Compostaxe nos centros de ensinocmserradobarbanza.gal/wp-content/uploads/2018/03/...Anexos con...
17
Compostaxe nos centros de ensino Caderno de actividades
Transcript of Compostaxe nos centros de ensinocmserradobarbanza.gal/wp-content/uploads/2018/03/...Anexos con...
Compostaxe nos centros de ensino Caderno de actividades
TextosADEGA (María R. Lafuente, Virxinia R. Álvarez)
Corrección lingüísticaManuel Reices
IlustraciónsFredy (Federico Fernández)
MaquetaciónReviravoltaDesign
Publicado porADEGAR/ Travesa de Basquiños 9, Baixo15.704 Santiago de compostelaTlf/fax: 981570099www.adega.info [email protected]
Impresión
Impreso en papel reciclado
Usar papel reciclado evita a tala de árbores, reutiliza papel vello e contribúe ao ao aforro de auga e enerxía
Introdución
Obxectivos
ActividadesAbecedario da compostaxe
O meu lixo
Recoñecemento da área de compostaxe
Organicémonos!! Patrulla de compostaxe
Cantos residuos entran no composteiro? Medida do volume
Que ocorre no composteiro? Medida da temperatura
Quen traballa no composteiro? Identificación de descompoñedores.
O compost do composteiro á horta
Avaliación xeral das actividades
Ligazóns de interese
Anexos con recursos fotocopiablesActividade 2: Ficha. O meu lixo.
Actividade 3: Ficha para construír un composteiro artesán
Actividade 4: Ficha de seguimento da patrulla da compostaxe
Actividade 5: Ficha de medida do volume de residuos
Actividade 6: Ficha de medida da temperatura
Actividade 7: Ficha de identificación de descompoñedores
Índice
Compostaxe nos centros de ensino: caderno de actividades 3
12345678
IntroduciónCo paso dos anos e a asunción dun modelo de desenvolvemento baseado no consumismo e na cultura de usar e tirar incrementouse o volume de residuos, e non só a súa cantidade senón tamén a súa perigosidade. O noso planeta xa non pode asumir máis residuos e polo tanto faise imprescindible aplicar o principio dos tres R: reducir, reutilizar e reciclar. Cal é o mellor xeito de reducir os nosos residuos? Mercando só o imprescindible, usando envases reutilizables, separando os residuos en diferentes fraccións e botando os orgánicos no composteiro!!!
Esta guía contén unha serie de actividades prácticas para realizar no centro, a través das cales o alumnado aprenderá nocións básicas sobre o compost e o seu proceso de formación. Así mesmo, proponse levar a cabo un proxecto que implique a todo o centro escolar para compostar todos os residuos orgánicos producidos.
A guía está dirixida tanto aos centros de ensinanza primaria como de secundaria. Nela poderemos atopar diferentes actividades e obxectivos, polo que poderemos utilizar a unidade adecuándoa ás necesidades temporais, ás características do grupo e aos seus coñecementos previos.
Obxectivos• Reflexionar sobre da cantidade de residuos que xeramos• Comprender o ciclo da materia orgánica• Promover solucións á problemática dos residuos desde a escola• Ser conscientes de que os cambios a nivel individual teñen importancia na
resolución dos problemas ambientais• Fomentar unha cidadanía crítica cara aos problemas ambientais
Compostaxe nos centros de ensino: caderno de actividades 54 Compostaxe nos centros de ensino: caderno de actividades
1
2
6 Compostaxe nos centros de ensino: caderno de actividades Compostaxe nos centros de ensino: caderno de actividades 7
O abecedario da compostaxeObxectivoFamiliarizarse co vocabulario habitual empregado na xestión da materia orgánica e dos residuos.MateriaisBolígrafo e papel.DesenvolvementoPodemos pedirlle aos alumnos que fagan unha listaxe das palabras que eles asociarían á temática dos residuos, do lixo ou da materia orgánica. Unha vez que o fagan a nivel individual pódense poñer en grupos de tres ou catro e facer unha lista máis completa. Cada grupo poñerá en común a súa listaxe e o que significa cada termo. Pódense comprobar ou comparar as palabras coas do glosario do manual de compostaxe caseira. PalabrasMateria orgánica, materia inerte, residuos, separación, reciclaxe, reutilización, embalaxe e outras.
O meu lixoObxectivoTomar consciencia da cantidade de lixo que xeramos.MateriaisFicha e bolígrafo DesenvolvementoA actividade ten dúas partes: unha primeira de investigación e unha posterior de reflexión. A primeira parte terá unha duración de todo un día, cada participante deberá anotar nunha folla ou na ficha todos os residuos que xera desde que se le-vanta até que se deita. Ademais, deberá indicar onde foi depositado cada residuo. Ao día seguinte faremos unha reflexión sobre os residuos xerados. Previamente pódese facer este traballo por grupos de 3 ou 4 alumnas e alumnos, iranse ano-tando no encerado os diferentes residuos xerados e onde foron depositados. Entre todos podemos valorar se ese residuo se podería evitar (reducir) e se foi depositado no lugar correcto. Pode facerse a mesma actividade pesando os residuos, para calcular a cantidade total así como a porcentaxe correspondente a cada fracción.ExemploAlmorzo: malla e mondas de laranxa foron depositadas no cubo do lixo xeral. Podemos debater se a bolsa é necesaria ou podemos mercar a granel e levar unha bolsa reutilizable. No caso de usar bolsa plástica esta debería ir ao contedor ama-relo e as mondas poderían ir ao composteiro.AnexoModelo de Ficha
Actividades1
2
3 4
58 Compostaxe nos centros de ensino: caderno de actividades Compostaxe nos centros de ensino: caderno de actividades 9
Recoñecemento da área de compostaxeObxectivoCoñecer o proceso da compostaxeMateriaisComposteiros, área de almacenaxe, luvas, ferramenta, panel informativo e ma-nual de compostaxeDesenvolvementoCon esta actividade marcaremos o inicio do proxecto de compostaxe na escolaA área de compostaxe estará constituída por dous composteiros de 320 l, espazo de almacenaxe de restos vexetais (estruturante), ferramenta para remexer e o panel informativo.Podemos construír un depósito con rede ou con palés para almacenar restos ver-des, herba ou follas, que serviran de estruturante.Instalaremos os dous composteiros de 320 l sobre unha reixa metálica para evitar a entrada de pequenos roedores.Para comezar o proceso procuraremos restos de podas, pólas, piñas ou toxos para facer a base do composteiro, esta sería a primeira capa ou base que funcionaría como capa de drenaxe.Podemos usar un composteiro para os restos de comida e o outro deixalo de alma-cén de restos vexetais. Se o espazo queda pequeno sempre podemos construír un composteiro para usar de almacén Faremos unha pequena explicación no sitio seguindo o panel informativo.Unha vez construído o espazo poderemos comezar a xestionar os nosos residuos orgánicos!!!ConselloFacede fotos ou vídeos para promocionar a actividade, tamén se pode elaborar un blog coas actividades arredor da área de compostaxe AnexoFicha para construír un composteiro ou zona de almacenamento de estruturante
Organicémonos!! Patrulla de compostaxeObxectivoFacer o seguimento do proceso de compostaxeMateriaisMural ou calendario para colgar na paredeDesenvolvementoFacer grupos de cinco rapazas e rapaces, cada un dos cales se encargará de xestio-nar a área de compostaxe durante unha semana.O seu traballo consistirá en recoller os restos orgánicos do comedor (previamente separados polo persoal de cociña) e o caldeiro de restos orgánicos do patio e botalos ao composteiro. Revisar que non haxa impropios (plásticos, envases…), engadir o material estruturante e remexer. Cada semana cubrirán unha folla de seguimento do composteiro, indicando o volume de residuos engadidos e as posibles incidencias.AnexoModelo de ficha
Cantos residuos entran no composteiro? Medida do volume ObxectivoCalcular a cantidade de residuos que reducimos mediante a compostaxeMateriaisTáboa e cinta métrica, caldeiro, básculaDesenvolvementoCada semana a patrulla de compostaxe anotará no mural a cantidade de residuos achegados ao composteiro. Para realizar esta actividade temos que utilizar sempre a mesma medida, por exemplo un caldeiro do que coñezamos o seu volume. Ao final da semana cada patrulla anotará o nú-mero de caldeiros que foron introducidos no com-posteiro. Deste xeito poderemos saber o volume de residuos ( en litros) que reciclamos no composteiro en vez que acabar no contedor!!! NotaTamén podemos facer o cálculo en quilos. Para isto, previamente teremos que pesar o caldeiro que utilizaremos, a continuación encherase o caldeiro de restos orgánicos e pesarase. Podemos facer tres probas e calcular a mediaCada mes podemos calcular o volume de residuos que temos no composteiro. Soa-mente temos que medir a base do composteiro e multiplicar pola altura da masa de residuos (ancho x longo x altura).
3 4
5
6
7
8
10 Compostaxe nos centros de ensino: caderno de actividades Compostaxe nos centros de ensino: caderno de actividades 11
Unha vez feito o compost podemos calcular a redución que supuxo o proceso de compostaxe: soamente temos que sumarlle o volume de todos os residuos engadidos ao composteiro (dende o inicio até que o compost está feito) e a esta cantidade restarlle o volume da materia presente no composteiro ao final do proceso. Esta redución é debida a cantidade de auga presente na materia orgánica. Ao ini-ciar o proceso de fermentación a auga evapórase, perdendo así volume os residuos; por esta razón, coa compostaxe non só evitamos transportar os residuos até unha incineradora ou vertedoiro senón que reducimos o volume dos residuos orgánicos.ExemploSe nunha semana engadimos 8 caldeiros de restos de comida e sabemos que cada caldeiro ten unha capacidade de 12 L, saberemos que ao final da semana engadi-mos 96 L de restos ao composteiro. Se queremos saber en canto reducimos o noso lixo, temos que calcular o total do residuo botado até o momento, medir o volume do compost feito e restarllo.
Que ocorre no composteiro? Medida da temperatura ObxectivoControlar o proceso da compostaxeMateriaisUn termómetro e papel milimetrado ou computadorDesenvolvementoMediremos a temperatura introducindo o termómetro na masa de residuos. O ideal é facer tres medicións e facer a media. Anotaremos esta temperatura nunha táboa. Podemos facer unha gráfica onde se reflictan este datos: para isto poremos no eixo de abscisas (X) as semanas (semana 1, semana 2, semana 3…) e no eixo de ordenadas (Y) a media da temperatura desa semana. Cando se produza un in-cremento da temperatura significará que a masa de residuos comeza a fermentar pola actuación das bacterias e dos fungos.Exemplo
Quen traballa no composteiro? Identificación de descompoñedoresObxectivoCoñecer a función dos descompoñedoresMateriaisGuía de identificación, bandexas, pinzas, lupasDesenvolvementoCatro meses despois, aproximadamente, da posta en funcionamento do compos-teiro poderemos abrir a porta inferior deste e observar os descompoñedores que están transformando os residuos en compost. Podemos sacar un pouco de compost para un caldeiro e logo, coa axuda dunhas pinzas, ir sacando cada bichiño que atopemos para unha bandexa branca. Unha vez alí, coa axuda dunha ficha de identificación, poderemos identificalos. Tamén podemos observalos coa axuda dunha lupa ou no laboratorio. Os descompoñedores máis habituais son a miñoca e a cochinilla.ConselloSe tendes laboratorio podedes coller unha mostra dos descompoñedores e observa-los con máis detalle. Tamén é interesante recoller mostras separadas de diferentes partes do composteiro: unha da parte superior, outra da metade e outra da infe-rior,para apreciar as diferenzas de descompoñedores dependendo da fase (inicial, fermentación e maduración)AnexoFicha de identificación
O compost do composteiro á hortaObxectivosCoñecer o uso do compostMateriaisFerramenta, caldeiro e cribaDesenvolvementoAproximadamente aos 7 meses da posta en funcionamento do composteiro o compost estará listo!!! Agora xa podemos abrir a porta inferior e observar como os nosos residuos orgánicos se converteron en compost, cun aspecto semellante á terra do bosque. Coa axuda dunha pala podemos sacalo do composteiro e usalo nas plantas ou facer unha horta no centro. Se o compost está moi compacto ou ten anacos grandes de paus, cunchas, osos, etc podemos cribalo para que sexa mais fino. Isto podemos facelo facilmente cunha caixa de froita de plásticoConselloO compost tamén pode ser repartido en bolsas de papel entre o alumnado, o profesorado ou a ANPA.
semana Tª (ºC)
1 122 153 204 225 25
302520151050
1 2 3 4 5
temperatura
semanas
6
7
8
1
212 Compostaxe nos centros de ensino: caderno de actividades Compostaxe nos centros de ensino: caderno de actividades 13
A avaliación será unha compoñente chave, xa que axudará a mellorar e reforzar o programa de maneira continua e valorar a incorporación de novos criterios de actua-ción, programas, actividades, etc.A avaliación será inicial, continua e final e farase;
1º Antes da posta en marcha do programa educativo (avaliación previa)2º Durante o desenvolvemento do mesmo (avaliación do desenvolvemento
do programa).3º Ao final do primeiro ano, tralo desenvolvemento da programación anual
(avaliación final)
Exponse a continuación de que forma se levará a cabo a avaliación en cada unha destas fases.
Avaliación previaOs responsables do proxecto farán unha análise dos programas e das actividades desen-volvidos no centro cuxa temática sexa o medio natural e os residuos.Como mecanismo de retroalimentación, valorarase a necesidade de ampliar o pro-grama educativo deseñado en función das conclusións ás que se chegue tras facer esta primeira fase de avaliación.
Avaliación durante o desenvolvemento do programaAvaliaranse todas e cada unha das actividades:
• polo alumnado, a través de metodoloxías diversas, adaptadas a cada situación e grupo: resposta de cuestionarios, caixa do correo de suxestións, de forma oral, grupos de discusión, etc., avaliando ao profesorado, programas, recursos, etc;
• polo profesorado implicado no programa: avaliación dos aspectos positivos e negativos da participación dos asistentes, dos recursos empregados, reflexión inmediata sobre as posibilidades de mellorar a actividade, etc.
• caderno de traballo con informes sobre as accións e cun rexistro de anécdotas.
Elaborarase conxuntamente por todo o equipo un informe de avaliación semestral.Habilitarase un mecanismo de retroalimentación.
Avaliación xeral das Actividades
3
14 Compostaxe nos centros de ensino: caderno de actividades Compostaxe nos centros de ensino: caderno de actividades 15
Avaliación posteriorDespois do primeiro ano farase unha avaliación en profundidade do programa de acti-vidades realizadas. Isto farase do seguinte xeito:
• Valorarase o programa no seu conxunto, as actividades, os recursos utiliza-dos, o equipo de traballo, etc.
• Establecerase en que grado foron acadados os obxectivos formulados.• Farase unha análise por áreas de traballo.• Indicaranse cales foron os aspectos máis positivos e os máis negativos.
Mecanismo de retroalimentaciónIntegrando todo o anterior, proporase a nova programación anual.
Ligazóns de interesewww.adega.info – ADEGAwww.compostaenred.org/ - Composta en Redwww.magrama.gob.es/es/ceneam/ - CENEAMwww.cogersa.es/metaspace/portal/14498/14629?vpg=2 - COGERSAwww20.gencat.cat - Agencia de Residuos de Catalunya
PublicaciónsDel Val, Alfonso. El libro del reciclaje. 3ª edición. Barcelona: RBA Libros, 1997
(Integral)Ojeda Barceló, Fernando e Martínez Villar, Alberto J. Las basuras, un tesoro en
tus manos. Málaga, Ecotopía 2000Soto Castiñeira, Manuel. Xestión do lixo: unha alternativa ecolóxica ao plano de
SOGAMA. ADEGA Cadernos Nº3. 1998 Ed ADEGASoto castiñeira, Manuel. A compostaxe de residuos. ADEGA Cadernos Nº6. 1999
Ed ADEGARamsés Pérez, Manuel Soto, María Rodríguez, Desirée Gónzalez.
Manual de compostaxe caseira. Ed ADEGA, 2010
Xira o caderno 90º para fotocopiar
Anexos conrecursos fotocopiables
Hor
aR
esid
uoO
nde
o b
ota
mos
?O
bse
rva
ción
s
Fich
a A
ctiv
ida
de
2O
meu
lixo A
nexo
s: C
omp
osta
xe n
os c
entr
os d
e en
sino:
ca
der
no d
e a
ctiv
ida
des
Fich
a A
ctiv
ida
de
3C
onst
ruír
un
com
pos
teir
oa
rtes
án
Pra
ctic
a a
com
pos
taxe
, un
peq
uen
o a
naco
de
terr
a n
o p
ati
o d
o ce
ntro
de
ensin
o é
sufic
ient
e p
ara
face
r co
mp
osta
xe.
Pod
emos
con
stru
ír u
n re
cip
ient
e a
pa
rtir
de
ma
teri
ais
reu
tiliz
ad
os p
ara
usa
r co
mo
com
pos
teir
o ou
ben
com
o sis
tem
a d
e a
lma
ce-
naxe
de
estr
utu
rant
e. E
n d
eter
min
ad
as é
poc
as d
o a
no h
ai u
nha
gra
n p
rod
uci
ón d
e fo
llas,
herb
a e
ra
ma
s no
xard
ín q
ue
ench
ería
n o
com
pos
teir
o, p
odem
os a
lma
cena
los n
un
luga
r á
bei
ra d
este
. Ist
o p
erm
íten
os, p
or u
nha
ba
nda
, non
ter
qu
e b
ota
lo t
odo
xunt
o a
o co
mp
oste
iro
e, p
ola
ou
tra
, tel
o a
ma
n p
ara
inco
rpor
alo
gra
du
alm
ente
xu
nto
aos
res
tos d
e co
mid
a.
Pro
poñ
emos
tre
s m
odel
os d
e co
nted
ores
de
fáci
l con
stru
ción
, pa
ra u
sar
com
o a
lma
cén
de
estr
utur
ant
e ou
com
o co
mp
oste
iro.
Com
pos
teir
o d
e p
alé
sM
ate
ria
is4-
7 p
alé
sA
ram
e ou
cra
vos
Alic
ate
s ou
ma
rtel
oA
ceit
e d
e lin
aza
e b
roch
a
Pa
sos
• C
on c
atr
o p
alé
s ou
unh
as m
ad
eira
s ve
llas p
odes
con
stru
ir u
n re
cip
ient
e p
ara
ga
rda
r os
res
tos d
a c
ociñ
a e
a
hort
a.
• Su
xeit
a o
s pa
lés c
on a
ram
es, o
u
cra
vaos
.•
Unh
a v
ez c
onst
ruid
o d
alle
tre
s ou
ca
tro
ma
ns d
e a
ceit
e d
e lin
aza
.
Com
pos
teir
o d
e m
all
aM
ate
ria
is5
m d
e re
de
ou m
alla
(lu
z d
e m
alla
1 cm
).A
ram
eA
lica
tes
Ma
za4
esta
cas
Pa
sos:
• C
rava
r a
s est
aca
s qu
e d
elim
ita
rán
o d
iám
etro
do
com
pos
teir
o co
a a
xud
a
du
nha
ma
za.
• R
odea
r a
s est
aca
s coa
red
e ou
m
alla
.•
Pec
halo
diá
met
ro d
a m
alla
em
pre
gand
o o
ara
me
e os
alic
ate
s.
Com
pos
teir
o d
e p
edra
Ma
teri
ais
Ped
ras o
u la
dri
llos
Pa
sos:
• C
oloc
ar
unh
a r
ingl
eira
de
ped
ras e
n fo
rma
rec
tang
ula
r d
o ta
ma
ño q
ue
pre
cise
mos
, dei
xand
o u
n d
os la
dos
p
equ
enos
do
rect
áng
ulo
ab
erto
.•
Emp
rega
r o
mor
teir
o fe
ito
coa
ter
ra
e p
alla
, pa
ra u
nir
o p
rim
eiro
piso
de
ped
ras o
s seg
uin
tes q
ue
leva
ntem
os.
• P
odem
os d
arl
le a
alt
ura
qu
e p
reci
sem
os, s
egu
ndo
o vo
lum
e d
e re
sidu
os q
ue
qu
eira
mos
tra
tar,
leva
nta
ndo
ma
is p
isos.
Ane
xos:
Com
pos
taxe
nos
cen
tros
de
ensin
o: c
ad
erno
de
act
ivid
ad
es
Fich
a A
ctiv
ida
de
4Ex
emp
lo fi
cha
de
inci
den
cia
s(r
ecom
end
ab
le A
3)
Gru
po
Pa
pei
s / p
lást
icos
Si
Sem
ana
nº
Non
Che
iros
Ou
tra
s
SiN
on
Mos
qu
iña
SiN
on
Hu
mid
ad
e
Pou
caB
enM
oita
Qu
e?
Gru
po
Pa
pei
s / p
lást
icos
Si
Sem
ana
nº
Non
Che
iros
Ou
tra
s
SiN
on
Mos
qu
iña
SiN
on
Hu
mid
ad
e
Pou
caB
enM
oita
Qu
e?
Ane
xos:
Com
pos
taxe
nos
cen
tros
de
ensin
o: c
ad
erno
de
act
ivid
ad
es
Fich
a A
ctiv
ida
de
5Fi
cha
de
med
ida
do
volu
me
de
resi
duo
sD
ata
Ca
ntid
ad
e d
e re
sid
uos
enga
did
os
ao
com
pos
teir
oTo
tal
Com
edor
:
Pa
tio:
Com
edor
:
Pa
tio:
Com
edor
:
Pa
tio:
Com
edor
:
Pa
tio:
Com
edor
:
Pa
tio:
Com
edor
:
Pa
tio:
Com
edor
:
Pa
tio:
Com
edor
:
Pa
tio:
Com
edor
:
Pa
tio: A
nexo
s: C
omp
osta
xe n
os c
entr
os d
e en
sino:
ca
der
no d
e a
ctiv
ida
des
Fich
a A
ctiv
ida
de
6
Sem
ana
Tem
per
atu
raR
esp
onsa
ble
da
rec
olli
da
de
da
tos
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Med
ida
da
tem
per
atu
ra
Ane
xos:
Com
pos
taxe
nos
cen
tros
de
ensin
o: c
ad
erno
de
act
ivid
ad
es
Fich
a A
ctiv
ida
de
7M
acro
inve
rteb
rado
s do
Com
post
Inse
ctos
Out
ros
ma
croi
nver
teb
rad
osArá
cnid
osA
néli
dos
Díp
tero
s(m
osca
da
froi
ta)
Der
má
pte
ros
(tix
eire
ta)
Col
émb
olos
Hem
ípte
ros
(chi
nche
s)Ti
sanu
ros
Ort
ópte
ros
(gri
los)
Him
enóp
tero
s(f
orm
iga
s)C
oleó
pte
ros
(esc
ara
bel
los)
Áca
ros
Ara
ñas
Mol
usc
os(c
ara
cois
e b
ab
osa
s)M
iriá
pod
os(e
sca
lop
end
ras
e ce
mp
és)
Cru
stá
ceos
(coc
hini
lla d
a h
um
ida
de
ou b
echo
bol
a)
Miñ
oca
Pa
ra s
ab
er m
ais
Os o
rgan
ismos
pre
sent
es n
o p
roce
so d
e co
mp
osta
xe so
n as
bac
-te
rias e
fung
os, s
eres
moi
sim
ple
s que
non
pod
en v
erse
a si
mp
le
vist
a. S
on o
s mic
roor
gani
smos
enc
arga
dos d
e el
evar
a t
emp
era-
tura
da
pila
de
com
pos
taxe
Aos
org
anism
os q
ue in
terv
eñen
no
pro
ceso
da
com
pos
taxe
e q
ue
pod
emos
obs
erva
r a
simp
le v
ista
cham
ámol
os m
acro
inve
r-te
brad
os. E
stes
ap
arec
en e
n ca
nto
com
eza
a ba
ixar
a t
em-
per
atur
a da
pila
de
com
pos
taxe
. Os m
acro
inve
rteb
rado
s mai
s ha
bitu
ais s
on o
s col
émbo
los,
os á
caro
s, as
miñ
ocas
, ent
re o
utro
s.O
s col
émbo
los s
on o
s enc
arga
dos d
e fr
agm
enta
r en
ana
cos m
oi
finos
os r
esto
s org
ánic
os. S
on in
sect
os n
on a
lado
s, m
oi p
rimiti
vos
e q
ue n
on so
fren
met
amor
fose
. O se
u ta
mañ
o ap
enas
sup
era
o m
ilím
etro
de
lonx
itude
e a
limén
tans
e da
mat
eria
org
ánic
a en
de
scom
pos
ició
n q
ue d
esfá
n.O
s áca
ros s
on p
eque
nos i
nver
tebr
ados
que
con
tinúa
n o
labo
r do
s col
émbo
los.
Alg
úns s
on c
arní
voro
s, ou
tros
par
asito
s e o
utro
s nú
tren
se d
e re
stos
vex
etai
s: es
tes ú
ltim
os si
túan
se n
a se
gund
a
esca
la d
a ca
dea
de d
esco
mp
osic
ión
da m
ater
ia o
rgán
ica
e co
n-tr
ibúe
n á
frag
men
taci
ón e
ao
mes
tura
do d
os d
iver
sos m
ater
iais
orgá
nico
s pre
sent
es n
o so
lo o
u no
com
pos
t.A
s miñ
ocas
son
anél
idos
, o g
rup
o de
mac
roin
vert
ebra
dos m
ais
imp
orta
nte
na fo
rmac
ión
do c
omp
ost.
Alim
énta
nse
de m
ater
ia
orgá
nica
, dev
olvé
ndoa
á t
erra
per
fect
amen
te d
esco
mp
osta
e
nunh
a fo
rma
apro
veita
ble
par
a as
pla
ntas
, pol
o q
ue in
cre-
men
tan
a fe
rtili
dade
do
solo
. Pod
emos
ato
par
as m
iñoc
as e
n co
mp
ost
xa m
adur
o, c
unha
tem
per
atur
a p
róxi
ma
á am
bien
tal.
Será
n as
que
rea
licen
a u
ltim
a de
scom
pos
ició
n da
mat
eria
org
á-ni
ca e
dei
xen
o co
mp
ost
listo
par
a se
r us
ado.
Ane
xos:
Com
pos
taxe
nos
cen
tros
de
ensin
o: c
ad
erno
de
act
ivid
ad
es
Guí
a pa
ra id
enti
fica
r m
acro
inve
rteb
rado
s do
com
post
1C
on p
ata
s (a
rtró
pod
os)
2
1Se
n p
ata
s3
2Tr
es p
are
s de
pa
tas e
ca
se se
mp
re u
n p
ar
de
ant
ena
s (in
sect
os)
8
2C
atr
o p
are
s de
pa
tas p
ara
ca
miñ
ar
e se
n a
nten
as (
ará
cnid
os)
4
2M
áis
de
sete
pa
res d
e p
ata
s e u
n p
ar
de
ant
ena
s (m
iriá
pod
os)
7
2Se
te p
are
s de
pa
tas e
dou
s pa
res d
e a
nten
as,
un
pa
r d
ela
s pou
co v
isib
les
Isóp
odos
3C
orp
o se
gmen
tad
o6
3C
orp
o no
n se
gmen
tad
o16
4C
orp
o no
n d
ifere
ncia
do
en d
úa
s pa
rtes
cla
ram
ente
visi
ble
s5
4C
orp
o d
ifere
ncia
do
en d
úa
s pa
rtes
, una
da
s ca
les i
nclú
e a
ca
bez
a e
o t
óra
xA
raña
s
5En
xer
al d
e p
ouco
s milí
met
ros,
con
corp
o co
mp
act
o e
ovoi
de,
sen
pin
zas
Áca
ros
5Ta
ma
ño m
aio
r e
pa
tas m
oi lo
nga
sO
pili
óns
5C
am
iña
dor
es c
on d
úa
s pin
zas
Pse
ud
oesc
orp
ións
6M
áis
de
qu
ince
segm
ento
sA
nélid
os
6M
enos
de
qu
ince
segm
ento
s fa
cilm
ente
visi
ble
sLa
rva
s d
e d
ípte
ros
71 p
ar
de
pa
tas p
or se
gmen
toQ
uiló
pod
os
72
pa
res d
e p
ata
s por
segm
ento
Dip
lóp
odos
8Se
n a
las v
isib
les
9
8C
on a
las
14
9Se
n a
nten
as e
de
men
os d
e d
ous m
ilím
etro
sP
rotu
ros
9C
on a
nten
as,
cab
eza
ben
des
envo
lvid
as c
on m
and
íbu
las m
ast
iga
dor
as e
o r
esto
do
corp
o p
ouco
des
envo
lvid
oLa
rvas
de
cole
ópte
ros
9C
on a
nten
as d
outr
as f
orm
as
10
10C
un
tub
o na
zon
a v
entr
al,
pos
teri
or á
s pa
tas,
infe
rior
a 3
mm
, ha
bit
ua
lmen
te c
un
órga
no
salt
ad
or a
o fin
al d
o co
rpo
qu
e m
ant
én r
epre
gad
o d
eba
ixo
Col
émb
olos
10Se
n es
as c
ara
cter
ístic
as
11
1/2
11C
on c
erco
s*12
11Se
n ce
rcos
, ab
dom
e co
nstr
inxi
do
nunh
a c
intu
raH
imen
ópte
ros
12C
on d
ous c
erco
s13
12C
on t
res c
erco
sTi
sanu
ros
13Se
n co
lora
ción
e c
on p
elo
Dip
luro
s
13C
or p
ard
a e
sen
pel
o (t
ixei
reta
)D
erm
áp
tero
s
14C
un
pa
r d
e a
las
Díp
tero
s
14D
ous p
are
s de
ala
s15
15A
las a
nter
iore
s coa
pa
rte
ant
erio
r có
rnea
e a
pos
teri
or m
emb
rano
sa (
chin
ches
)H
eter
ópte
ros
15A
las a
nter
iore
s peq
uen
as e
esc
lero
tiza
da
s e a
las p
oste
rior
es g
rand
es e
mem
bra
nosa
s(c
uca
rach
as)
Dic
tióp
tero
s
16P
art
e a
nter
ior
do
corp
o co
n d
ous p
are
s de
ant
ena
s, co
n ou
sen
cunc
ha c
ub
rind
o p
art
e d
o co
rpo
(ca
raco
is / b
ab
osa
s)P
ulm
ona
dos
16P
art
e a
nter
ior
do
corp
o se
n a
nten
aN
ema
tod
os
Ane
xos:
Com
pos
taxe
nos
cen
tros
de
ensin
o: c
ad
erno
de
act
ivid
ad
es
Guí
a pa
ra id
enti
fica
r m
acro
inve
rteb
rado
s do
com
post2/
2
*Cer
cos:
Son
ap
énd
ices
loca
liza
dos
na
ext
rem
ida
de
do
ab
dom
e d
os in
sect
os, p
oden
ser
long
os, c
urt
os o
en
form
a d
e p
inza
Unha iniciativa de
