 Tu ‘tomar’* 1 2 3 1 1 Kwa ‘comer’ 1 Ke ‘pisar’ 1 Xawa ‘agujerear’ 1 iwa ‘ganar’ 1 Ita ‘tender’ 1 Itaimatia ‘lavar cara’ 1 Tsike ‘peinar’ 4/5 2 Nena ‘abultado’ 1 Kaa ‘colocado’* 2 1 1 Xei ‘ver’ 2 Tuxa ‘blanco’ 1

Continúa en la siguiente página

352

Viene de la página anterior Cuadro No. 1 ESQUEMA KA 1 De 4 a 5 años Dirección (‘Trayectoria descendente’, ‘hacia abajo’) GRABACION 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 Hau ‘inundar’ Teewa ‘lejos’ TI ‘poner’ Xakwitsa ‘nixtamal’ Tixi ‘moler’ Huri ‘tomar’ Yua ‘sonar’ Xi ‘acabar’ Ha ‘pasar’ Nua ‘llegar’ Yepi ‘abrir’ Ixiarie ‘mirar’ Tutsi ‘encender’ Pine ‘tomar’ Ane ‘estar’ Uxipi ‘descansar’ T: 88: 476/484

353

Cuadro No. 1 ESQUEMA KA 1 De 4 a 5 años Dirección (‘Trayectoria descendente’, ‘hacia abajo’) GRABACION 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 27 28 29 30 Hau ‘inundar’ 1 Teewa ‘lejos’ 1 TI ‘poner’ 1 1 5/8 1 Xakwitsa ‘nixtamal’ 1 Tixi ‘moler’ 1 1 Huri ‘tomar’ 1 Yua ‘sonar’ 1 Xi ‘acabar’ 1 Ha ‘pasar’ 1 Nua ‘llegar’ 1 1 Yepi ‘abrir’ 2 Ixiarie ‘mirar’ 1 Tutsi ‘encender’ 1 Pine ‘tomar’ 1 Ane ‘estar’ 1 Uxipi ‘descansar’ T: 88: 476/484

354

Cuadro No. 2 ESQUEMA KA 3:poss De 4 a 5 años. Manera: (‘posesión, tener x’) GRABACION 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 127 128 129 130 EDAD 4;6 4;7 4;8 4;9 4;10 4;11 5;0 Iyari‘corazón’ 8 1 1 1 3 Mama ‘mamá’ 3 T: 2: 17/17 *Ver los verbos específicos de colocación y manipulación en 2.1.2.

355

Cuadro No. 3 ESQUEMA KU1:tray.circ. De 4 a 5 años. Dirección (‘trayectoria circular, en curva’) RAICES 95 97 98 99 100 101 102 104 105 106 107 108 109 110 111 EDAD 4;0 4;1 4;2 4;3 4;4 4;5 Axe ‘alcanza’ 1 1 1 1 Ne ‘aparecer’ 1 1 1 1 3 Yine ‘moverse’ 1 1 1 1 2 1 Yune ‘desaparecer’ 1 4 1 Hia ‘aventar’ 1 2 3 1 Hani ‘tomar’* 1 1 Mie ‘ir’ 6 1 2 1 Xeta ‘rojo’ 1 Wie ‘colgar’ 1 1 1 Weri ‘soportar’ 1 Yuri ‘hacer’ 1 Weiya ‘seguir’ 1 Hanitia ‘dar’ 1 Ke ‘pisar’ Ti ‘cargar’ Pitu ‘pinto’ Hapane ‘extenderse’ We ‘caer’ Huri ‘tomar’* Te ‘colocado’* Nua ‘llegar’ Iwa ‘ganar’ Yi ‘suceder’ Ka ‘colocado’* Neika ‘brotar’ 1 Tu ‘tomar’* 1 Netia ‘pasar’ 1 Hia ‘atar’ 1 T=28:111/111

356

Cuadro No. 3 ESQUEMA KU1:tray.circ. De 4 a 5 años. Dirección (‘trayectoria circular, en curva’) RAICES 112 113 114 115 116 118 119 121 122 123 124 127 128 129 130 EDAD 4;6 4;7 4;8 4;9 4;10 4;11 5;0 Axe ‘alcanza’ 2 2 3 Ne ‘aparecer’ 2 Yine ‘moverse’ 2 1 1 1 2 1 Yune ‘desaparecer’

1 2

Hia ‘aventar’ Hani ‘tomar’* Mie ‘ir’ 1 1 1 Xeta ‘rojo’ Wie ‘colgar’ 1 3 1 1 Weri ‘soportar’ Yuri ‘hacer’ 1 Weiya ‘seguir’ 1 1 Hanitia ‘dar’ Ke ‘pisar’ 2 1 Ti ‘cargar’ 1 Pitu ‘pinto’ 1 Hapane ‘extenderse’

1

We ‘caer’ 1 Huri ‘tomar’* 1 Te ‘colocado’* 1 Nua ‘llegar’ 1 Iwa ‘ganar’ 1 Yi ‘suceder’ 1 Ka ‘colocado’* 2 Neika ‘brotar’ Tu ‘tomar’* Netia ‘pasar’ Hia ‘atar’ T=28:111/111

357

Cuadro No. 4 ESQUEMA KU2:fondo De 4 a 5 años. Locativo (‘fondo’, ‘suelo’) RAICES 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 EDAD 4;0 4;1 4;2 4;3 4;4 We ‘colocado’* 1 Uxa ‘escrito’ 1 1 1 Ni ‘terminar’ Mawe ‘no haber’ Yuna ‘mojado’ Teixi ‘juntar’ Ma ‘colocado’* T=7: 13/13

Cuadro No. 4 ESQUEMA KU2:fondo De 4 a 5 años. Locativo (‘fondo’, ‘suelo’) RAICES 107 108 109 110 111 112 113 114 117 119 127 128 EDAD 4;5 4;6 4;7 4;8 4;11 We ‘colocado’* Uxa ‘escrito’ 1 2 1 Ni ‘terminar’ 1 Mawe ‘no haber’ 1 Yuna ‘mojado’ 1 Teixi ‘juntar’ 1 Ma ‘colocado’* 1 T=7: 13/13

358

Cuadro No. 5 ESQUEMA KU3:man. De 4 a 5 años. Manera (‘hacer algo de x manera’, ‘ir a hacer x y volver’) RAICES 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 EDAD 4;0 4;1 4;2 4;3 Ira ‘recorrer’ 2 1 Tui ‘tomar’* 0/1 Xei ‘ver’ Tua ‘llevar Nanai ‘comprar’ Ine ‘escarbar’ II ‘tomar’* Wite ‘machetear’ Hauxi ‘lavar’ T=9: 16/17

Cuadro No. 5 ESQUEMA KU3:man. De 4 a 5 años. Manera (‘hacer algo de x manera’, ‘ir a hacer x y volver’) RAICES 106 107 108 109 110 112 114 116 117 121 123 EDAD 4;4 4;5 4;6 4;7 4;9 Ira ‘recorrer’ Tui ‘tomar’* Xei ‘ver’ 1 Tua ‘llevar 1 1 1 Nanai ‘comprar’ 2 1 1 Ine ‘escarbar’ 1 II ‘tomar’* 1 Wite ‘machetear’ 2 Hauxi ‘lavar’ 1 T=9: 16/17

359

Cuadro No. 6 ESQUEMA KU4:dur. De 4 a 5 años. Modoaccional (‘durativo’) GRABACION 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 EDAD 4;0 4;1 4;2 4;3 4;4 4;5 Xata ‘hablar’ 3 4 1 1 2 1 1 3 1 Wa ‘golpear’ 1 1 1 Kwi ‘doler’ 1 0/1 1 1 Tsua ‘llorar’ 1 Mai ‘tocar’ 4 1 Tuaxa ‘tirar’ 1 Ketsina ‘patear’ 2 Wewi ‘hacer’ 0/1 1 Yuri ‘hacer’ 1 Utia ‘escribir’ 1 Nei ‘bailar’ 0/1 Tsana ‘rasgar’ 1 Tu ‘colocar’ 1 Te’a ‘regañar’ Tsitse ‘mamar’ Hiawe ‘decir’ Ke ‘morder’ Yuitia ‘tocar’ Yine ‘portarse’ Yire ‘oscurecer’ Hatia ‘meter’ Kwaxi ‘quemarse’

Tse ‘picar’ Yuane ‘moverse’ Yeika ‘caminar’ Tsena ‘lamer’ Wiya ‘agarrar’ Wau ‘buscar’ Mie ‘pelear’ Iwawiya ‘preguntar’

T=30: 138/144

360

Cuadro No. 6 ESQUEMA KU4:dur. De 4 a 5 años. Modoaccional (‘durativo’) GRABACION 112 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 127 128 129 130 EDAD 4;6 4;7 4;8 4;9 4;10 4;11 5;0 Xata ‘hablar’ 1 6 1 1 7 2 9 2 2 2 1 Wa ‘golpear’ 1 1 1 5 2 5 3 1 1 Kwi ‘doler’ 0/1 0/1 0/ 0/ 0/2 Tsua ‘llorar’ Mai ‘tocar’ Tuaxa ‘tirar’ Ketsina ‘patear’ Wewi ‘hacer’ 1 Yuri ‘hacer’ Utia ‘escribir’ Nei ‘bailar’ Tsana ‘rasgar’ 1 2 Tu ‘colocar’ Te’a ‘regañar’ 1 5 Tsitse ‘mamar’ 1 Hiawe ‘decir’ 1 1 1 2 1 1 4 1 Ke ‘morder’ 1 Yuitia ‘tocar’ 1 6 Yine ‘portarse’ 2 1 Yire ‘oscurecer’ 0/1 Hatia ‘meter’ 1 Kwaxi ‘quemarse’

1

Tse ‘picar’ 2 Yuane ‘moverse’ 1 Yeika ‘caminar’ 1 Tsena ‘lamer’ 1 1 Wiya ‘agarrar’ 3 Wau ‘buscar’ 1 Mie ‘pelear’ 1 Iwawiya ‘preguntar’

1

T=30: 138/144 *Ver los verbos específicos de colocación y manipulación en 2.1.2.

361

Cuadro No 7 ESQUEMA TA1:tray. horizontal, entrar De 4 a 5 años Dirección (‘trayectoria horizontal’, ‘hacia adentro’) GRABACION 96 97 98 101 102 103 104 105 106 107 108 109 EDAD 4;0 4;1 4;2 4;3 4;4 4;5 Mie ‘ir’ 1 3 1 1 2 Niere ‘mirar’ 0/1 2 1 Yeri ‘sentarse’ 1 1 2 Ha ‘pasar’ 1 Ne ‘aparecer’ 1 1 1 2 1 Na ‘cerrar’ 1 1 Yune ‘desap.’ 1 Wa ‘golpear’ 1 Yetsa‘colocar’* Hia ‘aventar’ 1 Axe‘alcanzar’ T=11; 33/34

Cuadro No 7 ESQUEMA TA1:tray. horizontal,entrar De 4 a 5 años Dirección (‘trayectoria horizontal’, ‘hacia adentro’) GRABACION 110 111 112 115 116 118 119 120 121 122 123 127 EDAD 4;6 4;7 4;8 4;9 4;11 Mie ‘ir’ 3 1 Niere ‘mirar’ 1 1 1 1 1 Yeri ‘sentarse’ 1 1 Ha ‘pasar’ 1 1 1 3 2 Ne ‘aparecer’ 2 Na ‘cerrar’ Yune ‘desap.’ Wa ‘golpear’ 1 Yetsa‘colocar’* 1 1 Hia ‘aventar’ 3 Axe‘alcanzar’ 1 T=11; 33/34

362

Cuadro No 8 ESQUEMA TA2:borde De 4 a 5 años Locativo (‘borde,entrada’) GRABACION 105 106 107 108 109 110 111 112 115 116 EDAD 4;3 4;4 4;5 4;6 4;7 Ane‘estar’ 2 Mixi‘tener.barba’ 1 Ka ‘colocado’* T=3: 15/15

Cuadro No 8 ESQUEMA TA2:borde De 4 a 5 años Locativo (‘borde,entrada’) GRABACION 117 118 119 120 121 122 123 127 128 129 EDAD 4;8 4;9 4;11 Ane‘estar’ Mixi‘tener.barba’ 1 3 7 Ka ‘colocado’* 1 T=3: 15/15

363

Cuadro No 9 ESQUEMA TA4 De 4 a 5 años Modoaccional (‘singularidad de acción’) GRABACION 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 EDAD 4;0 4;1 4;2 4;3 4;4 4;5 Utia ‘escribir’ ½ 0/1 1 Nautsa ‘correr’ 1 3 1 Hiawe ‘decir’ 1 1 1 Yi ‘sonar’ 1 4 1 1 1 3 Kwika ‘cantar’ 2 3 Mie ‘pelear’ 1 1 1 1 2 Nua ‘llegar’ 1 1 Iwawiya ‘preguntar’ 1 Wipa ‘coser’ 0/1 1 Haya ‘vomitar’ 1 Xei ‘ver’ 1 2 1 4 Tsua ‘llorar’ 1 1 1 1 Urariya‘hacer.ruedas’ 2 Xi ‘orinar’ 5 Tuaxa ‘disparar’ 1 Ke ‘morder’ 1 0/1 1 Niere ‘mirar’ 1 1 Tie ‘regañar’ 1 Wewi ‘hacer’ 1 Hiwa ‘gritar’ 1 Hayewa ‘dejar’ 1 Aitia ‘pedir permiso’ 0/1 E ‘sembrar’ 2 Hia ‘aventar’ Imaiya ‘negar’ 1 Tu ‘tomar’* 1 ‘A ‘llegar’ Xata ‘hablar’ Herika ‘raspar’ Niu ‘hablar’ Ena ‘oír’ Wa ‘golpear’ Tse ‘picar’ Uximaya ‘trabajar’ T=34: 172/185

364

Cuadro No 9 ESQUEMA TA4 De 4 a 5 años Modoaccional (‘singularidad de acción’) GRABACION 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 27 28 EDAD 4;6 4;7 4;8 4;9 4;10 4;11 Utia ‘escribir’ Nautsa ‘correr’ 1 2 1 Hiawe ‘decir’ 1 4 2 1 1 2 1 1 Yi ‘sonar’ 2 4 1 3 1 5 1 2 1 Kwika ‘cantar’ 1 2 1 2 Mie ‘pelear’ 1 5 2 3 Nua ‘llegar’ Iwawiya ‘preguntar’ 2 Wipa ‘coser’ 0/1 Haya ‘vomitar’ Xei ‘ver’ 1 2 1 1 1 1 1 4 Tsua ‘llorar’ 4 3 ¾ Urariya‘hacer.ruedas’ Xi ‘orinar’ Tuaxa ‘disparar’ Ke ‘morder’ 1 1 Niere ‘mirar’ Tie ‘regañar’ 1 1 2/5 0/2 1 Wewi ‘hacer’ Hiwa ‘gritar’ 1 Hayewa ‘dejar’ Aitia ‘pedir permiso’ 1 E ‘sembrar’ Hia ‘aventar’ 1 1 Imaiya ‘negar’ Tu ‘tomar’* ‘A ‘llegar’ 1 1 Xata ‘hablar’ 1 1 Herika ‘raspar’ 1 Niu ‘hablar’ 1 Ena ‘oír’ 1 Wa ‘golpear’ 2 Tse ‘picar’ 2 Uximaya ‘trabajar’ 2 T=34: 172/185

365

Cuadro No 10 ESQUEMA TA5:SGo,s De 4 a 5 años Individuativo (‘argumento afectado singular’) GRABACION 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 EDAD 4;0 4;1 4;2 4;3 4;4 4;5 Kwa ‘comer’ 2 1 ½ 2 6 4 3 2 Wewi ‘hacer’ 12 1 2 2 6 15 2 2 4 13 10 2 6 17 3 Muri ‘romperse’ 0/1 Ni ‘terminar’ 1 3 2 2 Una ‘derrumbar’ 2 Pina ‘aplastar’ 0/1 Ke ‘morder’ 2 1 1 Wena‘desbaratar’ 1 1 1 Tsana ‘rasgar’ 1 3 Iariya ‘calentar’ 1 Iti ‘limpiar’ 1 Tie ‘regañar’ 1 Teriwa ‘leer’ 1 Tixi ‘moler’ 1 Wipa ‘coser’ Xaupi ‘pelar’ Eima ‘envolver’ Yuna ‘mojar’ Mate ‘saber’ Huxai ‘llenarse’ Uni‘desbaratarse’ Ekwa ‘lavar’ Hawiya ‘lloverse’ Yetsa ‘colocar’* Pe-ri ‘agrandarse’ Ne-ri ‘engordar’ Pine ‘pudrirse’ Teri ‘alargarse’ Wa ‘secarse’ Tara ‘quebrar’ Ta ‘encender’ Pintaruwa ‘pintar’ Mura ‘romper’ T=33: 270/275

366

Cuadro No 10 ESQUEMA TA5:SGo,s De 4 a 5 años Individuativo (‘argumento afectado singular’) GRABACION 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 27 28 29 EDAD 4;6 4;7 4;8 4;9 4;10 4;11 Kwa ‘comer’ 7 1 1 1 Wewi ‘hacer’ 3 17 1 5 5 28 1 4 1 1 Muri ‘romperse’ 1 Ni ‘terminar’ 1 1 2 1 1 Una ‘derrumbar’ Pina ‘aplastar’ Ke ‘morder’ 4 1 1 Wena‘desbaratar’ 1 Tsana ‘rasgar’ 1 1 Iariya ‘calentar’ Iti ‘limpiar’ Tie ‘regañar’ 1 Teriwa ‘leer’ Tixi ‘moler’ 1 1 Wipa ‘coser’ 1 1 1/2 Xaupi ‘pelar’ 0/1 Eima ‘envolver’ 4 Yuna ‘mojar’ 0/1 2 Mate ‘saber’ 1 Huxai ‘llenarse’ 1 Uni‘desbaratarse’ 1 Ekwa ‘lavar’ 1 Hawiya ‘lloverse’ 1 Yetsa ‘colocar’* 1 Pe-ri ‘agrandarse’ 5 2 Ne-ri ‘engordar’ 1 Pine ‘pudrirse’ 1 Teri ‘alargarse’ 0/ Wa ‘secarse’ 1 Tara ‘quebrar’ 1 Ta ‘encender’ 1 Pintaruwa ‘pintar’ 1 Mura ‘romper’ 1 T=33: 270/275

*Ver los verbos específicos de colocación y manipulación en 2.1.2.

367

Cuadro No. 11 ESQUEMA TI1:tray.asc. De 4 a 5 años. Dirección (‘trayectoria ascendente, hacia arriba’) GRABACION 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 EDAD 4;0 4;1 4;2 4;3 4;4 4;5 Axe ‘alcanzar’ Ie ‘beber’ Ii ‘tomar’* Ika ‘cargar’ 1/2 Ika ‘pie’ 1 Ine ‘escarbar’ Iwa ‘bañarse’ 2 1 1 1 Uta ‘guardar’ 3 1 Hani ‘tomar’* 1 Hani ‘sacar.agua’ Hina ‘pelar’ 1 Huri ‘tomar’* 1 1 Ka ‘colocado’* 2 1 Ketsa ‘poner’* 1 Kwe ‘tomar’* Ma ‘colocado’* Maki ‘gatear’ 1 3 Mie ‘ir’ 1 1/2 2 1 2 3 1 Mu’u ‘cabeza’ 1 Ne ‘aparecer’ 1 1 1/2 1 Niere ‘mirar’ Nua ‘llegar’ Teewa ‘lejos’ Teewi ‘alto’ Teixi ‘juntar’ 1 Timina ‘revolver’ Tu ‘tomar’* 2 1 6 Wiwi ‘aventar’ Xawa ‘agujerear’ Xina ‘desatar’ 1 Xite ‘cortar’ 2 Yeika ‘caminar’ 1 Yepi ‘abrir’ 1 Yeri ‘sentarse’ 1 2 Yetsa ‘poner’* 1 Yeuri‘derramar’ 2 Yewa ‘ancho’ 1 Yi ‘suceder’ Yuri ‘hacer’ 1 T=39: 122/128

368

Cuadro No. 11 ESQUEMA TI1:tray.asc. De 4 a 5 años. Dirección (‘trayectoria ascendente, hacia arriba’) GRABACION 11 12 13 14 16 17 18 19 20 21 22 23 24 27 28 29 EDAD 4;6 4;7 4;8 4;9 4;10 4;11 Axe ‘alcanzar’ 1 Ie ‘beber’ 1 1 Ii ‘tomar’* 1 1 1 Ika ‘cargar’ Ika ‘pie’ 1 Ine ‘escarbar’ 1 Iwa ‘bañarse’ 1 3 8/9 4 3 Uta ‘guardar’ 1 1/2 Hani ‘tomar’* 2 Hani ‘sacar.agua’ 1 Hina ‘pelar’ Huri ‘tomar’* 1 1 1 6 Ka ‘colocado’* Ketsa ‘poner’* Kwe ‘tomar’* 1 1 Ma ‘colocado’* 1 Maki ‘gatear’ 1 1 1 1 Mie ‘ir’ 2 2 1 Mu’u ‘cabeza’ Ne ‘aparecer’ 1 1 Niere ‘mirar’ 2 Nua ‘llegar’ 1 Teewa ‘lejos’ 1 Teewi ‘alto’ 1 Teixi ‘juntar’ Timina ‘revolver’ 1 Tu ‘tomar’* 1 0/1 Wiwi ‘aventar’ 1 Xawa ‘agujerear’ 1 Xina ‘desatar’ Xite ‘cortar’ 1 Yeika ‘caminar’ Yepi ‘abrir’ 1 Yeri ‘sentarse’ 1 1 Yetsa ‘poner’* Yeuri‘derramar’ Yewa ‘ancho’ 1 Yi ‘suceder’ 1 Yuri ‘hacer’ T=39: 122/128

369

Cuadro No. 12 ESQUEMA TI2:suelo,junto.a De 4 a 5 años. Locativo (‘en el suelo, junto a un objeto vertical’) GRABACION 95 96 00 01 02 03 06 07 10 14 EDAD 4;0 4;2 4;3 4;4 4;5 4;6 Hia ‘aventar’ 2 1 1 We ‘caer’ 2 0/1 6 1 1 We‘colocado’* 1 1 2 1 Ka‘colocado’* 1 1 Kaa‘colocado’* 2 Yetsa‘colocar’* T=6: 34/35

Cuadro No. 12 ESQUEMA TI2:suelo,junto.a De 4 a 5 años. Locativo (‘en el suelo, junto a un objeto vertical’) GRABACION 15 16 18 21 22 23 24 27 28 EDAD 4;7 4;8 4;9 4;10 4;11 Hia ‘aventar’ We ‘caer’ 1 1 1 We‘colocado’* 1 Ka‘colocado’* 1 1 1 3 Kaa‘colocado’* Yetsa‘colocar’* 1 T=6: 34/35

370

Cuadro No. 13 ESQUEMA TI4:PLa De 4 a 5 años. Modoaccional (‘pluralidad de acción’) RAICES 95 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 EDAD 4;0 4;1 4;2 4;3 4;4 4;5 4;6 Utia ‘escribir’ 0/2 1 Waika ‘jugar’ 2 4 1 1 1 Tuaxa ‘disparar’ 2 1 Kwa ‘comer’ 1 1 2 Xu ‘bordar’ 0/1 Wipa ‘coser’ 2 Xata ‘hablar’ 1 Wite ‘talar’ 1 Hia ‘aventar’ 1 Xite ‘cortar’ 1 Kixe ‘asolear’ 0/1 Nei ‘bailar’ 1 Hitsi ‘soplar’ 1 Ekwa ‘lavar’ 1 1 Wariipa‘columpiar’ 1 Hare ‘tomar agua’ 1 Niu ‘hablar’ 1 Hana ‘jalar’ 1 Ixiari ‘mirar’ 1 1 Yuri ‘hacer’ 1 1 1 Pine ‘tortear’ 5 Hanii ‘traer agua’ 1 I ‘cargar’ 1 Wewi ‘hacer’ 1/2 Tsitse ‘amamantar’ 0/2 Wau ‘buscar’ Nawa ‘robar’ Wa ‘golpear’ Tse ‘picar’ Uximaya ‘trabajar’ Ketsina ‘patear’ Ni ‘terminar’ Hauxi ‘lavar’ Warika ‘asar’ Ie ‘beber’ Ine ‘escarbar’ Yi ‘portarse’ Hiawe ‘decir’ Tuna ‘doblar’ Nake ‘gustar’ Mie ‘pelear’ Xei ‘ver’ T=42: 133/144

371

Cuadro No. 13 ESQUEMA TI4:PLa De 4 a 5 años. Modoaccional (‘pluralidad de acción’) RAICES 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 27 28 29 30 EDAD 4;7 4;8 4;9 4;10 4;11 5;0 Utia ‘escribir’ 1 ¾ 1 3 5 1 Waika ‘jugar’ 0/1 2 Tuaxa ‘disparar’ 1 Kwa ‘comer’ 1 1 Xu ‘bordar’ Wipa ‘coser’ 1 2 Xata ‘hablar’ 3 1 1 3 2 1 Wite ‘talar’ Hia ‘aventar’ Xite ‘cortar’ Kixe ‘asolear’ Nei ‘bailar’ 1 Hitsi ‘soplar’ Ekwa ‘lavar’ 1 1 1 1 1 Wariipa‘columpiar’ Hare ‘tomar agua’ Niu ‘hablar’ Hana ‘jalar’ Ixiari ‘mirar’ 1 1 Yuri ‘hacer’ 3 1 1 1 1 Pine ‘tortear’ 2 1 Hanii ‘traer agua’ I ‘cargar’ Wewi ‘hacer’ 2 Tsitse ‘amamantar’ Wau ‘buscar’ 1 1 4 1 1 1 2 Nawa ‘robar’ 1 Wa ‘golpear’ 1 Tse ‘picar’ 1 Uximaya ‘trabajar’ 2 Ketsina ‘patear’ 1 Ni ‘terminar’ 1 Hauxi ‘lavar’ 2 1 Warika ‘asar’ 1 1 Ie ‘beber’ 1 Ine ‘escarbar’ 1 Yi ‘portarse’ 1 4 Hiawe ‘decir’ 1 Tuna ‘doblar’ 1 Nake ‘gustar’ 0/1 Mie ‘pelear’ 1 1/2 Xei ‘ver’ 1 T=42: 133/144

372

Cuadro No. 14 ESQUEMA TI5:PLo,s De 4 a 5 años. Individuativo (‘argumento afectado plural: pluralidad de objeto y sujeto de intransitiva’) GRABACION 95 96 97 98 00 01 02 06 08 09 10 11 12 EDAD 4;0 4;1 4;2 4;4 4;5 4;6 Iariya‘calentar’ 1 Itsi ‘besar’ 1 Hia ‘aventar’ Ke ‘morder’ Ketsina ‘patear’ Kwa‘comer’ 1 2 1 1 1 Mura ‘romper’ 1 Nanai‘comprar’ 1 1 Nautsa ‘correr’ 0/1 Ni ‘termianar’ 1 2 Niu ‘hablar’ 0/1 Pare ‘crecer’ 1 Tara ‘quebrar’ 1 Tseiye‘maduro’ Warika ‘asar’ Wena ‘deshilar’ 2 Wewi ‘hacer’ 1 1 Wie ‘colgar’ 1 Xei ‘ver’ Xi ‘acabar’ 1 1 Xite ‘cortar’ Xitia ‘gastar’ Yeuri‘derramar’ Yi /Yua ‘sonar’ 0/1 Yi ‘suceder’ 1 Yuri ‘hacer’ 1 T=26: 52/54

373

Cuadro No. 14 ESQUEMA TI5:PLo,s De 4 a 5 años. Individuativo (‘argumento afectado plural: pluralidad de objeto y sujeto de intransitiva’) GRABACION 13 14 15 16 17 18 19 20 22 23 24 27 28 29 EDAD 4;7 4;8 4;9 4;10 4;11 Iariya‘calentar’ Itsi ‘besar’ Hia ‘aventar’ 1 1 Ke ‘morder’ 1 Ketsina ‘patear’ 1 Kwa‘comer’ 1 1 1 1 Mura ‘romper’ Nanai‘comprar’ Nautsa ‘correr’ Ni ‘termianar’ 1 2 1 Niu ‘hablar’ Pare ‘crecer’ Tara ‘quebrar’ 1 Tseiye‘maduro’ 1 Warika ‘asar’ 1 Wena ‘deshilar’ Wewi ‘hacer’ 1 1 Wie ‘colgar’ Xei ‘ver’ 1 Xi ‘acabar’ 1 1 2 Xite ‘cortar’ 1 Xitia ‘gastar’ 1 Yeuri‘derramar’ 1 Yi /Yua ‘sonar’ 1 Yi ‘suceder’ Yuri ‘hacer’ T=26: 52/54 *Ver los verbos específicos de colocación y manipulación en 2.1.2.

374

Cuadro No. 15 ESQUEMA YE1:salir De 4 a 5 años. Dirección ( ‘pasar’, ‘hacia fuera’) RAICES 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 EDAD 4;0 4;1 4;2 4;3 4;4 4;5 Nautsa‘correr’ 1 1 1 Hina ‘pelar’ 2 Tui ‘tomar’* 1 Teixi ‘juntar’ 1 Ne ‘aparecer’ 2 1 2 1 Mie ‘ir’ 1 1 1 7 4 2 Yune ‘desapar.’ 1 1 2 Wie ‘colgar’ 2 3 2 1 2 1 1 Hine ‘salir’ 1 Pairita ‘traer.cosas’ 1 1 A ‘llegar’ 1 Hia ‘atar’ 1 Tsuna ‘brincar’ 1 Yi ‘portarse’ 2 Teki ‘reventar’ 1 Teewi ‘alto’ Xina ‘desatar’ Ii ‘tomar’* Wiwi ‘aventar’ Ha ‘pasar-itr’ Hatia ‘pasar’ Tuni ‘doblar’ Iwi ‘falda’ Tsutia ‘empezar’ 2 T=24: 125/128

375

Cuadro No. 15 ESQUEMA YE1:salir De 4 a 5 años. Dirección ( ‘pasar’, ‘hacia fuera’) RAICES 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 27 28 29 30 EDAD 4;6 4,7 4;8 4;9 4;10 4;11 5;0 Nautsa‘correr’ Hina ‘pelar’ 1 Tui ‘tomar’* 2/4 Teixi ‘juntar’ 1 Ne ‘aparecer’ 3 1 5 Mie ‘ir’ 5 2 1 2 4 1 1 3 1 0/1 4 1 Yune ‘desapar.’ 3 Wie ‘colgar’ 1 1 1 1 2 2 1 1 Hine ‘salir’ Pairita ‘traer.cosas’ A ‘llegar’ Hia ‘atar’ Tsuna ‘brincar’ 1 Yi ‘portarse’ 1 Teki ‘reventar’ Teewi ‘alto’ 1 Xina ‘desatar’ 1 1 Ii ‘tomar’* 1 0/1 Wiwi ‘aventar’ 2 Ha ‘pasar-itr’ 1 1 1 2 Hatia ‘pasar’ 1 1 Tuni ‘doblar’ 1 Iwi ‘falda’ 1 Tsutia ‘empezar’ T=24: 125/128

376

Cuadro No. 16 ESQUEMA YE2:IN De 4 a 5 años. Locativo (‘inclusión: dentro de’) RAICES 95 96 97 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 EDAD 4;0 4;1 4;2 4;3 4;4 4;5 4;6 Xi ‘acabar’ 3 1 3 1/3 1 1 1 Mawe ‘carecer’ 1 1 Ka ‘colocado’* 1 1 1 3 14 1 2 3 3 2 3 Ma ‘colocado’* 1 3 3 1 1 Ane ‘estar’ 2 1 1 Xuawe ‘haber’ 1 Pine ‘traer x’ 2 Ni ‘terminar’ 1 1 2 1 1 We ‘colocado’* 2 Ketsa ‘poner’ 1 Xawa ‘agujerear’ 1 1 Hupu ‘acostar’ 1 1 Hauxi ‘lavar’ 1 Kaa ‘colocado’* 1 1 1 1 Xeta ‘rojo’ 0/1 Yeri ‘sentarse’ 1 1 Yine ‘sonar’ 1 Tsuaka ‘llorar’ 1 Yuane ‘moverse’ 2 Utia ‘escribir’ 1 3 Yeika ‘andar’ 1 1 1 Yuna ‘mojado’ 1 Ika ‘pies’ 1 Mana ‘poner’* 1 Yetsa ‘poner’ * 1 Miina ‘revolver’ 1 Hekia ‘brillar’ Mixi ‘barba’ Uxa ‘dibujado’ Waki ‘seco’ Yiwi ‘negro’ Iti ‘limpiar’ Tewa ‘llamarse’ Uximaya‘trabajar’ Niere ‘mirar’ Ixiari ‘mirar’ 1 T= 36: 202/205

377

Cuadro No. 16 ESQUEMA YE2:IN De 4 a 5 años. Locativo (‘inclusión: dentro de’) RAICES 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 27 28 29 30 EDAD 4;7 4;8 4;9 4;10 4;11 5;0 Xi ‘acabar’ 1 3 2 1 3 1 1 1 Mawe ‘carecer’ 1 Ka ‘colocado’* 3 3 4 3 2 1 1 1 2 3 1 1 2 Ma ‘colocado’* 1 6 1 1 Ane ‘estar’ 1 4 Xuawe ‘haber’ Pine ‘traer x’ 1 Ni ‘terminar’ 3 1 2 3 4 We ‘colocado’* 1 1 Ketsa ‘poner’ Xawa ‘agujerear’ Hupu ‘acostar’ Hauxi ‘lavar’ 1 Kaa ‘colocado’* 1 1 Xeta ‘rojo’ Yeri ‘sentarse’ Yine ‘sonar’ 1 Tsuaka ‘llorar’ Yuane ‘moverse’ 1 Utia ‘escribir’ 1 Yeika ‘andar’ 1 1 1 Yuna ‘mojado’ 1 Ika ‘pies’ Mana ‘poner’* 1 Yetsa ‘poner’ * 2 1 1 Miina ‘revolver’ Hekia ‘brillar’ 1 Mixi ‘barba’ 1 1 Uxa ‘dibujado’ 1 2 Waki ‘seco’ 1 Yiwi ‘negro’ 2 Iti ‘limpiar’ 1 Tewa ‘llamarse’ 1 1 Uximaya‘trabajar’ 0/1 Niere ‘mirar’ 1 2 Ixiari ‘mirar’ T= 36: 202/205

378

Cuadro No. 17 ESQUEMA YE3:camino De 4 a 5 años. Manera (‘tomar camino, hacer algo de camino’) GRABACION 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 EDAD 4;0 4;1 4;2 4;3 4;4 4;5 Mie ‘ir’ 1 1 4 2 1 3 1 1 1 4 2 1 Huri ‘tomar’* 2 1 Ti ‘cargar’* 1 1 Tu ‘tomar’* 1 Kwe ‘tomar’* Hani‘tomar’* Wiwi‘aventar’ T= 7: 69/69

Cuadro No. 17 ESQUEMA YE3:camino De 4 a 5 años. Manera (‘tomar camino, hacer algo de camino’) GRABACION 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 27 28 29 30 EDAD 4;6 4;7 4;8 4;9 4;10 4;11 5;0 Mie ‘ir’ 4 3 2 4 3 6 2 2 4 1 5 Huri ‘tomar’* Ti ‘cargar’* Tu ‘tomar’* Kwe ‘tomar’* 1 Hani‘tomar’* 3 Wiwi‘aventar’ 1 T= 7: 69/69

*Ver los verbos específicos de colocación y manipulación en 2.1.2.