Colleccion Antòni Nogués de versions en aranésEth prumèr volum, de cinc, ei titolat Fantine en...

Colleccion Antòni Nogués

de versions en aranés

ES MISERABLES(part 1/5)

Fantina

Victor Hugo

8


de

versions en aranés

ES MISERABLESPart 1 de 5

Fantina

Victor Hugo


de

versions en aranés

Numèro 8 dera colleccion

Agost de 2019

PRESENTACION

Antòni Nogués ei ua persona remirabla. Neishut en Torrent de Cinca (Òsca), eth 24 deseteme de 1943 obtenguec era Licenciatura en Medecina e Cirurgia, pera Universitat deBarcelona e de Doctor en Medecina pera Universitat de Lhèida. Ei especialista enMicrobiologia Clinica. Era sua vida professionau a virat ath torn dera medecina. A estatMètge Intèrn deth Servici de Pediatria der Espitau deth Mar de Barcelona (1973-75),Mètge Resident de Microbiologia der Espitau de Bellvitge (1976-78), Cap dera Seccionde Microbiologia der Espitau Universitari Arnau de Vilanova de Lheida (1979-2011) eMembre deth Grop de recèrca en Patologia Infecciosa der IRB (Institut de RecèrcaBiomedica) de Lhèida. Tanben a exercit de Professor Associat dera Facultat deMedecina de Lhèida (1979-2010).

Era sua afección per aranés comencèc pòc abans de jubilar-se. Eth madeish expliqueque «iniciauments, per pur curiosèr de conéisher ua lengua que se parlaue près desnòstes tèrres. Ara prumeria me calec estudiar peth mèn compde, pr’amor que non i auie“quòrum” entà hèr es corsi d’aranés ena UdL. Comencè damb eth ” Cors d’Aranés”,editat peth Conselh Generau, eth “Petit Diccionari” de Frederic Vergés, es “VèrbsConjugadi” e era “Gramatica Aranesa” d’Aitor Carrera».

En 2011 se podec matricular e hèr es corsi des diuèrsi nivèus d’aranés ena UdL. Seliegec tot çò que s’auie publicat en aranés, e, «ua causa que me choquèc fòrça sigueceth hèt de veir que fòrça paraules araneses, tanben se trapauen ena varianta dethcatalan que se parlaue en mèn pòble (Franja de Ponent), p. e. andocien, sarabat, entà,ensolamar, amorrar en solèr, acochar, badina, etc, etc. qu’èren paraules que sonque lesconeishia deth mèn pòble e jamès les auia entenut en d’auti pòbles catalans der entorn.Aquerò siguec un impacte important que me possèc definitivament en estudi deraranés».

Auec ua atraccion pera revirada de libres e coma Antòni explique, siguec ua causacojonturau: «Ua des activitats en estudi der aranés èren es redaccions. Qu’ei uaactivitat fòrça interessanta que te permet exprimir en aranés aquerò que vòs racondar.Mès entad aquerò te cau endonviar ua istòria, auer, per tant, imaginación, e estar-tebèth temps pensant çò que vòs díder. Un dia, de pòca imaginación entà endonviarfantasies, agarrè eth prològ d’un libre qu’auia sus era taula e l’arrevirè. E men’encuedè de qué aquerò complie eth prètzèth d’exprimir causes en aranés, sense auerde dedicar eth temps en endonviar istorietes. E atau comencèc tot. Es prumèrs libresarreviradi èren es qu’auia a man ena mia estatgèra. Era lectura en aranés de çòqu’auia arrevirat me provoquèc ua satisfacción enòrma. Aguest gòi qu’ère pro entà hèr-me a seguir en aguesta activitat. Un dia decidí manar un petit libre ath responsable dethServici de Politica Lingüística dera Val d’Aran, eth Sr. Jusèp Loís Sans damb fòrçapòur, plan, donques que non n’èra bric segur dera qualitat deth mèn trabalh. Mès era

responsa que recebí siguec tant encoratjadora que, a compdar d’aqueth moment, decidítier ues ores ath dia a arrevirar òbres ar aranés».

E Antòni Nogues non parèc de hèr traduccions, damb ua qualitat que milhore de diaen dia e que se pòt perfectament méter ath cant dera major part des boni trabalhs que sevien hènt des de diuèrsi sectors der emplec dera lengua. Antòni ei un scientific que metes metòdes de sciéncia ath servici dera traduccion. Eth sòn trabalh compde ja en aguestimoments damb mès de sèt mil pagines traduïdes. E pera qualitat deth sòn trabalh e enavolontat de meter-les a disposicion dera societat, damb era intencion de hèr-lo util, e deconservar aguest preciós legat auem convengut damb eth Sr. Nogues que de totes es suestraduccions, des dera Acadèmia aranesa dera lengua occitana ne haram ua difusion atrauès dera pagina web entà facilitar-ne er accés de toti. Enes pròxims mesi, ath delà der1 de gèr de 2019, cada prumèr de mes penjaram un libre traduït per Antòni Nogués,enquia que siguen toti difosi. Es libres en aranés, objècte d’aguest acòrd son:

Guerra e patz de Lev Nicolàievic TolstoiAnna Karenina de Lev Nicolàievic Tolstoi,Eth Latzèret de Tormes, Es Frairs Karamazov de Fiódor M. Dostoievski, Eth Buscon de Francisco de Quevedo, Era Gitaneta de Miguel de Cervantes, Era illustra serventa de Miguel de Cervantes, Condes de Hans Chistian Andersen, Es aventures de Tom Sawyer de Mark Twain, Eth gelós extremenh de Miguel de Cervantes, Eth licenciat Vidriera de Miguel de Cervantes, Rinconete e Cortadilho de Miguel de Cervantes,Crim e Castig de Fiódor M. Dostoievski,Es Miserables de Victor HugoEn 2017 era Acadèmia publiquèc, ena colleccion «modèls de tèxtes», Eth mercadèr

de Venècia, de Shakespeare, traduït per Antòni Nogués.E se quauquarrés, bèth lector, a era volontat de auer-ne ua còpia en papèr, o de

disposar de bèra part, de bèra òbra, entà un ahèr posterior, d’aguest extraordinari trabalh,pòt meter-se en contacte damb aguesta Acadèmia.

Aguest ei eth camin der oferiment deth sòn trabalh ara societat qu’a trobat AntòniNogués. «Es jubiladi qu’an er auantatge de poder hèr, lèu tostemps, çò que vòlen e lesagrade mès. Plan, donc, entà jo, eth hèt d’arrevirar, çò que liegi, ar aranés, qu’ei un gòiimpagable».

Jusèp Loís Sans SocasauPresident der Institut d’Estudis Aranesi-Acadèmia aranesa dera lengua occitana(Gèr de 2019)

PRESENTACION D’AGUESTA OBRA

Victor Hugo (102-1885) ei un des mès importants poètes e escritors dera lenguafrancesa. Publicar a Victor Hugo en occitan ei ua naua hita des traduccions deNogués.

Era òbra de Es Miserables ei ua novèlla classada en Romanticisme, era accion deraquau passe ena França deth sègle XIX. Es vivéncies de Joan Valjean -nòm queNogués respècte en son originau “Jean”- que passe fòrça ans ena preson e vò iniciarua naua vida damb reflexions sus era justícia sociau e que profite deth contengut entahèr descripcions dera istòria de França e entà expressar es idees politiques deth sònautor.

Antòni a emplegat coma basa dera sua traduccion era que hec Nemesio FernándezCuesta y Picatoste. Tanben a consultat era òbra originau. Destacam er origen deratraduccion, ja qu’eth traductor aplique tostemp critèris propris e solucions personaus,e quan i a un traductor entremiei d’un aute cau auer ua dobla consideracion. Era òbrade Nemesio Fernández-Cuesta ei suposadament era prumèra traduccion dera òbra deHugo ath castelhan, eth madeish an dera publicacion en francés (1862).

Eth prumèr volum, de cinc, ei titolat Fantine en original, ben traduït coma Fantinaper Nogués. Ena presentacion de Fantina volem tornar a rebrembar quin ei er origend’aguestes traduccions, coma se produïssen e era grana valor qu’an. Darrerament estraduccions dera colleccion Nogués, dera qu’en portam ueit libres, an estat objècte debères consideracions ena Acadèmia aranesa dera lengua occitana.

An arribat ar Institut d’Estudis Aranesi, valoracions sus era publicacion destraduccions. N’i a auut, subertot, de molt positives, de persones que se quedenadmirades ath deuant d’ua produccion tant importanta, de consideracions queservissen entà incrementar era valor d’aguest trabalh,... però n’i a bèra ua queconsidère era imprecision de quauques formes, era manca de revisions profondes edetalhades, era posicion de qué siguen òbres incomplètes, inacabades... Ua traduccionei un procés long,complicat peth que s’a de descodificar eth messatge originau eprocurar de tornar-li a dar una forma que transmete eth messatge qu’er autor li auievolut dar, e la cau portar entà ua lengua diferenta dera que servic de creacion. Peraguest motiu se considère qu’es bones traduccions son aqueres que son elaboradesper natius d’ua des dues lengües, era de gessuda o era d’arribada e qu’a mès a moltboni coneishements dera auta. Son a mès, òbres en temps, elaborades dambpaciéncia, a còsta de revisions e de mesi de trabalh.

Es òbres de Nogues son elaborades damb ua rapidesa importanta, eth trabalhd’Antòni ei hèt a ua velocitat ara que non èm acostumats, trabalhe fòrça e fòrça ben.Però, es sues òbres non seguissen un procès omologat, e d’elaboracion ortodoxa (deraortodoxia dera traduccion). Er hèt de que non siguen òbres corregides, contrastades,acabades... a generat bèra opinion contrària ara sua produccion. Eth debat en aguestesqüestions ei tostemp enriquidor. M’a vengut ara reflexion es atacs de qu’a estatobjècte era inefabla cantanta Rosalia per auer emplegat era paraula “cumpleanys” (enlòc de “aniversari”) en tèxte dera cançon que a hèt en catalan. Èm subertot

pragmatics, volem mantier un esperit empirista, d’analisi dera realitat… Ja sabem quenon cau díder “cumpleanys” en catalan, e qu’era cançon de Rosalia a dèficitslingüistics, però valoram positivament coma aguesta cançon contribuís ara enormadifusion deth catalan, dera sua existéncia, dera sua valor.

Ena recenta amassada deth Plen dera Acadèmia aranesa dera lengua occitana dethmes de juriòl de 2019, se valorèc coma molt positiu eth trabalh aportat per Nogués, seconsiderèc qu’era sua produccion son “òbres en camin”, en procés de consolidacion,que les cau trabalhar mès abans d’ua publicacion definitiva, però que cau mantier erasua difusion. Se valorèc positivament un procès, coma er actuau, de méter aguestesòbres a disposicion deth public entà ua eventuau milhora, entà poder servir de basa detrabalh, entà facilitar ath mon aguest accés, o entà edicions qu’an d’èstercompletades. Aguests ère er esperit iniciau d’aguestes publicacions e en seguís estant.

Quan Nogués mos auferís, ara Acadèmia, es sues òbres tostemp mos ditz lo demadeish “hètz-ne lo que volgatz”. Ei d’ua grana generositat e des dera Acadèmiametem aguesta generositat en un procés de socializacion entà que sigue de profit amès gent, a mès collectius. Hè dus ans publiquèrem des dera Acadèmia “Ethmercadèr de Venècia” de Shakespeare, traduït per Nogués e trabalhat posterioramentper quate membres dera Acadèmia. Siguec ua òbra completada que presentàuemcoma ua traduccion acabada, coma un modèl de lengua e qu’auem eth plaser defacilitar a toti es interessats. Aguest procès, e se cau milhorat, ei eth que calerà seguirdamb es òbres que publicam en aguesta colleccion. Se quauquarres, damb capacitat econeishement ei en condicions e ena volontat de milhorar es traduccions de Nogués,aciu son… Nogués e era Acadèmia facilitaràn ath maxim eth trabalh de completar eraòbra.

S’a iniciat eth camin. Peth moment, ¿me podetz dider a on son en occitan esmilhors traduccions de “Hamlet”, de “Era Divina Comèdia”, de “Anna Karenina”,…de “Es Miserables”? Son aciu, en aguesta colleccion. Er autoòdi pòt portar asracionalistes a pensar que abans de díder “cumpleanys” valie mès qu’era cançon deRosalia non auesse existit. Non ei atau. Damb es Rosalies e damb es Nogués èm acréisher era nòsta lengua.

En tot auer neishut en Provença, s’auie familiarizat aisidaments damb toti esdialèctes deth Meddia de França, e les parlaue sense cap de dificultat. Aqueròagradaue fòrça ath pòble e auie contribusit fòrça a guanhar-se es volentats deramultitud. Se trapaue ena cabana o ath miei dera montanha coma se siguesse en çò desòn. Sabie díder es causes mès sublimes enes idiòmes mès vulgars; e parlant totes eslengües, se calaue en totes es amnes: [...]As ignorants mostratz-les guaire mèscauses mielhor...

Jusèp Loís Sans SocasauPresident der Institut d’Estudis AranesiAcadèmia aranesa dera lengua occitana

ES MISERABLESVictor Hugo

Es Miserables I Fantina p. 1

Prumèra part

Fantina


Libre prumèr: Un òme just.

I.- Monsenhor MyrielEn 1815, qu’ère avesque de D… eth plan illustre Carles Francés

Bienvenu Myriel, un ancian d’uns setanta cinc ans, qu’ocupaue aguestasedença dempús 1806.

Encara qu’aguesta circonstància non interèsse bric per çò que hè ath honsd’aquerò que vam a racondar, dilhèu non serà en bades, encara que soletsigue entà èster exactes en tot, indicar aciu er rumors e es petòfies qu’auiencirculat sus era sua persona quan arribèc per prumèr viatge ena sua diocèsi.

Çò que se ditz des òmes, sigue faus o vertadèr, ocupe autant de lòc enasua destinacion, e sustot ena sua vida, coma aquerò que hèn. Eth senhorMyriel qu’ère hilh d’un conselher deth Parlament d’Aix, noblèsa de tòga.Se didie que sa pair, en tot pensar qu’eretèsse eth sòn lòc, l’aie maridat planjoen, tàs dètz-e-ueit o vint ans, sivans eth costum fòrça admetut enesfamilhes dera magistratura. Se didie que Carles Myriel, maugrat aguestmaridatge, auie hèt a parlar fòrça. Qu’ère de bon pòrt, encara que d’estaturapetita, elegant, intelligent, e tota era prumèra part dera sua vida l’auienocupat eth mon e era galantaria.

Venguec era Revolucion; se precipitèren es eveniments; es familhesrestacades ara anciana magistratura, deimadas, perseguides, assetjades, sedispersèren, e Carles Myriel emigrèc entà Italia enes prumèri dies derarevolucion. Era sua hemna moric aquiu de tisi, malautia que patie de hègetemps. Non auien auut hilhs. Qué se passèc dempús enes destinacions dethsenhor Myriel?

Er en·honsament dera anciana societat francesa, era queiguda dera suapròpia familha, es tragics espectacles deth 93, mès espaventosi encara entàsemigradi que les vedien de luenh damb er aument que les conferie ethterror, heren, dilhèu, germiar ena sua amna idies de recés e de solitud? Athmiei des distraccions e afeccions qu’ocupauen era sua vida, dilhèu siguecherit còp sec per un d’aguesti patacs misteriosi e terribles qu’a viatgesesbaucen, en tot herir-lo en còr, ar òme qu’es catastròfes publiques nonl’afectarien, se lo herissen ena sua existéncia o enes sues propietats? Arrésac aurie podut díder; solet se sabie qu’ara sua tornada d’Italia ère prèire.


En 1804 eth senhor Myriel hège de prèire de Brignolles. Qu’ère ja anciane viuie en un prigond arrecès.

Tara epòca dera coronacion de Napoleon, un ahèr dera sua parròquia, nonse sap exactaments quin, l’amièc entà París; e entre d’autes personespoderoses que sollicitèc era sua empara a favor des sòns parroquians,visitèc ath cardenau Fesch1 . Un dia qu’er Emperaire venguec a tier-li uavisita ath sòn oncle, eth digne prèire que demoraue ena avantcramba setrapèc damb Sa Majestat Imperiau. Napoleon, encuendant-se’n dethcuriosèr qu’aqueth ancian lo guardaue, se virèc, e didec bruscaments:

- Qui ei aguest brave òme que me guarde?- Majestat, didec eth senhor Myriel, vos que guardatz a un brave òme e

jo guardi a un gran òme. Cadun de nosati se pòt beneficiar de çò queguarde.

Aguesta madeisha net er Emperaire demanèc ath Cardenau eth nòmd’aqueth prèire e pòc temps dempús eth senhor Myriel demorèc estonat ensaber-se’n que l’auien nomentat avesque de D…

Qué i auie de vertat ena rèsta des parlòtes restacades ara prumèra partdera vida de M. Myriel? Arrés se’n sabie. Pòques familhes auien coneishutara familha Myriel abans dera revolucion.

M. Myriel li calie patir era sòrt de tot nauèth vengut en ua poblacionpetita, a on i a fòrça boques que parlen e pòqui caps que pensen. L’ac caliepatir, a maugrat d’èster avesque, e precisaments pr’amor qu’ère avesque.Ça que la, es parlòtes que se barrejaue eth sòn nòm non èren senonparlòtes, bronit, frases, paraules, petòfies, coma ditz er energic idiòma dethMeddia.

Sigue coma sigue, tàs nau ans d’episcopat e de residéncia en D… totiaguesti mormolhs, ahèrs de convèrsa qu’ocupen enes prumèrs moments aspoblacions e as persones petites, auien ja queigut en desbrembe. Arrés auriegausat parlar d’eres, arrés aurie gausat rebrembar-les.

M. Myriel auie arribat en D… acompanhat d’ua celibatària, era senhoretaBaptistina, qu’ère era sua fraia e dètz ans mendre qu’eth. Coma sirventaauien ara senhora Magloire, ua mossa dera madeisha edat qu’era fraia deravesque, que, dempús d’auer estat era majordòma deth senhor prèire,

1 Oncle de Napoleon


cuelhie ara eth doble titol de puncèla dera senhoreta e majordòma de SaIllustrissima.

Era senhora Baptistina ère de cuerta estatura, esblancossida, de fesomiabontadosa; que complie er ideau de çò qu’exprimís era parula respectabla,donques que semble de besonh qu’ua hemna l’age calut èster mair entàèster venerabla. Jamès auie estat beròia: era sua vida, qu’auie estat ua seriaininterrompuda de bones òbres, auie acabat per esténer sus era sua personaua sòrta de blancor e de claretat; mès, en envielhir auie cuelhut çò que sepoirie cridar era beresa dera bontat. Çò qu’ena sua joenesa auie estatprimesa, ena sua maduritat auie vengut en transparéncia qu’a trauèrs d’erase vedie, non ara hemna, senon ar àngel. Qu’ère mèsalèu ua amna qu’uavèrge. Era sua persona semblaue hèta dera ombra: a penes auie pro còspr’amor de qué en eth i auesse un sèxe; qu’ère un shinhau de matèria quecontenguie ua ahlama: grani uelhs, tostemps jocadi: ua desencusa entàqu’ua amna s’estèsse ena tèrra.

Era senhora Magloire ère ua vielheta blanca, gròssa, tostemps esdegada etostemp estofada, autant per çò dera sua activitat que per çò dera sua asma.

En arribar installèren a M. Myriel en sòn palai episcopau, damb toti esaunors dispausadi pes decrets imperiaus, que classificauen ar avesqueimmediataments dempús deth mariscau de camp. Er alcalde e eth presidentli tengueren era prumèra visita, e eth, ath sòn torn, tenguec era prumèra athgenerau e ath prefècte.

Acabada era installacion, era poblacion demorèc a veir se com secomportaue eth sòn avesque.


II.- Eth senhor Myriel se convertís en Monsenhor Bienvenu.

Eth palai episcopau de D… ère ath cant der espitau, e ère un ample e politedifici bastit en pèira a principis deth darrèr sègle per disposicion demonsenhor Enric Puget, doctor en Teologia pera facultat de París e abad deSimore, qu’auie estat avesque de D… en 1712. Aguest palai qu’ère uavertadèra morada senhoriau. Tot en eth alendaue un certan aire de granesa:es crambes der avesque, es salons, es crambes interiores, eth pati d’aunorfòrça gran damb galaries d’arcs sivans er ancian costum florentin, esjardins plantadi damb arbes magnifics.

En minjador, qu’ère ua longa e supèrba galaria deth pis de baish dambgessuda enes jardins, monsenhor Enric Puget auie autrejat eth 29 dejunhsèga ua grana taulejada de ceremònia a SS.EE. Carles Brulart deGenlis, arquebisbe prince de Embrun; Antòni de Mesgrigny, capochin,avesque de Grasse; Felip de Vendome, gran prior de França, abad de SantOnorat de Lerins; Francés de Berton de Grillon, avesque baron de Vence;Cesar de Sabran de Forcalquier, avesque senhor de Glandeve e JoanSoanen, prèire der oratòri, avesque senhor de Senez. Es retraits d’aguesi sètreverends personatges ornauen aquera sala, e era data memorabla deth 29de junhsèga de 1714 ère aquiu escultada en letres d’aur en ua labada demarme blanc.

Er espitau ère ua casa estreta e baisha, de dus estatges, damb un petitjardin ath darrèr.

Tres dies dempús dera sua arribada, er avesque tiec ua visita ar espitau.Acabada era visita, li demanèc ath director que se denhèsse acompanhar-loentath sòn palai.

- Senhor director, li didec un còp arribadi aquiu, guairi malauts auetzen aguest moment?

- Vint-e-sies, monsenhor.- Que son es qu’auia compdat, didec er avesque.- Es lhets, repliquèc eth director, son fòrça pròches es uns damb es

auti.- Que me n’auia encuedat.- Es sales, mès que sales, son cèles, e er aire en eres se renauís de mau

hèr.- Que m’auie semblat madeish.


- E dempús, quan entre en edifici un arrai de solei, eth jardin qu’eimassa petit entàs convalescents.

- Tanben me n’auia encuedat.- En temps d’epidémia, aguest an qu’auem auut eth tifus, s’amassen

autants malauts, mès de cent, que non sabem se qué hèr.- Que ja se m’auie acodit aguesta idia.- Se qué voletz, monsenhor!, didec eth director, que mos cau resignar.

Aguesta convèrsa se tenguie en minjador der embaish.

Er avesque carèc pendent un moment; dempús, en tot virar-se de picentath director der espitau, preguntèc:

- Guairi lhets credetz que caberien en aguesta sala?- En minjador de Sa Illustrissima!, sorrisclèc eth director estonat.

Er avesque recorrie era sala damb era guardada, e semblaue qu’es sònuelhs cuelhien mides e hegen calculs.

- Vint lhets pro que i caberàn, didec coma parlant damb eth madeish;dempús, lheuant era votz, higec: Guardatz, senhor director, aciu, plan queòc, i a un error. En espitau ètz vint-e-sies persones repartides en cinc o siespetiti quartos. Nosati aciu qu’èm tres e auem lòc entà setanta. Que i a unerror, vos digui; vos que vos cau era mia casa e jo era vòsta. Hètz-me a vierera mia, donques qu’aciu jo sò ena vòsta.

Londeman, es vint-e-sies malauts èren installadi en palai der avesque, eaguest en espitau.

Monsenhor Myriel non auie bens, donques qu’era sua familha auie estatarroïnada pera revolucion. Era sua fraia crubaue ua renda vitalícia de cinccents francs qu’ère pro entara sua despena personau, e monsenhor Myrielrecebie der Estat, coma avesque, ua assignacion de quinze mil francs. Ethmadeish dia que se cambièc a víuer en espitau, eth prelat determinèc entàtostemp er empleg d’aguesta soma, dera manèra que campe ena nòta quetranscriuem aciu, redigida damb era sua man:


Lista des despenes dera mia casa:

- Entath Seminari 1500- Congregacion dera mission 100- Entàs latzèristes de Montdidier 100- Seminari des missions estrangères de París 200- Congregacion der Esperit Sant 150- Establiments religiosi de Tèrra Santa 100- Societats entàs mairs celibatàries 350- Òbra entara mielhora des presons 400- Òbra entar aleugeriment e rescat des presoèrs 500- Entà desliurar a pairs de familha empresonadi per çò des deutes

1000- Suplement ara actuacion des mèstres d’escòla dera diocèsi

1000- Cooperatiua des Nauts Alps 100- Congregacion de daunes entar ensenhament a gratis des mainadespraubes 1500- Entàs praubi 6000- Es mies despenes personaus 1000

Totau 15000

Pendent tot eth temps qu’ocupèc er avescat de D… monsenhor Myrielnon cambièc bric aguest listat. Cridaue ad aquerò coma s’a vist, “auerapraiades es despenes dera sua casa”.

Aquerò siguec acceptat damb absoluda somission pera senhoretaBaptistina. Entad aquera santa hemna, monsenhor Myriel ère ath còp ethsòn frair e eth sòn avesque; eth sòn amic sivans era natura, e eth sònsuperior, sivans era Glèisa. L’estimaue e lo veneraue damb tota era suasimplicitat. Quan parlaue, s’inclinaue dauant es sues paraules; quanactuaue, se junhie as sues òbres. Solet era sirventa, era senhora Magloire,mormolhaue un shinhau. Er avesque, coma s’a podut notar, non s’auiereservat que mil liures, que, amassa damb era assignacion dera senhoretaBaptistina, hègen mil cinc cents francs ar an. Damb aguesti mil cinc centsfrancs viuien aqueres dues hemnes e aqueth ancian.


E quan bèth prèire deth bordalat venguie en D… er avesque encaratrapaue mejans entà obsequiar-lo, gràcies ara sevèra economia dera senhoraMagloire e ara intelligenta administracion dera senhoreta Baptistina.

Bèth dia, hège ja tres mesi que se trapaue en D…, didec er avesque:

- Çò de cèrt ei que damb tot aquerò non vau guaire ample.- Que ja m’ac pensi, exclamèc era senhora Magloire. Coma que Sa

Illustrisima non se n’a brembat de reclamar era renda qu’eth departament lideu entà despenes de coche ena poblacion e visites ena diocèsi… Aumensatau ac hègen es avesques de d’auti tempsi.

- Be n’auetz de rason, senhora Magloire, didec er avesque.

E presentèc era sua reclamacion.

Bèth temps dempús eth conselh generau, en cuélher en consideracion erademana der avesque, li votèc ua soma annau de tres mil francs, damb ethseguent epigraf: “Assignacion a Sa Ilustrisima, er avesque, entà despenesde veitura de shivaus, de corrèus, pòstes e visites pastoraus”.

Aquerò hèc a cridar fòrça ara classa mieja dera poblacion, e plan peraquerò un senador der Emperi, ancian membre deth Conselh des CincCents, partidari deth 18 brumari, e afavorit près dera ciutat de D… damb uamagnifica senadoria, escriuec ath ministre de cultes, M. Bigot dePreameneu, ua carta irritada e confidenciau, que d’era agarram aguesteslinhes autentiques:

“Despenes de veitura! Entà qué, en ua poblacion de mens de quate milabitants? Despenes de veitura! Quin besonh n’auem d’aguesti viatges? Necom córrer era pòsta en aguest país montanhós a on non i a carretères, ne sepòt caminar senon a shivau? Eth pònt qu’ei sus eth Durence en Chateau-Arnoux a penes pòt sostier es carretes e es bueus. Toti aguesti prèires queson madeish: aganidi e ambiciosi de tot. Aguest en arribar representèc ethpapèr deth brave Apostòl; mès que ja hè coma es auti; ja a besonh decarreta e sera de pòsta. Que ja vò eth luxe coma es anteriors avesques. Ò,quina còlha aguesta des clèrgues! Senhor comde, es causes non anaràn benenquia qu’er Emperaire mos age desliurat des sotanes. Dehòra eth Papa! (esahèrs damb Roma qu’èren alavetz un shinhau embolhadi). Per çò que tanha jo, que sò tostemp solet peth Cesar, eca.”

Era naua assignacion li costèc autant d’alegria ara senhora Magloire comamala encolia ath personatge qu’era sua carta auem copiat adès.


- Vai, li didec ara senhoreta Baptistina, eth senhor qu’a començat pesauti, mès a tot darrèr l’a calut acabar per eth madeish. Que ja tie apraiadestotes es sues òbres de caritat, e aguesti tres mil francs seràn entà nosati.

Aquera madeisha net er avesque escriuec e autregèc ara sua fraia ua nòtad’aguesta sòrta:

DESPENES DE COCHE E DE VIATGES

Entà balhar bolhon de carn as malauts der espitau 1500 liures

Entara societat de caritat mairau de Aix 250 liures

Entara societat caritat mairau de Draguignant 250 iures

Entàs mainatges expositos 500 liures

Entàs orfanèls 500 liures

Totau 3000 liures

Aguest qu’ère eth presupòst de M. Myriel.

Per çò des drets episcopaus, dispensa d’amonestacions, dispenses deparentiu, predicacions, benediccions de glèises o capèles, maridatges, eca.,er avesque les crubaue as rics damb tant de rigor coma prestesa auie enbalhar-les-ac as praubi.

Ath cap de bèth temps, arribèren es aufrenes de sòs. Es que n’auien e esque non n’auien acodien ena pòrta de monsenhor Myriel, es uns entà vier acercar era aumònia, es auti entà depausar-la. En mens d’un an er avesquevenguec a èster eth tresaurèr de toti es beneficis, e eth caishèr de totes esestreteses. Granes somes passauen pes sues mans, mès arren hège quecambièsse o modifiquèsse era sua forma de vida, ne qu’ahigesse era mèsminima causa de çò de superflú ad açò que l’ère purament de besonh.

Luenh d’aquerò, coma que tostemp i a, dejós, mès misèria que fraternitatensús, tot qu’ère, entà didè’c atau, autrejat abantes d’èster recebut. Qu’èrecoma era aigua lançada sus ua tèrra seca: per mès sòs que recebesse, jamèsn’auie; e quan arribaue era ocasion treiguie es sòns.

Qu’ei costum qu’es avesques entèsten es sòns escrits e cartes pastorausdamb es sòns nòms de batièg. Es praubi deth parçan auien alistat, damb uasòrta d’instint afectuós, de toti es nòms der avesque, aqueth que les aufrieua significacion mès avienta; e entre eri solet lo nomentauen coma


monsenhor Bienvenú. Que haram coma eri e lo cridaram dera madeishamanèra quan sigue era ocasión. Per çò d’aute, ar avesque li shautaueaguesta designacion.

- Que me shaute aguest nòm, didie: Bienvenú aleugerís un shinhau çòde monsenhor.

Que non ei era nòsta intencion qu’aguest retrait, qu’eth sòn esbòç hèmaciu, sigue versemblable, sonque dideram que semblable.


III.- A bon avesque, mau avescat.

Non pr’amor que monsenhor Bienvenú auesse convertit eth sòn coche enaumoines deishaue de hèr es sues visites pastoraus; e aquerò qu’ei unshinhau pesanta era diocèsi de D… Que i a en era pòques planhères e fòrçamontanhes, e, coma ja auem dit adès, a penes i a camins. Era diocèsi qu’atrenta dues parròquies, quaranta un vicariats e dues centes ueitanta cincsucursaus. Visitar tot aquerò qu’ère un prètzhèt faissuc; mès sa illustrissimas’esdegaue entà tot. Quan eth punt que volie visitar ère apròp, i anaue a pè;en tartana quan ère ena planhèra, e coma podie quan ère ena montanha. Esdues hemnes l’acompanhauen lèu tostemp, exceptat quan eth camin èrefòrça penible; alavetz i anaue solet.

Un dia venguec en Senez, qu’ei ua anciana ciutat episcopau, montat en unsomèr. Era sua bossa, plan aflaquida alavetz, non li permetie ua autamontura ne arren mès luxuós. Gessec er alcalde a receber-lo ena pòrta derepiscopat, guardant-lo damb uelhs escandalizadi en veder-lo baishar dethsomèr. Quauques persones arrien ath sòn entorn.

- Senhor alcalde, didec er avesque, e vosati, senhors regidors, pro quesai çò que vos escandalize: vos pensatz qu’ei massa orgulh en un praubeprèire presentar-se a shivau en ua cavaladura que siguec era de Jesucrist.Vos asseguri qu’ac hi per besonh, non per vanitat.

Pendent aguesti viatges ère indulgent e pietós, e predicaue mens queconversaue. Jamès anaue a cercar guaire luenh es sòns arguments ne esmodèls que mentaue. As abitants d’un país les mostraue er exemple dethpaís vesin. Enes lòcs a on i auie pòca caritat entàs praubi didie:

- Guardatz as de Briançon. Qu’an autrejat as praubi, as veudes e asorfanèls eth hèt de hèr a segar es sòns camps pendent tres dies abans qu’esdes auti. Les rebastissen a gratis es sues cases quan estàn roïnoses. Atau, eiaqueth un país benedit de Diu. Pendent tot un sègle de cent ans non i a auutaquiu un solet assassinat.

Enes bordalats qu’es sòns abitants èren guiterosi, didie:

- Guardatz as d’Embrun. S’en temps dera cuelheta ua pair de familha aas sòns hilhs ena armada e as sues hilhes servint ena ciutat, e ei malaut oespeat, eth prèire lo recomane, dera cadièra estant, as sòns vesins pròchi; eeth dimenge après era missa, toti es abitants deth bordalat, òmes, hemnes e


mainatges, vien en camp deth praube pr’amor de hèr-li era sua sèga, e lihèn a vier era palha e eth gran enes sòns granèrs.

As familhes dividides per questions de sòs o d’eretatge les solie díder:

- Guardatz as montanhesi de Devoluy, país tan seuvatge qu’en eth nons’enten un audèth en cinquanta ans. Donques ben, quan eth pair se morís enua familha, es òmes se’n van ara cèrca de fortuna e dèishen es sòns bens asgojates, pr’amor de qué aguestes posquen trapar marit.

Enes parçans a on regnaue era tissa des plaids, e a on es logatariss’arroïnauen en tot despéner en papèr sagerat, solie díder:

- Guardatz ara bona gent dera val de Queyras. Que son ues tres milamnes, mès viuen coma s’aquerò siguesse ua petita republica. Aquiu nonse’n saben ne deth jutge ne der ussièr. Er alcalde ac apraie tot. Eth repartísera contribucion, determine era quantitat de cadun a consciéncia, jutge agratis es diferéncies, dicte es senténcies sense cap de còst, e se l’aubedís,pr’amor qu’ei un òme just entre es òmes simples.

Enes bordalats a on non i auie mèstre d’escòla les mentaue tanben erexemple des de Queyras.

- Sabetz se qué hèn? Coma qu’un vilajòt de quinze o vint cases nonpòt pagar-se un mèstre, qu’an mèstres d’escòla pagadi per tota era val, querecorren es bordalats, en tot estar-se ueit dies en un, dètz en aute, eensenhant d’aguesta sòrta.

Aguesti mèstres vien enes hèires, jo que les è vist. Se les arreconeish pesplumes d’escríuer qu’amien enes chapèus. Es qu’ensenhen solet a liéger,escríuer e compdar amien dues plumes; es qu’ath delà d’aquerò ensenheneth latin, amien tres plumes. Aguesti son es sabents. Mès, quina vergonhaèster ignorants! Imitatz er exemple des de Queyras.

Parlaue atau, grèu e pairauments; a manca d’exemples, endonviaueparabòles: qu’anaue dret de cap ara fin que se prepausaue, damb pòquesfrases e fòrça imatges, qu’ère era eloquéncia madeisha de Jesús,convençuda e convencenta.


IV.- Es Òbres en armonia damb es Paraules.Era sua convèrsa qu’ère afabla e alègra; s’avedaue ara mentalitat des dues

ancianes que passauen era vida ath sòn costat: quan arrie, qu’ère eth sònarridolet eth d’un escolan.

Era senhora Magloire lo cridaue tostemp “Vòsta Grandesa”. Un diamonsenhor se lheuèc deth sòn fautulh e venguec entara bibliotèca pr’amorde cuélher un libre. Que s’estaue en ua des estatgères mès nautes, e comaqu’er avesque ère de cuerta estatura, non lo podec arténher.

- Senhora Magloire, didec, hètz-me a vier ua cagira, donques qu’eramia Grandesa non artenh aguesta estatgèra.

Era comdessa de Lo, parenta luenhana sua, lèu jamès deishaue escapar eraescadença de mentar ena sua preséncia çò qu’era cridaue “esesperances”des sòns tres hilhs. Qu’auie diuèrsi pair-sénhers plan vielhs,pròchi ara mòrt, que d’eri èren es sòns hilhs es eretèrs. Eth mès joen auie derecuélher d’ua tia mès de cent mil liures de renda, eth dusau li calie eretareth titol de duc deth sòn oncle e eth màger auie de succedir ath sòn pairinena dignitat de senador.

Er avesque escotaue normauments en silenci aguesti innocenti edesencusables aleujaments mairaus. Un viatge, totun, se demorèc mèscogitós que de costum; e en moment qu’era comdessa de Lo renauie esdetalhs de totes es sues futures successions, e de totes es sues “esperances”,er avesque l’interrompec damb ua cèrta impaciéncia.

- Mon Diu!, cosin, didec era comdessa, en qué pensaues?- Pensi, responec er avesque, en ua sentència singulara, qu’ei, me

pensi, de Sant Agustin: “Botatz era vòsta esperança en aqueth qu’arréssuccedís”.

En ua auta escadença, en recéber era notificacion de defuncion d’unpersonatge deth país, a on se vedien en ua ampla plana ath delà desdignitats deth defuntat totes es qualificacions feudaus e nobiliàries de toties sòns parents: “Be n’a de bones espatles era mòrt!, sorrisclèc. Be n’eid’admirabla era carga de titols que la hèn amiar alègraments e guaire talentei de besonh entàs òmes pr’amor de tier atau era hòssa ena vanitat!”

A viatges tenguie ua satira leugèra, que lèu tostemp estropaue en sentitseriós. Pendent un Quareme arribèc en D… un prèire joen, que prediquèc


ena catedrau. Siguec fòrça eloqüent; er ahèr deth sòn sermon qu’ère eracaritat: convidèc as rics a ajudar as indigents entà evitar eth lunfèrn, que lespintèc çò de mès espaventós que podec, e entà guanhar eth paradís, quediboishèc adorable e encantador. I auie en auditòri un ric mercadèr, retiratja des sòns negòcis, un shinhau aganit, cridat Geborand, qu’auie guanhatdus milions en tot hèr teles gròsses, baietes e serpilhères. M. Geborand nonauie balhat ena sua vida ua aumónia a un malerós; mès a compdar d’aguestsermon s’observèc que toti es dimenges autrejaue un quatau as praubes jaancianes deth pòrge dera catedrau. Qu’èren sies es que les calie repartir-seera caritat deth mercadèr. Un dia er avesque lo vedec autrejant era suaescassa aumónia, e li didec ara sua fraia damb un arridolet singular:

- Vaquí ath senhor Geborand que crompe un quatau deth paradís.

Quan se tractaue dera caritat, non arreculaue ne dauant d’ua negatiua, esolie en aguestes escadences díder frases o paraules que hègen reflexionar.Un còp, demanaue entàs praubi en ua des principaus reünions dera ciutatque i auie aquiu eth marqués de Champtercier, vielh ric e aganit, qu’auietrapat era manèra d’èster, ath còp, ultrareialista e ultravolterian; qu’eiaguesta ua varietat qu’a existit. Er avesque, en arribar entada eth, lo toquècen braç:

- Senhor marqués, li didec, qu’ei de besonh que me balhètzquauquarren.

Eth marqués se virèc e li responec bruscaments:

- Monsenhor, jo qu’è as mèns praubi.- Balhatz-les-me, li repliquèc er avesque.

Un dia ena catedrau prediquèc aguest sermon:

- Estimadi frairs mèns, es mèns bravi amics: que i a en França unmilion tres centes vint mil cases de campanhards que non an senon tresuets; un milion ueit centes dètz-e-sèt mil que solet n’an dus, era pòrta e uahièstra; e tres centes quaranta sies mil cabanes que non an senon uadubertura, era pòrta. Aquerò coma conseqüéncia d’ua contribucion que secride de pòrtes e hièstres. Imaginatz-vos aguesti casalòts abitadi perfamilhes praubes, per hemnes ancianes, per mainatges, e consideratz esfebrades e malauties que patiràn. Ai! Diu autregèc er aire as òmes: era leiles ac ven; que non censuri era lei, mès benedidi a Diu. En Isere, en Var,enes dus Aups, Nauti e Baishi, es campanhards non an ne cariòts e les cau


transportar es sòns hiems ena espatla; son mancadi de candèles e usclenentà alugar-se tèdes e tròci de còrda chaupadi en quitran. Atau se passe entot eth país naut deth Delfinat. Pasten entà sies mesi, e lo còden damb pàdiaseca de vaca. En iuèrn talhen aguest pan a còps de destrau, e lo tien enaigua vint-e-quate ores entà poder-lo-se minjar. Frairs mèns, sigatz pietosie vedetz se com patissen d’auti ath vòste entorn.

En tot auer neishut en Provença, s’auie familiarizat aisidaments damb toties dialèctes deth Meddia de França, e les parlaue sense cap de dificultat.Aquerò agradaue fòrça ath pòble e auie contribusit fòrça a guanhar-se esvolentats dera multitud. Se trapaue ena cabana o ath miei dera montanhacoma se siguesse en çò de sòn. Sabie díder es causes mès sublimes enesidiòmes mès vulgars; e parlant totes es lengües, se calaue en totes es amnes.

Per çò d’aute, qu’ère tostemp eth madeish entara nauta societat e entaragent umila deth pòble.

Que non condamnaue ad arrés ne ad arren ara prèssa e sense tier encompde es circonstàncies; e solie díder:

- Guardem eth camin per a on a passat era fauta.

En èster un ex-pecador, coma se cridaue ada eth madeish arrint, non auiecap des asprós deth rigor, e professaue plan capinaut, sense hèr-ne cabau decertans arroncilhaments de celhes, ua doctrina que poirie resumir-se enaguestes paraules:

“Er òme qu’a ath sòn dessús era carn, qu’ei ath còp era sua carga e era suatemptacion. L’amie e cedís ada era. Li cau susvelhar-la, contier-la,reprimir-la; mès, se maugrat a tot què, era fauta atau cometuda qu’eiveniau. Qu’ei ua queiguda; mès ua queiguda sus es jolhs, que se pòttransformar e acabar en oracion”.

Quan vedie que certanes persones cridauen fòrça e s’emmaliciauen lèu:

- Òla, didie arrint, semble qu’aguest ei un gran crim que toti cometen.Guarda se com es ipocrites espauridi s’esdeguen a protestar e a meter-se enarrecès.

Qu’ère indulgent entàs hemnes e entàs praubi, que sus eri pese damb toteth sòn pes era societat umana. Didie:


- Es fautes des hemnes, des hilhs, des vailets, des fèbles, des praubi edes ignorants, son es fautes des marits, des pairs, des patrons, des fòrts, desrics e des sabents.

Higie tanben:

- As ignorants mostratz-les guaire mès causes mielhor: era societat eiacusada de non balhar era instrucción a gratis: era qu’ei era responsabladera escurina que còste damb aquerò. S’ua amna calada enes tenèbrescomet un pecat, eth colpable non ei en realitat eth que peque, senon eth quenon esbugasse es tenèbres.

Coma vedetz, qu’auie ua manèra particulara e estranha de jutjar es causes.Sospechi qu’ac auie cuelhut der Evangèli.

Un dia entenec racondar un plaid celèbre que s’estaue intruint, e que lèu licalerie sentenciar-se. Un malerós, per amor a ua hemna e ath hilh que d’eraauie auut, mancat de recursi, auie estampat monèda faussa. En aqueraepòca se castigaue aguest delicte damb era pena de mòrt. Era hemna siguecagarrada en méter en circulacion era prumèra moneda faussa fabricada peròme. L’auien empresoat, mès que non i auie pròves contra era. Solet erapodie declarar contra eth sòn aimant e perder-lo en tot cohessar. Remic;seguic eth plaid: s’encabornièc a remir; ath fiscau se l’acodic era idia desupausar ua infidelitat der aimant; e damb fragments de cartes plan bencombinadi, artenhec convéncer ad aquera malerosa de qué auie ua rivau ede qué aqueth òme l’enganhaue. Alavetz, desesperada pera gelosia,denoncièc ath sòn aimant, ac cohessèc tot e ac provèc tot. Aqueth òmequ’ère perdut. Ara seguida serie jutjat en Aix damb eth sòn complice. Sereferie ath hèt e toti s’extasiauen dauant dera abiletat deth representant dethministèri public. En tot mèter en jòc era gelosia auie artenhut que campèsseera vertat per miei dera colèra, e s’anaue a hèr justícia gràcies ath sentimentdera resvenja. Er avesque escotèc aquerò en silenci. Quan acabèc ethraconde, preguntèc:

- A on se jutjarà ad aguest òme e ad aguesta hemna?- En tribunau dera Audiéncia.

E repliquèc:

- E a on jutjaràn ath fiscau?

Se passèc en D… ua aventura tragica: un òme siguec condamnat a mòrtper assassinat. Qu’ère un malerós, non totafèt ignorant, non totafèt mancat


d’instrucion, qu’auie estat mostraire de mariòtes enes hèires, ememorialista. Aquera causa costèc fòrça bronit ena ciutat. Era vesilha dethdia acordat entara execucion der acusat eth capelhan dera presonemmalautic. Qu’ère de besonh un prèire pr’amor de qué assistisse ar acusatenes sòns darrèri moments. S’anèc a cercar a un prèire, que per çò quesemble refusèc assistir-lo, en tot díder que non li tanhie aquerò.

- Jo, didec, non è arren a veir damb aguest prètzhèt, ne damb aguestsauta-en-banca; tanben jo sò malaut; ath delà, qu’aguest non ei eth mèn lòc.

Se li referic aguesta responsa ar avesque, que didec:

- Eth senhor prèire qu’a rason, aguest lòc non ei eth sòn, ei eth mèn.

Ara seguida partic entara preson, baishèc ena cèla deth sauta-en-banca, locridèc peth sòn nòm, li sarrèc era man e li parlèc. S’estèc tot eth dia ath sòncostat, sense pensar en minjar ne en dormir, pregant a Diu pera amna deracusat e demanant pera sua pròpia.

Que li didec es mielhores vertats, que son es mès simples: siguec pair,frair, amic; avesque solet entà benedir. L’ensenhèc tot, en tot padegar-lo econsolar-lo. Aqueth òme anaue a morir desespertat; era mòrt qu’ère entadaeth un abisme. De pè e estrementit sus era entrada lugubra dera hòssa,arreculaue orrificat. Que non ère pro pèc entà èster absoludamentsindiferent. Era sua senténcia, era rapida e prigonda secodida auie, de bèramanèra, trincat aciu e enlà aguesta barralha que mos dessepare deth mistèrides causes, e que cridam vida. Guardaue de contunh dehòra d’aguest mon atrauèrs d’aqueres estretes clateneres e solet artenhie a veir tenèbres. Eravesque li hèc a veir ua lum.

Londeman, quan vengueren a cercar ar acusat, er avesque qu’ère encaraaquiu. Lo seguic e se presentèc ara vista deth pòble damb eth sòn vestitvioleta, damb era sua crotz episcopau en còth, ath costat d’aqueth miserabletengut e estacat damb còrdes.

Pugèc damb eth ena carreta, e damb eth pugèc tanben en cadafalc. Eracusat, trist e aclapat era vesilha, ère encoratjat e radiant, encaraqu’empenaït. Sentie qu’era sua amna s’auie reconciliat e auie era esperançaen Diu. Er avesque l’abracèc e en moment qu’era guilhotina anaue a quèirli didec:


- Aqueth qu’er òme aucís, Diu lo resuscite: aqueth qu’es sòns frairsrefusen, l’acuelh eth Pair. Pregatz, credetz, entratz ena vida. Eth Pair qu’eiquiu.

Quan baishèc deth cadafalc auie quauquarren ena sua guardada que hecqu’eth pòble li daurisse eth carrèr. Que non se sabie se qué ère mès entàadmirar d’eth, s’eth sòn pallitge o era sua serenitat. En entornar en aqueraumila cramba, qu’eth cridaue arrint “eth sòn palai”, li didec ara sua fraia:“Vengui d’oficiar de pontificau”.

Coma qu’es causes mès sublimes son generauments es menscomprenudes, non manquèc era gent que, comentant era conducta deravesque, didesse qu’aquerò ère “afectacion”. O ben que non siguec senonparaules de salon. Eth pòble, que jamès ve malícia enes accionsvertadèraments santes, quedèc atrendit e admirat.

Per çò que tanh ar avesque, era vision dera guilhotina siguec entada eth uapatacada terribla, que d’era se tardèc fòrça a remeter-se.

Plan que òc: eth cadafalc, quan ei quilhat dauant des nòsti uelhs, de pè,dret, qu’a quauquarren que hèr allucinar. Se pòt auer ua cèrta indiferénciaentara pena de mòrt, non prononciar-se ne a favor ne en contra, non díderque òc o que non, mentre non s’a vist ua guilhotina; mès se s’arribe atrapar-ne ua, era bassacada qu’ei violenta: ei de besonh decidir-se e cuelherpartida a favor o en contra d’era. Es uns l’admiren, coma De Maistre; esauti l’execren, coma Beccaria. Era guilhotina qu’ei era concrecion dera lei:se cride vindicta: non ei neutrau, ne vos permet que ne sigatz tanpòc. Ethqu’arribe a campar-la, s’estrementís damb era mès misteriosa desentrementides. Totes es questions sociaus lhèuen es sòns interrogants arentorn d’aguesta guinhaueta.

Eth cadafalc qu’ei ua vision: non ei un taulatge, ne ua maquina, ne unmecanisme inèrt de husta, de hèr e de còrdes. Semble qu’ei ua sòrtad’èsser, qu’amie sabi pas se quina ombriua iniciatiua. Se diderie qu’aqueriempontaments ven, qu’aquera maquina enten, qu’aqueth mecanismecompren, qu’aquera husta, aqueth hèr e aqueres còrdes an volentat. Enaorribla meditacion qu’aquera vista se cale ena amna, eth cadafalc campeterrible e coma s’auesse cosciéncia de çò que hè. Eth cadafalc ei ethcomplice deth borrèu; avale, minge carn, beu sang. Eth cadafalc ei uaespècia de monstre fabricat peth jutge e peth hustèr; un espèctre que semble


víuer en ua sòrta de vida espaventosa, hèta e pastada damb totes es mòrtsqu’a hèt.

Atau, donc, era impression que siguec orribla e prigonda: londeman deraexecucion, e enquia e tot fòrça dies dempús, er avesque ère aclapat. Ques’auie esbugassat era serenitat lèu violenta e eth hantauma dera justíciasociau l’assetjaue. Eth, que normauments treiguie de totes es sues accionsua satisfaccion tan pura, semblaue coma se s’acusèsse, en aguesta, comaque se li hèsse dò d’auer-la amiat a tèrme. A còps parlaue damb ethmadeish e gasulhaue a mieja votz lugubri monològs. Vaquí un qu’era suafraia entenec e recuelhec ua net.

- Non me pensaua qu’aquerò siguesse tan monstruós. Dilhèu ei uafauta encaborniar-se ena lei divina enquiath punt de desbrembar-se’n deralei umana? Solet a Diu li tanh era mòrt. Damb quin dret tòquen es òmesaguesta causa desconeishuda?

Damb eth temps aguestes impressions se solatgèren, e dilhèu se delirendeth tot. Ça que la, s’observèc que d’alavetz ençà er avesque evitaue passarpera plaça des execucions.

A quinsevolh ora se podie cridar a M. Myriel en cabeç des malauts e desmoribonds. Non ignoraue qu’aqueth ère eth sòn màger déuer e eth sònmàger prètzhèt. Es veudes e orfanèls non auien besonh de cridar-lo, quevenguie eth madeish. Sabie sèir-se e carar pendent longues ores at cant deròme qu’auie perdut ara hemna qu’estimaue, o dera mair qu’auie perdut athsòn hilh; e dera madeisha manèra que sabie eth moment de carar, sabietanben er instant que li calie parlar. Ò, quin admirable consolador! Que nonsajaue d’esfaçar eth dolor damb eth desbrembe, senon d’agranir-lo edignificar-lo mejançant era esperança. Didie: “Compde damb era manèraque rebrembatz as defuntadi. Non pensetz en aquerò que se poirís.Guardatz fixaments, damb atencion, e veiratz era viua lum deth vòsteestimat defuntat aquiu ath hons deth cèu”. Que sabie conselhar e padegar aròme desesperat, en tot senhalar damb eth dit ar òme resignat, e transformareth dolor que guarde ua hòssa, en tot mostrar-li eth dolor que guarde a uaestela.


V.- De com monsenhor Bienvenu se hège durar massa tempses sues sotanes

Era vida privada de M. Myriel qu’ère plia des madeishi pensamentsqu’era sua vida publica. Entad aqueth que l’auie pogut veir d’apròp, qu’èreun espectacle grèu e sublim aquera praubetat volontària que viuie eravesque de D…

Coma toti es ancians, e coma era màger part des pensaires, dormie pòc.Aguest sòn, encara que cuert, ère prigond. Peth maitin pregaue pendent uaora, dempús didie era sua missa, sigue ena catedrau, sigue ena sua casa. Uncòp dita era missa, esdejoaue damb un pan de blat chaupat ena lèit des suesvaques. Dempús trabalhaue.

Un avesque qu’ei un òme fòrça ocupat; ei de besonh que recebe cada diaath secretari der avescat, que normauments ei un canonge, e lèu cada dia atoti es sòns grani vicaris. qu’auie congregacions entà inspectar, privilègisentà autrejar, tota ua libraria eclesiastica entà examinar, libres de missa,catequèsi, setmanes santes, eca., pastoraus entà escríuer, predicacions entàautorizar, prèires e alcaldes entà meter-les d’acòrd, era correspondénciaclericau e era correspondéncia administratiua, d’un costat er Estat, e deraute era Santa Sedença; en fin, mil negòcis.

Eth temps que li deishauen liure aguesti negòcis, e es sòns oficis, e ethsòn breviari, lo tenguie prumèr entàs necessitosi, entàs malauts e entàsafligidi; e eth temps qu’aguesti li deishauen liure, lo destinaue ath trabalh.

Tanlèu hotjaue, semiaue o adaiguaue en sòn jardin, coma liegie o escriuie.Sonque tenguie ua soleta paraula entà designar aguestes dues classes detrabalh: lo cridaue jardinejar. “Er esperit qu’ei tanben un jardin”, didie.

Tà meddia, quan hège bon temps, gessie e passejaue a pè peth camp opera ciutat, entrant soent enes crambes praubes. Se lo vedie anar solet,entelerit, damb es uelhs baishi, emparat en un gran baston, vestit damb ethsòn vestit violeta, ben folrat e ben caud, cauçat damb miches de colorvioleta e gròsses sabates, e caperat damb un chapèu camús que deishauequèir pes sues tres puntes tres plumalhs d’aur de gròssi pendolhs.

Onsevolhe que campaue i auie hèsta. Que s’aurie dit qu’eth sòn pasespargie lum e animacion per aquiu a on passaue. Es mainatges e esancians gessien en lumedan des sues pòrtes entà veir ar avesque, coma entà


cuelher eth solei. Benedie e lo benedien. A quinsevolh qu’auesse besonh dequauquarren se l’indicaue era casa der avesque.

S’arturaue aquiu e delà, parlaue as mainatges e as mainades, e arrie asmairs. Visitaue as praubi tant qu’auie sòs, e quan aguesti se l’acabauen,visitaue as rics.

Coma que se hège a durar es sues sotanes pendent fòrça temps e non voliequ’arrés se n’encuedèsse, jamès se presentaue en public senon damb ethsòn vestit d’avesque, çò qu’en ostiu lo shordaue fòrça.

Quan tornaue de passèg dinaue. Eth dinar que se retiraue ar esdejoar.

Tath ser, tàs ueit e mieja, sopaue damb era sua fraia, e era senhoraMagloire les mestraue era taula. Arren mès frugau qu’eth sopar. Ça que la,s’er avesque auie convidat a bèth un des sòns prèires, era senhora Magloireprofitaue era escadença entà mestrar a sa illustrissima quauque peishexcellent des lacs o quauqua caça fina de montanha. Quinsevolh prèirequ’ère ua bona desencusa entà un bon sopar: er avesque deishaue hèr.Dehòra d’aguesti casi, eth sòn dia a dia se compausaue de quauques legumscodudes en aigua e d’ua sopa d’òli. Atau se didie ena ciutat: “Quan eravesque non a taula de prèire, qu’a taula de trapista”.

Dempús de sopar, parlaue pendent mieja ora damb era senhoretaBaptistina e damb era senhora Magloire, dempús se n’anaue entath sònquarto, e aquiu, o escriuie en ues huelhes o en marge des libres. Qu’èreliterat e enquia e tot un shinhau erudit. Deishèc cinc o sies manuscrits plancuriosi; entre d’auti, ua disertacion sus eth verset deth Genesis: “Enprincipi, er esperit de Diu flotaue sus es aigües”2. L’acarèc damb d’auti trestèxts: eth verset arab que ditz: “Es vents de Diu bohauen”: Flavio Josephque ditz: “Un vent de naut se precipitaue sus era tèrra”; e, fin fnau, sus eraparafrasi caldèua d’Onkelos3, qu’exprimís: “Un vent procedent de Diubohaue sus era superfícia des aigües”.

En ua auta disertacion examine es òbres teologiques de Hugo, avesque deTolemaida, ascendent deth qu’escriu aguest libre, e didie qu’ad aguestavesque li cau atribuir es diuèrses òbres publicades en darrèr sègle, jos ethpseudonim de Barleycourt.

2 Genesis 1, 23 Convèrs ath judaïsme, que visquèc en sègle I


A viatges, ath miei d’ua lectura, siguesse quin siguesse eth libre qu’auieentre mans, queiguie còp sec en ua prigonda meditacion que d’era nongessie senon entà escríuer quauques linhes. Soent aguestes linhes non auiencap relacion damb eth libre que les contenguie. Qu’auem ara vista ua nòtaescrita per eth en marge d’un libre, titolat: “Correspondéncia de lordGermain damb es generaus Clinton, Cornwallis e es almirants deraestacion d’America. En Versalles, libraria de Poinçot, e en París, librariade Pissot, cai des agustinians”

Guardatz aguesta nòta:

“Ò, vos!, se qui ètz?

Er Eclesiastés vos cride Totpoderós: es Macabèus vos criden Creador; eraEpistòla as Efessis vos cride Libertat; Baruc vos nomente Immensitat; espsalms vos criden Sabença e Vertat; Joan vos cride Lum; es reis vosnomenten Senhor; er Exode vos cride Providéncia; eth Levitic, Santetat;Esdras, Justícia; era creacion vos cride Diu; er òme vos cride Pair; mèsSalomon vos cride Misericòrdia, aguest ei eth mès beròi des vòsti nòms”.

Tàs nau dera net se retirauen es hemnes, e pujauen en estatge principau, aon auien es sues crambes, en tot deishar-lo solet en pis de baish enquiathmaitin a vier.

Aciu que mos cau balhar ua idia exacta dera casa de sa illustrissima eravesque de D…


VI.- Per qui se hège susvelhar era sua casa.

Ja auem dit qu’era casa que s’estaue ère compausada de dus estatgessolet; embaish e principau. En embaish i auie tres pèces, d’autes tres enprincipau, ath dessús, un humarau e darrèr dera casa un jardin. Es dueshemnes ocupauen eth principau; er avesque abitaue er embaish. Eraprumèra pèça que daue entath carrèr li servie de minjador; era dusau dedormitòri, e d’oratòri era tresau. Non se podie gésser der oratòri sensepassar pera cramba e d’aguesta sense passar peth minjador. Ath hons deroratòri i auie ua cramba barrada, damb un lhet, entà quan venguesse unòste. Er avesque solie aufrir aguest lhet as prèires de bordalat, quan es sònsnegòcis e ahèrs dera parròquia les amiauen entà D….

Era farmàcia der espitau, petit edifici ahijut ena casa e cuelhut deth jardin,auie estat transformada en codina e en cerèr.

I auie, ath delà, en jardin, un estable, qu’ère era anciana codina der ospicie a on er avesque auie dues vaques. Siguesse quina siguesse era quantitatde lèit qu’aguestes balhèssen, manaue tostemps, cada maitin, era mitatentàs malauts der espitau. “Pagui es mèns dèimes”, didie.

Era cramba ère plan grana e plan dificil d’escauhar ena sason hereda.Coma qu’en D.. era lenha ère fòrça cara, auie pensat a hèr en estable desvaques ua separacion barrada damb hustes. Aquiu passauen es cauhadesena epòca des grani hereds, e plan per aquerò la cridauen “eth salond’iuèrn”.

Que non auie en salon d’iuèrn, coma en minjador, d’auti mòbles qu’uataula de husta blanca cairada e quate cagires de palha. Eth minjador èreornat damb ua anciana veirina pintada de color ròsa ar òli. Ua auta veirinasemblabla ad aguesta e convenentaments revestida de mantèls blanqui e defausses dentèles servie d’autar e ornaue er oratòri der avesque. Es sònspenitents riqui e es hemnes devòtes de D… auien daurit soent entre eressoscripcions entà crompar un autar nau entar oratòri de sa illustrissima; mèsaguest, cada viatge qu’auie cuelhut es sòs de besonh entara òbra, lesautrejaue as praubi. “Eth mès beròi autar, didie, ei era amna d’un malerósconsolat en sòn malastre, e que balhe es gracies a Diu”.

Auie en sòn oratòri dus reclinatòris de palha e ena cramba un fautulh debraci, tanben de palha. Quan per edart recebie era visita de ueit o dètzpersones ath còp, eth prefècte, eth generau e era plana major dera garnison,


o quauqui escolans deth seminari, qu’ère de besonh anar a cercar en establees cagires deth salon d’iuèrn, es reclinatòris der oratòri e eth fautulh deracramba, d’aguesta sòrta se podien arremassar enquia onze sètis entàsvisites. A cadua d’aguestes qu’arribaue se desmoblaue ua pèça.

Se passaue, a viatges, qu’es visites èren dotze. Alavetz er avesquedissimulaue es dificultats dera sua situacion, en tot tier-se de pès dauantdera humeneja, s’ère en iuèrn, o passejant peth jardin s’ère en ostiu.

Qu’auie tanben ena cramba barrada ua cagira; mès, ath delà de mancar-lilèu eth sèti, solet auie tres pautes, çò que la hège inservibla se non siguesseemparada ena paret. Era senhoreta Baptistina auie tanben ena sua crambaun gran fautulh des cridadi bergeres4, qu’era sua husta auie estat daurada end’auti tempsi, e qu’ère folrada de tela pequin florejada; mès que les auiecalut pujar-la entath prumèr pis peth balcon, pr’amor qu’era escala èremassa estreta, e non se podie compdar damb eth fautulh enes casi decompromís.

Eth desir dera senhoreta aurie estat poder crompar ua conjunt de cagiresde salon, de velot d’Utretch auriò, damb flors, e un canapè d’acajò deforma de còth de cigne. Mès aquerò aurie costat aumens cinc cents francs ecoma que non auie estauviat pro entad aguest objectiu, senon solet unsquaranta dus francs e miei en cinc ans, auie acabat per renonciar ad aguestdesir. Qui ei eth qu’artenh a realizar eth sòn idiau?

Que non ei possible imaginar-se arren mès simple qu’eth dormitòri deravesque. Ua pòrta-hièstra que daue entath jardin; dauant, eth lhet, un lhetcoma es der espitau, damb vana, de tela grossièra verda; ena ombra queprojectaue eth lhet, darrèr d’un ridèu, es utisi deth cabinet d’atrencadura, entot hèr veir encara es ancians costums elegants der òme de mon; duespòrtes, ua près dera humeneja que balhaue eth pas entar oratòri, e ua autaprès dera bibliotèca, que daue tath minjador. Era bibliotèca qu’ère unarmari gran damb pòrtes de veire, plen de libres; era humeneja ère de husta,encara que pintada en tot imitar ath marme, normauments sense huec; enera se vedien un parelh de capfoguèrs de hèr ornadi damb dus veires dambgarlandes e candeles en d’auti tempsi argentadi, çò qu’ère ua sòrta de luxeepiscopau; ath dessús dera humeneja un crucific de coeire, qu’ath sòntemps auie estat argentat coma es capfoguèrs, ère clauat sus velot nere

4 Cadièra de braci


rosigat, e plaçat en un quadre de husta qu’auie estat daurada; près derapòrta-hièstra i auie ua grana taula damb un tintèr, cargada d’ua massaconfusa de papèrs e libres celhs. Dauant dera taula eth fautulh de palha;dauant deth lhet un reclinatòri cuelhut dera capèra o oratòri der avesque.

Dus retraits en marcs ovaus èren penjadi ena part e enes dus costats dethlhet. Petites inscripcions daurades sus eth hons escur dera tela, ath cant desfigures, indicauen qu’es retraits representauen er un ar abat de Chaliot,avesque de S. Claudi, e er aute ar abat Tourteau, vicari generau d’Agde,abat deth Grand-Champ, dera ordre cirtercenca, diocèsi de Chartres. Ensuccedir er avesque, en aguest quarto, as malauts der espitau, auie trapataquiu aqueri dus retraits e les auie deishat a on s’estauen. Qu’èren prèires e,dilhèu, donadors, dus motius entà qu’eth les respectèsse.

Tot çò que se sabie d’aqueri dus personatges ère qu’auien estat nomentadipeth rei, er un entà un avescat e er aute entà un benefici, en madeish dia, eia díder, eth 27 d’abriu de 1785. En auer despenjat es quadres era senhoraMagloire pr’amor de trèir-les eth povàs, er avesque auie trapat aguestaparticularitat escrita damb tinta blancosa en un petit tròç de papèr,auriolenc ja per çò deth temps, aganchat damb quate osties darrèr dethretrait der abat de Grand-Champ.

Caperaue era hièstra un ancian ridèu d’ua tela espessa de lan qu’auievengut tan vielha, qu’entà evitar era despena d’ua de naua, era senhoraMagloire li calec hèr ua grana cosedura, ath mie, en forma de crotz. Eravesque ac hège notar soent, en tot díder qu’estaue plan ben aquera crotz enridèu.

Totes es crambes dera casa, autant es der estatge de naut coma eth debaish, sense cap d’excepcion, èren blanquinejadi damb caudèa, ara manèrao mòda de casèrna o d’espitau.

Ça que la, enes darrèri ans era senhora Magloire trapèc, coma veiram mèsendauant, jos eth ges, pintures qu’ornauen era cramba dera senhoretaBaptistina.

Abans d’èster espitau, aquera casa qu’auie estat locutòri deth pòble.D’aciu que venguie aqueth ornament. Es crambes èren pasimentades dambrajòles vermelhes que se netejauen totes es setmanes, e dauant de toti eslhets i auie un petit tapís de jonc. Per çò d’aute, era casa suenhada per dueshemnes alendaue d’un extrèm en aute ua esquista neteja. Qu’ère eth solet


luxe qu’er avesque se permetie. D’eth didie: “Aquerò que non les trè arrenas praubi”.

Que mos cau cohessar, totun, que li restauen, de çò qu’auie possedit end’auti tempsi, sies cobèrts d’argent e un palon qu’era senhora Magloirevedie relúder damb cèrta satisfaccion cada dia, sus era grana tovalha de telacelha. E coma que sajam de pintar aciu ar avesque de D… tau qu’ère, moscau híger que mès d’un còp se l’auie entenut a díder: “Dificilamentsrenonciaria a minjar damb cobèrts que non siguessen d’argent”.

Ad aguestes jòies mos cau ahíger dus grani candelèrs d’argent massísqu’èren er eretatge d’ua tia segona. Aqueri candelèrs sostenguien duescandèles de cera, e normauments figurauen sus era humeneja der avesque.Quan i auie convidadi entà sopar, era senhora Magloire alugaue es duescandèles e botaue es dus candelèrs sus era taula.

En cabeç deth lhet, ena cramba madeisha der avesque, i auie un petitcalaish, qu’en eth era senhora Magloire sauvaue cada net es sies cobèrtsd’argent e es candelèrs. Mos cau híger que jamès treiguie era clau.

Eth jardin, un shinhau estropiat pes construccion pro lèges que ja n’auemparlat, se compausaue de quate carrèrs en crotz que gessien d’un potz que iaie en centre, un aute carrèr hège tot eth torn ath long dera blanca paret queli servie de barralha. Aguesti carrèrs deishauen entre eri quate o cinc cairatsseparadi per ua hilada de potja. En tres d’eri, era senhora Magloirecultivaue legums; en quatau er avesque auie semiat flors; aquiu e delàcreishien quauqui arbes frutèrs.

Un còp, era senhora Magloire li didec a sa illustrissima damb cèrta doçamalícia:

- Monsenhor, vos que treiguetz partit de tot, qu’auetz aciu un cairat detèrra inutil. Que valerie mès qu’aquerò produsisse fruts que non flors.

- Senhora Magloire, responec er avesque, vos enganhatz: çò de bèròique vau autant coma çò d’util. E higec dempús d’ua pausa: dilhèu encaramès.

Aqueth cairat compausat de tres o quate platabandes, tenguie ocupat aravesque lèu tant coma es sòns libres. Passaue aquiu damb plaser ua o duesores, talhant, sauclant, daurint aquiu e delà horats ena tèrra e botant-i semesen eri. Que non ère tant ostil contra es insèctes coma aurie desirat unjardinèr. Per çò d’aute, que non auie deguna pretension de botanista.


Desconeishie es grops e eth solidisme; non sajaue de cap des manères dedecidir entre Tournefort5 e eth metòde naturau; non cuelhie partit ne pesutricles contra es cotiledòns, ne per Jussieu contra Linneo. Non estudiauees plantes: li shautauen es flors. Respectaue fòrça as sabents; respectaueencara mès as ignorants, e sense mancar jamès a cap d’aguesti dusrespèctes, adaiguaue es sues platabandes totes es nets d’ostiu damb unasagador de lhauna pintat de verd.

Non auie ena casa ne ua soleta pòrta que barrèsse damb clau. Era dethminjador, que coma ja auem vist daue entara plaça dera catedrau, auie estaten d’auti tempsi claufida de clauadures e barrolhs, coma era d’ua preson.Er avesque hec a trèir toti aqueri hèrs, e era pòrta, autant de dia coma denets, solet demoraue barrada damb ua simpla bauda. Eth prumèr nauvengut, siguesse era ora que siguesse, non li calie hèr senon lheuar-la eentrar. Ara prumeria es dues hemnes s’auien espaurit en veir qu’era pòrtanon demoraue jamès barrada; mès er avesque les didec: “Se voletz, botatzbarrolhs enes portes des vòstes crambes”. E, fin finau, vengueren departicipar dera confiança de sa illustrissima, o aumens hèr veir que l’auien.Solet ara senhora Magloire l’assautauen de quan en quan cèrti temors. Perçò que hè ar avesque, eth sòn pensament que vie explicat en aguestes treslinhes, escrites per eth, ath marge d’ua Biblia.

“Era diferéncia entre era pòrta deth mètge e era deth prèire ei qu’era dethmètge non a d’estar jamès barrada e era deth prèire a d’estar tostempdubèrta”.

En un aute libre titolat Filosofia dera Sciéncia medicau auie escrit aguestaauta nòta: “Dilhèu jo non sò mètge coma eri? Tanben jo è es mèns malauts;prumèr de tot, toti es sòns, qu’eri criden pacients; dempús, es mèns, que jocridi malerosi”.

En un aute lòc auie escrit: “Non preguntetz eth sòn nòm ad aqueth quevos demane asil: Precisaments eth que mès besonh a d’asil ei eth qu’a mèsdificultat entà díder eth sòn nòm”.

Se passèc qu’un digne prèire, sabi pas se siguec eth de Couloubroux o ethde Pompierry, se l’acodic preguntar-li un dia, probablaments perinstigacion dera senhora Magloire, se n’ère segur de non cométer, enquiaun cèrt punt, ua imprudéncia, en tot deishar dia e net era pòrta dubèrta a

5 Professor de botanica deth Jardin Botanic (1656-1708)


posita deth prumèr que volesse entrar, e se, fin finau, non cranhiequ’arribèsse un malastre en ua casa tan mau sauvada.

Er avesque li toquèc corauments era espatla damb amabilitat e gravetat edidec: “Nisi Dominus custodieret domum in vanum vigilant qui custodiunteum”. Dempús gessec de parlar de ua auta causa.

Solie díder soent: “Que i a eth coratge deth prèire, coma i a eth coratgedeth coronèl de dragons. Sonque qu’eth nòste li cau èster tranquil”.


VII.- Cravatte.

Aciu qu’a eth sòn lòc naturau un hèt que non auem d’ométer, pr’amorqu’ei des que mielhor hèn a conéisher era classa d’òme qu’ère saillustrissima er avesque de D…

Dempús dera destruccion dera banda de Gaspar Bes, qu’auie infestat escarisi d’Ollioules, un des sòn lòctenents, cridat Cravatte, se refugièc enamontanha. S’amaguèc pendent bèth temps damb es sòns bandits, rèstesdera tropa de Gaspar Bes, en comdat de Niça; dempús passèc entathPiamonte, e dempús tornèc a campar de nauèth en França, pes entorns deBarceloneta. Se le vedec prumèr en Jauziers e ara seguida en Tuiles.S’amaguèc enes còves de Joug de d’Aigle, e d’aquiu, baishant entà cabanese bordalats pes barrancs der Ubaye e der Ubayette, arribèc enquia Embrun,entrèc ua net ena catedrau e panèc ena sacristia. Es sòns panatòrisdescoratjauen ath país. Se lancèc ena sua recèrca ara gendarmaria, mès envaganaut: tostemp hugie; e bèri còps resistie ara valenta. Qu’ère un audaçmiserable. En miei deth temor que se suscitaue arribèc er avesque,qu’anaue a hèr era sua visita en Chastelar. Er alcalde gessec a receber-lo eli supliquèc que s’en tornèsse: Cravatte ère eth patron dera montanhaenquiar Arche, e encara mès enlà; que i auie perilh de vier per aquiu enquiae tot damb escota; qu’ère expausar en vades tres o quate gendarmes.

- S’ei atau, didec er avesque, anarè sense escota.- Pensatz aquerò, monsenhor?, sorrisclèc er alcalde.- Plan que òc, e non voi que vengue arrés damb jo, e pensi partir en ua

ora.- Partir!- Partir.- Solet?- Solet.- Monsenhor, que non haratz çò que didetz.- Que i a aquiu ena montanha, repliquèc er avesque, ua petita

parròquia, autant de grana coma era pauma dera man e que non è visitadade hè tres ans. Son plan boni amics mèns aqueri bravi e aunèsti pastors; decada trenta crabes que sauven, ua qu’ei mia; hèn plan polidi cordons de lande diuèrsi colors, e tòquen es melodies des sues montanhes damb uespetites flaütes damb sies horats. Qu’an besonh que de quan en quan se les


parle de Diu. Se qué pensarien d’un avesque qu’auesse pòur? Qué dideriense non venguessa aquiu?

- Mès, monsenhor, e es panaires?- Vai!, didec er avesque, qu’ara me’n sai. Qu’auetz rason, pòt èster

que me les trapa e eri tanben deuen auer besonh que se les parle de Diu.- Monsenhor, aguesta gent qu’ei ua còlha de bandits, ua vegada de

lops.- Senhor alcalde, plan per aquerò, d’aguesta vegada ei dilhèu que

Jesucrist me hec pastor. Qui sap se quini son es projèctes dera Providéncia.- Monsenhor, que vos panaràn.- Que non è arren.- Vos auciràn.- A un praube e ancian prèire que se passe era vida gasulhant prècs,

entà qué?- Ò, mon Diu! Se vo’les trapatz!- Les demanarè aumónia entàs mèns praubi.- Monsenhor, non i anetz! En nòm de Diu non expausetz era vòsta

vida.- Senhor alcalde, didec er avesque, non ei sonque qu’aquerò? Que non

sò ne demori en mon entà sauvar era mia vida, senon entà sauvar es amnes.

Que siguec de besonh accedir ara sua volentat e partic acompanhat soletd’un mainatge que s’aufric entà hèr-li de guida. Era sua obstinacion metecsarabat en país e costèc un shinhau d’espant.

Que non volec hèr-se a vier damb eth ne ara sua fraia ne ara senhoraMagloire. Trauessèc era montanha en ua mula; non trapèc ad arrés, earribèc san e en bona santat en territòri des sòns “boni amics” es pastors.S’estèc aquiu pendent quinze dies, predicant, administrant, ensenhant emoralizant. Quan arribèc eth dia dera sua partença, decidic cantarpontificauments un Te Deum. Parlèc d’aquerò ath prèire, mès se qué hèrsense ornaments pontificaus? Que non li podien autrejat senon eth servicid’ua mala sacristia de pòble, e quaques vielhes casubles de damasc, planusades e ornades damb galons faussi.

- Bè!, didec er avesque, non mos tracassem. Senhor prèir, anonciatzdès era cadièra eth nòste Te Deum. Ja s’apraiarà tot.


Se cerquèren ornaments enes glèises des entorns, Totes es magnificénciesd’aqueres parròquies umiles que non aurien estat pro entà vestirconvenentaments a un chantre d’ua catedrau.

Se trapauen sense saber com gesser-se’n, quan dus òmes desconeishudi,montadi enes sòns shivaus, amièren e deishèren ena casa deth prèire ungran calaish entar avesque. Se dauric aguest calaish e vederen quecontenguie ua capa de tissú d’aur, ua mitra ornada de diamants, ua crotzd’arquevesque, ua magnifica cròça e totes es vestimentes episcopauspanades un mes abans ena glèisa de Nòsta Senhora d’Embrun. Ena caisha iauie tanben un papèr, qu’èren escrites es següentes paraules: “Cravatte tàmonsenhor Bienvenú”.

- Be didia jo qu’aquerò s’apraiarie!, sorrisclèc er avesque. Dempúshigec arrint: ad aqueth que s’acontente damb eth subrepelís d’un prèire,Diu que li mane ua capa d’arquevesque.

- Monsenhor, gasulhèc eth prèire botjant eth cap, Diu o eth diable.

Er avesque tachèc es uelhs en prèire e repliquèc damb autoritat:

- Diu.

Quan entornèc en Chantelar, ath long de tot eth camin gessie era gent aveder-lo per curiosèr. En còr dera glèisa trapèc ara senhoreta Baptistina eara senhora Magloire que lo demorauen e li didec ara sua fraia:

- Auia o non auia jo rason? Eth praube prèire anèc a veir as praubimontanhesi damb es mans uedes, e entorne damb eres plies. Partí, amiantsolet era mia esperança botada en Diu, e è tornat amiant eth tresaur d’uacatedrau.

Pera net abans de calar-se en lhet tornèc a díder:

- Non cranhem jamès ne as lairons ne as assassins: aguesti son esperilhs exteriors, es petiti perilhs. Mos cau crànher a nosati madeishi. Escopacaps, aguesti son es lairons; es vicis, aguesti son es assassins. Es graniperilhs qu’existissen ath laguens de nosati. Qu’ei parièr aquerò que menaceera nòsta tèsta o era nòsta bossa! Pensem mès que mès e çò que menace eranòsta amna.

Dempús, en tot virar-se entara sua fraia, didec:

- Fraia mia, jamès per part deth prèire s’a de cuélher precaucionscontra eth pròche. Çò qu’eth pròche hè, Diu qu’ac permet. Tiem-mos a


pregar a Diu, quan mos pensem que mos menace un perilh. Preguem-li,demanem-li non per nosati, senon peth nòste frair, que va a quèir en pecatper tòrt nòste.

Dehòra d’aquerò qu’èren fòrça rars es eveniments ena sua existéncia.Racondam çò que sabem; mès normauments passaue era vida en tot hèr esmadeishes causes e enes madeishi lòcs. Un mes d’un an sòn, se retiraue aua ora d’un des sòns dies.

Per çò deth tresaur dera catedrau d’Embrun, que mos arribarie quauquetrebuc se preguntèssem per eth. Ère compausat de plan bones causes, plantemptadoires e plan bones de tier en profit des malerosi. Panades que jan’auien estat, era mitat, donc, dera aventura qu’ère complida. Sonquemancaue cambiar era direccion deth panatòri e hèr-li cuélher eth caminentath costat des praubi. Arren, plan que òc, podem afirmar respècted’aguest ahèr. Solet higeram qu’entre es papèrs der avesque se trapèc uanòta plan escura, que dilhèu se referie ad aguest ahèr, e qu’ère redigida,mès o mens, en aguesti tèrmes: “Era question s’està en saber s’aquerò licau tornar ena catedrau o entar espitau.”


VIII.- Filosofar dempús de béuer.

Eth senador, que n’auem parlat abans, ère un òme esdegat qu’auie hèt erasua carrèra seguint eth camin mès dret, pr’amor qu’entad arren s’auiepreocupat d’aguesti obstacles que meten dificultats o trebucs, e que secriden consciéncia, fe jurada, justícia, déuer. Tostemp auie anat de dretentath sòn objectiu, sense hèr-se enlà ne un solet còp dera linha deth sònprogrès e deth sòn interès. Qu’ère un ancian procurador, mòfle per çò dessues capitades, pas un mau òme deth tot, que hège guairi favors podie assòns hilhs, as sòns gendres, as sòns parents e enquia e tot as sòns amics, eque en tot profitar-se’n peth menut deth bon cant dera vida, des bonesescadences, des bones utilitats, li semblaue pèc e bèstia tot çò d’aute.Qu’auie engenh e ère pro instruit entà creder-se disciple d’Epicuro, en nonèster reauments senon un producte de Pigault-Lebrun. Se n’arrie brava eagradiuaments des causes infinites e etèrnes, e des “gessudes deth braveavesque”. A viatges, damb cèrta amabla autoritat, se n’arrie dauant dethmadeish M. Myriel que l’escotaue.

Sabi pas en quina ceremònia semioficiau eth comde ***, qu’ère ethsenador que parlam, e M. Myriel mingèren amassa ena casa deth prefècte.Enes dessèrts, eth senador, un shinhau alègre, encara que tostemp digne,exclamèc:

- Moria, senhor avesque, parlem. Pòqui viatges se ven un senador e unavesque sense guardar-se de reuelh. Qu’èm dus augurs. Vos vau a hèr uaconfession. Jo qu’è era mia filosofia particulara.

- Que hètz ben, responec er avesque; filosofar o calar-se en lhet qu’eitostemp madeish. Vos que repausatz en lhet de porpra, senhor senador.

Eth senador, encoratjat, contunhèc:

- Bè!, sigam boni gojats.- O boni diables, didec er avesque.- Vos digui, higec eth senador, qu’eth marqués d’Argens, Porron,

Hobbes e M. Naigeon non son entà jo uns brigands. Qu’è ena bibliotèca totiaguesti filosòfi, religadi damb cant daurat.

- Tau que vos madeish, senhor comde, interrompec er avesque.

Eth senador contunhèc:

- Qu’è en òdi a Diderot: ei un ideològ, un declamador e unrevolucionari; ath hons, credent en Diu e mès minja-sants que Voltaire.


Voltaire se trufèc de Needham6 e hec mau; pr’amor qu’es anguiles deNeedham demòstren que Diu ei inutil. Ua gota de vinagre en un culheradade massa de haria suplís eth fiat lux. Supausatz qu’era gota ei mès grana eera culherada tanben plan mès grana encara, e auratz eth mon. Er òme qu’eiera anguila, e alavetz entà qué eth Pair Etèrn? Senhor avesque, era ipotèside Jehovà que me canse. Solet servís entà produir persones flaques que nonpensen. Dehòra aguest Gran Tot que me shòrde! Visca Zerò que me dèishetranquil! Entre nosati, entà didè’c tot, e entà cohessar-me damb eth mènpastor, coma cau, vos cohèssi que non sò pèc. Jo que non me posqui tornarlhòco damb eth vòste Jesús, que predique pertot era praubetat e ethsacrifici. Conselh d’aganit entàs esquiçadi. Praubetat, per qué? Sacrifici,entà qué? Jamès è vist a un lop que s’immòle pera felicitat de un aute lop.Demorem-mos, donc, laguens dera natura. Mos trapam naut de tot deracresta: ajam ua filosofia superiora ara des auti. De qué servís èster naut detot se non s’artenh a veir mès enlà dera punta deth nas des auti? Viuemalègraments. Era vida qu’ei tot. Qu’er òme a un aute avier en un aute lòc,aquiu naut, aquiu baish, a on volgue: jo, que non creigui ua soleta paraulade tot aquerò. A!, se me recomanatz era praubetat e eth sacrifici, e per tantme cau tier compde de tot aquerò que hèsqui, e ei de besonh tanben que mecopa eth cap sus eth ben e sus eth mau; sus çò de just e çò d’injust; sus ethfas e eth nefas. Per qué? Pr’amor que me calerà balhar compde des miesaccions. Quan? Dempús dera mia mòrt. Vai, quin bon saunei. Bè! dempúsde mòrt que me he hèsquen çò que volguen. Hètz qu’ua man d’ombracuelhe un sarpat de cendre. Parlem claraments nosati qu’èm es iniciadi,qu’auem quilhat eth vel d’Isis: que non i a ben ne mau, non i a senonvegetacion. Cerquem era realitat, apregondim, calem-mos enquiath hons,diables! Qu’ei de besonh ventar era vertat, hotjar jos era tèrra e apoderar-sed’era, e quan l’auetz, alavetz òc qu’ètz fòrt e vo n’arritz de tot. Jo que sòcairat pera basa, senhor avesque: era immortalitat dera amna qu’ei uaridicula paradòxa. Ò, promesa embelinaira! Fidatz-vo’n d’era. Be n’eiaguest bilhet de banc que tie Adam! S’ei amna, serà àngel, aurà ales bluesenes omoplates. Discutitz-me, donc: non ei Tertulian qui ditz qu’esbenauradi vieràn d’un astre en aute? Plan, vò díder que seràn es sautarèthsdes esteles. E dempús veirà a Diu! Ta, ta, ta. Que non son males pegariestoti aguesti paradisi. Diu qu’ei ua fotesa monstra. Jo que non diderè aquerò

6 Fisician e Naturalista (1713-1781)


en Monitor, redena; mès ac gasulhi entre amics: Inter pocula. Sacrificar eratèrra peth paradís ei madeish que deishar era caça pera ombra, çò de cèrtper çò de dobtós. Èster burlat per çò d’infinit! Non! Que non sò tan bèstia.Sò arren. Me cridi eth senhor comde Arren, senador. Existia abans dethmèn neishement? Non. Existirè dempús dera mia mòrt? Non. Qué sò,donc? Un shinhau de povàs agregat e constituit en un organisme. Qué mecau hèr ena tèrra? Era causida qu’ei mia: patir o gaudir. Entà on m’amiaràeth patiment? entath non arren, mès aurè patit. Entà on m’amiarà eth gòi?Entath non arren, mès aurè gaudit. Era mia eleccion qu’ei hèta. Ei debesonh minjar o èster minjat, mingem. Que vau mès èster eth dent qu’eraèrba, tau ei era mia sabença. Dempús d’aquerò que cadun hèsque comavolgue: er enterrador aquiu, eth panteon entà nosati, tot què ena granahòssa. Fin. Finis, liquidacion totau, aguest ei eth lòc a on tot acabe. Eramòrt qu’ei mòrta, credetz-me. Se i a quauquarrés qu’age quauquarren adider-me sus aquerò, me n’arrisqui d’eth. Que son condes de mainatges: ethBu entàs mainatges; Jehovà entàs òmes. Non, eth nòste maitin ei era net.Darrèr dera hòssa non i a mès arrens parièrs. Ajatz estat Sardanapalo o santVicent de Paul, qu’ei madeish. Aquerò ei era vertat. Viuetz, donc; sustot,viuetz! Que vos ac digui de vertat, senhor avesque; jo qu’è era mia filosofiae es mèns filosòfi. Jo non me dèishi embolhar per totes aguestes faules. Perçò d’aute, as que vien damb es cames en aire, ara mainadèra, as miserables,les cau quauquarren. S’avalen, donc, es legendes, es quimères, era amna,era immortalitat, eth paradís, es esteles. Que masculhen aquerò, que s’acmingen damb eth sòn pan sec. Qui non a arren, qu’a ath bon Diu. Qu’ei çòde mens que pòt auer. Jo non m’opausarè ad aquerò, mès me sauvi entà jo aM. Naigeon. Eth bon Diu, qu’ei bon entath pòble.

Er avesque piquèc de mans.

- Aquerò ei çò que se cride parlar, exclamèc. Be n’ei d’excellent emeravilhós aguest materialisme! A!, non tot aqueth que vò ua causa la tie.Quan se possedís, que non ei ua jogalha d’arrés. Non se dèishe, un,despatriar bestiauments coma Caton, ne lapidar coma Sant Esteve, neusclar viu coma Joana d’Arc. Es qu’an artenhut procurar-se aguestmaterialisme admirable qu’an era alegria de senter-se irresponsables e depensar que s’ac pòden avalar tot sense inquietud (es cargues, es sinecuras,es dignitats, eth poder ben o mau aquerit, es embolhs lucratius, es traïcionsutiles, es saboroses capitulacions dera consciencia) e que baisharàn ena


hòssa hèta ja era digestion. Quina causa tant agradiua! Que non ac digui pervos, senhor senador; ça que la, m’ei impossible non felicitar-vos. Vosati esgrani senhors qu’auetz, tau qu’auetz dit, ua filosofia peculiara, especiau,entath vòste usatge exclusiu, esquista, rafinada, accessibla solet entàs rics,bona en quinsevolh saussa que se la mèstre, e admirablaments amanidadamb es plasers dera vida. Aguesta filosofia qu’ei trèta des prigondors edesacogada per cercaires especiaus. Mès qu’ètz princes amables e nontrapatz mau deth tot, qu’era credença en Diu sigue era filosofia tath pòble,coma, pòc mès o mens, eth plat damb castanhes ei eth piòc trufat dethpòble.


IX.- Eth frair pintat pera fraia.

Entà hèr-mo’n ua idia deth parament interior, der avesque de D… e deramanèra qu’aqueres dues santes hemnes sometien es sues accions, es sòspensaments e enquia es sòns instints de hemnes facilaments espaventables,as abits e as costums der avesque, sense qu’aguest li calesse cuelher-se ethtrabalh de parlar entà exprimir eth sòn desir, que no podem hèr arrenmilhor que transcríuer aciu ua carta dera senhoreta Baptistina ara senhoravescomdessa de Boishevron, era sua amiga dera mainadesa. Aguesta cartaque ditz atau:

D… 16 de noveme de 18…

Estimada senhora: que non se passe un dia que non parlem de vos. Qu’einormauments eth nòste costum, e ara qu’auem, ath delà, ua rason entadaquerò: Guardatz, qu’en lauar e espovassar es solèrs de naut e es paretsdes nòstes crambes, era senhora Magloire a hèt diuèrses trobalhes: ara esnòsti dus quartos tapissadi de vielh papèr blanquinejat damb caudea, quenon estarien mau entà un castèth ar estil deth vòste. Era senhora Magloirea esquiçat e arrincat tot eth papèr. Ath dejós i auie d’autes causes. En mènsalon, a on non i a mòbles, e que mos servís entà esténer era ròba derabugada, mesure quinze pès de naut e dètz-e-ueit d’ample; eth sòn solèr denaut, pintat en passat damb daurats e ara forra-borra coma en çò de vòste,ère caperat damb ua tela deth temps que siguec espitau. Plan, qu’aacoblaments deth temps des nòsti pairins. Mès eth mèn gabinet qu’ei ethque mos cau veir. Era senhora Magloire a desnishat, aumens dejós de dètzpapèrs apegadi es uns ath dessús des auti, pintures, que sense èster bones,son aumens suportables. Es ues representen a Telemaco armat cavalièrper Minerva; es autes representen ath madeish Telemaco en un jardin,qu’eth sòn nòm non posqui rebrembar, plan, a on es daunes romanesvenguien ua soleta net. Qué poiria dider-vos? Que i a romans, romanes(aciu ua paraula non comprensibla) e tota era sua acompanhada. Erasenhora Magloire n’a trèt tarlat de tot aquerò, e aguest ostiu vò apraiarquauques petites avaries e envernissar-lo tot de nauèth, e damb aqueròquedarà eth men quarto coma un vertadèr musèu.

En cornèr deth humarau a trapat tanben dues consòles de husta, mòdaanciana. Mos demanauen dus escots de sies liures entà tornar-les a


daurar; mès que vau mès e ei mielhor balhar aquerò as praubi; ath delà,son plan lèges e jo m’estimaria mès ua taula redona d’acajó.

Que sò tant erosa coma tostemp: Eth mèn frair ei tan brave! Tot çò qu’ales ac balhe as praubi e as malauts. Mos estam un shinhau estrets; eth paísei fòrça dolent en iuèrn, e ei de besonh hèr quauquarren pes que non anarren. Nosates èm lèu ben abrigades e ben alugades: ja vedetz que non eipòca causa.

Eth mèn frair qu’a es sòns costums pròpis e peculiars. Quan parle, ditzqu’un avesque li cau èster atau. Guardatz, que jamès barre era pòrta deracasa. Qui vò entre, e de seguit se bote en quarto deth mèn frair. Que noncranh arren, ne tansevolhe de nets. Qu’ei qu’aguest ei eth sòn valorparticular, coma ditz eth.

Non vò que jo cranha per eth, ne que tanpòc age pòur era senhoraMagloire. S’expause a tota sòrta de perilhs, e non vò que ne tansevolhesimulem que mo n’encuedam. Qu’ei de besonh saber-lo compréner.

Ges encara que ploigue; camine peth miei dera aigua; viatge en iuèrn.Non li cau pòur dera net, des camins sospechosi, ne des maus encontres.

Est an passar se n’anèc a pè eth solet entà un país de lairons. Non volecque nosates i anèssem. Siguec absent pendent quinze dies. Quan entornècnon l’auie arribat arren; se lo credie mòrt, mès gaudie de bona santat edidie: “Vaquí se com m’an panat”. E daurint ua maleta, mo’la mostrècplia de jòies dera catedrau d’Embrun, qu’es panaires l’auien entornat.

Aguest còp, en tornar, non podí mens que pelejar-lo un shinhau, encaraque tient compde de hè’c quan eth coche hège bronit pr’amor qu’arrés mosentenesse.

Pendent es prumèrs dies me didia a jo madeisha: “Non i a perilhs quel’arturen, ei terrible”, ara que ja i sò acostumada. Li hèsqui senhaus arasenhora Magloire entà que non lo contràrie. Que se risque coma tostemp.Jo me hèsqui a vier ara senhora Magloire, m’embarri ena mia cramba,prègui per eth e m’esclipsi. Que sò tranquila, pr’amor que me’n sai que sel’arribèsse bèth malastre serie aguest eth finau dera mia vida. Jo qu’anarèen cèu damb eth mèn frair e damb er avesque. Ara senhora Magloire l’acostat mès qu’a jo avedar-se ad aquerò que cridaue es sues imprudéncies.Mès ara que ja ei hèta ada eres. Amassa pregam, amassa auem pòur eamassa mos adormim. Eth diable poirie entrar ena casa e non traparie ad


arrés que lo shordèsse. E de vertat, se qué ei que podem crànher enaguesta casa? Que i a tostemp damb nosati quauquarrés qu’ei mès fòrtqu’eth. Eth diable poirà passar per era, mès Diu que l’abite.

E aquerò qu’ei pro entà jo. Eth mèn frair ara non li cau dider-me ne uasoleta paraula. Lo compreni sense parlar, e mos abandonam araProvidéncia.

Vaquí se com mos cau èster damb un òme qu’a quauquarren gran enatèsta.

L’è preguntat ath mèn frair es notícies que me demanèretz sus erafamilha de Faux. Ja sabetz qu’eth se’n sap de tot, e qu’a es sònsrebrembes, donques qu’ei tostemp un bon reialista. Es de Faux, que son uaanciana familha normanda, dera noblesa de Caen. Hè cinc cents ans que iauec un Raul de Faux, un Joan de Faux e un Tomàs de Faux, qu’èrennòbles, e un d’eri senhor de Roquefort. Eth darrèr siguec Guido EstebanAlexandre, ère mèstre deth camp, e hège quauqua causa mès damb esshivaus leugèrs de Bretanha. Era sua hilha Maria Loïsa se maridèc dambAdrian Carles de Gramon, par de França, coronèl dera garda francesa elòctenent generau dera armada. Que s’escriu Faux, Fauq e Faoucq.

Estimada senhora, recomandatz-me ath vòste sant parent eth cardenau,entà que m’age presenta enes sues oracions. Per çò dera vòsta estimadaSilvana qu’a hèt ben en non pèrder en escriuer-me es cuerts instants ques’està ath vòste costat. Qu’ei brava, trabalhe sivans es vòsti desirs,m’estime coma tostemps; qu’ei tot çò que desiri, e m’alègri peth rebrembeque me mane a trauèrs de vos. Era mia santat que non ei dolenta, e, ça quela, m’aflaquisqui cada còp mès. Adishatz: me manque ja eth papèr, em’obligue a dider-me adiu de vos: mil causes entà toti.

Baptistina.

P.D. Eth vòste nebodet qu’ei encantador; ager vedec passar un shivau,que l’auien botat genolhères, e preguntaue: “Qué ei çò qu’amie enespautes?” Qu’ei un gojat plan beròi. Eth sòn frairet cor pera cramba en tottirassar ua escampa vielha coma se siguesse un car, e cridant: “ Va! Va!”.

Coma se pòt veir per aguesta carta, aqueres dues santes hemnes sabienacomodar-se ar anament der avesque, damb aguesta intelligénciaparticulara des hemnes que comprenen ar òme mielhor qu’er òme ada ethmadeish. Er avesque de D… jos aquera mina moisheta e candida que jamès


se li remie, hège a viatges causes granes, atrevides e magnifiques, sense hèrveir que sabie se qué hège. Eres tremolauen, mès que lo deishauen hèr. Aviatges era senhora Magloire sajaue de hèr a notar bèra resistència perauança: jamès mentre, ne dempús deth hèt. Jamès lo distreiguien, netansevolhe damb ua paraula o un senhau, d’un acte qu’auie començat. Enbèri moments, sense qu’auesse besonh de didè’c, quan eth encara dilhèuauie consciéncia d’eth madeish, tan perfècta ère era sua simplicitat,comprenien es hemnes vagaments qu’actuaue coma avesque: alavetz quenon èren senon dues ombres ena casa. Lo servien passiuaments, e se lescalie desparéisher entà aubedir-lo, desparesihien. Sabien damb uaadmirabla delicadesa d’intint que cèrts suenhs pòden destorbar. Atau,enquia e tot credent-lo en perilh, comprenien, non dideria eth sònpensament, senon era sua natura, enquiath punt de non velhar per eth. Lofidauen a Diu.

Ath delà, Baptistina didie, coma venguem de liéger, qu’era fin deth sònfrair serie tanben era sua fin. Era senhora Magloire non ac didie, mès se’nsabie.


X.- Er avesque en preséncia d’ua lum desconeishuda.

En un temps un shinhau posterior ara data dera carta mentada enes linesprecedentes, hec ua causa que, sivans era votz publica ena ciutat, auie estatmès riscada e perilhosa qu’eth sòn passèg pera montanha infestada debandits.

Que i auie près de D…, en camp, un òme que viuie solet; aqueth òme,digam de seguit era espaventosa paraula, qu’ère un ancian convencionau7 ese cridaue G…

Se parlaue deth convencionau G… ena societat, damb ua sòrta d’orror.Un convencionau! Vos podetz imaginar ua fèra d’aguesta espècia? Aqueròse passaue en temps que toti se tutejauen, e que se didie: ciutadan. Aquethòme qu’ère lèu un monstre. Non auie votat era mòrt deth rei, mès lèu, lèuac auie hèt. Qu’ère lèu un regicida. Auie estat terrible. Sabi pas se com enatornada des princes legitims non s’auien hèt a vier ad aqueth òme entà untribunau prebostau. Que non l’aurien talhat eth cap, plan que òc; que moscau auer cleméncia; mès, aumens un despatriament perpetuau, uaexemplaritat, a tot darrèr… eca, eca. Qu’ère un atèu coma es d’abantes,coma tota era gent d’alavetz. Petòfies d’auques sus eth voltor.

Ère en realitat un voltor, G…? Òc, n’ère, se se lo jutjaue per çò qu’auie deforeno ena sua solitud. En non auer votat era mòrt deth rei, non auie estatcuelhut enes decrets de despatriament e auie pogut demorar-se en França.

S’estaue a tres quarts d’ora dera ciutat, luenh de quinsevolh abitatge,separat de quinsevolh camin, sabi pas en quin arrecès d’ua valsemisauvatja. Auie aquiu, se ditz, ua sòrta de camp, un horat, ua tuta. Ne unsolet vesin, ne tansevolhe caminaires. Dès que s’estaue en aquera val, ethcaminòu qu’amiaue ada eth s’auie caperat d’èrba. Se parlaue d’aqueth lòccoma dera casa deth borrèu.

Ça que la, er avesque pensaue e, de quan en quan, en tot guardar er orizonentath lòc qu’un grop d’arbes que senhalaue era val der ancianconvencionau, se didie entada eth: “Me calerie tier-li ua visita”.

Mès, mos ac cau cohessar, aguesta idia, a prumèr còp de uelh fòrçanaturau, se l’acodie, dempús d’un moment de reflexion, coma estranha,impossibla e lèu repugnanta. Pr’amor que, ath hons, participaue deraimpression generau, e eth convencionau l’inspiraue, sense saber se per qué,

7 Un des 749 membres qu’integrèren era Convencion nacionau.


aguest sentiment qu’ei coma era termièra der òdi, e qu’exprimís tanperfèctaments era paraula repulsion.

Totun, era ronha der anhèth li cau aluenhar ath pastor? Non. Mès, quinanhèth!

Eth brave avesque qu’ère perplèx; quauqui viatges se filaue de cap adaguest lòc, mès dempús hège repè.

Un dia, a tot darrèr, s’escampilhèc eth rumor ena ciutat de qué ua espèciade pastoret que servie ath convecionau G… en sòn abitatge, auie anat acercar a un mètge, qu’eth vielh marrit se morie, qu’era paralisi s’auieapoderat d’eth e que non passarie era net. “Gràcies a Diu!”, higien quauquiuns.

Er avesque cuelhec era cròça, se botèc eth sòn pardessús pr’amor qu’erasua sotana ère fòrça rosigada, coma ja auem dit, e tanben per çò deth ventdera net, que non se tardarie a lheuar-se, e partic.

S’acogaue eth solei, e lèu tocaue ar orizon quan er avesque arribèc en lòcexcomunicat, en tot saber-se’n peth batanar un shinhau rapid deth còr quese trapaue près dera tuta dera fèra. Sautèc ua trencada, trauessèc un clausa,pugèc ua escala, entrèc en un barratge, hec quauqui passi atrevidaments, ede pic, ath hons d’un camp èrm, darrèr d’un matarràs pro creishut, aubirècera cavèrna.

Qu’ère ua caseta baisha, prauba, petita e neta, damb ues arradimères enafaçada.

Dauant dera pòrta, en un vielh fautuh d’arròdes, fautulh vertadèramentsde campanhard, i auie un òme peublanc qu’arrie guardant ath solei.

Près der ancian seigut, se trapaue un joen, eth pastoret, que li hège a vierar ancian un veire de lèit. Tant qu’er avesque guardaue ar ancian, aguestlheuèc era votz:

- Gràcies, didec, que ja non me cau arren mès.

E eth sòn arridolet se separèc deth solei, entà tachar-se en pastoret.

Er avesque auancèc. Per çò deth bronit que hège en caminar, eth vielh,seigut tau qu’ère, virèc eth cap, e eth sòn ròstre miralhèc tota era suspresaque se pòt auer dempús ua longa vida.

- Dès que demori aciu, aguest ei eth prumèr còp qu’entre ua visita enamia casa. Qui ètz, cavalièr?


Er avesque responec:

- Me cridi Bienvenú Myriel.- Bienvenú Myriel! Qu’è entenut prononciar aguest nòm. Seratz, vos,

aguest qu’eth pòble cride monsenhor Bienvenú?- Que sò jo.

Er ancian higec damb un arridolet:

- En aguest cas, qu’ètz eth mèn avesque.- Un shinhau.- Entratz, senhor.

Eth convencionau estenec era man entar avesque, mès aguest non lacuelhec, en tot limitar-se a díder:

- M’alègri fòrça de veir que m’auien enganhat. Qu’ei vertat, nonsemble que sigatz malaut.

- Senhor, repliquèc er ancian, que me vau a guarir deth tot. Hec uapausa e higec: Me morirè en tres ores. Dempús, seguic: que sò un shinhaumètge, e me’n sai se com s’aprèsse era darrèra ora. Ager solet auia es pèshereds, aué eth hered a pujat enquias jolhs, ara lo senti que vie entaracintura, quan arribe en còr, acabarè. Be n’ei de polit eth solei, vertat? È ditque m’amièssen aciu pr’amor de dirigir ua darrèra guardada as causes. Queme podetz parlar, eth parlar non me canse. Qu’auetz hèt ben de vier a tier-liua visita a un òme que va a morir-se. Ei bon qu’en aguest moment ajatestimònis. Cadun qu’a es sues tisses; jo que m’auria estimat mès arribarenquiar auba, mès a penes me rèsten tres ores. Serà de nets. E, de vertat,qu’ei parièr! Morir qu’ei ua causa plan simpla. Non s’a besonh dethmaitin entad aquerò. Plan, donc: morirè de nets.

Er ancian se virèc entath pastor.

- Vè-te’n tath lhet, li didec. As velhat tota era net passada; que deusèster cansat.

Eth joen entrèc ena cabana.

Er ancian lo seguie de uelh, e higec coma parlant damb eth madeish:

- Mentre eth dòrm, morirè; es dus sauneis, que pòden hèr un bonvesiat.

Er avesque que non ère esmoigut coma semble que n’aurie d’èster. Quenon credie sénter a Diu en aquera manèra de morir. Ac dideram tot, perque


es petites contradiccions des còrs grani les cau èster indicades coma esautes; eth, qu’en escadences se n’arrie de vertat dera sua granesa, setrapaue un shinhau herit de non èster cridat monsenhor, e damb eratemptacion de replicar: “Ciutadan”. L’assautèc un caprici de grossièrafamiliaritat, plan soent en mètges e prèires, mès qu’en eth non ère abituau.A tot darrèr, aqueth òme, aqueth convencionau, aqueth representant dethpòble, auie estat un poderós dera tèrra; per prumèr còp ena sua vida, dilhèu,er avesque se sentec de mala encolia.

Eth convencionau, ça que la, lo campaue damb modèsta cordialitat, qu’enera dilhèu s’aurie pogut aubirar era umilitat que tan ben s’està quan un eiprès de covertir-se en povàs.

Er avesque, ath sòn torn, maugrat que normauments se sauvaue dethcuriosèr, que, sivans eth, ère plan près ara ofensa, non podie mensqu’examinar ath convencionau damb ua atencion que, en non auer era suaorigina ena simpatia, probablaments l’aurie repotegat era sua consciénciarespècte de quinsevolh aute òme. Un convencionau li costaue de bèramanèra er efècte d’un òme dehòra dera lei comuna, e enquia e tot dehòradera lei dera caritat.

G…, tranquil, damb eth cap dret e era votz vibranta, ère un d’aguestigrani octogenaris, que son era admiracion deth fisiològ. Era revolucion acompdat a fòrça d’aguesti òmes restacadi ara sua epòca. Se vedie es’endonviaue en aqueth ancian ar òme de pròva. Tan près ath sòn finau,auie sauvat toti es sòns movements e gèsti d’ua salut perfècta. Qu’auie ensòn còp de uelh clar, en sòn accent fèrm, en sòn robust movementd’espatles, quauquarren entà desconcertar ara mòrt. Azrael, er àngelmahometan deth sepulcre, qu’aurie hèt repè e aurie creigut ques’enganhaue de pòrta. G… semblaue morir perque volie. Que i auie libertatena sua agonia. Solet es cames èren immobiles. Es pès èren mòrts e hereds,mès eth cap viuie damb tot eth poder dera vida e campaue damb plialuciditat. G… se retiraue en aguest grèu moment ath rei deth condeorientau, de carn ena part superiora, de marme de miei còs entà baish.

Qu’auie aquiu ua pèira. Er avesque se seiguec en era. Er exòrdi siguec exabrupto.

- Vos feliciti, didec a manèra de repotec, donques que, a tot darrèr, nonauetz votat era mòrt deth rei.


Eth convencionau non semblèc notar er amargant sens amagat enesparaules: “a tot darrèr”; mès er arridolet auie despareishut deth sòn ròstreen contestar:

- Senhor, non me felicitetz tan lèu: qu’è votat era fin deth tiran.

Qu’ère aqueth er accent austèr ena preséncia der accent sevèr.

- Qué voletz díder?, repliquèc er avesque.- Voi díder qu’er òme a un tiran: era ignorància. E jo è votat era fin

d’aguest tiran, que gète era faussa autoritat en sòrta dera autoritat ques’empare en çò de vertadèr. Er òme que non a d’èster governat senon perasciéncia.

- E pera consciéncia, higec er avesque.- Qu’ei madeish. Era consciéncia ei era quantitat de sciéncia innata

qu’auem en nosati madeishi.

Monsenhor Bienvenú escotaue, un sinhau estonat, aqueth lengatge tan nauentada eth.

Eth convencionau seguic:

- Per çò de Loís XVI, non votè era sua mòrt. Que non me creigui dambeth dret d’aucir a un òme, mès me senti damb eth déuer d’exterminar ethmau. È votat era fin deth tiran; ei a díder, era fin dera prostitucion entarahemna, era fin dera esclavitud entar òme, era fin dera ignorància entathmainatge. È votat era fraternitat, era concòrdia, era auròra. È apuat eraqueiguda des copacaps e des errors. Er esbauçament des uns e des autiprodusís era lum. Nosati auem hèt a quèir eth vielh mon; e aguest vielhmon, gèrla de misèries, en vessar-se sus eth gènre uman, s’a convertit en uaurna d’alegria.

- D’alegria non pura, didec er avesque.- Poiríetz díder d’alegria trebolada; e auem dempús d’aguesta fatau

arreculada entad açò passat, que se cride 1814, alegria estavanida. Ai!, èraòbra qu’ère incompleta, que i sò d’acòrd; auem esbauçat er ancian regimenes hèts: non l’auem pogut suprimir complètaments enes idies. Que non eipro destruir es abusi; mos cau modificar es costums. Era mòla ja nonexistís, mès eth vent que la botjaue encara seguís bohant.

- Qu’auetz esbauçat. Esbauçar que pòt èster util; mès jo mensfidi d’unesbauç qu’en eth ei barrejada era colèra.


- Eth dret qu’a era sua colèra, senhor avesque. Ça que la, se digue çòque se digue, era Revolucion francesa ei eth pas mès gran balhat peth gènreuman dès era arribada de Jesucrist. Progrès incomplèt, d’acòrd, mèssublim. Qu’a trèt totes es inconegudes sociaus, a adocit es anims, apadegat, illustrat: a hèt córrer sus era tèrra torrents de civilizacion. EraRevolucion francesa ei era consagracion dera umanitat.

Er avesque non podec mens que gasulhar:

- Òc? E eth 93?

Eth convencionau se quilhèc en sòn sèti damb ua solemnitat lèu lugubra, een tant qu’un moribond pòt exclamar, exclamèc:

- Ò!, que ja a campat eth 93! Demoraua aguesta paraula. Pendent milcinc cents ans s’a estat en tot formar ua broma; ath cap de quinze ans aesclatat era tronada, e vos hètz causa contra er pericle.

Er avesque sentec, sense cohessà’c, dilhèu, que quauquarren en eth auieestat herit. Totun, se tenguec fòrça ben, e repliquèc:

- Eth jutge parle en nòm dera justícia: eth prèire parle en nòm derapietat, que non ei senon ua justícia mès nauta. Un pericle que non deujamès enganhar-se.

E higec guardant fixaments ath convencionau:

- Loís XVII?

Eth convencionau estenec era man e cuelhec eth braç der avesque.

- Loís XVII? Veigam. Per qui ploratz? Peth mainatge innocent?Alavetz, plan, jo que plori damb vos. Ei peth mainatge reiau? Vosdemanarè que reflexionetz. Eth frair deth bandit Cartucho, mainatgeinnocent, penjat des eishères ena plaça de Grève enquia qu’eth suplici licostèsse era mòrt, peth solet crim d’èster frair de Cartucho, que non ei entàjo mens digne de pietat qu’er arrèhilh de Loís XV, mainatge innocentmartirizat ena tor deth Temple, peth solet crim d’auer estat arrèhilh de LoísXV.

- Senhor mèn, didec er avesque, non me shaute era proximitat entrecèrts nòms.

I auec un moment de silenci; er avesque lèu se n’empenaïe d’auer venguta tier-li ua visita ath convencionau, e totun, se sentie vaga e estranhamentsesmoigut. Eth convencionau seguic:


- A, senhor prèire! Non vos shaute era aspror dera vertat. Cristl’estimaue. Cuelhie un soriac e netejaue eth temple. Eth sòn soriac plen derelampits qu’ère un rude mentòr de vertats. Quan sorrisclaue: Siniteparvulos, que non hège diferéncies entre es mainatges. Non s’aurieincomodat perque eth delfin de Barrabàs auesse estat code damb code dambeth delfin d’Eròdes. Senhor, era innocéncia qu’a era sua corona en eramadeisha. Era innocéncia non guanhe arren damb èster nautor. Autantd’augusta ei rosigada, coma convertida en flor de lis.

- Ei vertat, didec er avesque damb votz baisha.- Persuti, didec eth convencionau G… Qu’auetz nomentat a Loís

XVII. Vam a veir: plorem per toti es innocents, per toti es martirs, per toties mainatges; madeish pes de naut que pes de baish: d’acòrd. Mès, alavetzmos cau remontar mès enlà deth 93; e es nòstes lèrmes an de començarabantes de Loís XVII. Plorarè pes hilhs de toti es reis damb vos, damb eracondicion de qué vos ploretz damb jo per toti es hilhs deth pòble.

- Que plori damb vos, didec er avesque.

Se hec un nau silenci. Eth convencionau siguec qui lo trinquèc. Se lheuècen to apuar-se sus un braç, cuelhèc entre eth pòdo e er guinhaire era suacaròla, coma se hè maquinauments quan s’interrògue e quan se jutge, einterpelèc ar avesque damb ua guardada plia de totes es angónies deraagonia. Que siguec aquerò lèu ua explossion.

- Hè fòrça temps qu’eth pòble patís; e, ath delà, que non ei soletaquerò; per qué vietz a preguntar-me e a parlar-me de Loís XVII? Jo quenon vos coneishi. Dès que sò en aguest país demori en aguest arrecès, sensegésser jamès d’aciu, sense veir ad arrés senon ad aguest gojat que meservís. Eth vòste nòm, ei vertat, qu’a arribat enquia jo confusaments, e,m’ac cau díder, non pas mau prononciat. Mès aquerò non vò díder arren. Espersones adreites an tantes manères de hèr-se lòc entre eth pòble! Aprepaus, non è entenut eth bronit dera vòsta veitura; que l’auretz deishat,plan que òc, darrèr dera clausa, aquiu delà en horcalh deth camin. Que nonvos coneishia, è dit; m’auetz responut qu’èretz avesque; mès aquerò quenon me mòstre arren sus era vòsta persona morau. En resumit, que torni arepetir era mia pregunta: se qui ètz? Un avesque, ei a díder un prince deraGlèisa, un d’aguesti òmes dauradi, blasonadi, rics, qu’an fòrça prebendes,bona taula, gran nombre de familhars e sirvents; mès aquerò, o me ditzmassa causes o non me’n ditz cap: aquerò non m’illustre sus eth vòste valor


intrinsec e essenciau, sus vos, que vietz damb era pretension probabla dehèr-me a vier era sabença. A qui parli? Qui ètz?

Er avesque joquèc eth cap e didec:

- Vermis sum.- Un vèrme en carròça!, gasulhèc eth convencionau.

Qu’ère eth torn deth convencionau d’èster capinaut, e eth der avesqued’èster umil.

Er avesque repliquèc damb doçor:

- Que sigue çò que volgatz, senhor mèn. Mès didetz-me, se com ethmèn coche, qu’ei a dues canes darrèr des arbes, se com era mia bona taula,e es mèns familhars e sirvents demòstren qu’era pietat non ei vertut, qu’eracleméncia non ei un déuer, e que 93 non siguec inexorable.

Eth convencionau se passèc ua man peth front coma entà hèr enlà uabroma.

- Abantes de responer-vos, didec, vos demani que me perdonetz.Vengui de cométer ua fauta, senhor avesque. Ètz ena mia casa, ètz eth mènòste; me cau auer-vos cortesia. Discutitz es mies idies e jo me cau limitar-me a rebàter es vòstes rasonablaments. Es vòstes riqueses e es vòsti gòisson auantatges qu’è sus vos ena discussion, mès que non serie bon servir-me d’aguestes armes. Vos prometi, donc, non tornar-les a tier.

- E jo vos ac arregraïsqui, didec er avesque.

G… repliquèc:

- Tornem entara explicacion que me demanàuetz. A on èrem? Qué medidíetz? Que 93 a estat inexorable?

Eth convencionau començaue a sénter sanglots: era asma dera agonia quese barrege damb es darrères alendades, li bracaue era votz. Ça que la, senotaue encara enes sòns uelhs era perfècta luciditat dera sua intelligéncia.Seguic:

- Digam encara quauques paraules. Dehòra dera Revolucion, que,cuelhuda en sòn ensems, ei ua immensa afirmacion umana, 93, ai!, qu’ei uacòpia. Vos semble inexorable; mès, e tota era monarquia, senhor avesque?Carrier qu’ei un bandit; mès quin nòm l’autrejatz a Montrevel? JoudanTalhacaps ei un monstre, mès que non tant coma eth marqués de Louvois.Planhi a Maria Antonieta, archiduquesa e reina, mès tanben m’inspire


pietat aquera prauba hemna ugonauta qu’en 1685, en temps de Loís ethGran, siguec estacada, despolhada enquiara cintura, en un pau, e eth sònhilh mantengut a ua cèrta distància: eth pièch dera mair s’aumplie de lèit eeth sòn còr d’angónia, e eth mainatge ahaimat e esblancossit agonizaue ecridaue. E eth borrèu li didie ad aquera hemna, mair e hilhuquèra:“Abjura!”, en tot balhar-li a escuélher entre era mòrt deth sòn hilh e eraabjuracion. Qué ne didetz d’aguest suplici de Tantalo aplicat a ua mair?Vau a resumir, o mielhor dit, vau a acabar: Qu’è massa bon jòc; ath delà,me morisqui.

E deishant de guardar ar avesque, eth convencionau acabèc eth sònpensament damb aguestes tranquilles paraules:

- Òc, es brutalitats deth progrès se criden revolucion. Mès quan anacabat s’arreconeish qu’eth gènre uman a estat mautractat, mès a auançat.

Eth convencionau ne tansevolhe sabie que venguie de cuélher ar assautera ua darrèr era auta totes es trencades interiores der avesque. Sonque nerestaue ua, e d’aguesta trencada, recors suprèm dera resisténcia demonsenhor Bienvenú, gesseren aguestes frases qu’en eres campèc tota erarudesa deth començament dera convèrsa:

- Eth progrès li cau creir en Diu. Eth ben non pòt auer un servidorimpiu. Ei mau amiaire deth gènre uman aqueth qu’ei atèu.

Eth vielh representant deth pòble non responec; s’estrementic; guardècentath cèu, e ua lèrma gessec lentaments des sòns uelhs. Quan es paupetessigueren plies, era lèrma baishèc, en tot quèir ath long dera livida caròla, eeth moribond didec lèu quèquejant, baish e coma parlant damb ethmadeish, era guardada perduda ena prigondor deth firmament.

- Ò, tu! Ò, ideau! Solet tu existisses!

Er avesque experimentèc coma ua sòrta d’inexplicabla emocion.

Se hec ua pausa; er ancian quilhèc un dit entath cèu, e higec:

- Er infinit existís. Ei aquiu. S’er infinit non auesse un jo, eth jo serieeth sòn limit: non serie infinit; en d’autes paraules, non existirie. Mèsexistís: per tant i a un jo. Aguest jo der infinit qu’ei Diu.

Eth moribond auie prononciat aguestes darrères paraules en votz nauta edamb era estrementida der extasi, coma se vedesse a quauquarrés. Quanacabèc de parlar, es sòns uelhs se cluquèren: aqueth esfòrç que l’auie


acabat complètament. Qu’ère evident qu’auie viscut en ua menuta espòques ores que li restauen. Çò que venguie de díder l’auie apressat entaramòrt; er instant suprèm, que s’apressaue.

Er avesque ac comprenec; eth temps pressaue: auie vengut aciu comaprèire; dera extrèma heredor auie passat per grads entà ua extrèmaemocion; guardèc aqueri uelhs barradi; cuelhec aquera man vielha, arropidae gelada, e s’inclinèc entath moribond.

- Aguesta ora, didec, qu’ei era ora de Diu. Non credetz que serie uapena que mos auéssem trapat en vaganaut?

Eth convencionau dauric es uelhs: ua gravetat, qu’en era i auiequauquarren d’ombra, se diboishèc en sòn ròstre.

- Senhor avesque, didec damb ua lentor que dilhèu mès venguie deradignitat dera amna que der aflaquiment des fòrces fisiques, è passat era miavida ena meditacion, en estudi e ena contemplacion. Auia seishanta ansquan eth mèn país me cridèc e m’ordenèc que me calèssa enes sòns ahèrs.Aubedí. Que i auie abusi: les combatí. I auie tiranies: les esbaucè. Auiedrets e principis: proclamè es uns e cohessè es auti. Eth territòri qu’èreinvasit: lo defení. França ère menaçada: l’aufrí eth mèn pièch. Non èra ric esò praube. Qu’è estat un des patrons der Estat: es caishes des bancs èrenplies d’argent e d’aur, enquia tau punt que siguec de besonh emparar esparets, lèu pròches a estarnar-se damb eth pes des metaus preciosi; ementretant, jo minjaua en carrèr der Arbe Sec a rason de vint-e-dus sòuseth cubèrt. È ajudat as oprimits, è aleugerit as que patien. È esbocinat ethlinçò der autar, mès qu’a estat entà bendar es herides dera patria. Èsostengut tostemp era marcha progressiua deth gènre uman de cap ara lume è resistit quauqui viatges es progrèssi crudèus. En escadences, è protegitas mèns pròpis adversaris, as vòsti amics. Que i a en Peteghem, en Flandes,en madeish lòc qu’es reis merovingis auien eth sòn palai d’ostiu, unconvent d’urbanistes, era abadia de Santa Clara de Beaulieu, que sauvè en1795. È complit eth mèn déuer sivans es mies fòrces, e è hèt tot eth benqu’è pogut. A maugrat d’aquerò è estat amiat e vengut, perseguit,calomniat, ridiculizat, acarnissat, maudit e proscrit. Ja de hè fòrça ans, amaugrat des mèns peus blanqui, senti e coneishi que fòrça persones crenauer sus jo eth dret de menspredar-me; entara prauba massa ignoranta eramia cara ei era d’un condamnat, e accèpti, sense auer en òdi ad arrés, er


isolament der òdi. Ara qu’è ueitanta sies ans e me vau a morir. Qué ei çòque me voletz demanar?

- Er amic, didec er avesque, vos demane que sarrètz era sua man, ethprèire vos balhe era sua benediccion.

Quan er avesque lheuèc eth cap, eth ròstre deth convencionau auie agarratua mina reauments augusta; venguie d’expirar.

Er avesque entornèc ena sua casa prigondaments calat non se sap en quinipensaments; e passèc tota era net en oracion.

A compdar d’aqueth moment redoblèc era sua trendesa e era suafraternitat damb es praubi e damb es que patissen.

Quinsevolh allusion ad “aqueth vielh maudit de G…” lo hège a quèir enua prigonda e singulara meditacion. Arrés podie díder qu’eth pas d’aquethesperit dauant deth sòn, e eth reflèx d’aquera grana conciència sus era suaconsciéncia non auie influit un shinhau ena sua proximitat ara perfeccion.

Aquera “visita pastorau” siguec, plan que òc, ocasión de petòfies eparlòtes enes cercles dera ciutat.

- Ei dilhèu eth lòc d’un avesque eth cabeç de tau moribond?Evidentaments aquiu non se podie demorar cap conversion. Toti aguestirevolucionaris son relapsi. E alavetz, entà qué anar-i? Qué li calie hèraquiu? Dilhèu ei qu’auie un gran curiosèr de veir se com se hège a vier uaamna eth diable.


XI.- Ua restriccion.

S’enganharie qui volesse dedusir d’aquerò que monsenhor Bienvenú ère“un avesque filosòf” o “un prèire chovinista”. Eth sòn encontre, çò que lèupoiríem cridar era sua conjuncion, damb eth convencionau G…, li costècua sòrta d’admiracion que lo hec mès umil encara, mès que non passècd’aciu.

Encara que monsenhor Beinvenú non auie estat jamès un òme politic,dilhèu ei aguesta era escadença d’indicar, plan ara leugèra, quina siguec erasua actitud enes eveniments d’alavetz, en to supausar que monsenhorBeinvenú pensèsse bèth còp en tier ua actitud.

Anem quaqui ans endarrèr.

Pòc temps dempús deth nomentaments de M. Myriel entar episcopat, eremperaire lo hec baron der Emperi ath còp qu’a fòrça d’auti avesques.Arribèc era preson deth Papa, coma sabem, ena net deth 5 ath 6 dejunhsèga de 1809: e en aguesta escadença monsenhor Myriel siguec cridatper Napoleon entath sinòde des avesques de França e d’Italia convocat enParís. Eth sinòde se celebrèc en Nòsta Senhora, en tot amassar-se perprumèr còp eth 15 de junh de 1811 jos era presidéncia deth cardenau Fesch;e M. Myriel siguec un des nauanta cinc avesque que i acodiren; mès soletassistic en ua session, e en tres o quate conferéncies particulares. Avesqued’ua diocèsi montanhenca, demorant tan près dera natura, ena rusticitat eena nudesa, semblaue coma s’aportèsse ad aqueri eminents personatgesidies que cambiauen era temperatura dera assemblada. S’entornèc pland’ora entà D… Li preguntèren sus aquera sobtada tornada, e responec:

- Les shordaua; que les entraue de jo er aire deth dehòra, e lescostaue er efècte d’ua pòrta dubèrta.

Un aute còp didec:

- Se qué voletz? Aqueri monsenhors son princes, e jo non sò qu’unpraube avesque de pòble.

Eth hèt ei que non auie agradat. Entre d’autes causes estranhes, se l’auieescapat díder ua net, en trapar-se ena casa d’un des collègues mèsqualificadi:

- Be ne son de polidi es relòtges! Quini tapissi mès beròis! Quinesliurèes mès luxuoses! Que deu èster aquerò quauquarren fòrça inoportun.Ò!, Non voleria possedir totes aguestes causes superflues, donques que me


semblarie que me cridauen de contunh ena audida: “Que i a persones qu’anhame! I a persones que an hered! I a praubi! I a praubi!”

Didem-ac, encara que sigue de passa: non serie un òdi intelligent er òdiath luxe, pr’amor qu’implicarie er òdi as arts. Totun, enes òmes de glèisa,dehòra dera representacion e des ceremònies, eth luxe ei ua fauta. Quesemble revelar traits pòc caritatius. Un prèire opulent qu’ei un contrasentit;eth prèire li cau èster ath cant des praubi. Pòt bèth un èster dia e netheregant es misèries, totes es misèries, toti es malastres, totes esindigéncies, sense hèr-se a vier sus eth madeish un shinhau d’aguesta santamisèria, coma eth povàs deth trabalh? Se pòt imaginar a un òme que sigueprès d’un brasèr e que non sente calor? I a un obrèr que trabalhe sense pòsaen ua harga e que non age ne un solet peu usclat, ne ua ungla ennerida, neua gota de sudor, ne ua tralha de cendre en ròstre? Era prumèra pròva decaritat en prèire, en avesque mès que mès, qu’ei era prauvetat.

Aquerò ère çò que pensaue sa illustrissima er avesque de D…

E plan que òc, non mos auem de creir que particepèsse en cèrti puntsdelicadi de çò que cridaram “es idies deth sègle”.

Se barrejaue plan pòc enes discussion teologiques deth moment, esauvaue silenci enes questions que son implicadi era Glèisa e er Estat; mèsse se l’auesse pressat, mos semble que, mèsalèu, se l’aurie trapatultramontan que gallican.

Coma que hèm un retrait, e non volem amagar arrem, mos cau díder quesiguec glaciau entà Napoleon quan declinèc. Dempús 1813 s’ahigec, obalhèc era sua aprovacion, a totes es manisfestacions ostils ar emperaire.Non lo volec veir quan entornèc dera isla d’Elba, e s’abstenguec de manarque se hessen pregàries ena sua diocèsi, per emperaire, pendent es CentDies.

Ath delà dera sua fraia, era senhoreta Baptistina, qu’auie dus frairs: er ungenerau, er aute prefècte. As dus les escriuie soent. Siguec rigorós dambeth prumèr, pr’amor qu’en èster encargat d’un comandament en Provença,ena epòca deth desbarcament de Cannes, se botèc ath cap de mil dus centsòmes e perseguic ar emperaire coma se volesse deishar-lo escapar. Era suacorrespondéncia siguec mès afectuosa damb er aute frair, ancian prefècte,òme brave e digne que viuie en París, ja retirat, en ua casa deth carrèrCasette.


Mosenhor Bienvenú auec, donc, era sua ora d’esperit de partit, era sua orad’amarum, era sua broma. Era ombra des passions deth moment semiralhèc sus aquera amna grana e afabla, ocupada solet enes causesetèrnes. De vertat, semblable òme aurie meritat non auer opinionspolitiques. Que non s’a d’interpretar mau eth nòste pensament; nonconfonem çò que se cride “opinions politiques” damb era grana aspiracionde progrès, damb era sublima fe patriotica que li cau èster enes nòsti dies econstituir eth hons de tota intelligéncia generosa.

Sense apregondir en questions que solet tanhen indirèctaments er ahèrd’aguest libre, que didem simplaments aquerò. Aurie estat polit quemonsenhor Bienvenú non auesse estat reialista: qu’era sua guardada nons’auesse separat ne un solet instant d’aguesta contemplacion serena qu’enera se ven irradiar distintaments, per dessús des simulacions e des òdisd’aguest mon, per dessús des va-e-veni tempestuosi des causes umanes,aguestes tres lums pures: era Vertat, era Justícia, era Caritat.

Autanplan acceptant que Diu non auie creat a monsenhor Bienvenú entàcargues politics, auríem comprenut e admirat en eth era protèsta en nòmdeth dret e dera libertat: era oposicion capinauta, era resisténcia perilhosa ejusta a Napoleon omnipotent; mès aquerò que mos shaute respècte as quepugen, mos desenguste respècte as que baishen. Mos shaute eth combatmentre i a perilh en eth, e en tot aguest cas, solet es combatents deraprumèra ora an eth dret a èster es exterminadors dera darrèra. Eth que non aestat un temardut acusador pendent era prosperitat, li cau carar dauant eracatastròfa. Eth denonciador der èxit qu’ei eth solet legitim justicièr deraqueiguda. Per çò que hè a nosati, quan era Providéncia se barrege en ahèr eherís, deisham hèr.

Es eveniments de 1812 comencen a desarmar-mos. En 1813 era covardarompedura deth silenci d’aqueth còs legislatiu, encoratjat pes catastròfes,deuie indignar, e ère ua fauta aplaudir-la. En 1814, duant d’aquerimariscaus que hègen traïcion, dauant d’aqueth senat que passaue d’uahanga ena auta, en tot escarnir dempús d’auer divinizat, dauant d’aqueraidolatria que viraue era esquia e escopie ar idòl, qu’ère un déuer virar ethcap e abaishar era vista. En 1815, quan se quilhauen en aire es suprèmsdesastres, quan França sentie era misteriosa estrementida dera sua sinistraproximitat, quan ja vagaments se podie aubirar eth Waterloo dubèrt dauantde Napoleon, es adolorides aclamacions dera armada e deth pòble ath


condamnat peth destin, que non auien arren de risibles; e deishant de cornèrath despòta, un còr coma eth der avesque de D… non auie d’auerdesconeishut çò qu’auie d’august e d’esmovent en estret abraç d’ua grananacion e d’un gran òme, dat e recebut ath bòrd der abisme.

Dehòra d’aquerò, ère e siguec er avesque de D… just en tot, vertadèr,equitatiu, intelligent, umil e digne, benefic e benevòl, que tanben ei ua sòrtade benfasença. Qu’ère un prèire, un sabent e un òme. Mès mos cau díder,autanplan en aguesta opinion politica que viem de repotegar-li e qu’èmprèsti a jutjar lèu tostemp damb severitat, qu’ère tolerant e aisit, dilhèu mèsqu’es madeishi que lo censuram.

Eth portièr dera casa der Ajuntament auie estat botat en aqueth cargue peremperaire. Qu’ère un ancian sergent dera vielha garda, legionarid’Austerlitz, mès bonapartista qu’era agla. Aqueth praube diable deishaueanar en cada moment, e sense pensar, paraules qu’es leis d’alavetzqualificauen de paraules sedicioses. Dès qu’eth perfil imperiau auiedespareishut dera legion d’aunor, jamès se vestie cossent ara ordenança,coma didie eth, pr’amor de qué non li calesse botar-se era sua crotz. Auietrèt, eth madeish, devòtaments, era efigia imperiau dera crotz que Napoleonl’auie autrejat, çò qu’auie produsit un trauc ena decoracion, que non voleccaperar damb arren. “Abans morir, didie, qu’amiar sus eth mèn còr es tresgrapauds”. Se trufaue en votz nauta de Loís XVIII: “Vielh, gotós, didie,damb cauces d’anglés; anatz-vo’n entà Prusia damb era vòsta barbeta decraba”, en tot considerar-se erós per poder arremassar damb era madeishaimprecacion es dues causes que mès corauments aborrie: Prusia eAnglaterra.

Fin finau, arribèc a tant que perdec eth sòn cargue. Se demorèc sense pan,ath miei deth carrèr, damb era sua hemna e es sòns hilhs. Er avesque locridèc, lo pelegèc damb doçor e lo nomentèc portièr dera catedrau.

En nau ans, a truca de santes accions e d’afables manères, monsenhorBienvenú auie aumplit era ciutat de D… d’ua sòrta de veneracion trenda efiliau. Enquia e tot era sua conducta respècte a Napoleon li siguecacceptada, e tacitaments perdonada peth pòble, brava e fèbla vegadaqu’adoraue ath sòn emperaire, mès qu’estimaue ath sòn avesque.


XII.- Solitud de monsenhor Bienvenú.

Que i a lèu tostemp ar entorn d’un avesque ua còlha de clergadets,madeish qu’ar entorn d’un generau i a un revolum d’oficiaus. Aguesti sones qu’eth brave e simple Sant Francés de Sales cride, sabi pas a on, “prèireslenguts”. Quinsevolh carrèra, qu’a es sòns aspirants, que naturaumentsformen era acompanhada des qu’an arribat a tèrme. Que non i a poder quenon age era sua acompanhada, ne fortuna que non age era sua cort. Escercaires der avier hormiguègen ar entorn deth present esplendid. Totametropòli qu’a eth sòn estat major, tot avesque, un shinhau influent, amieath sòn darrèr ua volada de querubins seminaristes que hèn era ronda esauven er orde en palai episcopau, e monten era garda ar arridolet de saillustrissima. Agradar a un avesque qu’ei botar eth pè en estriu entà unsubdiaconat. Qu’ei de besonh hèr eth camin; er apostolat non mensprède escanongies.

Atau coma en d’auti mestièrs i a cargues auantatjosi, ena Glèisa i a bonesmitres. Aguestes les tien avesques que se hèn ben damb era cort; rics, dambrendes, escarrabilhats, acceptadi peth mon, que, plan que òc, saben pregar,mès que tanben saben demanar; pòc escrupulosi de qué ua diocèsi hèsqued’avantcramba ara sua persona; ligams d’union entre era sacristia e eradiplomàcia; mèsalèu clèrgues que prèires; mèsalèu prelats qu’avesques:Erós eth que s’aprèsse ada eri!

Coma que son gent de crèdit, hèn ploir ath sòn entorn, sus es servidorssollicits e sus es favorits, e sus tota aguesta joenesa que sap agradar, esbones parròquies, es prebendes, es archidiaconats, es caperanies e escanongies, tant qu’arriben es dignitats episcopaus. En auançar eri madeishi,hèn a progressar as sòn satellits: qu’ei cadun d’eri un sistèma solar enmarcha. Eth sòn esplendor miralhe sus era sua acompanhada; era suaprosperitat se distribuís entre es sòns protegidi en bones promocions e bonicargues. Guaire màger ei era diocèsi deth patron, màger ei era parròquiadeth favorit; e dempús, entà Roma per quinsevolh causa. Un avesque quesap arribar a èster arquevesque, un arquevesque que sap arribar a cardenau,vos hè a vier coma conclavista; entratz ena Ròta; auetz eth pali; vos vedetzhèt auditor, crambèr, monsenhor. Dempús, dès era illustrissima araeminencia non i a qu’un pas, e entre era eminéncia e era santetat non i asenon eth hum d’un escrutinh. Quinsevolh bonet pòt soniar damb era tiara:


eth prèire ei enes nòsti dies eth solet òme que pòt regularaments arribar aèster rei, e quin rei!, eth rei suprèm!. Atau, donc, quin plantolièr d’aspirantsen un seminari! Guairi mainatges de còr, roiencs, guairi joens presbitèrsamien en cap eth cantre dera leitèra! guaire aisidaments era ambicions’amague jos eth nòm de vocacion, de bona fe dilhèu, e enganhant-se adaera madeisha, candida coma ei!

Monsenhor Bienvenú, umil, praube, particular, non se compdaue entre esbones mitres. Qu’ère aquerò visible ena complèta abséncia de clèrguesjoeni que se notaue ath sòn entorn. Ja auem vist qu’en París “non auiecrevat”. Ne un solet avier pensaue emparar-se en solitari ancian; ne uaambicion en flor hège era lhocaria de botar-se jos era sua ombra. Es sònscanonges e es sòn vicaris qu’èren vielhs, bravi coma eth, madeish qu’eth,tanben un shinhau de pòble, embarradi coma eth en aquera diocèsi sensecap de gessuda entath cardenalat, e que se retirauen ath sòn avesque, dambera diferéncia de qué eri èren limitadi e eth ère perfècte.

Se comprenie tan perfèctaments era impossibilitat de créisher ath cant demonsenhor Bienvenú, qu’a penes gessien deth seminari es joeni tonsuradi eordenadi per eth, se hègen recomanar as avesques d’Aix o d’Auch, e sen’anauen ara prèssa, pr’amor que, a tot darrèr, non mos ac cau repetir, totivòlen que les hègen un còp de man. Un sant que s’està en un excèsd’abnegacion qu’ei un vesin perilhós. Que poirie prò ben comunicar percontagi ua praubetat ingaribla, era anquilòsi des articulacions utiles entarauançament, e fin finau, mès despreniment deth que se vò tier: plan peraquerò se hug d’aguesta vertut ronhosa. D’aciu er isolament de monsenhorBienvenú. Viuem en ua societat ombriua. Progressar, tau ei era ensenhançaque gota a gota què dera corrupcion, a plomb sus nosati.

Sigue dit de passa, era capitada qu’ei ua causa pro lèja. Era sua faussaretirada damb eth mèrit enganhe as òmes de tau manèra qu’entara multitudeth trionf a lèu eth madeish ròstre qu’era superioritat. Er èxit, aguestMenecmo8 deth talent, qu’a ua victima qu’enganhe, e ei era istòria. Juvenale Tacit son es solets que mormolhen d’eth. Enes nòsti dies a entrat desirvent ena casa der èxit ua filosofia lèu oficiau qu’amie era liurèa deth sònpatron e hè eth mestièr de lacai ena avantcramba. Progressatz: aguestaqu’ei era teoria. Prosperitat supause capacitat. Guanhatz ara lotaria, e ja ètzun òme abil. Eth que progrèsse ei venerat. Neishetz de pè: tot s’està en

8 Referéncia ara comèdia de Plauto “Es Menecmos”


aquerò. Profitatz era escadença de progressar e auràtz tot çò d’aute; sigatzafortunat e vos crederàn gran. Dehòra de cinc o sies excepcions immenses,que son er orgulh e era lum d’un sègle, era admiracion contemporanèa nonei senon miopia: se cuelh eth similor per aur: qu’ei parièr qu’un siguenauvengut s’arribe ath sòn objectiu eth prumèr. Eth vulgar ei un vielhNarcís que s’admire ada eth madeish, e qu’aplaudís tot çò de vulgar.Aguesta facultat enòrma que per era un òme ei Moisés, Esquilo, Dante,Miguel Angel o Napoleon, era multitud l’autrege per unanimitat e peraclamacion ad aqueth qu’artenh eth sòn fin, sigue quin sigue eth quevolgue. Qu’un notari se transforme en diputat; qu’un faus Corneille hèsquede Tiridate9; qu’un eunuc arribe a tier un arèm; qu’un militar acomodatguanhe per edart era batalha decissiua d’ua epòca; qu’un potecari endonviees sòles de carton entara armada deth Sambre-et-Meuse e aquerisque, dambeth carton venut coma sòla quate centes mil liures de renda; qu’unquincalhèr se maride damb era usura e li venguen d’era coma hilhs sèt oueit milions de francs; qu’un predicador gerundian arribe a avesque; qu’aun majordòm de bona casa, en gésser deth servici se lo hèsque ministre definances, qu’ei parièr: es òmes criden ad aquerò gèni, madeish que cridenBeresa ara figura de Mosqueton10, e Majestat ara regdor de Claudi.Confonen damb es constellacions deth firmament es tralhes estelades quedèishen en tarcum mòfle d’un hanhàs es pautes des piòcs.

9 Tragédia de Jean Galbert (1656-1723)10 Mosso de Porthos ena òbra d’Alexandre Dumas.


XIII.- Çò que credie.

Jos eth punt d’enguarda dera ortodoxia, que non mos cau sondar aravesque de D… Dauant d’ua tau amna solet auem respècte. Era consciénciadeth just a d’èster creiguda basat ena sua paraula. Ath delà, en bèrescirconstàncies, admetem eth desvolopament possible de totes es beresesdera vertut umana en ua credença desparièra dera nòsta.

Qué pensaue d’aguest dògma o d’aguest mistèri? Aguesti secrets derinterior solet sòn coneishudi pera hòssa, a on es amnes entren nudes. Mès,qu’èm solid fòrça de qué jamès es dificultats dera fe se resolvien, en eth,damb ipocrisia. En diamant que non ei possible cap de poiridura. Credie çòmès que podie. “Credo in Patrem”, exclamaue soent. Trapaue, ath delà,enes bones òbres aguesta quantitat de satisfaccion qu’ei pro entaraconsciéncia e que vos ditz en votz baisha: “Tu qu’ès damb Diu!”

Çò que òc que mos cau notar ei que dehòra, e entà didè’c atau, pòc mèsenla dera sua fe, qu’auie un excès d’amor. Plan per aquerò, quia multumamavit, ei per çò que lo jutjauen vulnerable es “òmes seriosi”, es “personesgrèus”, e era “gent senada”, locucions favorites deth nòste trist mon qu’eneth er egoïsme recep eth sant e senhau deth pedantisme.

Qué ère aguest excès d’amor? Qu’ère ua benvolença tranquilla, serena,que, passant mès enlà der òme, coma ja auem dit, en escadences se hègeextensiua as causes. Viuie sense menspredar ad arrés ne hège arren. Qu’èreindulgent entad açò creat per Diu. Quinsevolh òme, enquia e tot ethmielhor, qu’a en eth madeish ua cèrta duretat irreflexiua que se sauvetostemp entar animau. Er avesque de D… mancaue d’aguesta duretat,presenta, totun, en molti prèires. Non arribaue enquiath respècte dethbrahman entàs èsser viui; mès semblaue auer meditat aguesta frasa derEclesiastés: “Sabes entà on va era amna des animaus?” Era lejor deraspècte, es diformitats der instint, ne lo trebolauen ne l’indignauen,mèsalèu l’esmovien e lèu l’atrendien. Semblaue coma se volesse investigar,mès enlà dera vida aparenta, era encausa, era explicacion o era desencusad’aqueres diformitats. En bèri moments semblaue demanar a Diucommutacions. Examinaue sense colèra e damb era guardada deth lingüistaque desnishe un palimpsèst, era quantitat de caòs qu’existís encara enanatura. Pendent aguestes meditacions deishaue anar a viatges paraulesestranhes. Un maitin ère en jardin; se credie solet, mès era sua fraia


passejaue peth darrèr sense qu’eth la vedesse; de ressabuda s’arturèc,campèc quauquarren en solèr: qu’ère ua aranha gròssa, nera, peluda,orribla. Era sua fraia l’entenec díder: “Praube animau! Que non ei eth sòntòrt”

Per qué amagar aguesti mainajums, lèu divini, dera bontat? Sonmainajums? Que ne siguen. Mès aguesti mainajums sublimi an estat es deSant Francés d’Asís e es de Marco Aurelio. Un dia se costèc ua petitaluxacion en un pè per non auer volut estronhar a ua hormiga.

Atau viuie aguest òme just. A viatges s’adormie en sòn jardin, e alavetzarren mès vulnerable i auie qu’eth sòn ròstre.

Se mos cau creir çò que se condaue dera sua joenessa e enquia dera suavirilitat, monsenhor Bienvenú auie estat en d’auti tempsi un òme apassionate dilhèu violent. Era sua mansuetud universau, mès qu’un instint naturauère eth resultat d’ua grana conviccion, calada en sòn còr a trauèrs dera vida,e qu’auie queigut lentaments en eth, pensament a pensament, pr’amorqu’en un caractèr coma ua arròca i pòt auer traucs costadi per gotesd’aigua. Aguestes cavitats son indelibles, aguestes formacions sonindestructibles.

En 1815, pensam que ja ac auem dit, auie setanta cinc ans, encara que nonne pareishie que seishanta. Non ère naut, ère un shinhau grosset e entàcombàter aguesta grossor hège longui passègi a pè; eth sòn pas ère fèrm eeth sòn còs ère leugèraments acorbaishat, detalh que d’eth arren pretenemdedusir. Monsenhor Bienvenú auie çò qu’eth pòble cride “ua cara beròia”,mès ère tant amable que hège desbrembar era sua beresa.

Quan parlaue damb aguesta alegria mainadenca, qu’ère ua des suesgràcies, e que ja auem mentat, costaue un cèrt plaser estar-se ath sòn costat,e semblaue que de tota era sua persona surgentaue alegria. Eth sòn ròstre,de bon color e fresc; es sòns dents, perfèctaments blanqui, qu’auie sauvatintacti, e qu’amuishaue quan arrie, li dauen aguest aire franc e aisit que hè adíder d’un òme: “ei un bon gojat”, e d’un ancian: “ei un bon òme”. Aguestère, se vo’n brembatz, er efècte qu’auie costat en Napoleon. Ath còp, eentad aqueth que lo vedie per prumèr viatge, non ère senon un bon òme,plan que òc. Mès ath cap d’ues ores, e per pòc que se lo vedesse cogitós,eth bon òme se transfiguraue de man en man, e cuelhie sabi pas quéd’imponent: eth sòn front ample, seren a august per çò des blanqui peus


que l’entornejauen, cuelhie màger majestat pera meditacion: d’aquerabontat se despenie era majestat, mès sense qu’era bontat deishèsse demiralhar. S’experimentaue quauquarren semblable ara emocion quecostarie veir a un àngel arridolant-se, daurir lentaments es sues ales sensedeishar d’arridolar-se.

Eth respècte, un respècte inexplicable, penetraue per grads e pujaueenquiath còr de toti es que se l’apressauen, en tot compréner qu’auien athsòn dauant ua d’aguestes amnes fòrtes, provades e indulgentes, qu’en eres,per çò de gran qu’ei eth pensament, solet pòt ja èster leugèr.

Coma auem vist, era oracion, era celebracion des oficis religiosi, eraaumòina, era consolacion des afligidi, eth cultiu d’un tròç de tèrra, erafraternitat, era frugalitat, era ospitalitat, era generositat, era confiança, erestudi, eth trabalh aumplien toti e cadun des dies dera sua vida. Aumplir eijustament era paraula avienta entad aguesta idia; e plan que òc, cadun desdies deth brave avesque ère plen enquia naut de boni pensaments, de bonesparaules e de bones convèrses. Ça que la, non ère complet, s’eth tempshered e plojós l’empachauen passar de nets, dempús qu’es dues hemness’auessen retirat, ua o dues ores en sòn jardin abantes d’adormir-se.

Semblaue qu’ère entada eth coma ua sòrta de rite premanir-se entathsaunei damb era meditacion en preséncia des grani espectacles qu’aufríseth cèu pendent era net. Quauqui còps, a ua ora mès auançada dera net, s’esdues hemnes non dormien, l’entenien passejar doçaments pes carrèrs dethjardin. Se trapaue aquiu solet damb eth madeish, recuelhut, tranquil,adorant, comparant era serenor deth sòn còr damb era serenor der etèr,esmoigut enes tenebres pes resplendors visibles des constellacions e pesinvisibles resplendors de Diu, daurint era sua amna as pensaments quesurgenten de çò desconeishut.

En aqueri moments, quan ara ora qu’es flors nueitiues aufrissen eth sònperhum, aufrie eth sòn còr, ardent coma ua lampa ath miei d’ua netestelada, en tot esparger-se en extasi en miei dera irradiacion universaudera cracion; ne eth madeish aurie podut díder çò que se passaue en sònesperit. Sentie quauquarren que se lançaue dehòra d’eth, e quauquarrentanben que baishaue sus eth. Misterioses relacions entre es abismes deraamna e es abismes der univèrs.


Pensaue ena granesa e ena preséncia de Diu; ena eternitat futura, estranhmistèri; ena eternitat passada, mistèri encara mès estranh; en toti es infinitsque s’en.honsauen dauant des sòns uelhs en toti es sentits; e sense sajar decompréner çò qu’ei incomprensible, lo guardaue. Non estudiaue a Diu; semiralhaue en tot contemplar-lo enes sues òbres. Consideraue aquerimagnifics ligams des atòms que balhen aspècte ara matèria; que revelen esfòrces en tot hèr-les manifèstes; que creen es individús ena unitat, esproporcions ena extension, çò d’innumerable en infinit e que pera lumprodusissen era beresa. Aguesti ligams se formen e se des-hèn de contunh:d’aciu era vida e era mòrt.

Se seiguie en un banc de husta apegat en ua arradimèra decrepita, eguardaue es astres a trauèrs des braci descarnadi e raquitics des sòns arbesfrutèrs. Aqueth tròç de tèrra tan praubaments plantat, tan plen de cubèrts ecasalons, l’ère pro e sentie estimacion entada eth.

Qué mès auie de besonh aqueth ancian que repartie es òcis dera sua vida,a on tan pòc lòc i auie entà èster ociós, entre suenhar eth sòn jardin de dia eera contemplacion de nets? Aquera estreta clausa qu’auie coma tet eth cèu,non ère pro entà adorar a Diu, ja enes sues òbres beròies, ja enes sublimes?Qué mès podie desirar? Un petit jardin entà passejar-se e era immensitatentà meditar. As sòns pès çò que podie cultivar e recuélher, sus era suatèsta çò que se pòt estudiar e meditar: quauques flors sus era tèrra e totes esesteles en cèu.


XIV.- Çò que pensaue.

Ua paraula entà acabar.

Coma qu’es detalhs d’aguesta classa, mès que mès enes moments quemos trapam e entà servir-mos d’ua expression modèrna, poirien autrejar aravesque de D… ua cèrta fesomia “panteïsta” e hèr creir, ja en contra, ja afavor sòn, que tenguie ua d’aguestes filosofies personaus pròpies dethnòste sègle, que surgenten, quauqui viatges, enes anims solitaris e en eris’arraïtzen, se desvolopen e creishen enquia remplaçar ara religion, moscau díder, e persutam en aquerò, qu’arrés des qu’an coneishut a monsenhorBienvenú s’a sentut autorizat a pensar arren de semblable d’eth. Çò qu’enaqueth òme miralhaue, qu’ère eth còr. Era sua sabença ère hilha dera lumqu’aqueth produsie.

Cap de sistèma, fòrça òbres: atau ère eth sòn anament. Es especulacionsabstractes vien a costar vertiges, e arren indique qu’aventurèsse eth sònesperit enes apocalipsis. Er apostòl que pòt èster atrevit, mès er avesque licau èster timid. Dilhèu aurie auut escrupuls de sondar massa eth hons dequauqui problèmes, reservadi de bèra manèra as grani e atrevits pensaires.Enes pòrtes der enigma que i a un cèrt orror sagrat: aqueri ombrius caminsson aquiu dubèrti, mès quauquarren vos ditz, caminaires dera vida, que nonentretz aquiu. Malerós qui se cale en eri.

Es gènis, enes inaudides prigondors dera abstraccion e dera especulacionpura, plaçadi, entà didè’c atau, per dessús des dògmes, prepausen es suesidies a Diu. Era sua pregària aufrís audaciosaments era discussion: era suaadoracion interrògue. Aguesta qu’ei era religion dirècta, plia d’ansietat eresponsabilitat entad aqueri que sagen de tastar es sues escalabrosescorsères.

Era meditacion umana que non a limits. Peth sòn compde analise eapregondís eth sòn pròpi enludernament. Se poirie díder que per ua sòrta dereaccion esplendida enludèrne, damb eth, ara natura. Eth mon misteriós quemos entornège retorne çò que recep: qu’ei probable qu’es contempladorssiguen contempladi. Sigue çò que sigue, i a sus era tèrra òmes (son òmes?)que perceben de forma desparièra, en extrèm des orizons dera meditacion,es nautades de çò d’absolut, e qu’an era terribla vision dera montanhainfinita. Monsenhor Beinvenú que non ère d’aguesti òmes: monsenhorBienvenú que non ère un gèni. Aurie cranhut en tau cas aguestes sublimes


concepcions, que d’eres quauqui uns, plan grani, coma Pascal eSwendenborg an queigut ena deméncia. Ei vertat qu’aguesti poderosidelèris an era sua utilitat morau e que per aguesti arderosi camins uns’aprèsse ara perfeccion ideau. Eth s’estimaue mès era corsèra qu’abrèuge:er Evangèli. Que non sajaue de hèr ena sua casubla es plegs dera capad’Elies, non projectaue cap arrai der avier sus es va-e-veni tenebrosi deseveniments, non sajaue de transformar en ahlama era lum des causes, arrenauie de profèta e arren de magic. Aquera amna umila estimaue e arren mès.

Qu’alonguèsse era pregària enquia ua aspiracion suberumana, qu’eiprobable; mès jamès se prègue massa, ne s’estime massa, tanpòc. E sesiguesse ua eretgia pregar mès enlà des tèxts, santa Teresa e sant Jeronimque serien eretges.

S’inclinaue entà tot aquerò que panteish e entà aquerò qu’expie. Erunivèrs se l’apareishie coma ua immensa malautia; sentie pertot erescauhament; auscultaue pertot eth patiment, e sense sajar d’endonviar erenigma, sajaue de bendar e guarir era nafra. Eth terrible aspècte des causescreades desvolopaue en eth er atrendiment; non se tenguie senon a cercarentada eth e entàs auti era mielhor manèra de plànher e padegar; tot çòqu’existís ère entad aqueth brave e rar prèire un motiu permanent de tristorque sajaue solatjar.

Que i a òmes que trabalhen ena extraccion der aur, eth trabalhaue enaextraccion dera pietat. Era misèria universau qu’ère era sua mina; eth doloresparjut pertot, qu’ère, entada eth, escadença de bontat. Estimatz-vos es unsas auti: en aguesta maxima, qu’ac trapaue tot, non desiraue arren mès, eaguesta ère tota era sua doctrina. Un dia, aqueth òme que se credie“filosòf”, aqueth senador que ja auem mentat, li didec ar avesque:

- Guardatz er espectacle qu’aufrís eth mon: guèrra de toti contra toti,eth mès fòrt qu’ei eth mès intelligent. Eth vòste “estimatz-vos es uns asauti” qu’ei ua pegaria.

- Donques ben, responec monsenhor Bienvenú sense discutir, s’aqueròei ua pegaria, era amna li cau embarrar-se en era coma era pèrla laguensdera crospa dera ustra.

E en era s’embarraue, e d’era viuie, e damb era se satifège absoludaments,deishant de cornèr es questions prodigioses qu’atren e qu’espaurissen; esperspectiues insondables dera abstraccion; es precipicis dera metafisica;


totes aguestes prigondors, qu’amien ar apostòl entà Diu e ar atèu entathnonarren: eth destin; eth ben e eth mau; era guèrra der èsser contra er èsser;era consciéncia der òme; eth sonambulisme cogitós deth mau; eratransformacion pera mòrt; era recapitulacion d’existéncies que contie erahòssa; er empeut incomprensible des amors successius en eth jo persistent;era esséncia, era substància, eth Nihil e eth Ens, era amna, era natura, eralibertat, eth besonh; problèmes espaventosi, precipicis sinistres qu’en eripisten es gigantesqui Arcangels der esperit uman, formidables abismes queManu, Lucreci, Sant Pau e Dante contemplen damb aguesta guardadafulguranta que semble, en guardar fixaments er infinit, que hè surgentar, eneth, es esteles.

Monsenhor Bienvenú qu’ère simplaments un òme que campaue de dehòraestant es questions misterioses, sense escrutar-les, sense agitar-les e senseperturbar eth sòn pròpi esperit, e qu’auie ena amna eth grèu respècte deraombra.


Libre dusau: Era queiguda

I.- Era net d’un dia de marcha.

Enes prumèrs dies deth mes d’octubre de 1815, ua ora abantes de cogar-seeth solei, un òme que viatjaue a pè entraue ena petita ciutat de D… Espòqui abitants qu’en aqueth moment èren en tot hèr eth trauc enes sueshièstres o enes neires des sues cases, guardauen ad aqueth viatjaire damb uacèrta sòrta d’inquietud. Qu’aurie estat de mau hèr trapar a un caminaired’aspècte mès miserable. Qu’ère un òme de mejana estatura, grasset erobust, damb tota era fòrça dera sua edat; e coma de quaranta sies equaranta ueit ans. Ua casqueta damb visèra de cuer, calada enquias uelhs,amagaue, en part, eth sòn ròstre cremat peth solei e per aire, e tot caperat desudor. Era sua camisa, d’ua tela celha e auriolenca, cordada en còth dambua petita pinça d’argent, deishaue veir eth pelut pièch; amiaue ua corbataretortilhada coma ua còrda; un pantalon d’aucassin blu, usat e rosigat, blancen un jolh, traucat en aute; ua vielha blòda estarnada, pedaçada en ua desmanges damb un tròç de tela verda cosuda damb hiu de ralingar; unmorralet de soldat ena esquia, plan claufit, plan barrat e nau; ena man unenòrme pau nudós, es pès sense miches, cauçadi damb gròsses sabatesdamb claus, eth cap esquilat e era barba longa.

Eth sudor, era calor, eth viatjar a pè, eth povàs higien sabi pas se qué desordid en aqueth conjunt derrotat.

Es sòns peus qu’èren talhadi ath ras, e ça que la, quilhadi, donques quecomençauen a créisher un shinhau e semblaue que non auien estat talhadihège bèth temps.

Arrés lo coneishie. Plan que òc, ère forastèr. D’a on venguie? DethMeddia; dera aurèra deth mar, dilhèu, pr’amor que hège era sua entrada enD… peth madeish carrèr que sèt abantes auien vist passar a Napoleon, entot vier de Cannes entà París. Aqueth òme deuie auer caminat pendent toteth dia, donques que semblaue fòrça alassat. Quauques ues hemnes derancian barri exterior, qu’ei en embaish dera ciutat, l’auien vist arturar-seath cant des arbes deth baloard Gassendi e béuer ena hònt que i a en extrèmdeth passèg. Que deuie auer fòrça set, pr’amor que quauqui gojats que loseguien lo vederen posar-se de nauèth e tornar a béuer, dus cents passi mèsenlà, ena hònt dera plaça deth Mercat. En arribar ena cantoada deth carrèr


de Poichevert, cuelhec pera quèrra e se filèc de cap ar Ajuntament. Entrècen eth e tornèc a gésser un quart d’ora dempús. Un gendarme qu’ère seigutena pòrta, en banc de pèira madeish qu’eth generau Drouot auie pujat eth 4de mars entà liéger ara multitud ahaimada des abitans de D… eradeclaracion deth brigand Joan. Er òme se treiguec era casqueta e saludècumilaments ath gendarme.

Eth gendarme, sense respóner ara sua salutacion, lo guardècatentiuaments, lo seguic de uelh pendent bèth temps e dempús entrèc enacasa der ajuntament.

Qu’auie alavetz en D… ua bona aubèrja que, sivans era aficha, se titolauedera Crotz de Colbas. Aquera aubèrja auie coma patron a un tau JoaquimLabarre, òme considerat ena ciutat peth sòn parentiu damb un aute Labarrequ’auie en Grenoble era aubèrja des Tres Daufins. Se didie qu’eth generauBertrand, desguisat de carretèr, auie hèt aquiu frequentes jadilhes en mes dehereuèr, e qu’auie repartit crotzes e sarpats de napoleons ara gent deraciutat e deth camp. Eth hèt ei qu’er emperaire, quan entrèc en Grenoble,non volec ostajar-se en palai dera prefectura e balhèc es gràcies ar alcaldeen tot dider-li: “Vau ena casa d’un òme que coneishi”, e se n’anèc entàsTres Daufins. Era glòria d’aguest Labarre se miralhaue a vint-e-cinc lèguesde distància sus eth Labarre deth Crotz de Colbas. E ena ciutat didien d’eth:“qu’ei eth cosin deth de Grenoble”.

Se filèc er òme entad aquesta aubèrja, qu’ère era mielhor deth país, eentrèc ena codina, qu’entada era se passaue dirèctaments dès eth carrèr.Toti es hornèus qu’èren alugadi e un gran huec usclaue alègraments enahumeneja. Er ostalèr, qu’ère ath còp patron dera codina, anaue deth larèrenquias caceròles, plan ocupat en susvelhar un excellent repais, destinat aun carretèrs que s’entenien parlar e arrir sorrolhosaments en ua crambapròcha.

Toti es qu’an viatjat se’n saben qu’arrés minge tan ben coma es carretèrs.Ua lèbe plan gròssa, ath costat de dues perditzes e dues garies, hège tornsen un long rostidor dauant deth huec: enes hornèus codien dues gròssescarpes deth lac de Lauzet, e ua trueita deth lac d’Alloz.

Er ostalèr, en enténer que se daurie era pòrta e qu’entraue bèth un,preguntèc sense deishar de uelh es hornèus:

- Qué se passe?


- Lhèt e repais, didec er òme.- De seguit, repliquèc er ostalèr.

Alavetz virèc eth cap, abracèc damb ua rapida uelhada tot er conjunt dethviatjaire, e higec: pagant, plan que òc.

Er òme treiguec ua grana bossa de cuer dera pòcha dera sua blòda eresponec:

- Qu’è sòs.- En aguest cas, de seguit que sò damb vos, didec er ostalèr.

Er òme entornèc era bossa ena blòda; se treiguec eth morralet, lo deishècen solèr près dera pòrta, sauvèc eth sòn pau ena man e venguec a sèir-se enun petit banc près deth huec.

Es nets d’octobre que son heredes en D…, qu’ei apròp des montanhes.Mentretant, er ostalèr, anant e vient d’un lòc en aute, non hège senonguardar ath viatjaire.

- Se sope lèu?, didec aguest.- De seguit, didec er ostalèr.

Tant qu’eth nauèth vengut se cauhaue damb era esquia virada ar ostalèr,aguest treiguec un creion dera pòcha, trinquèc un tròç deth jornau qu’auiesus ua taula petita ath cant dera hièstra, escriuec en marge blanc ua o dueslinhes, lo doblèc sense barrar-lo e autregec aqueth papèr a un gojat quesemblaue servir-lo alavetz d’ajudant de codina e de vailet. Dempús li didecua paraula ena aurelha deth gojat e aguest partic ath mès córrer de cap arAjuntament.

Eth viatjaire que non auie vist arren d’aquerò. Tornèc a preguntar un autecòp:

- Soparam lèu?- De seguit, tornèc a respóner Labarre.

Tornèc eth gojat; amiaue un papèr. Er ostalèr lo destropèc ara prèssa,coma eth que demore ua responsa. Liegec atentiauments, botgèc era tèsta es’estèc cogitós. Fin finau hec ua passa entath viatjaire, que semblaue calaten ues non guaire agradiues ne tranquilles reflexions.

- Bon òme, li didec, que non posqui receber-vos ena mia casa.

Er òme miei se quilhèc en sòn sèti.


- Com! Cranhetz que non paga es despenes? Voletz crubar per auança?Vos digui qu’è sòs.

- Que non ei aquerò.- Donques qué?- Vos qu’auetz sòs.- Vos sò dit que òc.- Mès jo, didec er ostalèr, non è crambes tà autrejar-vos.

Er òme repliquèc tranquillaments:

- Deishatz-me un lòc en estable.- Que non posqui.- Per qué?- Pr’amor qu’es shivaus l’ocupen tot.- Plan, donc, persutèc eth viatjaire, que ja aurà un cornèr en palhèr e

un shinhau de palha non mancarà tanpòc. Ac apraiaram dempús de sopar.- Que non posqui balhar-vos sopar.

Aguesta declaracion, hèta damb un ton mesurat, encara que fèrm, lisemblèc grèu ath forastèr, que se lheuèc.

- Bè! Me morisqui de hame. Sò de pès dès que gessec eth solei; ècaminat dotze lègues. Pagui e voi minjar.

- Jo que non è arren entà balhar-vos, didec er ostalèr.

Er òme deishèc anar ua arridalhada, e virant-se entath larèr e es hornèuspreguntèc:

- Arren? E tot aquerò?- Tot aquerò que ja ei encomanat.- Per qui?- Pes carretèrs que son aquiu laguens.- Guairi son?- Dotze.- Aquiu que i a minjar entà vint.- Ac an encargat tot, e ath delà m’ac an pagat per auança.

Er òme se seiguec, e sense lheuar era votz didec:

- Que sò ena auberja, è hame e me demori.

Er ostalèr s’inclinèc alavetz entada eth e li didec damb un accent que lohec estrementir:


- Anatz-vo’n.

Eth viatjaire ère en aqueth moment ajocat e possaue quauques brasesdamb era punta deth sòn pau. Se virèc bruscaments, e coma que dauric eraboca entà replicar, er ostalèr lo guardèc fixaments e higec damb votzbaisha:

- Guardatz, qu’ei pro de convèrsa. Voletz que vos diga eth vòste nom?Vos cridatz Jean Valjean. Ara, voletz que vos diga tanben se qué ètz? Enveder-vos entrar sospechè quauquarren; manè a preguntar ar ajuntament.Sabetz liéger?

En parlar atau Labarre presentaue ath viatjaire, destropat, eth papèr quevenguie de vier dera alcaldia enquiara aubèrja. Er òme tachèc es vistons eneth. Er ostalèr higec dempús ua pausa:

- Que voi èster politic damb toti. Anatz-vo’n.

Er òme joquèc eth cap, recuelhec eth morralet qu’auie deishat ath cantdera pòrta en entrar e partic.

Se filèc peth carrèr principau; caminaue ar edart, heregant lèu es paretsdes cases, coma un òme umiliat e trist. Non virèc eth cap ne un solet còp.S’ac auesse hèt aurie vist ar ostalèr dera Crotz de Cobas en lumendan derapòrta, entornejat de toti es òstes dera aubèrja parlant alugadi e senhalant-lodamb era man; e enes guardades de maufidança e d’espant deth grop aurieendonviat que lèu lèu era sua arribada serie er eveniment d’aqueth dia enaciutat.

Que non vedec arren d’aquerò: es persones aclapades per quauqua penanon guarden ath sòn darrèr. Se’n saben pro que les seguís tostemp era suamala sòrt.

Caminèc atau pendent bèth temps, ar edart, per carrèrs que non coneishie,desbrembant eth cansament, tau que se passe quan er anim ei trist. De picse sentec esperonat pera hame. Era net s’apressaue. Guardèc ath sòn entornentà veir se desnishaue bèth lòc a on estar-se.

Era aubèrja s’auie barrat entada eth; cercaue bèra umila trauèrna, bèthpraube ostau.

Precisaments tant finau deth carrèr ludie ua lum, ua arrama de pin penjadad’ua pinça de hèr se destacaue sus eth hons blanquinós deth crepuscul.S’endralhèc entà aquiu.


Qu’ère, plan que òc, ua tauèrna, e ath còp ua casa entà dormir: era tauèrnadeth carrèr de Chaffaut.

Eth viatjaire s’arturèc un moment, guardèc er interior a trauèrs des veiresdera pòrta dera sala baisha dera tauèrna, illuminada per ua petita lampaplaçada sus ua taula, e per un gran huec qu’usclaue ena humeneja. Quauquiòmes beuien. Eth tauernèr s’escauhaue. Era ahlama hège còder ethcontengut d’ua marmita de hèr, penjada d’ua cadia en miei deth larèr.

S’entraue ena tauèrna, que coma ja auem dit ere tanben ua sòrtad’aubèrja, per dues pòrtes. Era ua daue tath carrèr, era auta tà un petitcorrau plen de hièms.

Eth viatjaire non gausèc entrar pera pòrta deth carrèr. Entrèc en corrau,s’arturèc de nauèth, dempús quilhèc timidaments eth picapòrt e possèc erapòrta.

- Qui ei?, didec eth patron.- Un que vò sopar e dormir.- Es dues causes que se pòden hèr aciu.

Entrèc. Toti es que se trapauen ena tauèrna se virèren entada eth. Era lumdera lampa l’illuminaue per un costat, eth huec dera humeneja per aute.L’examinèren pendent bèth temps tant que se treiguie eth morralet.

Er ostalèr li didec:

- Aciu qu’auetz huec. Eth sopar se còtz ena marmita; vietz a escauhar-vos, camarada.

Eth viatjaire venguec a sèir-se ath cant deth larèr; estenec entath huec essòns pès adoloridi peth cansament, un agradiu aulor gessie dera marmita.Tot çò que se podie veir deth sòn ròstre jos era visèra dera sua casquetaagarrèc un vague aspècte de benèster barrejat damb aguest aute aspècte tanponhent qu’autrege eth costum deth patiment.

Era sua mina qu’ère fèrma, energica e trista. Qu’ère estranha, ath delà, eracompausicion d’aquera fesomia: començaue per semblar umila e acabaueper semblar sevèra. Es uelhs ludien jos es celhes, coma eth huec jos ethmatarràs.

Un des qu’èren seigudi ath cant dera taula dera tauèrna ère un pescadorqu’abantes de vier ena tuaèrna auie estat en tot deishar eth sòn shivau enaauberja de Labarre.


Er edart auie hèt qu’aqueth madeish maitin auesse trapat ad aquethcaminaire, de mala mina, entre Brass d’Asse e… (me n’è desbrembat dethnòm, me semble qu’a d’èster Escoiblon). Ara plan, en trapar-lo ethviatjaire, que semblaue ja fòrça fatigat, l’auie demanat que li permetessepujar ena gropa, qu’ad açò eth pescador solet responec doblant eth pas derasua cavaladura. Aguest pescador formaue partida, mieja ora abantes, dethgrop qu’enrodaue a Joaquim Labarre, e eth madeish auie condat eth sòndesagradiu encontre peth maitin as òstes dera Crotz de Colbas. Deth lòc aon se trapaue li hec ath tauernèr un senhau imperceptible. Aguests’apressèc ada eth e parlèren quauques paraules en votz baisha. Er òme,qu’auie tornar a quèir enes sues meditacions.

Eth tauernèr s’apresssèc ena humeneja, botèc bruscaments era man enaespatla deth viatjaire e didec:

- Te cau anar-te’n d’aciu.

Eth viatjaire se virèc, e responec damb doçor:

- A!, sabetz…?- Òc.- Que non m’an admetut ena aubèrja?- E jo te hèsqui enlà d’aciu.- Mès, a on voletz que vaja?- En quinsevolh lòc.

Er òme cuelhec eth sòn pau e eth sòn morralet, e partic.

En gésser, quauqui mainatges que l’auien seguit dès era Crotz de Colbas,e que semblaue que l’auien demorat, li comencèren a lançar pèires. Hecrepè encolerit, e les menacèc damb eth pau, e es mainatges se dispersèrencoma ua volada d’audèths.

Passèc per dauant dera preson. Dera pòrta penjaue ua cadia de hèr unida aua campana. Cridèc.

Se dauric un picapòrt.

- Brave carcerèr, li didec en tot trèir-se respectuosaments era casqueta,voletz daurir-me e balhar-ne alotjament pendent aguesta net?

Ua votz li responec:

- Era preson que non ei ua aubèrja. Hètz que vos agarren e se vosdaurirà.


Eth picapòrt se tornèc a barrar.

Entrèc en un carreron qu’entada eth dauen fòrça jardins. Quauqui uns, ensòrta de tapia èren barradi per ua petita barta, causa qu’alegraue eth carrèr.Entre aguesti jardins e aguestes bartes vedec ua casa d’un solet estatge,qu’era sua hièstra ère illuminada. S’apressèc e campèc pera veirina comaauie hèt ena tauèrna. Qu’ère ua cramba grana e apolidida, i auie en era unlhet damb vana d’indiana, ua urna en un cornèr, quauques cagires de hustae ua escopeta de dus canons penjada ena paret. Ath miei se vedie ua taulapremanida entà minjar. Un candeler de cuer illuminaue eth cubertaula detela gròssa, mès blanca, era gèrra d’estanh ludenta coma se siguessed’argent, plia de vin e ua caceròla escura humejanta. Ena taula i auieseigudi un òme coma de quaranta ans, de fesomia alègra e franca, que hègesautar sus es sòns jolhs a un mainatge. Près d’eth i auie ua hemna joena,balhant era popa a un aute mainatge. Eth pair arrie, eth mainatge tanbenarrie, era mair arridolaue.

Eth forastèr s’estèc un moment cogitós dauant d’aqueth espectacle trendee tranquil. Qué se passèc ath sòn laguens? Solet eth ac poirie díder. Qu’eiprobable que pensèsse qu’aquera casa alègra tanben serie ospitalària equ’aquiu a on vedie tanta felicitat, traparie dilhèu un shinhau de pietat.

Truquèc fèblaments damb era man en un des veires.Non l’enteneren.Hèc un dusau còp.

Entenec qu’era hemna li didie ath marit:

- Òme, me semble que truquen.- Non, responec et marit.

Cridèc per tresau viatge.

Eth marit se lheuèc, cuelhec era candèla e dauric era pòrta.

Qu’ère un òme naut, miei campanhard, miei menestrau, damb un grandevantau de cuer que li pujaue enquias espatles. Ena part de pièch,convertida en ua sòrta de pòcha, amiaue un martèth, un mocador vermelh,ua caisha de tabac e diuèrsi auti objèctes. Amiaue era tèsta inclinada entàdarrèr, e era camisa dubèrta e eth cothèr virat deishauen nud eth sòn, qu’èreblanc e gròs coma eth d’un taure. Es sues celhes èren plan espesses, era suamostacha grana e poblada; es sòns uelhs ludien ara flor dera cara, e era part


inferiora deth ròstre, semblabla a un gosset de caça, auie aguesta mina detrapar-se en casa qu’ei ua causa inexplicabla.

- Brave òme, desencusatz-me, didec eth viatjaire. Me poiríetz balhar,pagant plan que òc, un plat de sopa e un cornèr en aqueth cubèrt entà passarera net? Me lo poiríetz balhar, pagant?

- Se qui ètz?, preguntèc eth patron dera casa.

Er òme responec:

- Que vengui de Puy-Moisson. È caminat pendent tot eth dia, ècaminat dotze lègues. Me poiríetz balhar çò que vos demani, pagant?

- Que non i a cap de dobte que non me remiria a lotjar a quauquarrésse m’àc paguèsse ben. Mès, per qué non auetz anat ena aubèrja?

- Que non i auie lòc en era.- Bè! Que non ei possible. Aué non a estat dia de hèira, ne de mercat.

Auetz estat en çò de Labarre?- Òc.- E se passe?

Eth viatjaire responec damb trebolament:

- Sabi pas se per qué, mès que non m’a recebut.- Per qué non auetz anat ena tuaèrna deth carrèr de Chaffaut?

Eth trebolament deth forastèr aumentaue per moments.

- Que tanpòc m’an volut recéber, gasulhèc.

Eth ròstre deth menestrau cuelhec ua viua expression de maufidança;guardèc ath viatjaire de cap a pès, e de pic sorrisclèc damb ua sòrtad’estrementida:

- A!, seratz vos, dilhèu, eth…

Li hec ua auta guardada ath forastèr, hec repè, deishèc era candèla ensolèr e despengèc era escopeta.

Dauant des paraules deth marit “seratz vos, dilhèu…” era hemna selheuèc, cuelhec as sòns dus hilhs en braça, se refugièc ara prèssa darrèrdeth sòn marit, en tot guardar espaurida ath forastèr, nuda era gòrja,espauridi es uelhs e gasulhant en votz baisha: “Brigand!”.

Tot aquerò se passèc en mens temps que mos auem tardat en condà’c.Dempús d’auer examinat pendent uns moments ath viatjaire, coma


s’examine a ua vibòra, eth patron dera casa se filèc entara pòrta e li didecdamb ton imperiós:

- Ve-te’n.- Per pietat, repliquèc er òme, un veire d’aigua.- Un tret òc que te balharè.

E ath còp barrèc era pòrta violentaments, e eth viatjaire entenec córrer dusgròssi barrolhs. Ara seguida se barrèren tanben es hustes dera hièstra e dedehòra estant s’entenet eth bronit d’ua barra de hèr.

Escurie e eth vent hered des Aups començaue a bohar. Ara lum deragonizant dia eth forastèr desnishèc en un des jardins qu’èren ath costatdeth carrèr, un casalon o cabana que li semblèc bastida damb tròci de potja.Trauessèc decidit eth barratge de husta que cercaue eth jardin e se trapèclaguens d’aguest. S’apressèc ena cabana, qu’auie aguesta coma pòrta uaestreta dubertura plan baisha e se retiraue ad aguestes bastisses qu’esmossos quilhen ena vòra des carretères.

Pensèc que plan que òc aquerò serie ua cabana de mossos caminèrs.Sentie hered e hame. Qu’ère resignat a patir aguesta, mès contra eth heredvolie trapar un arrecès. Generauments aguesta sòrta de cabanes non sonabitades pes nets. Se metec a quate pautes e artenhec entrar ena cabana.Qu’ère cauda e, ath delà, trapèc en era un bon lhet de palha. Se demorècper un moment estirat en aquera jaça, sense poder hèr cap de movement,tau ère eth sòn cansament. Dempús, coma notèc qu’eth morraletl’incomodaue e ath delà li podie servir d’excellent coishin, se metec adesligar ua des correges. En aqueth moment s’entenec un idòl, lheuèc esuelhs e vedec que pera dubertura dera cabana pistaue eth cap d’un mastinenòrme.

Eth lòc a on se trapaue qu’ère ua gossèra.

Eth viatjaire qu’ère vigorós e temible; agarrèc eth pau, hec damb eth sònmorralet ua sòrta d’escut e gessec dera cabana coma podec, non senseagranir es traucs deth sòn vestit.

Gessec tanben deth jardin; mès en tot hèr repè, obligat, entà mantier athgosset a ua cèrta distància, a recórrer ath manejadís deth pau qu’es mèstresen art criden molinete.

Quan, non sense trabalh, auec tornat a passar eth barratge e se trapèc denauèth en carrèr, solet, sense minjar, sense tet, sense abric, hèt enlà enquia


e tot d’aqueth lhet de palha e d’aquera còva miserabla, se deishèc anar,mèsalèu que sèir-se, sus ua pèira e semble qu’un que passaue l’entenec adíder:

- Que sò mens qu’un gosset.

Ara seguida se lheuèc e se metec a caminar de nauèth. Gessec dera ciutat,en tot demorar trapar quauque arbe o quauque molon de hen que li balhèsseabric.

Caminèc ua estona damb eth cap clin. Quan se vedec luenh de totabitatge, lheuèc es uelhs e campèc ath sòn entorn. Qu’ère en camp, ath sòndauant i auie un d’aguesti ticolets, caperadi de rastolhs que dempús derasèga semblen caps esquiladi.

Er orizon qu’ère nere, non solet per çò dera escurina dera net, senonperque l’entelauen bromes baishes que semblauen emparar-se en ticolet eque pujauen caperant tot eth cèu. Ça que la, coma qu’era lua anaue a géssere flotaue encara en zenit ua rèsta de claretat crepusculara, aqueres bromesformauen naut de tot deth cèu ua sòrta de vòuta blanquinosa que d’eraqueiguie sus era tèrra ua cèrta claretat.

Qu’ère, donc, era tèrra mès illuminada qu’eth cèu, çò que còste un efècteparticularaments sinistre; e eth ticolet, de praubi e mesquins entorns, sediboishaue vague e descolorit sus eth tenebrós orizon. Que non i auie arrenen camp ne en ticolet senon un arbe difòrme, qu’es sues arrames seretortilhauen gemegant a quauqui passi deth viatjaire. Aqueth òme ère planluenh de tier aguesti abits delicadi dera intelligéncia e der esperit que moshèn sensibles ar aspècte misteriós des causes; totun, i auie en aqueth cèu, enaqueth ticolet, en aquera planhura e en aqueth arbe, quauquarren tanprigondaments desconsolador que dempús d’un moment d’immobilitat e demeditacion, eth viatjaire se virèc entà darrèr bruscaments. I a momentsqu’enquia e tot era natura mos semble ostil.

Entornèc entara ciutat. Es pòrtes de D…, que tenguec sètges pendent esguèrres de religion, ère encara entornejada, en 1815, de vielhes muralhescostejades de tors cairades, que dempús an estat esbauçades. Passèc per uabèrca e entrèc de nauèth ena poblacion.

Que serien es ueit dera net. Coma que non coneishie ne ben ne mau escarrèrs, tornèc a començar eth sòn passèg ar edart.


Caminant atau, arribèc enquiara prefectura e dempús enquiath seminari.Quan passèc pera plaça dera catedrau, mostrèc eth punh ara glèisa ensenhau de menaça.

Ena cantoada d’aguest carrèr i auie ua imprimaria. Aquiu s’estampèrenper prumèr còp es declaracions der emperaire e dera garda imperiau entaraarmada, vengudes dera isla d’Elba e dictades peth madeish Napoleon.

Estronhat peth cansament, e non demorant ja arren, s’estirèc sus eth bancde pèira qu’ère ena pòrta d’aquera imprimaria.

Ua anciana gessie dera glèisa en aqueth moment e vedec ad aqueth òmeestirat ena escurina.

- Se qué hètz, brave amic?, li preguntèc.- Ja ac vedetz, brava senhora, que m’ajaci, li responec damb votz

colerica e dura.

Era brava hemna, plan digna d’aguest nòm, plan que òc, qu’ère eramarquesa de R…

- En aguest banc?, repliquèc.- Pendent dètz-e-nau ans qu’è auut un matalàs de husta e aué è un

matalàs de pèira.- Auetz estat soldat?- Òc, brava hemna, soldat.- Per qué non vatz ena aubèrja?- Perque non è sòs.- A!, didec era marquesa de R… Que non è ena pòcha que quate sòs.- Balhatz-les-me.

Eth viatjaire cuelhec es quate sòs; era senhora R… contunhèc:

- Damb tan pòca causa que non vos podetz lotjar ena aubèrja. Ac auetzsajat, totun? Que non ei possible que passetz atau era net. Qu’auratz hered,plan, hered e hame. Ben, que vos auríen pogut recéber per caritat.

- È trucat a totes es pòrtes.- E qué?- De totes m’an hèt enlà.

Era “brava hemna” toquec ena espatla ath viatjaire e li senhalèc en auteextrèm dera plaça ua pòrta petita ath cant deth palai arquevescau.

- Auetz trucat, repetic, a totes es pòrtes?


- Òc.- Auetz trucat en aquera?- Non.- Donques trucatz en era.


II.- Era prudéncia conselhe ara sabença.

Aquera net er avesque de D…, dempús de hèr un passèg pera ciutat,s’estèc enquia fòrça tard embarrat en sòn quarto. Se tenguie a escríuer uagrana òbra sus es Déuers, que malerosaments a demorat incompleta.Arremassaue suenhosaments guaire es Pairs e Doctors an dit sus aguestgrèu ahèr: eth sòn libre qu’ère dividit en dues parts: era prumèra, desdéuers de toti; era dusau, des déuers de cadun, sivans era classa quepertanhe.

Es déuers de toti es grani déuers. Que n’auem quate, e Sant Matèu lessenhale: es déuers entà damb Diu (Sant Mat, IV); es déuers entà damb unmadeish (Sant Mat., V, 29, 30); es déuers entà damb eth pròche (Sant Mat.,VII, 12); es déuers entà damb es creatures (Sant Mat., VI, 20,25). Es autidéuers er avesque les auie trapat indicadi e prescriti en d’autes parts: es dessobeirans e eth des subjèctes ena Epistòla as Romans; des magistrats, desesposes, des mairs e des joeni, en Sant Pèir; des marits, des pairs, des hilhse des sirvents, ena Epistòla as Efessis; des fidèus, ena Epistòla as Ebrèus;des puncèles, ena Epistòla as Corintis. De totes aguestes prescripcions hègelaboriosaments un ensemble que volie presentar as amnes.

Tàs ueit trabalhaue encara, en tot escríuer pro incomòdaments en graneshuelhes de papèr, damb un voluminós libre dubèrt sus es jolhs, quan entrècera senhora Magloire, coma de costum, pr’amor de trèir era plata dethcalaish plaçat ath cant deth lhet. Ara seguida er avesque, en saber-se’n dequé era taula ère prèsta e de qué sa fraia dilhèu estarie en tot demorar,barrèc eth libre, deishèc eth sòn sèti e entrèc en minjador.

Qu’ère aguest ua pèça alongada damb humeneja, ua pòrta que, coma jaauem dit, daue tath carrèr e un balcon tath jardin.

Era senhora Magloire, plan que òc, venguie de parar era taula.

Tant que s’estaue ocupada en aquerò, blagaue damb era senhoraBaptistina.

Sus era taula i auie ua lampa; era taula qu’ère ath cant dera humeneja, een era usclaue un bon huec.

Qu’ei aisit d’imaginar-se ad aqueres dues hemnes, qu’es dues passauen jades seishanta ans: era senhora Magloire, petita, gròssa, escarrabilhada; erasenhora Baptistina, afabla, prima, un shinhau mès nauta que sa frair,jargada damb un vestit de seda de color d’ala de mosca, color de mòda en


1806, que crompèc alavetz en París, e qu’encara li duraue. Es locucionsverbaus qu’an eth merit d’exprimir damb ua soleta paraula ua idia, que nonserie pro entà explicar-la, dilhèu ua plana. Atau, donc, en tot valer-se d’uad’aguestes locucions, dideram qu’era senhora Magloire auie mina decampanharda, e mina de senhora era senhoreta Baptistina. Era senhoraMagloire tenguie ua còfa o casqueta blanca en forma de canon, un colard’aur en còth, soleta jòia de hemna que i auie ena casa, ua samarreta planblanca que gessie d’un vestit de bura nera damb manges amples e cuertes,estacat ena cintura damb ua cinta verda, e un bavarèl tengut dambesplingues enes dues espatles, sabates gròsses e miches auriòles, coma esque tien es hemnes de Marselha. Eth vestit dera senhoreta Baptistina qu’èretalhat pes patrons de mòda de 1806. cintura cuerta, hauda sense vòl,manges damb espatlères e botons. Amagaue es sòns peus grisi jos ua aletaretortilhada ara mainadenca. Era senhora Magloire qu’auie ua minaintelligenta, viua e bravassa; es dus angles dera sua boca quilhadi de formadesparièra, eth pòt superior un shinhau mès gròs qu’er inferior, li balhauensabi pas se qué d’aspre e d’imperiós.

Tant que sa illustrissima caraue, era parlaue decididaments damb uabarrèja de respècte e libertat; mès quan eth senhor parlaue, aubediepassiuaments, coma era senhoreta. Era senhoreta Baptistina non parlaue; selimitaue a aubedir e a complàder. Enquia e tot quan ère joena, jamès siguecberòia. Auie uns grani uelhs bluencs un shinhau gessudi e eth nas long erebussat, mès tot eth sòn ròstre, era sua persona, ac didérem en començar,alendaue ua inefabla bontat. Tostemps auie semblat coma predestinada aramansuetud; mès, era fe, era caritat, era esperança, aguestes tres vertuts quesusciten doç calor ena amna, auien ennautit de man en man aqueramansuetud enquiara santetat. Era natura qu’auie hèt d’era solet un anhèth;era religion hec d’era un àngel. Prauba e santa hemna! Doç avieresbugassat!

Era senhoreta Baptistina a racondat, autants viatges dempús, çò que sepassèc aquera net en palai der avesque, que fòrça persones que viuen,encara rebremben enquias mès petits detalhs.

En moment qu’er avesque entrèc en minjador, era senhoreta Magloireparlaue damb singulara vivacitat. Conversaue damb era senhoreta d’unahèr que l’ère familhar e qu’er avesque ja i ère acostumat. Que se tractauedeth barrolh dera porta principau.


Semble que en auer anat a hèr quauques crompes entath sopar auieentenut racondar cèrtes causes en despairèrs lòcs.

Se tractaue d’un vagabond de mala mina; se didie qu’auie vengut un òmesospechós, que deuie èster en bèra part dera ciutat e que se podie passarqu’auessen un mau encontre aqueri qu’aquera net se’n desbrembèssen deretirar-se d’ora.

Se higie qu’era policia èra plan mau organizada, per tòrt de cèrtesrivalitats que i auie entre eth prefècte e er alcalde, que sajauen de hèr-semau, en tot deishar que se passèssen es eveniments que s’auien d’evitar; equ’as persones prudentes les tocaue susvelhar çò qu’era policiadescuedaue, sauvarse ben e auer suenh de botar es barrolhs e embarrar etancar ben es pòrtes.

Era senhora Magloire hec a notar aguesta darrèra frasa, mès er avesquevenguie de gésser deth sòn quarto, qu’en eth hège pro hered, e, en to sèir-seena humeneja, se cauhaue e dilhèu pensaue en ua auta causa plandesparièra dera que formaue eth tema de convèrsa des dues hemnes. Nonparèc, donc, atencion en cap des paraules que venguie de prononciar erasenhora Magloire. Aguesta les tornèc a repetir e alavetz era senhoretaBaptistina, en tot voler satisfèr-la, sense desagradar ath sòn frair, gausècdíder timidaments:

- Frair mèn, entenes çò que ditz era senhora Magloire?- Qu’è entenut vagaments quauquarren, responec er avesque.

Dempús, miei virant-se en sòn sèti entara anciana, botant ambdues manssus es jolhs, e lheuant eth sòn ròstre corau e francaments alègre, illuminatpeth resplendor deth huec, higec:

- Vam a veir, qué se passe? Mos menace quauque perilh?

Alavetz era senhora Magloire comencèc de nauèth era sua istòria, en totexagerar-la un shinhau, sense voler e sense encuedar-se’n. Se didie qu’ungitano, un maujargat, ua sòrta de mendicant perilhós se trapaue ena ciutat.S’auie presentat entà lotjar-se ena aubèrja de Labarre, que non lo volecrecéber. Se l’auie vist vier entath baloard Gassendi e vagar, en escurir, pescarrèrs. Qu’ère un òme damb un morralet e ues còrdes, d’ua mina terribla.

- De vertat?, didec er avesque.


Aguest convengut en escotar-la alendèc ara senhora Magloire, li semblauequ’er avesque non ère tan luenh de sénter quauqua alarma; atau, donc,seguic damb accent e gèst trionfant:

- Òc, monenhor, qu’ei tau que vos digui. Aguesta net se passaràquauque malastre ena ciutat. Toti ac diden. Ath delà, coma qu’era policia eitan dolenta! Repeticion inutila. Víuer en un país montanhós coma aguest, enon auer pes nets fanaus enes carrèrs! Un ges… e dilhèu… Jo didia,monsenhor, e era senhoreta didie tanben…

- Jo, interrompec era fraia, que non digui arren. Çò que sigue quehèsque eth mèn frair que serà ben hèt.

Era senhora Magloire seguic coma se non auesse auut cap de protèsta:

- Didíem qu’aguesta casa non ei deth tot segura; que se monsenhorm’ac permet, vau a tier-li ua visita a Paulino Musebois entà que vengue abotar es ancians barrolhs dera pòrta; que son aquiu, per çò qu’ei causa d’amenuta. E digui que son de besonh barrolhs, encara que non sigue senonaguesta net, monsenhor, pr’amor qu’ua pòrta que se daurís de dehòrasonque quilhant eth picapòrt, peth prumèr qu’arribe, qu’ei ua causa terribla.Dempús, coma que monsenhor a eth costum de díder tostemps qu’entren, eath delà, coma ara mieja net, valguem Diu!, non cau demanar eth permís…

En aqueth moment s’entenec picar ena pòrta damb ua cèrta violéncia.

- Tà dauant!, didec er avesque.


III.- Eroïsme dera aubediéncia passiua.Era pòrta se dauric.

Mès que se dauric de land en land, tot çò de grana qu’ère, coma sequauquarrés la possèsse damb energia e decision. Entrèc un òme.

Ad aguest òme que ja lo coneishem. Ère eth viatjaire qu’auem vist hè pòcvagant ara cèrca d’asil.

Entrèc, hec ua passa e se posèc, deishant ath sòn darrèr era pòrta dubèrta.Amiaue eth morralet ena esquia; eth pau ena man; enes uelhs ua expressionruda, audaça, cansada e violenta; l’illuminaue eth huec dera humeneja;estaue espaventós. Ère ua aparicion sinistra.

Era senhora Magloire ne tansevolhe auec fòrça entà deishar anar unsorriscle. S’estrementic e se demorèc muda e immobila coma ua estatua.

Era senhoreta Baptistina se virèc, vedec ar òme qu’entraue e mieis’incorporèc de pòur; dempús, virant pòc a pòc eth cap entara humeneja, sebotèc a campar a sa frair, e eth sòn ròstre aqueric ara fin un aspècte deprigonda cauma e serenitat.

Er avesque tachaue en òme ua guardada tranquilla.

En daurir es pòts, plan que òc, entà preguntar ath nauèth vengut se quédesiraue, aguest apuèc es dues mans en sòn pau, passegèc era sua guardadasus er ancian e sus es dues hemnes, e sense demorar qu’er avesque parlèsse,didec en votz nauta:

- Me cridi Jean Valjean, sò un forçat. Qu’è passat ena preson dètz-e-nau ans. Sò liure de hè quate dies, e me’n vau entà Pontarlier, qu’ei eth lòcdera mia residéncia. Hè quate dies que sò en tot caminar dempús Tolon.Aué è caminat dotze lègues a pè. Aguesta tarde, en arribar en aguest país, èentrat en ua aubèrja, que d’era m’an hèt enlà per çò deth mèn passapòrtauriolenc, qu’auia presentat en ajuntament. Que me calie hè’c atau. È anaten ua auta aubèrja e m’an dit: “vè-te’n”. Madeish en ua qu’en auta. Arrésme vò recéber. Qu’è anat ena preson e eth carcerèr non m’a dubèrt. Me sòcalat en ua gossèra e eth gosset m’a nhacat e m’a hèt enlà d’aquiu, coma senon auessa estat un òme. Que semblaue que se’n sabie de se qui èra jo. Èvengut entath camp pr’amor de dormir ath cèu clar; mès ne aquerò m’aestat possible. M’a semblat qu’anaue a plòir, e que non aurie un bon Diuqu’empedisse era ploja, e è tornat a entrar ena ciutat pr’amor de trapar en


era era relha d’ua pòrta. M’anaua a ajaçar aquiu en ua plaça sus ua pèira,quan ua brava hemna m’a senhalat era vòsta casa e m’a dit: “Picatz aquiu”.Qu’è picat. Quina casa ei aguesta? Ua pension? Qu’è sòs, resultat dera miasodada. Cent nau francs e quinze sòus qu’è guanhat ena preson damb ethmèn trabalh pendent dètz-e-nau ans. Que pagarè, que m’ei parièr auer sòs.Sò cansat, è caminat dotze lègues a pè e è hame; voletz que me demora?

- Senhora Magloire, didec er avesque, botatz un cubèrt mès.

Er òme hec tres passes e s’apressèc ena candèla qu’ère sus era taula.

- Guardatz, didec, que non m’auetz comprenut ben; non ei aquerò.Qu’auratz entenut çò qu’è dit: sò un forçat. Vengui dera preson. E treiguecdera pòcha ua grana huelha de papèr auriò que destropèc. Vaquí eth mènpassapòrt. Auriò coma vedetz; aquerò qu’ei pro entà que me hèsquen enlàde pertot. Lo voletz liéger? Vo’ lo liegerè jo, que sai liéger, n’è aprenut enapreson. Aquiu que i a ua escòla entàs que vòlen apréner. Guardatz se quéan botat en mèn passapòrt: “Jean Valjean, forçat complit, naturau de…”,aquerò que non hè ath cas… “A estat dètz-e-nau ans ena preson; cinc perpanatòri damb violéncia, catorze per auer sajat escapar-se quate còps. Qu’eiun òme fòrça perilhós”. Ja ac vedetz. Toti me vigilen. Me voletz recéber?Ei aguesta ua pension? Voletz balhar-me lhet e sopar? Auetz un corrau?

- Senhora Magloire, didec er avesque, botaratz linçòs nets en lhet deracramba.

Que ja auem explicat quina sòrta d’aubediéncia ère era d’aqueres dueshemnes.

Era senhora Magloire gessec entà executar es ordes qu’auie recebut.

Er avesque se virèc entar òme e li didec:

- Seiguetz e cauhatz-vos, en un moment que soparam, e tant quesopatz vos haram eth lhet.

Er òme comprenec ara fin. Era expression deth sòn ròstre, enquia alavetzombriua e dura, venguec en ua expression d’estonament, de dobte,d’alegria extraordinària. Comencèc a gasulhar coma un hòl:

- Ei de vertat? Me recebetz? Non me hètz enlà? A jo? A un forçat? Enon me tutejatz? E non me didetz… “vè-te’n, gosset”, coma acostumen adider-me? Jo me pensaua que tanpòc aciu me receberien, plan per aqueròvos è dit de seguit se qui sò. Ò!, gràcies ara brava hemna que m’a mostrataguesta casa! Vau a sopar! A dormir en un lhet damb matalassi e linçòs


coma toti! Un lhet! Que hè dètz-e-nau ans que non me sò ajaçat en un lhet,e non voleratz que lo dèishe. Qu’ètz persones plan dignes e ath delà qu’èsòs: vos pagarè ben. Desencusatz-me senhor ostalèr: se com vos cridatz?Pagarè tot çò que volgatz. Qu’ètz un òme excellent. Ètz er ostalèr, vertat?

- Sò, didec er avesque, un prèire que viu aciu.- Un prèire!, didec er òme. Ò, un brave prèire! Alavetz, non demanatz

sòs?. Ètz er capelhan, vertat? Eth capelhan d’aguesta grana glèisa? Guarda,e ei vertat! Qué pèc! Non auia vist era vòsta calòta.

En tot parlar atau auie deishat era saca e eth pau en un cornèr, sauvat ethsòn passapòrt ena pòcha e cuelhut sèti. Era senhora Baptistina lo guardauedamb doçor.

- Qu’ètz fòrça uman senhor prèire, seguic dident. Vos nonmenspredatz ad arrés. Qu’ei ua grana causa un brave prèire. Atau, donc,non auetz besonh de qué vos paga?

- Non, didec er avesque, sauvatz-vos es vòsti sòs. Guairi n’auetz?, nonm’auetz dit que cent nau francs?

- E quinze sòus, higec er òme.- Cent nau francs e quinze sòus. E guaire temps vos a costat guanhar

aguesti sòs?- Dètz-e-nau ans.- Dètz-e-nau ans!

Er avesque alendèc prigondaments.

Er òme seguic:

- Encara è toti es mèns sòs. En quate dies non è despenut que vint-e-cinc sòus, qu’è guanhat ajudant a descargar uns cars en Grasse. E, donquesqu’ètz prèire, vos vau a díder qu’ena preson auíem un capelhan. E bèth diavedí a un avesque, a monsenhor, coma aquiu lo criden. Qu’ère er avesquedera Màger de Marselha. Qu’ei eth prèire qu’ei sus es prèires. Vos que javo’n sabetz; desencusatz-me, jo parli mau; mès aquerò ei tan luenh de jo!Ja sabetz se qué èm nosati. Er avesque didec era missa ena preson, en unautar, e amiaue ena tèsta ua causa d’aur acabada en punta. Qu’ère meddia eludie eth solei. Èrem plaçadi en hilada, pes tres costats, damb es canons ees mèques alugades dauant de nosati. Que non ac vedíem guaire ben. Eravesque parlèc, mès qu’èrem massa luenh e non l’entenérem. Vaquí çòqu’ei un avesque.


Mentre parlaue, er avesque s’auie lheuat entà barrar era pòrta, qu’èrecomplètaments dubèrta.

Era senhora Magloire tornèc, e se hec a vier un cubèrt que botèc sus erataula.

- Senhora Magloire, didec er avesque, botatz aguest cubèrt çò de mèsprès possible ath larèr. E, en tot virar-se de cap ath sòn òste: eth vent deranet qu’ei fòrça cru enes Aups, auetz hered, cavalièr?

Cada còp que prononciaue era paraula cavalièr damb era sua votzdoçaments grèu, s’illuminaue era fesomia der òste. Cridar cavalièr a unforçat qu’ère balhar un veire d’aigua a un naufragat dera Medusa. Eraignominia qu’ei assedegada de consideracion.

- Mau alugue aguesta lum, didec er avesque.

Era senhora Magloire l’entenec; se hec a vier dera humeneja deth quartode sa illustrissima es dus candelèrs d’argent e les botèc alugadi ena taula.

- Senhor prèire, didec er òme; ètz brave; non me menspredatz. Merecebetz ena vòsta casa. Alugatz es candèles per jo. E, ça que la, non vos èamagat d’a on vengui, e que sò un miserable.

Er avesque qu’ère seigut ath sòn costat, li toquèc doçaments era man:

- Que vos podetz estauviar eth dider-me se qui ètz. Aguesta que non eiera mia casa, ei era casa de Jesucrist. Aguesta pòrta non pregunte athqu’entre per era s’a un nòm, senon s’a bèth dolor. Patitz, auetz hame e set,donques sigatz benvengut. Non m’ac arregraïgatz, non me digatz que vosrecebi ena mia casa. Aciu que non ei ena sua casa senon eth qu’a besonhd’un asil. Atau me cau dider-vos a vos que passatz per aciu: ètz ena vòstacasa, mès que jo ena mia. Tot çò que i a aciu qu’ei vòste. Entà qué me causaber eth vòste nom? Ath delà, qu’auetz un nòm que, abantes que lodidéssetz ja lo sabia jo.

Er òme dauric es sòns uelhs estonat.

- De vertat? Sabetz se com me cridi?- Òc, responec er avesque, vos cridatz eth mèn frair.- A, senhor preire!, exclamèc eth viatjaire. Abantes d’entrar aciu auia

fòrça hame; mès, ètz tan brave, qu’ara ja non sai se qué è. Era hame que sen’a anat.

Er avesque lo guardèc e didec:


- Auetz patit fòrça?- Ò!, era giqueta ròia, era bala en pè, ua estrada entà dormir, eth calor,

eth hered, eth trabalh, es forçats, es còps, era dobla cadia per arren, ethcroton per ua soleta paraula, e autanplan malaut en lhet, era cadia! Esgossets, es gossets que son mès erosi! Dètz-e-nau ans! Ara que n’è quarantasies, e un passapòrt auriò. Aquerò qu’ei tot.

- Òc, repliquèc er avesque, gessetz d’un lòc de tristor. Mès sabetz quei a mès alegria en cèu pes lèrmes d’un pecador empenaït que pera blancavestimenta de cent justi. Se gessetz d’aguest lòc de dolors dambpensaments d’òdi e de ràbia contra es òmes, que seratz digne de pietat; mèsse gessetz damb pensaments de caritat, de doçor e de patz, valeratz mès quetoti nosati.

Mentretant, era senhora Magloire auie mestrat eth sopar: ua sopa hètadamb aigua, òli, pan e sau, un shinhau de heda, un tròç de moton, higues,un hormatge fresc e un gran pan de chòina. Ath repais de costum deravesque l’auie hijut ua botelha de vin annadit de Mauves.

Era fesomia der avesque cuelhec de pic era expression de doçor pròpiades persones ospitalàries.

- Ara taula, didec damb vivacitat, sivans acostumaue quan sopauedamb eth quauque forastèr; e hec sèir ar òme ara sua dreta; era senhoretaBaptistina, tranquilla e de manèra naturau, cuehec sèti ara sua quèrra.

Er avesque didec eth benedicte e dempús mestrèc era sopa, sivans eth sòncostum. Er òme comencèc a minjar avidaments.

- Me semble que manque quauquarren ena taula, didec er avesque deressabuda.

Era senhora Magloire non auie botat qu’es tres cubèrts absoludaments debesonh. Mès qu’ère costum dera casa, quan er avesque auie bèth convidat,botar ena taula es sies cubèrts d’argent, innocenta ostentacion. Aguestagraciosa aparença de luxe qu’ère ua sòrta de fantonada, notabla en aqueracasa tranquilla e sevèra, qu’ennautie era praubetat enquiara dignitat.

Era senhora Magloire comprenec era observacion, gessec sense badarboca, e en un virament de uelhs es tres cubèrts demanadi ludien enatovalha, plaçadi simetricaments dauant de cadun des tres que minjauen.


IV.- Detalhs sus es hormatjaries de Pontarlier.

Ara, pr’amor de balhar ua idia de çò que se passèc en aquera taula, nonpodem hèr arren mielhor que transcríuer aciu un passatge d’ua carta derasenhoreta Baptistina ara senhora Boischevron, qu’en era se referís, pethmenut, ara convèrsa entre er avesque e eth forçat.

……………………

Aguest òme non prestaue atencion ad arren. Minjaue damb ua voracitatd’ahaimat. Totun, dempús de sopar didec:


- Senhor ministre de Diu, tot aquerò qu’ei massa bon entà jo; mès mecau díder-vos qu’es carretèrs que non m’an permetut minjar damb eri,mingen mielhor que vos.

Aciu, entre nosates, aguesta observacion me semblèc un shinhauestranha. Eth mèn frair li responec:

- Trabalhen mès que jo.- Non, repliquèc er òme, an mès de sòs. Vos qu’ètz praube; que ja ac

veigui. Dilhèu non ètz encara prèire. Ètz prèire, aumens? A!, se Diusiguesse just, pro que vos meritaríetz èster prèire.

- Diu qu’ei mès que just, didec eth mèn frair.

Un moment dempús higec:

- Senhor Jean Valjean, anatz entà Pontarlier?- Damb itinerari forçós.

Me semble que siguec aquerò çò que responec. Dempús seguic:

- Ei de besonh que partisca deman a punta de dia. Qu’ei fòrça durviatjar. Es nets son heredes e es dies calorosi.

- Vatz, didec eth mèn frair, entà un bon país. En temps derarevolucion era mia familha demorèc arroïnada, e jo me refugiè en FrancComdat, a on viuí pendent bèth temps damb eth trabalh des mies mans.Qu’auia bona volentat; trapè en qué tier-me. Non me calec senonescuélher. I auie magasems de papèr, de pèths, d’esséncies, d’òlis;fabriques de relòtges, d’acèr, de cueire e mès de vint de hèr, que d’eresson notables es de Lods, Chatillon, Audincourt e Beure…

Me semble que non m’enganhi e que sigueren aguesti es nòms quementèc eth mèn frair. Dempús d’aquerò se virèc entà guardar-me e medirigic era paraula.

- Estimada fraia, non auem parents en aqueth país?

Jo li responí:

- Auíem, entre d’auti, ath senhor Lucenet, capitan de pòrtes enPontarlier, jos er ancian regim.

- Òc, didec eth mèn frair, mès en 93 non i auie parents, ne auie un,qu’es sòns braci; e jo trabalhè. Que i a en país de Pontarlier a on anatz,senhor Valjean, ua indústria patriarcau e polida, fraia mia: eshormatjaries, que criden aquiu frutaries.


Alavetz eth mèn frair, tant que minjaue aqueth òme, l’expliquèc pethmenut çò que son es frutaries de Pontarlier, que n’a de dues classes: esgranes granges que apertien as rics, e an trenta o quaranta vaques, queprodusissen de sèt a ueit mil hormatges en ostiu; e es hormatjariesd’associacion, que son des praubi; ei a díder, des campanhards deramontanha qu’arremassen es sues vaques, e se repartissen es productes.Cuelhen ath sòn servici a un hormatgèr, que criden eth “grurin”; aguestrecep era lèit que l’autrege cadun des associats tres còps ath dia, e anòteaguestes quantitats en ua taula duplicada; a finaus d’abriu comence ethtrabalh enes hormatjaries, e tà mejans de junh es hormatgèrs amien essues vaques ena montanha.

Er òme se remetie en tot minjar. Eth mèn frair lo hège béuer deth saborósvin de Mauves, qu’eth madeish non gause béuer, donques que diden qu’eifòrça car; e mentre li comentaue toti aguesti detalhs damb aquera simplaalegria, que ja vo’n sabetz, barrejant es sues paraules damb graciosi gèstidirigidi entà jo. Persutèc fòrça ena bona posicion deth “grurin”, coma sevolesse qu’aguest òme comprenesse, sense conselhar-lo dirèctaments,qu’en tau mestièr traparie un asil. Ua causa me choquèc. Aguest òme èreçò que vos è dit: Plan, donc, eth mèn frair, ne pendent tot eth sopar, ne erarèsta dera net, se s’exceptuen quauques paraules sus Jesús que prononciècara sua entrada, didec ua frasa que podesse rebrembar ad aguest òme sequi ère, ne hèr-li veir se qui ère eth mèn frair. E aguesta qu’ère, ça que la,ua escadença plan avienta entà dirigir-li un tròç de sermon. Quinsevolhaurie pensat que, en tot auer ath costat ad aguest malerós, ère era ocasionde autrejar aliment ara sua amna ath madeish temps qu’ath còs, e de hèr-liquauqua reconvencion ben abonada de morau e de conselh, o demanifestar-li pietat en tot ahiscar-lo a actuar mielhor en avier. Mès ethmèn frair, ne tansevolhe li preguntèc d’a on ère, ne quina ère era sua vida.Ena sua vida que i é, plan que òc, era sua fauta; e eth mèn frair semblauevoler evitar tot aquerò que li podesse arribar ena sua memòria; enquiathpunt de qué, en un moment que parlaue des montanhesi de Pontarlier,qu’an un trabalh leugèr près deth cèu, e que son erosi pr’amor que soninnocents, s’arturèc de ressabuda cranhent que i podesse auer en aguestesparaules que se l’escapauen quauquarren que podesse ofensar ar òste. Atruca de reflexionar me pensi qu’è comprenut çò que se passaue en còrdeth mèn frair. Pensaue, plan que òc, qu’aguest òme, que se cride Jean


Valjean, auie tan presenta era sua misèria en esperit, que li calie distreir-lo e hèr-li creir, encara que siguesse pendent un moment, qu’ère uapersona coma quinsevolh auta, e qu’entada eth tot aquerò ère çò demadeish que se passaue cada dia. Plan que òc: non ei aquerò comprénerben era caritat? Non i a, brava amiga, quauquarren vertaderamentsevangelic en aguesta delicadesa que dèishe de cornèr eth sermon, eramorau e es allusions?Era pietat mès grana, non s’està, quan un òme a unlòc adolorit, en non tocar aguest lòc? Que m’a semblat qu’aguest ère ethpensament intim deth mèn frair. En tot cas, çò que posqui díder ei ques’efectiuaments obrèc atau, non lo hec a conéisher ne a jo madeisha:s’estèc madeish que totes es nets, e sopèc damb Valjean damb eramadeisha naturalitat, damb era madeisha fesomia qu’auesse sopat dambeth senhor Gedeon, eth prebòst, o damb eth senhor prèire dera parròquia.

That finau deth sopar, quan mos minjàuem ues higues, piquèren enaporta. Qu’ère era senhora Gerbaud damb eth sòn hilh en braça. Eth mènfrair punèc ath mainatge en front, e me demanèc quinze sòus qu’auia joaquiu, pr’amor d’autrejar-les-ac ara senhora Gerbaud. Er òme nonprestèc cap atencion ad aquerò. Non parlaue bric e semblaue cansat. Eraprauba senhora Gerbaud gessec; eth mèn frair balhèc es gràcies; se virècentar òme e li didec: “Que deuetz auer besonh de repaus”. Era senhoraMagloire treiguec eth cubèrt de seguit. Jo comprení que mos calie retirar-mos pr’amor de deishar dormir ath viatjaire; e ambdues pugèrem en nòstequarto. Mès ara seguida, manè ara senhora Magloire tà que botèsse enlhet d’aguest òme ua pèth de cabiròu dera Seuva Nera qu’è ena miacramba.

Es nets que son fòrça heredes, e aguesta pèth escauhe. Ei malastre quesigue ja tan rosigada: que li què tot eth peu. Eth mèn frair la crompècquan siguec en Alemania, en Tottlingen près des hònts deth Danubi, athcòp qu’eth guinhauet de mange d’evòri que tengui ena taula.

Era senhora Magloire tornèc de seguit: preguèrem a Diu en salon a onse penge era rauba blanca e dempús mo n’anèrem cadua en nòste quartosense badar boca.


V.- Tranquillitat.Monsenhor Bienvenú, dempús de balhar era bona net ara sua fraia,

cuelhèc un des dus candelèrs d’argent qu’auie sus era taula, autregèc eraute ath sòn òste e li didec:

- Cavalièr, vos vau a mostrar eth vòste quarto.

Er òme lo seguic.

Coma ja sabem per çò qu’auem dit adès, era cramba qu’ère distribuida detau manèra qu’entà gésser o entrar en oratòri que i auie era cramba s’auiede passar peth dormitòri der avesque.

En moment que trauessauen aguest quarto, era senhora Magloire barraueer armari der argent qu’ère en cabeç deth lhet. Aguest qu’ère eth darrèrsuenh qu’auie cada net abantes de calar-se en lhet.

Er avesque installèc ath sòn òste ena cramba. Un lhet net e blanc lodemoraue. Er òme botèc era lum sus ua tauleta.

- Vai, didec er avesque, que passetz ua bona net. Deman, d’ora,abantes de partir, preneratz ua tassa de lèit des nòstes vaques, benbencauda.

- Gràcies, senhor prèire, didec er òme.

Mès tanlèu auec prononciat aguestes paraules de patz, en un virament deuelhs, sense cap de transicion, hec un movement estranh, qu’aurie espauritas dues santes hemnes s’auessen estat presentes. Encara aué que non eipossible explicar se qué lo possaue en aqueth moment. Volie hèr unavertiment o ua menaça? Aubedie simplaments a ua sòrta d’impuls instintiue desconeishut enquia e tot tada eth madeish? Çò de cèrt ei que se virècbruscaments entar ancian, crotzèc es braci e tachant en eth ua guardadasauvatge exclamèc damb votz ronca:

- A!, decididaments me lotjatz ena vòsta casa e tan près de vos!

Carèc un moment e higec damb un arridolet qu’auie quauquarren demonstruós:

- Ac auetz pensat ben? Qui vos a dit que non sò un assassin?

Er avesque responec:

- Aquerò qu’ei causa de Diu.

Dempús, damb tota era gravetat e botjant es pòts coma eth que prègue oparle damb eth madeish, benedic damb es dits dera man dreta ath sòn òste,


que ne tansevolhe inclinèc eth cap, e sense guardar entà darrèr entrèc ensòn dormitòri.

Quan era cramba ère ocupada, er autar se caperaue damb un gran ridèu desause que corrie d’un costat en aute der oratòri. Er avesque s’ajulhèc enpassar per dauant deth ridèu e hec ua brèu oracion.

Ath cap d’un moment, qu’ère ja en sòn jardin, passejant, cogitós,contemplant damb era amna e damb eth pensament es grani mistèris queDiu desnishe pendent era net as uelhs que s’estan dubèrts.

Per çò que tanh ar òme, ère tan cansat que ne tansevolh se’n profitècd’aqueri linçòs tan blanqui. Amortèc era lum bohant damb eth nas, comasòlen hèr es forçadi, e se deishèc quèir, vestit, en lhet, a on demorèc deseguit prigondaments esclipsat.

Qu’ère miejanet quan er avesque tornaue deth jardin entath sòn quarto.

Ath cap d’ues menutes, toti dormien en aquera casa.


VI.- Jean Valjean.Jean Valjean se desvelhèc pòc dempús dera miejanet.

Jean Valjean qu’ère d’ua familha prauba dera Brie. Non auie aprenut aliéger ena sua mainadesa; e quan siguec òme, cuelhec eth mestièr depodador en Faverolles. Sa mair se cridaue Joana Matieu e sa pair JeanValjean o Vlajeant, maunòm e contraccion probablaments de (voilà Jean),vaquí a Jean.

Jean Valjean qu’auie eth caractèr cogitós, encara que non trist, pròpi desamnes afectuoses. Era sua natura qu’ère un shinhau adormida, ère unshinhau indiferent, aumens en aparença. Perdec plan joen a sa pair e a samair. Aguesta moric d’ua fèbre puerperau mau suenhada. Sa pair, podadorcoma eth, s’auie aucit en quèir d’un arbe. Jean Valjean se trapèc sense mèsfamilha qu’ua fraia de mès edat qu’eth, veuda e damb sèt hilhs entremainatges e mainades. Aguesta fraia qu’auie elevat a Jean Valjean, e tantque visquèc eth sòn marit auec ena sua casa ath sòn frair. Eth marit semoric quan eth màger des sèt frairs auie ueit ans e eth mendre un. JeanValjean venguie de complir es vint-e-cinc ans. Remplacèc ath pair, esostenguec ath còp ara sua fraia que l’auie elevat. Hec aquerò,simplaments, coma un déuer, e enquia damb cèrta rudesa.

Era sua joenesa se tenguie, donc, en un trabalh dur e mau pagat. Jamèsl’auien coneishut cap “nòvia” en país. Que non auie auut temps entàencamardar-se.

Pera net entraue cansat ena sua casa e minjaue era sua sopa sense badarboca. Tant que minjaue, sa fraia, era tia Joana, cuelhie soent dera suaescudèla çò de mielhor deth repais, eth tròç de carn, era lesca de heda, ethcapuret deth caulet, entà balhar-l’ac a bèth un des sòns hilhs. Eth, sensedeishar de minjar, inclinat sus era taula, damb eth cap lèu calat ena sieta,damb es sòns longui peus escampilhadi ar entorn dera sieta, e amagant essòns uelhs, semblaue que non campaue arren; e deishaue hèr. Que i auie enFaverolles, non luenh dera cabana de Valjean, en aute costat deth carrèr, ualeitèra cridada Maria Claudia; es hilhs de Joana, lèu tostemp ahaimadi,venguien fòrça còps a demanar prestat a Maria Claudia en nòm de sa mairua pinta de lèit, que beuien ath darrèr d’ua arrominguèra o en quinsevolhaute cornèr deth carrèr, en tot arrincar-se es uns as auti eth veire, e dambtanta precipitacion qu’es mainades petites la vessauen en sòn devantau e en


sòn còth. Se sa mair se n’auesse sabut d’aguesti petiti panatòris qu’auriepelejat sevèraments as delinquents. Mès Jean Valjean, foreno e rondinaire,pagaue, sense que Joana se’n sabesse, era pinta de lèit a Maria Claudia, e esmainatges evitauen atau eth castig.

Jean Valjean guanhaue ena sason dera poda dètz-e-ueit sòus diadèrs; edempús s’emboishaue coma segador. Sa fraia tanben trabalhaue ath sòntorn. Mès, se qué auie de hèr damb sèth hilhs? Aquera familha qu’ère untrist grop entornejat e sarrat pòc a pòc pera misèria. Arribèc un iuèrncrudèu; Jean non auie trabalh. Era familha non auec pan. Ne un solet tròçde pan e sèt mainatges!

Un dimenge pera net Maubert Isabeau, fornèr dera plaça dera Glèisa enFaverolles, ère a mand d’ajaçar-se quan entenec un patac violent ena pòrtae ena veirina dera sua botiga. Acodic, e arribèc a temps de veir passar unbraç a trauèrs deth horat dera sua veirina hèt per un còp de punh. Eth braçagarrec un pan e se retirèc. Isabeau gessec ara prèssa; eth lairon hugec athmès córrer, mès Isabeau correc tanben e l’agarrèc. Eth lairon auie lançat ethpan, mès qu’auie encara eth braç sagnós. Qu’ère Jean Valjean.

Aquerò se passèc en 1795. Jean Valjean siguec acusat dauant destribunaus d’aqueth temps coma er autor d’un “panatòri damb fractura, denets e en casa abitada”. Qu’auie ena sua casa un fusilh que d’eth se’n serviecoma eth mielhor tirador deth mon; qu’ère un shinhau afeccionat ara caçafurtiua e aquerò lo damnatgèc. Pr’amor que i a contra aguesti caçaires uarepulsion legitima. Eth caçaire furtiu, madeish qu’eth contrabandèr, qu’eiplan près deth sacamand. Ça que la, mos ac cau díder, i a un abisme entreambdús e eth miserable assassin des ciutats. Eth caçaire furtiu s’està enbòsc; eth contrabandèr, enes montanhes o en mar. Es ciutats elèven òmesherotges, pr’amor qu’elèven òmes corrompudi. Era montanha, eth mar, ethmonte elèven òmes sauvatges, qu’en eri se desvolope eth costat herotge;mès lèu tostemp sense destrusir er instint uman.

Jean Valjean siguec declarat colpable. Es paraules deth còdi qu’èrenclares. Que i a ena nòsta civilizacion moments terribles, e son precisamentsaqueri qu’era lei penau pronóncie ua condemnacion. Be n’ei de funèbre erinstant qu’era societat s’aluenhe e consumís er irreparable abandon d‘unèsser pensaire! JeanValjean siguec condamnat a cinc ans de preson.


Eth 22 d’abriu de 1796 se celebrèc en París era victòria de Montenotte,guanhada peth generau en cap dera armada d’Italia, qu’ada eth ethmessatge deth Directòri as Cinc Cents, eth 2 floreau der an IV, crideBonaparte. Aqueth madeish dia se riblèc ua cadia en Bicetre. Jean Valjeanformaue part d’aguesta cadia. Un ancian mosso dera preson, qu’a auéapruprètz nauanta ans se’n brembe encara perfèctaments d’aguest malerós,qu’era sua cadia se riblèc ena extremitat de quatau cordon, en angle nòrddeth pati. Qu’ère seigut en solèr coma toti es auti. Semblaue que sonquecomprenie dera posicion qu’ère orribla. Mès qu’ei probable quedesnishèsse a trauèrs des vagues idies d’un òme complètaments ignorant,qu’ena sua pena i auie quauquarren d’excessiu. Tant qu’a grani còps demartèth riblauen ath sòn darrèr era bala dera sua cadia, ploraue; es lèrmesl’estofauen, l’empedien parlar, e sonque de quan en quan exclamaue: “Joqu’èra podador en Faverolles”. Dempús, somicant e quilhant era sua mandreta, e baishant-la graduauments sèt còps, coma se toquèssesuccessiuaments sèt caps a desparières nautades, volie díder que çò qu’auiehèt, siguesse çò que siguesse, auie estat entà alimentar e vestir a sèt petitescriatures.

Fin finau, partic entà Tolon, a on arribèc dempús d’un viatge de vint-e-sètdies, en ua carreta e damb era cadia en còth. En Tolon siguec vestit dambua giqueta ròia; e alavetz s’esfacèc tot çò que s’auie passat ena sua vida,enquia e tot eth sòn nòm, donques que, d’alavetz ençà, ja non siguec JeanValjean, senon eth numèro 24 601. Qué se passèc damb era sua fraia? Qué,des sèt mainatges? Mès, qui tie compde d’aquerò? Qué, deth sarpat dehuelhes d’un arbe ressegat peth pè?.

Era istòria qu’ei tostemps era madeisha. Aguesti praubi èssers, aguestescriatures de Diu, sense cap empara, sense guida, sense asil, demorèren aposita der edart: qué mès mos cau saber? Se n’anèren cadun peth sòn costate se submergiren de man en man en aguesta hereda broma que s’entèrren esdestins solitaris; tenebroses tenèbres qu’en eres despareishensuccessiuaments tanti malerosi ena ombriua marcha deth gènre uman.Abandonèren aqueth país. Era campana de çò qu’auie estat eth sòn pòbleles desbrembèc; eth limit de çò qu’auie estat eth sòn camp les desbrembèc;e dempús de quauqui ans de preson, Jean Valjean les desbrembèc tanben.En aqueth còr, a on auie existit ua herida, quedèc ua creta e arren mès. Apenes, pendent tot eth temps que passèc en Tolon, entenec a parlar un solet


còp dera sua fraia. Tath finau deth quatau an de forçat, recebec notícies atrauèrs de sabi pas quin conduch. Quauqu’un que les auie coneishut en sònpaís auie vist ara sua fraia: qu’ère en París. Demoraue en un miserablecarreron, près de Sant Sulpici, en carrèr de Gindre. Que non auie damb erasenon un solet mainatge, un mainatge petit, eth mendre de toti. A on èren esauti? Dilhèu ne era sua pròpia mair ac sabie. Toti es maitins anaue en uaimprimaria, en carrèr de Sabot, numèro 3, a on trabalhaue de plegadoira, ereligaira. Li calie èster aquiu tàs sies deth maitin, fòrça abans de quéclaregèsse eth dia en iuèrn: Ena madeisha casa dera imprimaria i auie uaescòla, a on amiaue ath sòn hilh, qu’auie sèt ans. Mès coma qu’era entraueena imprimaria tàs sies e era escòla non daurie enquias sèt, eth mainatge licalie demorar ua ora en pati enquia que se daurisse era escòla; en iuèrn, uaora de nets e ath descubèrt. Ena imprimaria non volien qu’entrèsse ethmainatge, donques qu’incomodaue, sivans didien. Es obrèrs vedien adaguesta criatura, en passar peth maitin, seigut en solèr en tot quèir mòrt desaunei, e fòrça còps adormit ena escurina, arraulit sus eth sòn tistèr. Es diesde ploja ua vielheta, era portièra, auie pietat deth malerós e lo recuelhie enasua tuta, a on non i auie senon ua prauba jaça, ua filosa e dus escabèls; ethpraubet s’esclipsaue aquiu en un cornèr, en tot apressar-se ath gat pr’amorde sénter mens eth hered. Tàs sèt se daurie era escòla e entraue en era.Aquerò siguec çò que li dideren a Jean Valjean. Se calèc ath sòn laguesaguesta notícia pendent un dia, ei a díder, un moment, un relampit, coma uahièstra dubèrta de ressabuda entath destin des èssers qu’auie estimat.Dempús se barrèc era hièstra; non tornèren a parlar-ne mès, e tot s’acabèc.Arren se’n sabèc dempús; non les tornèc a veir; non les trapèc, ne lestraparà ena seguida d’aguesta dolorosa istòria.

Tà finaus d’aguest quatau an, l’arribèc eth sòn torn entara evasion. Essòns camarades l’ajudèren coma se sòl hèr en aquera trista casa, e s’evadic.Caminèc errant pendent dus dies en libertat peth camp, s’ei qu’èsterperseguit ei èster liure, virar eth cap en cada moment e tanben en mendrebronit, auie pòur de tot: deth tet que humege, der òme que passe, dethgosset qu’idòle, deth shivau que galaupe, dera ora que sone, deth diaperque se ve, dera net perque non se ve, deth camin, dera corsera, desarbes, deth saunei. Ena net deth dusau dia siguec hèt presoèr. Non auiedormit ne minjat hège trenta sies ores. Eth tribunau maritim lo condamnècper aguest delicte a ua carga suplementària de tres ans, damb era quau


causa èren ueit es ans de pena. Tath siesau an li tornèc a tocar eth torn deraevasion, mès que non la podec consomar. Auie mancat ara lista. Se tirèc eracanoada e pera net era ronda lo trapèc amagat jos era quilha d’un vaishèthen construccion; hec resisténcia as gardes que l’agarrèren: evasion erebellion. Aguest hèt previst peth còdi especiau siguec castigat damb uacarga suplementària de cinc ans, dus d’eri de doble cadia: totau tretze ans.Tath dusau l’arribèc tanben eth sòn torn e lo profitèc, mès que non li gessecmielhor. Tres ans mès per aguesta naua temptatiua: totau setze ans. A totdarrèr, tath tretzau an, çampar, sagèc de nauèth era sua evasion e siguecagarrat as quate ores: totau dètz-e-nau ans. En octobre de 1815 gessec enlibertat: auie entrat ena preson en 1796 per auer trincat un veire e auercuelhut un pan.

Hescam aciu un cuert parentèsi. Aguest qu’ei eth dusau còp qu’aguestautor deth libre, enes sòns estudis sus era question penau e sus era cadialegau, cuelh eth panatòri d’un pan coma punt de partida deth desastre d’undestin. Claudi eth mendicant, auie panat un pan; Jean Valjean auie panat unpan. Ua estadistica anglesa demòstre qu’en Londres de cada cinc panatòris,quate qu’an per causa immediata era hame.

Jean Valjean auie entrat ena preson somicant e tremolós; gessecimpassible. Entrèc desesperat; gessec ombriu.

Que s’auie passat ena sua amna?


VII.- Era inferioritat dera desesperacion.


Vam a sajar d’explicà’c.

Ei de besonh qu’era societat se n’encuede d’aguestes causes, donquesqu’era ei era encausa.

Jean ère, coma auem dit, un ignorant; mès que non ère un pèc: Era lumnaturau usclaue en sòn interior; e eth malastre, qu’a tanben era sua lum,aumentèc era pòca claretat que i auie en aqueth esperit. Jos era influènciadeth soriac, dera cadia, deth croton, deth trabalh, jos er ardent solei derapreson, ena jaça de hustes deth forçat, s’embarrèc ena sua consciéncia ereflexionèc.

Se constituic en tribunau.Comencèc en tot jutjar-se ada eth madeish.

Arreconeishec que non ère un innocent castigat injustaments. Cohessècqu’auie cometut ua mala accion, colpabla; que dilhèu non l’aurien remit ethpan se l’auesse demanat, qu’en quinsevolh cas aurie estat mielhor demorarentà artenher-lo dera caritat o deth trabalh, que non ei ua accion que non areplica eth hèt de díder: se pòt demorar quan s’a hame? Qu’ei plan rar ethcas der òme que se morís literauments de hame, e qu’erosa omalerosaments er òme ei hèt de sòrta que pòt patir molt e pendent molt detemps, morau e fisicaments, sense que lo herisque era mòrt, que l’auriecalut tier paciéncia, qu’aquerò aurie estat mielhor entàs sòns praubimainatges, qu’auie estat un acte de holia en eth, malerós criminau, cuélherviolentaments ara societat sancera peth còth e imaginar-se que se pòt gésserdera misèria mejançant eth panatòri, qu’ei tostemp ua mala pòrta entàgésser dera miséria, que da era entrada ena infamia, e, plan que òc, auieobrat mau.

Dempús se preguntèc:

S’ère, eth solet, qu’auie obrat mau en tan fatau istòria; se non ère ua causagrèu qu’eth, trabahador, li manquèsse eth trabalh; qu’eth, laboriós, limanquèsse eth pan; s’eth castig non auie estat herotge e extrèm dempús decometuda e cohessada era fauta, se non auie mès abús per part dera lei enapena, que per part deth culpat ena colpa; se non i auie un excès de pes enun des platets dera balança, en aqueth dera expiacion; s’era cargasuplementària dera pena non ère eth desbrembe deth delicte, e non produsiecoma resultat eth cambi complet dera situacion, en tot remplaçar era fautadeth delinquent damb er excès dera repression, transfomant ath colpable en


victima e ath deudor en creditor, botant difinitiuaments eth dret de partd’aqueth madeish que l’auie violat; s’aguesta pena, complicada damb penessuplementàries successiues per çò des temptatiues d’evasion, non acabaueen tot èster ua sòrta d’atemptat deth fòrt contra eth fèble, un crim derasocietat contra er individú; un crim que començaue cada dia; un crim quese cometie de contunh pendent dètz-e-nau ans.

Se preguntèc s’era societat umana podie auer eth dret de hèr patir madeishas sòns membres, en un cas era sua manca de prevision racionau, e en auteera sua impia prevision; e d’apoderar-se entà tostemp d’un òme entre uamanca e un excès; manca de trabalh, excès de castig.

Se preguntèc se non ère injust qu’era societat tractèsse atau precisamentsad aqueri des sòns membres pejor dotadi en repartiment des bens, e per tantas membres mès digni de consideracion. Presentades e resolvudes aguestesquestions, jutgèc ara societat e la condemnèc.

La condemnèc en sòn òdi.

La hec responsabla dera sua sòrt e se didec que non dobtarie dilhèu endemanar-li compdes bèth còp. Se declarèc ada eth madeish que non auieequilibri entre eth mau qu’auie costat e eth qu’auie recebut; en totconcludir, a tot darrèr, qu’eth sòn castig non ère probablaments uainjusticia, mès qu’ère seguraments ua iniquitat.

Era colèra que pòt èster hòla, absurda; er òme se pòt irritar injustaments;mès que non s’indigne senon quan a rason, ath hons, en bèra causa. JeanValjean se sentie indignat.

Ath delà, dera societat non auie recebut que maus; jamès auie coneishutarren mès qu’aguesta fesomia airosa que se cride Justícia e qu’ensenhe asque castigue.

Es òmes non l’auien tocat senon entà mautractar-lo. Quinsevolh contactedamb eri auie estat ua herida. Jamès, dès era sua mainadesa, exceptuant asa mair e ara sua fraia, jamès auie trapat ua votz amiga, ua guardadabenevòla. Atau, de patiment en patiment, venguec a convencer-se de quéera vida ei ua guèrra e en aguesta guèrra, eth, qu’auie estat vençut. E ennon auer mès arma qu’er òdi, decidic agudar-lo ena preson e hèr-lo-se avier damb eth, ena sua gessuda.

Qu’auie en Tolon ua escòla entàs forçats, dirigida pes frairs cridadiIgnorantins, qu’en era s’ensenhaue çò de mès precís as malerosi qu’auien


dera sua part bona volentat. Comencèc a vier ena escòla tàs quaranta ans eaprenec a liéger, a escríuer e a compdar. Alavetz se’n sabec que fortificarera sua intelligéncia ère fortificar eth sòn òdi, pr’amor qu’en escadences erainstrucción e era lum pòden servir d’auxiliars entath mau.

Que mos cau díder ara ua causa trista. Jean, dempús d’auer jutjat arasocietat que l’auie costat eth sòn malastre, jutgèc ara Providéncia, qu’auiehèt era societat, e la condemnèc tanben. Atau, pendent aguesti dètz-e-nauans de tortura e d’esclavitud, era sua amna se quilhèc e queiguec ath còp.En era entrèren, era lum per un costat, e es tenèbres per aute.

Jean Valjean non auie, coma auem vist, ua natura maishanta. Encara èrebrave quan entrèc ena preson. Aquiu comdemnèc ara societat, e se’n sabecque se tornaue dolent; condemnèc ara Providéncia e se’n sabec que se hègeimpiu.

Aciu, qu’ei de mau hèr passar entà dauant sense meditar un moment.

Era natura umana se pòt transformar complètaments? Er òme, creat braveper Diu, pòt tornar-se dolent per òme? Pòt era amna modificar-secomplètaments peth destin e tornar-se maishanta en èster dolent eth destin?Pòt, eth còr, hèr-se difòrme e contrèir defèctes e malauties incurables josera pression d’un malastre extraordinari, coma er arrestèth dera esquia josua vòuta massa baisha?

Non i a, en quinsevolh amna umana, non i auie, ena amna de Jean Valjeanconcrètaments, un prumèr bualh, un element divin, incorruptible en aguestmon, immortau en aute, qu’eth ben pòt desvolopar, alugar, purificar e hèrlúder esplendorosaments, e qu’eth mau non pòt amortar jamès?

Totes aguestes son questions grèus e escures, qu’ara darrèra de totesquinsevolh fisiològ aurie responut probablaments sense trantalhar que non,s’auesse vist en Tolon enes ores de repaus, qu’èren entà Jean Valjean oresde meditacion que passaue seigut damb es braci crotzadi, emparat en bèthcabestrant, damb er extrèm dera sua cadia metut ena pòcha pr’amord’empedir que tirassèsse, ad aguest forçat trist, seriós, silenciós e cogitós,paria des leis, que guardaue as òmes damb colèra, condemnat deracivilizacion que campaue entath cèu damb severitat.

Plan que òc, e non sajam d’amagà’c, er observador fisiològ aurie vistaquiu ua miséria irremediabla; s’aurie planhut, dilhèu, deth mau costat peralei; mès que non aurie sajat ne tansevolhe de guarir-lo; aurie virat eth ròstre


entar aute costat en veir es prigondes cavèrnes d’aquera amna, e comaDante dera pòrta deth lunfèrn, aurie esfaçat d’aguesta vida era paraulaqu’eth dit de Diu a escrit en front de quinsevolh òme: Esperança!.

Mès aguest estat dera amna que venguem d’analisar, ère tan clar entà JeanValjean, coma nosati sajam de presentar-lo as nòsti liegedors? Vedie demanèra desparièra aguest malerós, a mida que se formauen, toti es elementsque se compausaue era sua vida morau? Aguest òme rude e ignorant, s’auieexplicat claraments era succession d’idies, que per eres, gradon a gradonauie pujat enquias lugubri espacis qu’èren de hège tanti ans er orizoninterior deth sòn esperit? Auie consciéncia de tot çò que s’auie passat eneth, e de totes es emocions qu’experimentue? Aquerò ei çò que non gausamdíder; aquerò ei çò que non credem. Que i auie massa ignorància en JeanValjean entà que, autanplan dempús de tant de malastre, non quedèssefòrça vaguetat en sòn esperit. Ne tansevolhe sabie exactaments en cadamoment çò que li passaue ada eth. Jean Valjean qu’ère enes tenèbres, patieenes tenèbres, odiaue enes tenèbres, se pòt díder qu’odiaue tot çò quepodesse auer ath sòn dauant. S’estaue abituauments en aguesta ombra, apaupes, coma un cèc, coma un delirant. Sonque de quan en quan recebie deressabuda, d’eth madeish o der exterior, un impuls de colèra, un aumentdeth patiment, un palle e rapid relampit qu’illuminaue tota era sua amna, epresentaue, en un virament de uelhs, ath sòn entorn, e entre es resplendorsd’ua lum orribla, es neri precipicis e es ombriues perspectiues deth sòndestin.

Mès passaue eth relampit, arribaue era net, e a on ère eth? Ja non ac sabie.

Era conseqüéncia immediata des penes d’aguesta sòrta, qu’en eresdomine era impietat, ei a díder, era estupiditat, ei transformar pòc a pòc,per ua sòrta de transfiguracion estupida, un òme en ua bèstia, e a viatges enua bèstia herotge. Es temptatiues d’evasion de Jean Valjean, successiues eobstinades, que serien pro entà provar aguesta estranha influéncia dera leipenau sus era amna umana. Jean Valjean aurie renauit aguestestemptatiues, tant inutiles e tan temeràries, tostemp que se l’auesse presentatera ocasión, sense pensar un solet instant en resultat, ne ena experiénciaaquerida. S’escapaue impetuosaments coma eth lop que trape dubèrta eragàbia. Er instint li didie: “sauva-te”. Era rason l’aurie dit: “demora-te”. Mèsdauant d’ua temptacion tan violenta, era rason despareishie; restaue solet er


instint. Actuaue era bèstia. Quan ère empresoat de nauèth, era severitat nonservie senon entà aumentar era sua irritacion.

Ua circonstància que non auem de deishar de cornèr ei qu’ère dotat d’uafòrça fisica, qu’ada era non arribauen ne plan mens es sòns companhs depreson. En trabalh entà hèr un cable, entà de tirassar d’ua càbria, JeanValjean valie autant coma quate òmes. Quilhaue e sostenguie enòrmi pesisus era sua esquia e remplaçaue en bères escadences er esturment cridatcàbria o gat, e qu’abantes se cridaue orgulh, d’a on a agarrat eth nòm,sigue dit de passa, eth carrèr de Montorgueil, près deth mercat de París. Essòns companhs lo cridauen Jean Càbria. Un còp que s’estaue apraiant ethbalcon des Ajuntaments de Tolon, ua des admirables cariatides de Pugetque lo sostien, se separèc, e anaue a quèir, quan Jean Valjean, que setrapaue apròp, sostenguec era cariatide damb es espatles e balhèt tempsentà que venguessen es obrèrs.

Era sua agilitat encara ère màger qu’era sua fòrça. Certans forçats,hargaires perpetús d’evasions, concludissen a hèr dera fòrça e dera adretiacombinades ua vertadèra sciéncia: era sciéncia des musculs. Es forçats,etèrns envejosi des mosques e des audèths, practiquen diadèramentsaguesta estatica misteriosa. Pujar per ua verticau e trapar-i punt d’empara, aon a penes i auie un desnivèu, qu’ère solet un jòc entà Jean Valjean. Trapatun angle d’un paredau, damb era tension dera espatla e des lombs, damb escodes e talons en.honsadi enes rugositats dera pèira, se quilhaue, entàdidè’c atau, magicaments entà un tresau pis. Quauqui viatges pujaue atauenquiath solèr de naut deth croton.

Jean Valjean parlaue pòc e non arrie jamès. Qu’ère de besonh ua emocionplan fòrta entà arrincar-li un o dus còps ar an aguest lugubre arridolet dethforçat, qu’ei coma eth resson d’ua arridalha satanica. Semblaue èstertostemp ocupat guardant ua causa terribla.

Qu’ère de contunh abstrèit, plan que òc.

A trauèrs des percepcions defectuoses d’ua natura incompleta e d’uaintelligéncia oprimida, coneishie confusaments que i auie quauquarrenmonstruós sus eth. E en aquera penombra ombriua e tenebrosa ques’arrossegaue, cada viatge que viraue eth cap e sajaue de lheuar es suesguardades, vedie damb pòur e furor, ath madeish temps, subrepausar, pujare desparéisher en nautades escalabroses ua sòrta de modelhon confús e


repugnant de causes, de leis, de preocupacions, d’òmes e de hèts, qu’essòns contorns non podie desnishar, qu’era sua massa l’espaurie e que nonère senon aguesta prodigiosa piramida que cridam civilizacion. Distinguie,aquiu e delà, en aguesta confusion movedissa e difòrma, ja ath sòn costat,ja luenh, enes planhères inaccessibles, quauque grop, quauque detalh,viuaments illuminat; aciu eth caporau damb era sua verga; aquiu ethgendarme damb eth sòn sabre; mès enlà er arquebisbe damb era sua mitra;naut de tot, coma ua sòrta de solei, er emperaire coronat e resplendent. E lisemblaue qu’aguesti resplendors luenhants non solet non dissipauen era suanet, senon que la hègen mès funèbra, mès nera.

Tot aquerò, leis, illusions, hèts, òmes e causes qu’èren un va-e-ven sus erasua tèsta, seguint eth movement complicat e misteriós que Diu imprimísena civilizacion, passant peth dessús d’eth, e umiliant-lo sense pietat, dambinexorabla indiferéncia. Eth reprovat dera lei, amnes queigudes ath honsdeth malastre, malerosi perdudi en çò de mès prigond des limbs a on arrésli tache era guardada, senten gravitar sus era sua tèsta tot eth pes derasocietat umana, tan formidable entad aqueth qu’ei dehòra d’era, tantespaventosa entad aqueth qu’ei ath sòn dejós.

En aguesta situacion, Jean Valjean meditaue. Quina poirie èster era naturadera sua meditacion?

S’eth gran de milh menut plaçat jos era arròda dera mòla podesse pensar,pensarie, plan que òc, madeish que Jean Valjean.

Totes aguestes causes, realitats plies d’espèctres, hantaumagories plies derealitats, qu’auien contribuït a crear en eth un estat interior indescriptible.

Soent en sòn trabalh de forçat s’arturaue quauqui moments; meditaue. Erasua rason, mès madura, encara que mès trebolada qu’en d’auti tempsi, serevoutaue. Tot çò que l’auie arribat li semblaue absurd, tot çò quel’entornejaue li semblaue impossible. Se didie: “Aquerò qu’ei un delèri”Guardaue ath caporau dera verga qu’ère de pès, a quauqui passi; ethcaporau li semblaue un hantauma, mès, lèu lèu, eth hantauma li fotie uncòp de verga.

Era natura visibla, a penes existie entada eth. Lèu se poirie díder dambvertat que non i auie entà Jean ne solei, ne polidi dies d’ostiu, ne cèuludent, ne fresques maitiades d’abriu. Sabi pas se quin dia d’alendadesilluminaue abituauments era sua amna.


Entà resumir çò que se poirie resumir e tradusir en resultats positius de totaquerò que venguem de díder, mos limitaram a consignar qu’en dètz-e-nauans Jean Valjean, er inofensiu podador de Faverolles, eth terrible forçat deTolon, auie arribat a èster capable, gràcies ara constitucion dera preson, dedues classes d’accions dolentes: prumèra, d’ua rapida accion dolenta,irreflexiua, plia de trebolament, hilha der instint, espècia de represalia dethmau patit; e dusau, d’ua mala accion, grèu, seriosa, meditada enaconsciéncia des idies fausses que pòt balhar semblable malastre. Es suespremeditacions passauen pes tres fases successiues, que solet es natures decèrta fòrça pòden recórrer: era rason, era volentat, era obstinacion. Qu’auiecoma mobil era indignacion abituau, er amarum dera amna, eth prigondsentiment dera iniquitat patida, era reaccion, autanplan contra es bravi, esinnocents e es justi, s’ei que n’a. Eth punt de partença, atau coma eth puntfinau d’aguesti pensaments qu’èren er òdi ara lei umana, aguest òdi que senon s’arture en sòn desvolopament per bèth incident providenciau, vie aèster en un temps determinat er òdi ara societat; dempús, er òdi ath gènreuman; dempús er òdi ara creacion, que se manifèste per un desir vague,incessant e brutau de hèr mau, qu’ei parièr a qui, a tot èsser viuent. Nonsense rason, plan, eth passapòrt de Jean Valjean lo qualificaue d’òme planperilhós.

D’un an en aute s’auie anat secant era sua amna, lenta, mès fatauments. Aamna seca, uelhs secs. Quan gessec dera preson, hège dètz-e-nau ans queJean Valjean non auie vessat ua soleta lèrma.


VIII.- Era ondada e era ombra.Un òme en mar!

Qu’ei parièr! Eth vaishèth non s’arture per aquerò. Eth vent bohe; erombriu vaishèth qu’a un camin traçat que li cau recórrer tu per tu. E passe.

Er òme desapareish e torne a aparéisher, se submergís e torne arasuperfícia; sorriscle, estire es braci, mès que non ei entenut; eth vaishèth,tremolant, possat pera tempèsta, contunhe es sues manòbres; es marinèrs ees passatgèrs non ven ar òme submergit; era sua miserabla tèsta non eiqu’un piquet ena immensitat des ondades.

Es sòns idòls desesperadi ressonen enes prigondors. Obsèrve aquethespèctre d’ua vela que s’aluenhe. La guarde, la guarde desesperadaments.Mès era vela s’aluenhe, amendrís, despareish. Aquiu i ère eth, hè unmoment, formaue part dera tripulacion, anaue e venguie peth pònt damb esauti, auie era sua partida d’aire e de solei, ère viu. Mès, se qué s’a passat?S’esguitlèc, queiguec. Tot qu’ei acabat.

Se trape submergit en mònstre des aigües. Jos es sòns pès non i a qu’esondades que hugen, ondades que se daurissen, que despareishen. Aguestesondades trincades e esbauçades peth vent, l’enròden espaventosaments; esva-e-veni der abisme l’arrossèguen; es liròts dera aigua s’agiten ar entotnrdera sua tèsta; un pòble d’ondades escopís sus eth; confuses cavèrnesmenacen d’avalar-lo-se; cada còp que se submergís desnishe precipicis pleid’escurina, ua vegetacion desconeishuda l’agarre, l’embolhe es pès, lotirasse; sent que va a connaturalizar-se damb er abisme, que ja forme partdera esgluma, que les ondades lo botgen d’un lòc en aute; beu tot eth sònamarum; er ocean s’acarnisse damb eth entà estofar-lo; era immensitatjògue damb era sua agonia. Semble qu’era aigua s’a convertit en òdi.

Mès lute encara. Sage de defener-se, de sostier-se, hè esfòrci, arren.Prauba fòrça agotada ja, que pelege damb çò inagotable!

A on ei eth vaishèth? Aquiu delà, luenh. A penes ja visible enesesblancossides tenèbres der orizon.

Es volades d’aire bohen, es esglumes lo capèren, quilhe era vista; ja nonaubire senon era leugeresa des bromes. Ena sua agonia assistís ara immensaholia dera mar. Era lhocaria des ondades qu’ei eth sòn suplici; enten mil


bronits jamès entenuts que semblen vier de mès enlà dera tèrra, d’un lòcdesconeishut e orrible.

Que i a audèths enes bromes, madeish que i a angels enes misèriesumanes, mès, qué pòden hèr per eth? Eri vòlen, canten e s’eleven enesaires, e eth agonize. Se ve ja acogat entre dus infinits: eth cèu e er ocean;aguest qu’ei era sua hòssa, er aute, eth sòn susari.

Escurís; hè ja quauques ores que nade; es sues fòrces s’agoten ja; aquethvaishèth, aquera causa luenhana a on i a òmes, qu’a despareishut; se trape,donc, solet ena formidabla tuta crepusculara; se submergís, s’estire, seretortilhe; ve ath sòn dejós es indefinibles monstres der infinit; cride.

Que ja non l’entenen es òmes. E a on ei Diu?Cride: “Secors! Secors”! Cride sense pòsa.Mès arren en orizon, arren en cèu.

Implore ar espaci, ara ondada, as aigües, as arròques; tot qu’ei ensordit.Suplique ara tempèsta; era tempèsta imperturbabla solet aubedís ar infinit.

Ath sòn entorn que i é era escurina, era broma, era soletat, eth revolumtempestuós e cèc, eth movement indefinit des temibles ondades; ath sònlaguens, er orror e era fatiga; dejós d’eth, er abisme sense un puntd’empara. Ena sua imaginacion acodissen es aventures tenebroses dethcadavre ath miei dera ombra illimitada.

Eth hered sense cap de contacte lo paralise. Es sues mans se crispen e sebarren, e agarren, en barrar-se, er arren. Vents, bromes, remolins, esteles:To que l’ei parièr! Se qué hèr? Eth desesperat s’abandone; eth qu’ei alassatcuelh eth camin de morir; se dèishe d’anar, s’autrege ara sòrt e redole entàtostemps enes lugubres prigondors deth sepulcre.

Ò destin implacable des societats umanes, que perdetz as òmes e as amnesen vòste camin! Ocean, qu’en eth què tot çò que dèishe quèir era lei!Sinistra desaparicion de tota ajuda! Mòrt morau!

Era mar qu’ei era inexorabla net sociau qu’era penalitat lance as sònscomdemnadi. Era mar qu’ei eth gran mistèri.

Era amna, naufragant en aguest abisme, que se pòt convertir en uncadavre. Qui lo resuscitarà?

IX.- Naues quèishes.


Quan arribèc eth dia de gésser dera preson; quan Jean Valjean entenecressonar enes sues aurelhes aguestes paraules estranhes “ès liure!”, qu’auecun moment indescriptible: un arrai de viua lum, un arrai dera vertadèra lumdes viui entrèc en eth, de sobte. Mès que non se tardèc a aflaquir-se aguestarrai. Jean Valjean s’auie enludernat damb era idia dera libertat. Auiecreigut en ua vida naua, mès lèu se’n sabec de çò qu’ei ua libertat dambpassapòrt auriò.

Ath delà, lo demorauen d’auti amarums. Eth auie calculat qu’era suasodada, pendent eth sòn sejorn ena preson, auie pujat a cent setanta unfrancs; mès qu’ei jus ahíger que s’auie desbrembat enes sòns calculs ethrepaus obligat des dimenges e dies de hèsta, qu’en dètz-e-nau ans hègen unamendriment de vint-e-quate francs apuprètz. Ath delà, aguesta sodada auieestat redusida, per diuèrses retencions, ara soma de cent nau francs e quinzesòus, que l’auien estat autrejadi ena sua gessuda.

Mès eth que non ac comprenie e se sentie damatjat; diguem era paraula:panat.

A londeman dera sua libertat, en Grasse vedec, dauant dera pòrta d’undestilaire de flors d’irangèr, a quauqui òmes que descargauen uns hardèus.Aufric eth sòn trabalh. N’auien besonh e siguec acceptat. Se metec atrabalhar. Ère intelligent, robust, leugèr; trabalhaue perfèctaments, eth sònpatron semblaue èster content. Mès quan trabalhaue passèc un gendarme,l’observèc e li demanèc es sòns papèrs. Li calèc mostrar eth sòn passapòrtauriò. Hèt aquerò, Jean Valjean entornèc en sòn trabalh. Un momentabantes l’auie preguntat a un companh se guaire guanhaue ath dia: “Trentasòus”, l’auie responut. Arribèc era serada, e coma li calie partir a londemanpeth maitin, se presentèc ath patron e li demanèc que li paguèsse. Ethpatron non badèc boca, e l’autregèc quinze sòus. Reclamèc e li responeren:“Qu’ei pro, aquerò, entà tu”. Persutèc. Eth patron lo guardèc fixaments, e lididec: “Sauva-te dera preson!”

Tanben aquiu se credec panat.

Era societat, er Estat, en tot amendrir-li era sua sodada, l’auie panat engran. Ara qu’ère eth torn der individú, e li panaue en petit.

Eth desempresoament que non ei era libertat. Que s’acabe eth forçat, mèsnon era condemnacion.

Aquerò ère çò que s’auie passat en Grasse.


Ja auem vist se com auie estat recebut en D…


X.- Er òme desvelhat.Tocauen es dues en relòtge dera catedrau quan Jean Valjean se desvelhèc.

Çò que lo desvelhèc siguec era jaça massa bona. S’anauen a complir vintans que non s’auie ajaçat en un lhet, e encara que non s’auie despolhat, erasensacion qu’ère massa naua entà non trebolar eth sòn saunei.

Qu’auie dormit mès de quate ores. Auie descansat. Non acostumaue adedicar-li mès ores ath repaus.

Dauric es uelhs e guardèc un moment ena escurina ath sòn entorn;dempús les barrèc entà tornar a dormir.

Mès, quan pendent eth dia an agitat autant er anim fòrça sensacionsdiuèrses; quan s’a pensat, ath còp, en moltes causes, er òme dòrmís, mèsque non se torne a adormir un còp s’a desvelhat. Eth dromilhon que s’en vamès aisidaments que torne. Aquerò siguec çò que l’arribèc a Jean Valjean.Que non podec dormir un aute còp, e se metec a meditar.

Se trapaue en un d’aguesti moments que totes es idies qu’a er esperit sebotgen e agiten sense fixar-se. Qu’auie ua sòrta de va-e-ven escur encervèth. Es sòns rebrembes anteriors e es sòns rebrembes recents flotauenena sua tèsta e se crotzauen confusaments, perdent es sues formes,aumentant desmesuradaments e despareishent dempús, còp sec, coma en ualacuna hangosa e revirada.

Fòrça idies l’acaçauen, mès entre eres n’auie ua que venguie mès decontunh en sòn esperit e que hège enlà as autes. Vam a mostrar, plan queòc, aguesta idia: Que se n’auie encuedat des sies cubèrts d’argent e dethpadelon qu’era senhora Magloire auie botat ena taula.

Aguesti sies cubèrts d’argent l’acaçauen. E èren aquiu. A quauqui passi.En madeish instant que trauessaue eth quarto deth costat entà vier en sòn,era vielha sirventa les botaue en un calaishon en cabeç deth lhet. Qu’auieparat fòrça era atencion en aguest calaishon. Ara dreta, entrant pethminjador. E èren massissi. E d’argent ancian. Amassa damb eth padelon,que valerien aumens dus cents francs. Eth doble de çò qu’auie guanhat endètz-e-nau ans. Qu’ei vertat qu’aurie guanhat mès s’era administracion nonl’auesse panat.

Era sua ment trantalhèc pendent ua ora longa en fluctuacions, qu’en eres iauie bèra luta. Sonèren es tres. Dauric es uelhs, s’incorporèc bruscaments


en lhet, estenec es braci e cerquèc a paupes eth morralet qu’auie lançat enun cornèr dera cramba; dempús deishèc anar es sues cames, botèc es pès ensolèr e se trapèc, sense saber se com, seigut en lhet.

S’estèc pendent bèth temps cogitós en aguesta actitud, sinistra entàquinsevolh que l’auesse observat en aquera escurina, e desvelhat solet eth,en aquera casa que toti dormien. En un virament de uelhs baishèc, setreiguec es sabates, que placèc doçaments en tapís près deth lhet; entornècena sua prumèra postura de meditacion, e s’estèc immobil.

En aquera orribla meditacion, es idies qu’auem dit l’assautauen sensepòsa, entrauen, gessien, tornauen, formant ua sòrta de pes ena sua tèsta. Athdelà, pensaue tanben, sense saber se per qué, e damb aguesta obstinacionmaquinau pròpia deth deliri, en un forçat cridat Brevet, qu’auie coneishutena preson, e qu’auie uns pantalons aganchadi per ues betrèles de cotonhètes a punta d’agulha. Eth diboish a cairats d’aguestes betrèles li venguiede contunh ena memòria.

Seguie en aguesta situacion, e s’aurie estat en era enquia que hesse dia,s’eth relòtge non auesse hèt ua campanada, eth quart o era mieja. Nonsemblèc senon qu’aguesta campanada li didec: “Anem”.

Se botèc de pè, trantalhèc encara un moment, e escotèc: tot qu’ère ensilenci ena casa; alavetz se filèc, a pas brac seguit, entara hièstra, guidatpera lum que penetraue pes henerècles. Era net que non ère escura, auie ethplen, qu’ath sòn dauant passauen gròsses bromes possades peth vent queprodusien peth dehòra alternatiues de lum e d’ombra, eclipses,illuminacions e peth laguens ua sòrta de crepuscul. Aguest crepuscul, proentà servir de guida e intermitent per çò de bromes, se retiraue as tinteslivides que penetren per respiralh d’ua tuta, que sus eth van e vien escaminaires.

Quan arribèc ena hièstra, Jean Valjean l’examinèc. Non auie rèisha, dauetath jardin e non ère barrada, sivans eth costum deth país, senon damb uabauda. La dauric, mès er aire frescolenc e penetrant qu’entrèc bruscamentsena cramba l’obliguèc a barrar-la de seguit. Guardèc entath jardin dambaguesta guardada atentiua deth qu’estúdie mèsalèu que guarde. Eth jardinqu’ère enrodat per ua paret blanca pro baisha e facil d’escalar. Mès enlàdistinguic es cimalhs d’uns arbes plantats ara madeisha distància, çò que


l’indicaue qu’era paret separaue eth jardin d’ua albareda o d’un carrèrdamb arbes.

Dempús d’auer hèt aguesta guardada, e damb eth gèst d’un òme decidit,se filèc entath lhet, cuelhec eth sòn morralet, lo dauric, lo revirèc, treiguecua causa que botèc sus eth lhet, se metec es sabates ena pocha, barrèc ethmorralet e se lo calèc ena esquia, se botèc era casqueta baishant era visèraentàs uelhs, cerquèc a paupes eth sòn pau e anèc a plaçar-lo en angle derahièstra; dempús tornèc entath sòn lhet e cuelhet decididaments er objèctequ’auie deishat aquiu: Que semblaue ua barra de hèr cuerta, agudada comaua pica per un des sòns extrèms.

Qu’aurie estat de mau hèr aubirar ena escurina entà qué servie aqueth tròçde hèr. Ère ua palanca? Ère ua maça?

Ara lum qu’aurie pogut saber-se que non ère senon un fanau de mina. Esforçadi se tenguien a viatges a trèir pèires des ticolets qu’enròden Tolon, enon ei, donc, estranh qu’auessen a man utisi de trabalh des mines. Esfanaus de minaire son de hèr massís e acaben en sòn extrèm inferior per unpunta que clauen ena arròca.

Cuelhec, donc, eth fanau ena man dreta, e tient era respiracion, ecaminant en silenci se filèc entara pòrta deth quarto deth costat a on ère eravesque, coma ja sap eth lector. Trapèc era pòrta entrebadada. Er avesqueque non l’auie barrat.


XI.- Çò que hè.


Jean Valjean escotèc un moment. Non s’entenie cap de bronit.

Possèc era pòrta.

Que la possèc damb un solet dit, doçaments, damb era doçor furtiua einquieta deth gat que vò entrar en una cramba.

Era pòrta cedic ad aguesta pression e se botgèc imperceptibla esilenciosaments, en tot agranir un shinhau era dubertura.

Jean Valjean demorèc un moment, e dempús possèc era pòrta per dusauviatge, mès damb mès fòrça.

Era pòrta cedic en silenci. Era dubertura qu’ère ja pro entà deishar-li pas.Mès que i auie près dera pòrta ua tauleta que formaue un angle damb era,en tot empedir-li era entrada.

Jean Valjean se n’encuedèc dera dificultat. Qu’auie besonh de daurir unshinhau mès era pòrta.

Se decidic e la possèc per tresau viatge damb mès energia qu’es anteriors.Aguest còp, ua relha mau chucada de seu costèc ena escurina un bronitraucós e prolongat.

Jean Valjean tremolèc. Eth bronit d’aguesta relha sonèc enes suesaurelhes coma un resson formidable e vibrant, coma era trompeta dethjudici finau.

En temor fantastic deth prumèr moment lèu s’imaginèc qu’aguesta relhas’animaue e recebie ua vida terribla; que lairaue coma un gosset entà cridara toti e desvelhar as que dormien.

S’arturèc, tremolant, aclapat; e queiguec, entà didè’c atau, de naut enbaish. Entenec bàter es sues artéries enes possi coma dus martèths de hargae li semblèc qu’er alend gessie deth sòn pièch coma eth bronit que ges ethvent d’ua cavèrna. Credie impossible qu’er idòl d’aquera relha irritada nonauesse estrementit tota era casa, coma era secodida d’un tremor de tèrra.Era pòrta, possada per eth, auie dat era votz d’alarma, auie cridat; eth vielhse lheuarie, es dues hemnes cridarien, receberien ajuda e abantes d’un quartd’ora eth pòble estarie en movement e era gendarmaria de pès. Per unmoment se vedec perdut.

S’estèc immobil, petrificat coma ua estatua de sau, sense gausar hèr capmovement. Se passèren quauques menutes. Era pòrta s’auie daurit


complètaments. Gausèc entrar en quarto; arren s’auie botjat. Escotèc; arrense botjaue. Eth bronit dera relha rolhada que non auie desvelhat ad arrés.

Qu’auie passat eth prumèr perilh; mès Jean Valjean ère espaurit e confús.Mès, non hec repè. Ne tansevolhe en moment que se vedec perdutarreculèc. Solet pensèc en acabar çò de mès lèu possible. Hec un pas e setrapèc en quarto der avesque.

En aguest quarto regnaue ua cauma perfècta. Se distinguien aciu e delàformes vagues e confuses que de dia èren papèrs esparjudi sus era taula,libres dubèrts, tòms plaçadi er un sus er aute en un escabèl, un fautulhdamb quauques ròbes e un reclinatòri, mès qu’en aquera ora non èren senoncornèrs tenebrosi e espacis blanquinosi. Jean Valjean auancèc dambprecaucion, evitant estramuncar damb es mòbles. Entenie ath hons deracramba era alendada madeisha e tranquilla der avesque esclipsat.

Còp sec s’arturèc. Qu’ère près deth lhet; auie arribat abans de çò que sepensaue.

Era natura barrège a còps es sòns efèctes e es sòns espectacles damb esnòstes accions en tot balhar-les ua sòrta d’armonia ombriua e inteligenta,coma se volesse obligar-mos a reflexionar. Hège mieja ora qu’eth cèu èrecaperat d’ua opaca broma. En moment que Jean Valjean s’arturèc dauantdeth lhet, se dauric era broma coma s’auesse estat demorant aqueth instant,e un arrai de lua que trauessèc era nauta hièstra venguec a illuminar deressabuda era esblancossida tèsta der avesque. Que dormie tranquillaments.Ère miei vestit, entà evitar era heredor des nets des Aups Baishi, damb unvestit escur de lan que li caperaue es braci enquias canèths. Auie eth capemparat ena coishinèra ena actitud der abandon pròpia deth repaus; edeishaue quèir entà dehòra deth lhet era man, ornada der anèth pastorau;aquera man qu’executaue tan santes òbres, tan bones accions. Era suafesomia ère illuminada damb ua vaga expression de satisfaccion,d’esperança, de beatitud. Aguesta expression qu’ère mès qu’un arridolet,qu’ère lèu un resplendor. En sòn front ludie era indefinibla claretat d’ualum amagada. Era amna des justi en saunei contemple un cèu misteriós.

Era fesomia der avesque miralhaue aguest cèu.

Deishaue passar era sua lum, pr’amor qu’aguest cèu ère laguens deravesque. Aguest cèu qu’ère era sua consciéncia.


En moment qu’er arrai de lua venguec a caperar, entà didè’c atau, aguestaclaretat interiora, er avesque adormit campèc coma enrodat d’un clarresplendor, mès quedèc, ça que la, velat per ua semilum inefabla. Aqueralua, aquera natura adormida, aqueth jardin sense mormolhs, aquera casa tansilenciosa, era ora, eth moment, eth silenci, dauen sabi pas se qué desolemne ath venerable repaus der avesque, e entornejauen damb ua espèciad’aureòla majestuosa e serena es sòn blanqui peus, es sòns uelhs clucadi,eth sòn ròstre qu’exprimie era esperança e era confiança, eth sòn capd’ancian e eth sòn saunei de mainatge.

Que i auie lèu divinitat en aqueth òme tant august, sense sabè’c.

Jean Valjean qu’ère ena ombra damb era sua barra de hèr ena man, de pè,quiet, aclapat dauant d’aqueth ancian resplendent. Jamès auie vist ua causasemblabla. Aquera confiança l’espaurie. Eth mon morau que non pòtpresentar un espectacle mès gran: ua consciéncia trebolada e inquieta,pròcha a cométer ua mala accion, contemplant eth saunei d’un just.

Aguest saunei en aqueth isolament, e ath cant d’aqueth òme, qu’auie uasublimitat que se sentie vaga, mès energicaments.

Arrés aurie pogut díder çò que passaue en aqueth moment peth criminau,ne tansevolhe eth madeish se’n sabie. Entà sajar d’exprimí’c mos caucombinar mentauments çò de mès violent damb çò de mès leugèr. Ena suafesomia non se podie distinguir arren damb certitud; semblaue exprimir unestonament esquiu. Contemplaue aqueth quadre, mès qué pensaue?Impossible d’endonvià’c. Qu’ère evident qu’ère esmoigut e desconcertat.Mès, de quina natura ère aguesta emocion?

Non deishaue de uelh ar ancian, e era soleta causa que deishaue veirclaraments era sua fesomia qu’ère ua extranha indecision. Semblaue dobtarentre dus abismes, eth dera perdicion e eth dera sauvacion, entre heriraqueth crani e punar aquera man.

Ath cap de quauqui instants lheuèc eth braç quèr entath sòn front e setreiguec era casqueta, dempús deishèc anar eth braç, tot doç, e entornèc arasua meditacion, damb era casqueta ena man quèrra, era barra ena dreta e espeus quilhadi sus eth sòn tenebrós front.

Er avesque seguie dormint tranquillaments jos aquera guardadaespaventosa.


Eth reflèx dera lua hège visible confusaments, ath dessús dera humeneja,eth crucific, que semblaue daurir es sòns braci a ambdús, en tot benedir aun e perdonar ar aute.

Còp sec, Jean Valjean se botèc era casqueta, passèc ara prèssa ath longdeth lhet sense guardar ar avesque, en tot filar-se de cap ara limandaqu’auie en cabeç; lheuèc era barra de hèr coma entà forçar era sarralha, mèsque i auie botada era clau; la dauric e çò de prumèr que trapèc siguec ethpetit tistèr damb er argent; lo cuelhec, trauessèc era estança a longuescalhamardades, sense cap de precaucion e sense tier compde ja deth bronit,trauessèc era pòrta, entrèc en oratòri, cuelhec eth sòn pau, dauric erahièstra, sautèc, sauvèc er argent en sòn morralet, lancèc eth petit tistèr,trauessèc eth jardin, sautèc era paret coma un tigre e despareishec.


XII.- Er avesque trabalhe.Londemant, a punta de dia, monsenhor Bienvenú se passejaue peth jardin.

Era senhora Magloire gessec a tot córrer ath sòn encontre tota espaurida.

- Monsenhor, monsenhor!, exclamèc, sap era vòsta granesa a on ei ethpetit tistèr der argent?

- Òc, responec er avesque.- Laudat sigue Diu!, responec era. Que non sabia a on ère.

Er avesque venguec de recuélher eth petit tistèr en ua des parts semiadesdeth jardin, e l’ac aufric ara senhora Magloire.

- Aciu que i é.- Òc, didec era, mès uet. A on ei er argent?- A!, didec er avesque. Ei er argent çò que cercatz? Sabi pas.- Mon Diu! Que l’an panat! Er òme d’anèt l’a panat.

E, en un virament de uelhs, damb tota era sua vivacitat, era senhoraMagloire correc entar oratòri, entrèc ena cramba e tornèc ath cant deravesque. Aguest auie baishat e campaue alendant ua planta de cocleariade Guillons qu’auie esbauçat eth tistèr en èster lançat. Un sorriscle derasenhora Magloire lo hec a lheuar.

- Monsenhor, er òme s’a escapat! A panat er argent!

En hèr aguesta exclamacion, es sues guardades se tachèren en un angledeth jardin, qu’en eth se vedien es tralhes dera escalada. Eth petit tet deraparet qu’ère trincat.

- Guardatz!, se n’a anat per aquiu: A sautat en carrèr Cochefilet. A!,quin malastre! ; mos a panat er argent!

Er avesque s’estèc un moment silenciós, lheuèc dempús era vista e lididec ara senhora Magloire damb tota doçor:

- E ère nòste, aguest argent?

Era senhora Magloire se demorèc estonada. I auec un moment de silenci,e er avesque higec:

- Senhora Magloire, jo retenguia injustaments, hè bèth temps, aguestargent. Pertanhie as praubi. Qui ei aguest òme? Un praube, plan que òc.

- Ai, Jesús! didec era senhora Magloire. Que non ac digui per jo, nepera senhoreta, pr’amor que mos ei parièr, qu’ac digui per sa illustrissima.Damb qué minjarà, ara, monsenhor?


Er avesque la guardèc coma estonat.

- Qu’ei que non i a cubèrts d’estanh?

Era senhora Magloire arroncilhèc es espatles

- Er estanh que putz.- Alavetz de hèr.

Era senhora Magloire hec un gèst expressiu:

- Eth hèr qu’a mau gust.- Plan, donc, didec er avesque, cubèrts de husta.

Ath cap d’ua estona esdejoaue ena madeisha taula que s’auie seigut JeanValjean delànet. Tant qu’esdejoaue, monsenhor Bienvenú hège notaralègraments ara sua fraia, que non badaue boca, e ara senhora Magloire,que mormolhaue sordaments, que non auie besonh de culhèra ne deforquilha encara que siguessen de husta, entà chaupar un tròç de pan en uatassa de lèit.

- Tanben ei ua bona idia, didie era senhora Magloire enes sòns va-e-veni, recéber un òme atau, e balhar-li eth lhet ath vòste costat! Encarapodem balhar gràcies pr’amor que non a hèt arren mès que panar! A, monDiu! Tremòli quan me’n brembi.

Quan era majordòma e era fraia s’anauen a lheuar dera taula piquèren enapòrta.

- Tà dauant, didec er avesque.

Se dauric era pòrta. Un grop estranh e violent campèc en lumedan. Tresòmes n’amiauen a un aute agarrat deth còch. Es tres òmes qu’èren tresgendarmes. Eth quatau qu’ère Jean Valjean.

Un caporau de gendarmes que semblaue dirigir eth grop ère tanben prèsdera pòrta. Ara seguida, entrèc e se dirigic entar avesque en tot hèr erasalutacion militara.

- Monsenhor…, didec.

En enténer aguesta paraula, Jean Valjean, qu’estaue silenciós e semblaueaclapat, quilhèc estonat eth cap.

- Monsenhor!, gasulhèc. Que non ei eth prèire!...- Silenci, didec un gendarme. Qu’ei sa illustrissima er avesque.

Mentretant, monsenhor Bienvenú, s’auie apressat tant ara prèssa coma lipermetie era sua edat.


- A!, qu’ètz aciu!, didec en tot guardar a Jean Valjean. M’alègri deveder-vos. Vos auia balhat tanben es candelèrs, que son d’argent, e vospòden valer, plan ben, dus cents francs. Per qué non vo’les auetz hèt a vierdamb es cubèrts?

Jean Valjean dauric es uelhs e guardèc ath venerable avesque damb uaexpression que non poirie pintar cap lengua umana.

- Monsenhor, didec eth caporau des gendarmes, ei vertat çò que didieaguest òme? Que l’auem trapat coma s’anèsse hugent, e l’auem detengutenquia veir. Qu’auie aguesti cubèrts…

- E vos a dit, interrompec arrint er avesque, que les ac auie autrejat unbon òme, un prèire ancian, qu’auie passat era net ena sua casa? Ja acveigui. E l’auetz amiat aciu. Que non se passe arren.

- Sivans aquerò, didec eth gendarme, lo podem deishar liure?- Plan que òc, didec er avesque.

Es gendarmes deishèren anar a Jean Valjean, que hec repè.

- Ei vertat que me deishatz anar?, didec damb votz entrebracada, ecoma se parlèsse en sòmis.

- Plan, te deisham, non ac entenes?, li didec un gendarme.- Amic mèn, didec er avesque, cuelhetz es vòsti candelèrs abantes de

partir. Hètz-les-vos a vier.

E anèc entara humeneja, cuelhec es dus candelèrs d’argent e les autregèca Jean Valjean. Es dues hemnes lo guardauen sense badar boca, sense hèrne un solet gèst, sense dirigir ua guardada que podesse distrèir ar avesque.

JeanValjean, tremolant de cap a pès, cuelhec es dus candelèrs damb minadistrèta.

- Ara, didec er avesque, anatz-vo’n en patz. E a prepaus, quan tornetz,amic mèn, que non cau que passetz peth jardin, Que podetz entrar e géssertostemp pera pòrta deth carrèr. Qu’ei barrada solet damb picapòrt net e dia.

Dempús, en tot virar-se de cap as gendarmes, les didec:

- Senhors, podetz partir.

Es gendarmes gesseren.

Jean Valjean se demorèc coma un òme a mand de cuélher ua malagana.

Er avesque s’apressèc ada eth e li didec en votz baisha:


- Non desbrembetz jamès que m’auetz prometut tier aguesti sòs enhèr-vos un òme aunorat.

Jean Valjean, que non rebrembaue auer prometut arren, quedèc estonat.Er avesque auie remercat aguestes paraules en prononciar-les, e seguicdamb solemnitat:

- Jean Valjean, frair mèn, vos que non apertietz ath mau senon ath ben.Jo crompi era vòsta amna; jo la desliuri des neres idies e der esperit deperdicion, e la consagri a Diu.


XIII.- Gervasiet.Jean Valjean gessec deth pòble coma hòl. Caminèc precipitadaments peth

camp, cuelhent es camins e caminòus que li venguien ath dauant, senseencuedar-se’n de qué en cada moment des.hège eth camin qu’auie hèt. Atausiguec errant pendent tot eth maitin, sense minjar e sense auer hame. Uamultitud de sensacions naues l’aclapauen.

Se sentie emmaliciat e non sabie contra qui. Non podie distinguir s’èreesmoigut o umiliat. Sentie per moments ua estrementida estranha e lacombatie en tot opausar-li er endorziment des sòns vint darrèrs ans.Aguesta situacion lo fatigaue. Vedie damb inquietud que s’aflaquie ath sòninterior era orribla cauma que l’auie hèt aquerir era injusticia deth sònmalastre. E se preguntaue damb qué l’escambiarie. En bèth moment auriepreferit estar-se presoèr damb es gendarmes, e que tot s’auesse passat de uaauta manèra, solide qu’alavetz non aurie tanta intranquillitat. Encara qu’erasason ère auançada, que i auie encara enes arrames quauques flors tardiuesqu’era sua flaira, que percebie en camin, li hège vier ena memòriarebrembres dera mainadesa. Aguesti rebrembes que l’èren insuportables,autant de temps hège que non l’auien impressionat!

Tot eth dia l’acacèren revolums de pensaments que non podie exprimir.

Quan ja eth solei anaue a desaparéisher en orizon e alongaue en solèrenquia e tot era ombra dera mès petita peireta, Jean Valjean se seiguecdarrèr d’un matarràs en ua grana planhèra roienca, totafèt desèrta. Enorizon solet s’aubirauen es Aups; ne tansevolhe eth campanau de bèthbordalat pròche. Jean Valjean que serie a ues tres lègues de D… Uncaminòu que talhaue era planhèra passaue a quauqui passi deth matarràs.

Ath miei dera sua meditacion, que non aurie contribusit pòc a hèr mèstemerosi es sòns liròts entà toti es que l’auessen trapat, entenec un alègrebronit.

Virèc eth cap e vedec vier peth caminòu a un mainatge savoiard, d’unsdètz ans, que venguie cantant, damb era sua cabreta ath costat e un calaish,damb un monard, ena esquia.

Qu’ère un d’aguesti alègri gojats que van de país en país, ensenhant esjolhs pes traucs des pantalons.


Eth gojat interrompie de quan en quan eth sòn cant entà jogar dambquauques monedes qu’amiae ena man, e que serie probablaments tot ethsòn capitau. Entre aguestes monedes n’auie ua d’argent de dus francs, ei adíder, quaranta sòus.

Eth gojat s’arturèc près der arbilhon sense veir a Jean Valjean, e lancècentà naut es monedes, qu’enquia alavetz auie cuelhut damb pro adretia enrevèrs dera man.

Mès aguest còp era moneda de quaranta sòus se l’escapèc, e anèc redolantpera èrba enquia a on se trapaue Jean Valjean.

Jean Valjean li botèc eth pè ath dessús.

Mès eth mainatge auie seguit era moneda damb era vista e ac auie vist.

Que non s’arturèc; venguec dret entar òme.

Eth lòc qu’ère complètaments solitari. Non i auie ua amna en tot çò quepodie abastar era vista; ne ena planhèra, ne en camin. Solet se sentien esfèbles fiulets d’ua volada d’audèths que trauessaue eth cèu a grana nautada.Eth gojat daue era esquia tath solei, qu’illuminaue es sòns peus e tintauedamb ua claretat sagnosa era sauvatja fesomia de Jean Valjean.

- Senhor, didec eth savoiard damb aguesta confiança des mainatges,qu’ei un pilho-malho d’ignorància e d’innocencia. Era mia moneda, se vosplatz!

- Com te crides?, preguntèc Jean Valjean.- Gervasiet, senhor.- Donques, ve-te’n damb Diu, li didec Jean Valjean- Senhor, balhatz-me era mia moneda, tornèc a díder eth mainatge.

Jean Valjean joquèc eth cap e non responec.

Eth gojat tornèc a díder:

- Era mia moneda, senhor!

Era vista de Jean Valjean seguic tachada en solèr.

- Era mia moneda!, sorrisclèc ja eth mainatge. Era mia monedad’argent! Eth mèn sòs!

Semblaue que Jean Valjean non entenie arren. Eth gojat lo cuelhec dethcochèr dera blòda e lo secodic, en tot hèr esfòrci, ath còp, entà dessepararera ruda sabata clauetejada que curbie eth sòn tresaur.

- Que voi era mia moneda!, era moneda de quaranta sòus!


Eth mainatge ploraue. Jean Valjean lheuèc eth cap, mès seguic seigut. Essòns uelhs qu’èren trebles. Guardèc ath mainatge coma estonat, e dempússe hec a vier era man en pau idolant damb ua terribla votz:

- Qui i é aciu?- Jo, senhor, responec eth gojat. Jo, Gervasiet. Me voletz entornar es

mèns quaranta sòus? Voletz quilhar eth pè?

E dempús, emmaliciat ja, e lèu damb ton menaçaire, a maugrat era suamainadesa, li didec:

- Mès, vatz a trèir eth pè? Tè, lheuatz eth pè!- Vai, qu’ès encara aciu, didec Jean Valjean, sense descaperar per

aquerò era moneda, e higec: Vieràs d’anar-te’n d’aciu?

Eth gojat lo guardèc espaurit; tremolèc de cap a pès, e dempús de quauquimoments d’estupor, se calèc a córrer damb totes es sues fòrces sense virareth cap, ne balhar un crit.

Ça que la, a quauqua distància, era fatiga l’obliguèc a posar-se, e JeanValjean, ath miei dera sua meditacion, l’entenec somicar.

Quauqui instants dempús eth mainatge auie despareishut.

Eth solei s’auie cogat.

Era ombra creishie ar entorn de Jean Valjean. En tot eth dia non auiecuelhut un mòs; qu’ère probable qu’auesse fèbre.

S’auie demorat de pès e non auie cambiat de postura dès que se n’auieanat eth mainatge. Era respiracion quilhaue eth sòn pièch a intervaus longuie desparièrs. Era sua guardada, tachada dètz o dotze passi entà dauant,semblaue examinar damb prigonda atencion un tròç de rajòla blua que iauie entre era èrba. De pic, s’estrementic, sentie ja eth hered dera net.

Se calèc ben era casqueta, se crotzèc e se cordèc maquinauments erablòda, hec un guimbet e s’ajoquèc entà cuélher deth solèr eth pau.

En hèr aguest movement vedec era moneda de quaranta sòus qu’eth sònpè auie sepultat ena tèrra, e que ludie entre quauques pèires. Era sua visionli hec er efècte d’ua commocion galvanica.

- Qué ei aquerò?, gasulhèc entre dents.

Arreculèc tres passi e s’arturèc sense poder separar era vista d’aquethpunt qu’auie caushigat hège un moment, coma s’aquera causa que ludie enaescurina auesse auut un uelh dubèrt e fix en eth.


Dempús de quauques menutes se lancèc convulsiuaments entara monedad’argent, la cuelhec e en tot incorporar-se campèc ena luenhor peraplanhèra, en tot dirigir es sòns uelhs entà tot er orizon, afogat, coma ua fèraespaurida que cèrque un asil.

Que non vedec arren. Barraue era net, era planhèra ère hereda e s’anaueformant ua broma violeta ena claretat deth crepuscul.

Alendèc e partic ara prèssa entà ua direccion, entath lòc per a on auiedespareishut eth mainatge. Dempús d’auer caminat uns trenta passi seposèc e guardèc. Mès que tanpòc vedec arren.

Alavetz sorrisclèc damb totes es sues fòrces:

- Gervasiet! Gervasiet!

Carèc e demorèc.Arren responec.

Eth camp qu’ère desèrt e trist; Jean Valjean se vedie enrodat solet derespaci. Ath sòn entorn non i auie senon ua ombra qu’en era se perdie erasua guardada, un silenci qu’en eth se perdie era sua votz.

Bohaue un vent glaciau que daue as objèctes ua sòrta de vida lugubra. Esarbilhons secodien es sues arrames descarnades damb incredible furia.Semblaue que menaçauen e acaçauen a quauqu’un.

Er òme tornec a caminar, a córrer; de quan en quan se posaue e cridaue enaquera solitud damb ua votz formidabla:

- Gervasiet! Gervasiet!

S’eth gojat auesse entenut aguestes votzes, solide qu’aurie auut pòur eaurie auut compde de non acodir. Mès que ja deiue estar fòrça luenh.

Jean Valjean trapèc a un prèire que anaue a shivau. S’endralhèc entadaeth e li didec:

- Senhor prèire, auetz vist passar a un gojat?- Non, didec eth prèire.- Un que se cride Gervasiet!- Que non è vist ad arrés.

Alavetz Jean Valjean treiguec dues monedes de cincs francs deth sònmorralet e les ac balhèct ath prèire.


- Senhor prèire, cuelhetz, entàs praubi. Senhor prèire, qu’ei un gojatd’uns dètz ans damb un monard e ua cabreta. Anaue caminant. Qu’ei und’aguesti savoiards, ja sabetz…

- Que non l’è vist.- Gervasiet! Non i a quauque bordalat per aquiu? M’ac poiríetz díder?- S’ei coma didetz, que deu èster un estrangèr, d’aguesti que passen e

arrés les coneish.

Jean Valjean cuelhec violentaments ues autes dues monedes de cincfrancs e les autregèc ath prèire.

- Entàs praubi, li didec. E dempús higec damb aclapament: senhorprèire, hètz que m’agarren: que sò un lairon.

Eth caperan esperonèc ath shivau e hugec espaurit.

Jean Valjean se calèc a córrer ena direccion qu’auie cuelhut prumèr.Seguic, ar edart, un camin guardant, cridant e sorrisclant; mès que nontrapèc ad arrés. Dus o tres còps correc entà quauqui objèctes que lisemblauen ua persona estirada o arraulida: qu’èren matarrassi o arròques adarràs de tèrra. A tot darrèr, s’arturèc en un lòc qu’auie tres corsères. Era luaqu’auie gessut. Passegèc era sua guardada ena luenhor e cridèc per darrèrviatge: Gervasiet! Gervasiet! Gervasiet!. Es sues votzes s’amortèren enabroma sense desvelhar ne tansevolhe un resson. Gasulhèc encara un autecòp: “Gervasiet!”, mès ja damb ua votz fèbla e lèu inarticulada. Aqueth quesiguec eth sòn darrèr esfòrç; es sues cames se dobleguèren còp sec, comas’un poder invisible lo sarrèsse damb tot eth sòn pes dera mala consciéncia.Queiguec aflaquit sus ua arròca damb es mans en cap e era cara entre esjolhs, e exclamèc:

- Que sò un miserable!

Eth sòn còr s’estarnèc e petèc en somics. Qu’ère eth prumèr viatge queploraue en dètz-e-nau ans.

Quan Jean Valjean gessec de casa der avesque qu’ère, entà didè’c atau,dehòra de çò qu’auie estat eth sòn pensament enquia alavetz. Que nonpodie explicar-se çò que se passaue en eth. Volie resistir era accionangelenca, es doces paraules der ancian: “M’auetz prometut èster un òmeaunorat. Jo crompi era vòsta amna. Jo la desliuri der esperit de perversitat ela consagri a Diu”. Aguestes frases acodien ena sua memòria de contunh, eopausaue ad aguesta indulgéncia celèsta er orgulh, qu’ei en nosati era


fortalesa deth mau. Coneishie claraments qu’eth perdon d’aqueth prèire èreer atac mès formidable que podie recéber, qu’eth sòn endorziment serieinfinit se podesse resistir aquera cleméncia; mès que se cedie, li calerierenonciar ad aqueth òdi cotra es actes des auti òmes qu’auie alimentat enasua amna pendent tanti ans, aqueth òdi que i trapaue un plaser; qu’enaguesta escadença non auie senon véncer o èster vençut, e qu’auiecomençat ua luta colossau e definitiua entre era sua mauvestat e era bontatder ancian prèire.

Dauant d’aguestes meditacions, qu’èren ja un començament de lum,caminaue coma un òme capvirat. Mès, mentre caminaue atau damb es uelhsperdudi, auie ua percepcion clara de çò que poirie resultar dera aventura deD…? Entenie toti es bronits confusi e misteriosi que conselhen e shòrden aresperit en cèrti moments dera vida?

Ua votz li didie ena aurelha que venguie de trauessar era ora solemna dethsòn destin; que ja non auie tèrme mejan entada eth; que se d’alavetz ençànon ère eth mielhor des òmes, serie eth pejor; qu’ère de besonh, entà didè’catau, lheuar-se a màger nautada qu’er avesque o baishar mès entà baishqu’eth forçat; que se volie èster brave, li calie èster un àngel; se volie èsterdolent, li calie èster un monstre.

E aciu mos cau hèr de nauèth es preguntes que ja mos auem hèt un autecòp. Auie ena sua intelligéncia quauqua ombra confusa de çò que passaueper era? Plan que òc, eth malastre, sivans ja auem dit, eduque eraintelligéncia, mès qu’ei plan dobtós que Jean Valjean siguesse en estat decompréner tot çò que didem. Se se l’acodien aguestes idies, les campauemèsalèu que les percebie, e solet li servien entà costar-li ua confusioninexplicabla, lèu dolorosa. En gésser d’aquera casa nera e infòrme que secride preson, er avesque l’auie costat un dolor ena sua amna, madeish qued’ua viua claretat se herís es uelhs des que vien de gésser des tenebres. Eravida futura, era vida possibla se li presentaue dès alavetz pura, esplendida,e l’aumplie d’ansietat. Reauments non sabie se qué ère d’eth madeish. Ethforçat qu’auie estat enludernat e cegat pera vertut, coma un ihon qu’auessevist gésser, còp sec, eth solei.

Çò de cèrt, çò que Jean Valjean vedie sense cap de dobte, ère que ja nonère eth madeish òme; que tot auie cambiat en eth e que non auie estat enasua man evitar qu’er avesque li parlèsse e l’esmoiguesse.


En aguesta situacion d’esperit auie trapat a Gervasiet e l’auie panatquaranta sòus. Per qué? Solide non ac aurie pogut explicar. Ère aqueraaccion un darrèr efècte, un suprèm esfòrç des males idies que s’auie hèt aseguir deth forçat; ua rèsta d’impuls, un resultat de çò que se cride enmecanica fòrça aquerida? Qu’ère aquerò; mès qu’ère tanben quauquarrenmens. Qu’ac podem díder claraments, non ère eth, eth qu’auie panat; quenon ère er òme, ère era bèstia que per costum e per instint auie botatestupidaments eth pè sus aquera moneda, tant qu’era intelligéncia lutaueath miei de tantes mortificacions naues e desconeishudes. Quan eraintelligéncia se desvelhèc e vedec aguesta accion deth brigand, JeanValjean hec repè damb angonia e dèc un crit d’espant.

En panar era moneda ath mainatge s’auie verificat en eth un estranhfenomèn que semblaue impossible ena sua situacion, donques qu’auie hètua causa que de hège temps non n’ère capable.

Siguesse coma siguesse, aguesta darrèra mala accion costèc en eth unefècte decisiu: trauessèc bruscaments eth caòs qu’amiaue ena suaintelligéncia e l’esbugassèc; separèc entà un costat es bromes ombriues eentar aute era lum, e obrèc ena sua amna en estat que se trapaue, tauqu’òbren quauqui reactius quimics sus ua barreja, precipitant un element eclarificant-ne un aute.

Prumèr de tot, abans d’examinar-se e de reflexionar, aclapat coma eth quecèrque era sua salvacion, sagèc de cercar ath mainatge entà entornar-li essòns sòs e quan se’n sabec qu’aquerò ère inutil e impossible, s’arturècdesesperat. En moment que sorrisclaue: “Sò un miserable”!, venguie deconeisher-se tau quau ère. Qu’ère en aqueth instant coma desseparat d’ethmadeish; s’imaginaue qu’eth non ère senon un hantauma e qu’auie ath sòndauant ath hastigós forçat Jean Valjean, en carn e uas, damb eth sòn pauena man, era sua blòda, eth sòn morralet plen d’objèctes panadi ena esquia,era sua fesomia decidida e carada, era sua imaginacion plia de projèctesabominables.

Er excès deth malastre, sivans auem hèt notar ja, que l’auien hètvisionaire de bèra manèra. Aquerò siguec, donc, ua vision. Vedecreauments a Jean Valjean damb era sua sinistra fesomia ath sòn dauant.Siguec lèu a mand de preguntar-se se qui ère aqueth òme e l’auec pòur.


Eth sòn cervèth ère en un d’aqueri moments violents, e totun orriblamentstranquils, qu’era meditacion ei tan prigonda qu’absorbís era realitat;moments que non se ven es objèctes que son ath dauant, e se ven dehòrad’eth madeish es imatges qu’existissen en esperit.

Se contemplèc, donc, entà didè’c atau, cara a cara, e ath madeish temps, atrauèrs d’aquera allucinacion vedec, coma en ua prigondor misteriosa, uasòrta de lum que cuelhec ara prumeria coma un fanau. En tot examinardamb mès atencion aguesta lum alugada ena sua consciéncia, vedec qu’auieera forma umana e qu’ère er avesque.

Era sua consciéncia comparèc successiuaments ad aguesti dus òmesplaçadi dauant d’era: er avesque e Jean Valjean. Qu’auie estat de besonh,arren mens, eth prumèr, entà véncer ath dusau. Per un d’aguesti efèctessingulars, pròpis d’aguesta classa d’extasis, a mida qu’era illusions’alongaue, er avesque creishie e ludie enes sòns uelhs, e Jean Valjeans’amendrie e despareishie. Ath cap de quauqui instants solet quedèc d’ethua ombra. Dempús despareishec deth tot. Solet restèc er avesque.

Er avesque, illuminaue era amna d’aqueth miserable damb un resplendormagnific.

Jean Valjean plorèc ua bona estona. Plorèc damb totes es lèrmes des sònsuelhs, plorèc somicant, plorèc damb era feblesa d’ua hemna, damb ethtemor d’un mainatge.

Tant que ploraue s’alugaue de man en man ua lum en sòn cervèth, ua lumextraordinària, ua lum meravilhosa e terribla ath còp. Era sua vida passada,era sua prumèra fauta, era sua longa expiacion, eth sòn abestiment exterior,en sòn endorziment interior, era sua libertat vantada damb tanti plans deresvenja, es scènes dera casa der avesque, era darrèra accion qu’auiecometut, aqueth panatòri de quaranta sòus a un mainatge, crim autant mèscolpable, autant mès monstruós pr’amor qu’arribèc dempús deth perdon deravesque, tot aquerò se li presentèc claraments, mès damb ua claretat quenon auie coneishut enquia alavetz. Examinèc era sua vida e li semblècorribla, examinèc era sua amna e li semblèc orribla. E, ça que la, sus erasua vida e sus era sua amna s’estenie ua leugèra claretat. Li semblaue quedesnishaue a Satanàs damb era lum deth paradís.

Guaire s’estèc plorant atau? Qué hec dempùs de plorar? Entà on anèc?Que non mo’n sabem. Sonque semble verificat qu’aquera madeisha net, eth


menaire que hège eth viatge entà Grenoble e qu’arribaue en D… tàs tresdera maitiada, en trauessar eth carrèr a on s’estaue er avesque, vedec a unòme en actitud de pregar, de jolhs en empeirat, ena ombra, e dauant derapòrta de monsenhor Bienvenú.


Libre tresau: En an 1817


I.- Er an 1817.

Eth de 1817 qu’ère er an que Loís XVIII, damb un cèrt aplomb reiau, quenon ère mancat d’orgulh, cridaue eth vintadusau deth sòn regnat. Qu’èretanben er an qu’auie fama M. Bruguière de Sorsum11. Totes es perrucaries,demorant eth povàs e era tornada der audèth reiau, qu’èren pintades de blue ornades damb flors.

Qu’ère eth temps innocent qu’eth comde Lynch se seiguie toti esdimenges coma majordòm de fabrica en Sant German des Prats, vestit depar de França, damb eth sòn cordon ròi e eth sòn long nas, e aqueramajestat de perfil, caracteristica deth qu’a hèt ua accion brilhanta. Eraaccion brilhanta de M. Lynch que siguec er auer autrejat era ciutat, en èsterbaile de Burdèu, eth 12 de mars de 1814, massa lèu, ath duc d’Angulema.Aguesta accion lo hec par. En 1817 era mòda acogaue as mainatges dequate a sies ans en granes casquetes de marroquin, damb aurelhèressemblables as mitres des esquimaus. Era armada francesa anaue vestida deblanc, ara manèra austriana; es regiments se cridauen legions, e en sòrta denumèro amiauen eth nòm des departaments. Napoleon ère en Santa Elena, ecoma qu’Anglatèrra li remie era vestimenta verda, se vedie obligat aentornar era sua ròba vielha.

En 1817 cantaue Pellegrini, dançaue era senhoreta Bigottini, regnauePotier e Odry non existie encara. Madame Saqui succedie a Forioso. Encarai auie prusians en França. M. Delatot qu’ère un personatge. Era legitimitatvenguie d’afirmar-se en tot talhar era man e dempús eth cap a Pleignier, aCarbonneau e a Tolleron. Eth prince Talleyrand, gran camarlenc, e er abatLoís, nomentat coma ministre d’Isenda, se guardauen e se n’arrien dambera arridalha de dus augurs: ambdús auien celebrat, eth 14 de junhsèga de1790, era missa dera federacion en camp de Mars; Telleyrand qu’auieoficiat coma avesque, e Loís l’auie ajudat coma diacòn. En 1817 enaarberalha deth madeish camp de Mars se vedien gròssi cilindres de husta,expausadi ara ploja, en tot apoiridir-se entre era èrba, pintadi de blu dambrèstes d’agla e d’abelhes qu’auien estat daurades. Aguestes rèstes qu’èrenes colomnes que dus ans abans auien sostengut eth tron der emperaire encamp de Mai. Qu’èren ja ennerides peth huec des austrians acampadi près

11 Baron de Sorsum, coneishut pes sues traduccions de Shakespeare.


de Gros-Caillou. Dues o tres d’aguestes colomnes auien despareishut enesfogairons d’aguesti campaments e auien servit entà escauhar es amplesmans des kaiserlicks. Eth Camp de Mai qu’auie auut d’important que s’auiehestejat en mes de junh e en camp de Mars. En aguest an de 1817 qu’èrenfòrça populares dues causes: eth Voltaire-Touquet, e era tabaquèra deraCarta. Era emocion parisenca mès nauèra qu’ère eth crim de Dautun,qu’auie lançat eth cap de sa frair ena lacuna deth Mercat des Flors. Ethministre de Marina començaue a enquimerar-se per non auer notícies deramalerosa fregata Medusa, qu’auie de caperar de vergonha a Chaumareix, ede glòria a Gericault. Eth coronèl Selves hège eth sòn viatge entà Egiptepr’amor de convertir-se en Soliman Bajà. Eth palai des Tèrmes, carrèr deHarpe, servie de botiga a un botèr. Encara se vedie ena plataforma dera toroctogonau deth palai de Cluny eth calaish de husta que l’auie servitd’observatòri a Messier, astronòm dera marina en temps de Loís XVI. Eraduquesa de Duras liegie a tres o quate amics en sòn gabinèt amoblat ar estildeth sègle X, e caperat de seda blu celèsta, era Ourika inedita. Se delien esN en Louvre. Eth pònt d’Austerlitz abdicaue e cuelhie eth nòm de Pontdeth Jardin deth Rei, doble enigma qu’amagaue ath còp eth pòntd’Austerlitz e eth Jardin Botanic. Loís XVII, cogitós, senhalant damb eraungla en Horaci es eròis que se hèn emperaires e es sabatèrs que se hèndalfins, auie dus suenhs: Napoleon e Mathurin Brunneau. Era AcadèmiaFrancesa proposaue coma tèma de prèmi era felicitat qu’autrege er estudi.M. Bellart qu’ère eloqüent oficiauments. Ara sua ombra germiaue eth futuravocat generau de Broe, prometut as sarcasmes de Pau Loís Courier. Que iauie un faus Chateaubriand cridat Marchangy demorant que i auesse unfaus Marchangy cridat Arlincourt. Clara de Alba e Malek-Abel qu’èren esòbres mès notables; e madama Cottin ère considerada coma eth prumèrescrivan dera epòca. Er Institut deishaue esfaçar dera sua lista ar academicNapoleon Bonaparte. Un reiau decret erigie a Angulema en escòla deMarina, pr’amor qu’en èster eth duc d’Angulema gran almirant, qu’èreevident qu’era ciutat d’Angulema auie per dret totes es qualitats de pòrt demar, que sense aquerò era monarquia aurie estat en perilh. Se tractaue enConselh de Ministres se s’auien de tolerar es vinhetes que representauenjòcs gimnastics e ornauen es pannèus de Franconi, pr’amorqu’arremassauen as coquins des carrèrs. M. Paer, autor dera Inés, braveòme, de cara cairada, damb ua vorruga ena gauta, dirigie es concèrts intims


dera marquesa de Sassenaye, carrèr de Ville l’Eveque. Totes es joenescantauen Er ermita de Saint-Avelle, letra d’Edmud Geraud. Eth Nan Auriòse transformaue en Miralh. Eth cafè de Lemblin defenie ar emperairecontra eth cafè de Valois que defenie as Borbons.Venguien de maridar-seeth duc de Berry damb ua princessa de Sicilia; e Loivel li seguie ja es passi.Hège un an que s’auie mòrt madama Stael. Es gardes de corps fiulauen arasenhoreta Mars. Es grani jornaus qu’èren plan petiti. Era forma èreredusida, mès era libertat grana. Eth Constitucionau ère constitucionau. EraMinerva cridaue a Chateaubriand, Chateaubriant. Aguesta t hège arrir fòrçaath pòble a cargue deth gran escrivan. Enes jornaus venudi escriuienjornalistes prostituidi qu’insultauen as proscrits de 1815; David que nonauie talent, ne Arnault engenh, ne Carnot probitat; Soult, non auie guanhatcap batalha e Napoleon reauments non auie gèni. Arrés ignòre qu’undespatriat ei plan estranh que recebe es cartes botades ena Pòsta, donquesqu’era policia convertís era sua interpretacion en un religiós déuer. Planqu’aquerò non ei nau. Descartes pendent eth sòn despatriament se planhieja, de çò de madeish. David escriuec en un jornau belga planhent-se de nonrecéber es cartes que l’enviauen, çò que semblèc graciós as jornausreialistes que se’n fotien plan per aquerò deth proscrit. Díder: es regicides,o díder: es votants; díder: es enemics, o díder: es aliats; díder: Napoleon, odíder: Buonaparte qu’èren causes que separauen a dus òmes mès qu’unabisme. Totes es persones de sen èren d’acòrd que Loís XVIII, cridat “erautor immortau dera Carta”, auie barrat entà tostemp era èra desrevolucions. En tèrraplen deth Pònt Nau s’escultaue era paraula Redivivo enpedestau que demoraue era estatua d’Enric IV. M. Piet daurie en carrèrTherese, numèro 4, eth sòn conciliabul entà assolidar era monarquia. Escaps dera dreta didien enes granes crisis: “Ei de besonh escriue a Bacot”.Canuel, O’Mahony e Chappedelaine declinauen, non sense ethconsentiment deth frair de Loís XVIII, çò que li calie èster dempús “eraconspiracion de Bord-de l’eau”. Era Esplinga Nera12 conspiraue ath sòntorn. Delaverderie s’unie a Trogoff. Subergessie Decazes, liberau enquiaun cèrt punt. Chateaubriand, de pès toti es maitins ena sua hièstra dethnumèro 27 deth carrèr de Saint-Dominique, damb pantalons de pèth esimbosses, damb es sòns peus grisi caperadi per un mocador, es uelhstachadi en un miralh, e un estug complèt de cirurgian dentista, dubèrt ath

12 Societat secreta bonapartista


dauant, se netejaue es dents, qu’èren beròis, en tot dictar ath còp Eramonarquia sivans era Carta ath sòn secretari M. Pilorge. Era critica,formant autoritat preferie Lafon a Talma. M. de Feletz se signaue A; M.Hoffman signaue Z, e Carles Nodier escriuie Teresa Aubert. Que s’auieabolit eth divòrci. Es licèus se cridauen collègis; e es collegiaus, damb eraflor de lis en còth, se fotien còps per çò deth rei de Roma. Era contrapoliciade palai denonciaue a Sa Altesa Reiau, era fraia deth rei, eth retrait,expausat pertot, deth duc d’Orleans, qu’auie mielhor aspècte d’unifòrme decoronèl generau d’ussars, qu’eth duc de Berry d’unifòrme de coronèlgenerau de dragons, çò que representaue un trebuc. Era ciutat de Parísrestauraue ath sòn cargue es dauradi dera copòla des Invalids. Es òmesformaus se preguntauen se qué harie, en tau o quau escadença, M. deTrinquelague. M. Clausel de Montals se separaue en quauqui punts de M.Clausel de Coussergues. M. de Salaberry non ère content. Eth comicPicard, qu’ère dera Acadèmia, qu’en era non auie pogut entrar eth comicMolière, hège representar Es dus Filibertos en Odeon, qu’ath sònfrontispici, a maugrat d’auer-se arrincat es letres, se liegie claraments:“TEATRE DERA EMPERAIRITZ”. Tot que formaue partit en favor o encontra de Cugnet de Montarlot. Fabvrier qu’ère facciós, e Babouxrevolucionari. Eth librèr Pelicier publicaue ua edicion de Voltaire damb ethtitol: Òbres de Voltaire dera Acadèmia francesa, e didie candidaments:“Aquerò qu’atrè as crompaires”. Era opinion generau ère que M. CarlesLoyson serie eth gèni deth sègle; era enveja començaue a nhacar-lo, signede glòria, e se l’aplicaue aguest vèrs:

Encara que Loyson vòle, se ve qu’a pautes.

Eth cardenau Fesch se remie a dimitir, e administraue era diocèsi de LyonM. Pins arquebisbe d’Amasia. Començaue er ahèr dera val de Dappes enSoïssa e França per ua memòria deth capitan Dufour, generau dempús.Saint-Simon, desconeishut, meditaue era sua sublima teoria. Que i auie enaAcadèmia de Sciéncies un Fourier celèbre, que ja auie desbrembat eraposteritat, e en ua lucana un Fourier escur, que d’eth se’n brembarà eravier. Eth nòm de lord Byron començaue a sonar, e ua nòta deth poèma deMillevoye lo daue a conéisher en França en aguesti tèrmes: Un tau lordBaron. David de Angers sajaue de dar forma ath marme. Er abate Caronmentaue damb elògi, en comitat de seminaristes, deth carreron deFeuillantinesa, a un prèire desconeishut, cridat Felicitas Roberto, que


siguec dempús Lamennais. En Sena humejaue e se botjaue, damb eth bronitd’un gosset que nade, ua causa qu’anaue e venguie jos es hièstres desTulleries dès eth Pònt Reiau enquiath Pònt de Loís XV; qu’ère un aparelhmecanic que non valie guaire, ua sòrta de jogalha, un sòmi d’un inventorfantastic, ua utopia: un vaishèth de vapor. Es parisiens guardauen aguestainutilitat damb indiferéncia. M. de Vaublanc, reformaire der Institut per còpd’estat, reiau orde e còp de horn, autor important de diuèrsi academics,dempús d’auer-les hèt ada eri, eth non podie arténher a èster-ne. Eth barride Sant German e eth pabalhon Marsan desirauen que se nomentèsseprefècte de policia a M. Delaveau, per çò dera sua devocion. Dupuytren eRecamier discutien en anfiteatre deth collègi de Medicina e se menaçauendamb eth punh en tot tractar dera divinitat de Crist. Cuvier, damb un uelhen Genesis e er aute ena natura, s’esdegaue per agradar ara reaccionipocrita, en tot botar es fòssils d’acòrd damb es tèxts sagradi, e vantant aMoises amassa damb es mastodonts. M. Francés de Neufchateua, dignecultivador dera memòria de Parmentier, hège mil esfòrci entà que pommede terre se prononcièsse parmentiere, e non ac artenhie. Er abate Gregoire,ancian avesque, ancian convencionau e ancian senador, auie passat enapolitica reialista ar estat de “infame Gregoire”. Aguesta locucion quevenguem de tier passar ar estat de ère denonciada coma un neologisme perM. Royer-Collard. Encara podie distinguir-se pera sua blancor, en tresauarc deth pònt de Jena, era pèira naua que dus ans abans s’auie caperat eraboca dera mina hèta per Blucher entà volar eth pònt. Era justícia cridaueath tribunau a un òme qu’en veir entrar ath comde d’Artois en NòstaSenhora, auie dit en votz nauta: “Per ma vida, que trapi mens eth temps quevedia a Napoleon e a Talma entrar de bracet en Val-Sauvage.” Paraulessedicioses: sies mesi de preson.

Es traïdors se presentauen de cara; òmes que s’auien passat ar enemic eravesilha d’ua batalha, non amagauen era recompensa e se vantauenpublicaments, a plen dia, damb tot eth cinisme des riqueses e des dignitats:desertors de Ligny e de Quatre-Bras ena ostentacion dera sua infamia,mostrauen era sua adesion monarquica complètaments nuda, desbrembantçò que se ditz enes parets interiores des colomnes pishadores d’Anglatèrra:“Please adjust your dress before leaving”, ei a díder: “cordatz-vos se vosplatz abans de gésser”.


Aquerò ère çò que flotaue confusaments en an 1817, desbrembat ja aué.Era istòria que non s’encargue de totes aguestes particularitats, e non pòt,plan, hèr ua auta causa, pr’amor que l’invasirie er infinit. Ça que la, aguestidetalhs que se criden menuts, (que non i a hèts petiti ena umanitat, nehuelhes petites ena vegetacion) que son utils. Era figura des sègles secompause dera fesomia des ans.

En aguest an de 1817 quate joeni parisiens representèren “ua bona farsa”.


II.- Doble quartet.Aguesti parisiencs qu’èren un de Tolosa, un aute de Limoges, eth tresau

de Cahors e eth quatau de Montauban; mès qu’èren estudiants, e qui ditzestudiants ditz parisiens, donques qu’estudiar en París ei néisher en París.

Aguesti joeni èren insignificants, toti coneishen eth sòn anament; quateimatges deth prumèr qu’arribe; ne bravi ne dolents, ne sabents ne ignorants,ne gènis ne pècs, arrames d’aguest abriu encantador que se cride vint ans.Qu’èren quate Oscars quinsevolhe; donques qu’en aquera epòca encara nonse coneishien es Arturs. “Ahlamatz en sòn aunor es perhums dera Arabia”,didie era novèla, “Oscar auançe, Oscar, que vau a veder-lo”. Se gessied’Ossian; era elegància qu’ère escandinaua e caledoniana; eth gènre angléspur non auie de prevaler enquia dempús; e eth prumèr des Arturs,Wellington, venguie a penes de guanhar era batalha de Waterloo.

Aguesti Oscars se cridauen Felix Tholomyés, de Tolosa; Listolier, deCahors; Fameuil, de Limoges, e Blachevelle, de Montauban. Cadun auie,plan que òc, eth sòn amor. Blachevelle estimaue a Favorita, cridada ataupr’amor qu’auie estat en Anglatèrra; Listolier adoraue a Dalia, qu’auiecuelhut coma nòm de guèrra un nòm de flor; Fameuil idolatraue a Zefina,abreviacion de Josefina; Tholomyés estimaue a Fantina, cridada era Ròia,per çò des sòns beròis peus, qu’èren coma es arrais deth solei.

Favorita, Dalia, Zefina e Fantina èren quate embelinaires joenesperhumades e radiantes, un shinhau obrères encara, pr’amor que non auienabandonat deth tot era agulha, distrètes damb es sòns amorets e quesauvauen ena sua fesomia ua rèsta dera serenor deth trabalh e ena sua amnaaguesta flor dera aunestetat que suberviu ena hemna ena sua prumèraqueiguda. Ua des quate se cridaue era joena, pr’amor qu’ère era mendre, eua auta se cridaue era vielha; era vielha qu’auie vint-e-tres ans. E entà nondeishar de cornèr arren, dideram qu’es tres prumères èren mèsexperimentades, mès tranquilles e mès amigues deth rambalh dera vida queFantina, era Ròia, qu’encara viuie ena sua prumèra illusion.

Dalia, Zefina e mès que mès Favorita, que non aurien pogut díder çò demadeish; donques que ja auien mès d’un episòdi ena novèla dera sua vida;er aimant, que se cridaue Adolf en prumèr capitol, se convertie en Alfonsen dusau e Gustav en tresau: Era praubetat e era cocarèla, que son dusconselhèrs fataus; er un mauparle er aute vante; e es joenes deth pòble


qu’an ambdús conselhèrs que les parle cadun ena aurelha. Aguestes amnesmau sauvades les escoten; e d’aciu que vien es estramuncades que patissene es pèires que les lancen. Se les oprimís damb er esplendor de tot çò qu’eiimmaculat e inaccessible. A, s’era senhoreta aristocratica auesse hame!

Favorita auie coma admiradores a Zefina e a Dalia, per çò d’auer estat enAnglatèrra. Qu’auie auut lèu lèu casa pròpia. Sa pair ère un vielh professorde matematiques brutau e vantariòu. Non ère maridat, e viuie ara quegessie, maugrat era sua edat. En èster joen vedec un dia aganchar-se ethvestit d’ua puncèla de servici ena reisheta dera humeneja d’un gabinet, es’encamardèc d’aguest accident. D’eth resultèc Fantina. Aguesta trapaue, aviatges, a sa pair, que la saludaue, Un maitin, ua hemna d’edat e aspèctebeat entrèc ena sua casa e li didec:

- Non me coneishetz, senhoreta?- Non.- Donques que sò era tua mair.

De seguit dauric un bufet, beuec e mingèc, se hec a vier un matalàsqu’auie e s’installèc aquiu. Aguesta mair repotegaira e devòta non parlauejamès damb Favorita; s’estaue ores sanceres sense badar boca; esdejoaue,dinaue e sopaue coma quate, e baishaue a tier-li ua visita ath portièr, a onpassaue ua estona parlant mau dera sua hilha.

Çò qu’auie atrèt a Dalia entà Listolier, dilhèu tanben entà d’auti, e entaraociositat, qu’ère eth hèt d’auer ungles polides rosades. Com podientrabalhar aqueres ungles? Era que vò èster vertuosa que non a d’auer pietatdes sues mans. Per çò de Zefina auie coquistat a Fameuil pera sua manèragraciosa e vantariosa de díder: “Òc, senhor”.

Es joenes qu’èren camarades; es joenes èren amigues. Que taus amors sehèn a vier tostemps taus amistats.

Era filosofia e era sabença son dues causes desparières, e era pròva ei que,deishant de cornèr aguestes particularitats, Favoria, Zefina e Dalia èrenfilosòfes, e Fantina ère sabenta. Sabenta!, se diderà, e Tholomyés?Salomon responerie qu’er amor ei part dera sabença. Nosati solet dideramqu’er amor de Fantina ère un prumèr amor, un amor unenc, un amor fidèu.

Fantina ère era soleta des quate que non tutejaue sonque qu’a un òme.

Fantina ère un d’aguesti èssers que gessen deth hons deth pòble. Auiegessut des regions mès insondables dera ombra sociau, e auie en sòn front


eth senhau de çò d’anonim e de çò desconeishut. Auie neishut en M… aravòra deth M… Qui èren sa pairs? Qui ac sap? Arrés auie coneishut a sa pairne a sa mair. Se cridaue Fantina. E per qué se cridaue Fantina? Arrés sabiecap aute nòm. Quan neishec existie encara eth Directòri. Que non auie nòmde familha, non auie familha, non auie nòm de batièg, era glèisa que nonexistie entada era. Se cridèc coma volec eth prumèr caminaire que la trapècdamb es pès descauci en carrèr. Recebec un nòm, madeish que recebie ensòn front era aigua des bromes es dies de ploja. Se la cridèc Fantineta; earrés sabie arren mès. Atau venguec ena vida aguesta creatura umana. Tàsdètz ans, Fantina, abandonèc era ciutat e se metec a servir enes casaus desentorns. Tàs quinze ans venguec en París entà “cercar fortuna”. Fantina èreberòia, e se tenguec pura tot eth temps que podec. Qu’ère ua polida ròiadamb plan beròis dents, auie coma dòt er aur e es pèrles, mès qu’er aur èreena sua tèsta e es pèrles ena sua boca.

Trabalhèc entà víuer e dempús estimèc tanben entà víuer, donques quetanben eth còr a era sua hame.

E estimèc a Tholomyès.

Huec de palha entada eth; passion entada era. Es carrèrs deth barri latinque frequentauen es estudiants e es modistetes, vederen eth començamentd’aguest sòmi. Fantina auie hujut hège temps de Tholomyés; mès de sòrtaque tostemp lo trapaue enes laberints deth ticolet deth Panteon a oncomencen e se desvolopen tantes aventures. Que i a ua manèra de húgerque semble qu’ei cercar. Lèu auec lòc era eglòga.

Blachevelle, Listolier e Fameuil formauen un grop, qu’eth sòn cap èreTholomyés. Aguest qu’ère eth gèni dera companhia.

Tholomyès ère er estudiant veteran; ère ric; auie quate mil francs derenda, un escandal d’esplendor ena montanha de Santa Genoveva;Tholomyès qu’ère un vividor de trenta ans, mau suenhat. Qu’auie jaarrupes, auie perdut es dents e li començaue ua calvicia, que d’era didie,eth madeish, sense tristor: entrades enes trenta, jolhs enes quaranta. Digeriemau e auie un uelh lermós. Mès, a mida que perdie era sua joenesa, serejovenie eth sòn bon umor; remplaçaue es sòns dents damb animadespotèles, es sòns peus damb era alegria, era salut damb era ironia, e eth uelhque ploraue qu’ère tostemp arrint. Qu’ère anequelit, mès caperat de flors.Era sua joenesa, en tot hèr eth hardèu abans de temps, se retiraue


ordenadaments, arrint e plia d’entosiasme. Auie escrit ua pèça que nonl’auien admetut en Vaudeville, e compausaue en cada moment vèrsi. Athdelà, dobtaue de tot, çò qu’ei ua grana fòrça enes uelhs des aflaquidi. Tot eèster, donc, cauvet e ironic, qu’ère eth cap. Iron qu’ei ua paraula anglesaque signifique hèr. Vierà d’aciu era paraula ironia?

Un dia Tholomyés cridèc a despart as auti tres, hec un gèst pròpi d’unoracle e didec:

- Lèu harà un an que Fantina, Dalia, Zefina e Favorita mos demanenua suspresa. Les ac auem prometut solemnaments, e mo’la reclamentostemp, a jo sustot. Madeish qu’en Napols es vielhes li diden a SanGenaro: Faccia gialluta, fa il miracolo, cara auriolenca, hetz ethmiracle!”, nòstes beròies mos diden sense pòsa: “Tholomyés, quan mosharàs a veir era tua suspresa?” Ath còp, es nòsti pairs mos escriuen. Mosvedem pressadi per dus costats. Me semble qu’ei arribat eth moment.Parlem.

Tholomyés baishèc era votz e gasulhèc misteriosamens quauques paraulestant alègres que des quate boques gessec, a arridalhades, un granentosiasme, ath còp que Blachevelle exclamaue:

- Qu’ei ua grana idia!

Trapèren de passa un cafè plen de hum e entrèren en tot perder-se enaquera espessa atmosfèra eth finau dera sua conferéncia.

Eth resultat d’aqueth secret siguec ua grana jòga de camp que se celebrèceth dimenge a vier, en tot convidar es quate estudiants as quate joenes.


III.- Quate a quate.Qu’ei plan dificil imaginar-se aué çò que hè quaranta ans ère un dinar de

camp d’estudiants e modistetes: París que ja non a es madeishi entorns; eravida que poirie cridar-se circumparisenca a cambiat complètaments en mieisègle: aquiu a on ère eth car, ara que i a eth vagon, a on i auie era barca,aué i é eth vaishèth de vapor, e aué se ditz Fecamp coma alavetz se didieSaint-Cloud. Eth París de 1862 ei ua ciutat qu’a coma banlègues a totaFrança.

Es quate parelhes amièren a tèrme peth menut totes es lhocariescampèstres possibles alavetz. Començauen ja es vacances; e ère un clar earderós dia d’ostiu. Era vesilha, Favorita, qu’ère era soleta que sabieescríuer, l’auie escrit a Tholomyés çò que seguís: “Qu’ei plan sanitósgésser de maitiada”.

E plan per aquerò, se lheuèren toti tàs cinc deth maitin. Anèren entà Saint-Cloud en coche; s’arturèren en godilh sec e exclamèren: “Be ne serie depolit s’auesse aigua!” Esdejoèren ena Tete-Noire, a on non se coneishie aCastaing, heren ua partida ara anèra enes arberalhes der estanh gran,pugèren ena lantèrna de Diogenes, joguèren es macarrons ena rotleta dethpònt de Sevres, heren floquets de flors en Punteaux, crompèren fiulets enNeuilly, mingèren pertot coquilhons de poma; plan, donc, que siguerentotafèt erosi.

Es joènes trimauen e sorrisclauen coma ua agaça escapada. Aquerò qu’èreun delèri. non hègen que balhar copets damb era man as joeni:Embriaguesa maitiau dera vida! Edat adorabla! Era ala des pica-serpsjògue. Ò!, qui que sigatz, vo’n brembatz? Auetz vengut bèth còp pesmatarrassi separant es arrames pr’amor de que passe ua polida tèsta quevenguie darrèr de vosati? Auetz baishat quauque còp ua pala banhada peraploja damb ua hemna estimada, que vos arture pera man e sorriscle: “Ai, esmies bòtetes naues! Com s’an botat!”

Mès mos cau esdegar a díder que manquèc aguesta encantadoracontrarietat, un bategat; encara que Favorita auie dit en gésser, damb accentsentenciós e mairau: “es aranhes caminen peth solèr; senhau de ploja,amics mèns”.

Es quate qu’èren hòlaments beròies. Un vielh poèta classic, plan nomentatalavetz, un òme qu’auie ua Leonor, eth cavalièr Labouisse, passejant


aqueth dia jos es castanhèrs de Sant-Cloud les auie vist passar tàs dètz dethmaitin, e auie dit: “Ua qu’ei sobrèra”, en tot brembar-se’n des gràcies.Favorita, era amiga de Blachevelle, era des vint-e-etres ans, era vielha,corrie jos es granes arrames verdes des arbes, sautaue es espònes, passaueatrevidaments es matarrassi e presidie aquera hèsta damb era afogadurad’ua divessa des seuves. Zefina e Dalia, qu’era fortuna les auie hèt beròies,de sòrta que se hègen valer mès, e se completauen, entà didè’c atau,amassant-se, non se desseparauen, per instint de cocarèla, mèsalèu que peramistat, e emparades era ua ena auta cuelhien actituds angleses. Es prumèrskeepsakes venguien de campar; començaue era malenconia des hemnes,coma posterioraments eth byronisme enes òmes, e es peus deth beròi sèxecomençauen a quèir lentaments. Zefina e Dalia èren pientades dambretortilhs. Listolier e Fameuil, entestadi en ua discussion sus es sònsprofessors, explicauen a Fantina era diferéncia que i auie entre M.Delvincourt e M. Blondeau.

Blachevelle semblaue auer estat elevat exprèssaments entà amiar en braç,es dimenges, eth chal de tres colors, damb orladura, de Favorita.

Seguie Tholomyés dominant eth grop. Qu’ère plan alègre, mès deishaueveir eth desir de comandament: era sua alegria qu’auie quauquarren dedictadura; era pèça principau deth sòn vestit qu’èren un pantalons fòrçaamples d’alanquin, damb trabatèles de correja teishuda; amiaue un granbaston de dus cents francs, e, coma que s’ac permetie tot, ua causaestranha, cridada cigar, ena boca. En non auer arren sagrat entada eth,humaue.

- Aguest Tholomyés qu’ei admirable, didien es auti damb veneracion.Quini pantalons! Quina energia!

Per çò que tanh a Fantina, qu’ère era alegria en persona. Es sòns blanquidents auien recebut evidentaments de Diu ua mission: arrir. Amiaue enaman, mès qu’en cap, un petit chapèu de palha damb granes cintes blanques.Era sua espessa cabeladura ròia, acostumada a flotar e a desligar-seaisidaments, en tot èster de besonh recompausar-la de nauèth, semblauehèta entà representar era hujuda de Galatea entre es saücs. Es sòns pòtsrosadi parlauen encantadoraments. Es extrèms dera boca voluptuosamentsquilhadi coma enes ancians mascarons d’Erigone13, semblauen encoratjar

13 Hilha d’Icario, rei d’Icaria.


as atrevidi; mès es sues longues pestanhes caperades d’ombra baishauendiscrètaments contra aguest atractiu dera part inferiora deth ròstre, coma entot impausar-li silenci. Eth sòn vestit qu’auie un sabi pas se quéd’embelinaire e de flotant. Amiaue un vestit color de malva; sabates colorde canèla damb cintes que pujauen en tot hèr ua X pera sua plan blancamicha; e ua sòrta de spencer de mossolina, invencion marselhesa, qu’ethsòn nòm, canesú, corrupcion des paraules quince aout (quinze d’agost),prononciades ena Cannebière, significauen bon temps, calor e meddia. Esautes tres, mens timides, sivans ja auem dit, anauen descotades, çò qu’enostiu, damb chapèus caperadi de flors, a fòrça gràcia e fòrça atraccion; mèsath costat d’aguesti vestits sarradi eth canesú dera ròia Fantina, damb erasua transparéncia, es sues indiscrecions, es sues reticéncies, amagant eensenhant ath còp, semblaue ua invencion provocatiua dera decéncia. Erafamosa cort d’amor presidida pera bescomdessa de Cette, era des uelhs deverd mar, aurie balhat probablaments eth prèmi dera cocarèla ad aguestcanesú que se presentaue en nòm dera castetat. Çò de mès simple ei aviatges çò que se compren mielhor. Aquerò ei çò que se passe tostemp.

Fantina auie un ròstre eludernador, un delicat perfil, es uelhs color bluescur, es paupetes gròsses, es pès ben formadi e petiti, es canèths e esarticulacions perfèctaments tornejades, era pèth blanca que deishaue veirpertot es ramificacions bluenques des venes; es caròles mainadenques efresques, eth còth robust des Junos, eth cogòt fòrt e flexible, es espatlesmodelades coma per Coustou14, auien en sòn centre ua voluptuosahenerecla, visibla a trauèrs dera mossolina; qu’ère ua alegria velada perameditacion, ua escultura esquista. Jos aqueres trenes e aqueres cintess’endonviaue ua estatua e ena estatua ua amna.

Fantina qu’ère beròia sense saber-se’n. Es pensaires, preires misteriosidera beresa, qu’examinen silenciosaments tot, enquiara perfeccion, auriendesnishat en aquera joena, a trauèrs dera transparéncia dera gràciaparisinca, era anciana eufonia sagrada. Aquera hilha dera net qu’auie erasua raça. Ère beròia jos ambdús aspèctes, eth der estil e eth deth ritme. Erestil qu’ei era forma de çò d’ideau, eth ritme qu’ei eth movement.

Qu’auem dit que Fantina ère era alegria, mès qu’ère tanben eth pudor.

14 Nicolàs Coustou (1658-1733), escultor francés.


Un observaire qu’auesse estudiat peth menut çò que se despenie d’era atrauèrs d’aquera embriaguesa dera edat, dera sason e der amor, aurie trapatua expression invencibla de pudor e de modestia. Estaue tostemp coma unshinhau estonada. Aguest cast estonament qu’ère era broma que separaue aPsiquis de Venus. Auie es dits blanqui, longui e primi dera vestala queregire es cendres deth huec sagrat damb ua esplinga d’aur. Encara que nonl’auie remit arren a Tholomyés, sivans veiram mès endauant, eth sòn ròstreen repaus qu’ère sobeiranaments virginau; ua espècia de dignitat grèu, lèuaustèra, lo senhorejaue en bèri moments e ere un espectacle singular eadmirable veir aparéisher en eth rapidaments era alegria, e ara seguida, ethrecuelhement sense transicion. Aguesta gravetat sobta, rigorosamentsmercada, fòrça viatges, que semblaue eth mensprètz d’ua divessa. Eth sònfront, eth sòn nas e era sua maishèra representauen er equilibri linhau, plandesparièr der equilibri de proporcions, e que d’eth resulte era armonia dethròstre; en intervau, tan caracteristic, que separe era basa deth nas deth pòtsuperior, auie ua arcadura imperceptibla e encantadora, signe misteriós deracastetat que hec a Barbaròia encamardar-se d’ua Diana des còves d’Iconia.

Er amor qu’ei ua fauta, mès Fantina ère era innocéncia flotant sus erafauta.


IV.- Tholomyés està tant alègre que cante ua cançonespanhòla.

Aqueth dia que semblaue ua auròra contunha. Era natura ère de hèsta emostraue era sua alegria. Es parterres de Saint-Claud embaumauen er aire;era bohada deth Sena botjaue leugèraments es huelhes; es arrames sebotjauen damb eth vent; es abelhes saquejauen es gensemins; ua volada deparpalhòles se posaue enes huelhes des tréfols e des civades; er august parcdeth rei de França ère ocupat per ua armada de vagabonds, pes audèths.

Es quate divertides parelhes ludien ath solei, en camp, entre es flors e esarbes.

En aquera felicitat comuna, parlant, cantant, corrent, barant, acaçant asparpalhòles, agarrant campanèles, banhant es bòtes ena èrba nauta e umida,recebien en cada moment es punets de toti, exceptat Fantina que s’estaueembarrada ena sua vaga resisténcia, cogitosa e respectabla.

- Tu, li didie Favorita, tu que tostemp as bèra causa.

Aquiu que i ère eth plaser. Es passi d’aqueres eroses parelhes qu’èren unaperament ara vida e ara natura, e hègen a gésser de toti es costats er amore era lum. Que i auec ua hada que hec es pradères e es arbes exprèssamentsentàs aimants. E d’alavetz ençà existís aguesta escòla campanharda desaimants, que comence tostemp, e que s’estarà tant que age camps eestudiants. D’aciu vie era popularitat dera primauèra entre es pensaires. Ethpatrici e eth plebèu, eth duc e par e eth darrèr emplegat, es cortesans e eraplèba, coma se didie en d’auti tempsi, son subjèctes d’aguesta hèsta. Totiarrissen, toti se cèrquen; que i a en aire ua claretat d’apoteòsi, uatransfiguracion, era der amor! Es arbes son dius. Es crits, es corregudespera èrba, es huelhes agarrades ath vòl, aguesti bronits que formen uamelodia, aguestes adoracions que se desnishen ena manèra de prononciarua sillaba; aguestes cerides arrincades d’ua boca en auta; tot aquerò lutz ese passe en plasers celestiaus. Es joenes que hèn ua agradiua despena d’eresmadeishes. Aquerò pensam que non s’acabarà jamès. Es filosòfs, es poètes,es pintors considèren aguesti extasis e non saben se qué hèr, autant lesenludernen! “Era partida de Citerea!”, exclame Watteau15; Lancret, ethpintor dera plèbla, contemple as sòns ciutadans perdudi en blu; Diderotaufrís es braci ad aguesti amorets e Urfé les confon damb es druidesses.

15 Se hè alusion ath famós quadre d’Antoine Watteau (1684-1721)


Dempùs der esdejoar es quate parelhes vengueren a veir, en çò que secridaue alavetz eth jardin deth Rei, ua planta naua venguda dera India,qu’eth sòn nòm non mo’n brembam de moment, e qu’en aquera epòcapossaue a tot París entà Saint-Claud; qu’ère un polit e capriciós arbilhond’ua tija, qu’es sues innombrables arrames, primes coma hius, endrabades esense huelhes, èren caperades de milèrs de rosetes blanques; çò quebalhaue ara planta er aspècte d’ua cabeladura semiada de flors. Tostemp iauie un revolum de gent que l’admiraue.

Après auer vist er arbilhon, didec Tholomyés: “Vos aufrisqui unssaumets!”, e en tot hèr tractes damb un saumetèr entornèren per Vanves eIssy. En Issy, qu’aueren un incident. Eth parc Ben Nacionau, qu’èrepropietat alavetz deth proveseire Bourguin, ère dubèrt. Es joeni trauessèreneth brescat, visitèren ath manequin anacoreta ena sua tuta, tastèren esmisteriosi efèctes deth famós gabinet des miralhs, lasciu param digne d’unsatir milionari, o de Turcaret convertit en Priapo, e secodiren fòrtaments ethbalançader estacat as dus castanhèrs, celebradi per abate de Bernis. Quan sebalançauen es joenes, era ua darrèr era auta, çò que costaue entre arridalhesgeneraus movements des vestits que Greuze aurie desirat contemplar, ethtolosan Tholomyés, un shinhau espanhòu, pr’amor que Toulouse ei cosiade Tolosa, cantaue en ton melancolic ua anciana cançon galhega,probablaments inspirada per quauqua joena lançada en ua còrda entre esarbes:

En balcon des uelhs

piste era amna:

entà veir çò que mòstres

amor me cride.

Fantina ère era soleta que se remie a balançar-se.

- Que non me shauten aguesti gènis, didec pro aspraments Favorita.

Deishèren dempús es saumets, e trapèren ua naua diversion:s’embarquèren en Sena, e dès Passi vengueren a pè enquiara barralha deraEstela. Qu’èren de pès, sivans auem dit, dempús es cinc deth maitin: mès,bè!, “arrés se canse en dimenge, didie Favorita, en dimenge non mos canseeth trabalh”. Tàs tres, es quate parelhes perdudes de plaser baishauen pesmontanhes russes, edifici singular qu’ocupaue alavetz es nautades de


Beaujon, e qu’era sua linha se desnishaue serpejant peth dessús des arbesdes Camps Elisis.

De quan en quan, preguntaue Favorita:

- E era suspresa?- Paciéncia, responie Tholomyés.


V.- Ena casa de Bombarda.


Cansadi ja des montanhes russes, auien pensat en minjar; e es ueit, unshinhau alassadi, auien entrat en ostau de Bombarda, sucursau qu’auieestablit enes Camps Elisis aqueth famós Bombarda, qu’era sua mòstra sevedie alavetz en carrèr de Rivoli, ath cant deth passatge Delorme.

Aquiu entrèren en un salon gran, encara que mauenjargat, damb cramba elhet ath hons (les calec acceptar aguest cornèr pr’amor qu’er ostau èreplen), dues hièstres, d’a on se vedien, a trauèrs des olms, eth cai e er arriu, eper a on entraue un magnific solei d’agost; dues taules, qu’en ua d’eres iauie ua montanha de florets, barrejadi damb chapèus de hemna e d’òme, eena auta es quate parelhes seigudes ar entorn d’un modelhon de siètes,plates, veires e botelhes, salers de cervesa e de vin; pòc orde ena taula ebèth desorde ath dejós:

Es pès jos era taula, sense pòsa

flocauen un estrepit espaventós,

ditz Molière.

Aquiu, donc, i auie, tàs quate e mieja dera tarde, era badinada qu’auiecomençat tàs cinc deth maitin. Eth solei declinaue e eth talent s’amortaue.

Es Camps Elisis caperadi de solei e de gent, non èren senon lum e povàs,dues causes que compausen era glòria. Es shivaus de Marly, marmesqu’endilhauen, hègen es sues cabiròles en ua broma d’aur. Es cochesanauen e venguien. Un esquadron de gardes de corps, damb era clarinetaath cap de tot, baishaue pera albareda de Neuilly; era bandèra blanca,rosada vagaments peth solei cogant, flotaue ena tor des Tulleries. Era plaçadera Concordia, cridada alavetz de Loís XV, ère ar arràs de passejaires.Fòrça amiauen era flor de lis d’argent suspenuda d’ua cinta blancad’aigües, qu’en 1817 encara non auie despareishut des botonadures. Enduèrsi lòcs, e ath miei des passejaires que formauen rondèu e aplaudien, iauie rondèus de mainades que lançauen en aire ua bòla borbonica, celèbrealavetz, destinada a anatematizar es Cent Dies, e qu’amiaue coma estriuet:

Entornatz-mos ath nòste pair

eth de Gante,

entornatz-mos ath nòste pair.

Un gran nombre d’abitants des banlègues, damb es sòns vestits de hèsta, eenquia e tot damb flors de lis coma es ciutadans en gran quadre e en quadre


Marigny, hègen ara anèra, e dauen torns enes shivaus de husta; uns autibeuien; quauqui aprendisi d’imprimaires amiauen casquetes de papèr, es’entenien es sues arridalhes. Tot qu’ère polit. Qu’ère aqueth un temps depatz incontestable e de prigonda seguretat reialista; qu’ère era epòca qu’ethprefècte de policia Anglés16 acabaue un infòrme reservat ath rei sus esbanlègues de París damb aguestes paraules: “En considarà’c ben tot,senhor, que non mos cau crànher arren d’aguesta gent. Son negligents eindolents coma es gats. Eth pòble baish des províncies ei inquiet; mès ethde París que non n’ei. Son aguesti uns òmes fòrça petiti, senhor, serie debesonh botar-ne dus d’eri, er un sus er aute, enà hèr-ne a un des vòstigranadèrs. Non mos cau crànher arren per part dera plèba dera capitau.Qu’ei de notar qu’enquia e tot era estatura age amendrit en cinquanta ans:eth pòble des banlègues de París a mens estatura qu’abans dera revolucion.Que non ei temible. A tot darrèr, qu’ei un bon gojat.”

Es prefèctes de policia non credien qu’un gat se podesse transformar enleon; mès aguest qu’ei eth miracle deth pòble de París. Eth gat, ça que la,tan menspredat peth comde Anglés, ère fòrça estimat des republiquesancianes; autant, qu’encarnaue enes sòns uelhs era libertat, e atau entàservir de contrapés ara Minerva sense ales deth Pireo, auie ena plaçapublica de Corint eth colòs de bronze d’un gat. Era innocenta policia deraRestauracion credie plan “brave” ath pòble de París. Non ei, totun, tan bongojat coma se credie. Eth parisien ei ath francés çò qu’er atenenc ath grec;arrés dormís mielhor qu’eth; arrés ei mès francaments frivòl, ne mèsguiterós; arrés a un aspècte mès oblidós; mès que non cau fidar-se’n. Eideishat d’anar, mès quan a, ath dauant, era glòria, qu’ei admirable ena suafuria. Balhatz-li ua lança e auratz eth 10 d’agost; balhatz-li un fusilh, eauratz un Austerlitz. Qu’ei eth punt d’empara de Napoleon e eth recurs deDanton. Se tracte dera patria? S’inscriu. Se tracte dera libertat? Lhèuebarralhes. Compde! Es sòns peus encoleridi son capables dera epopèia; erasua blòda se convertís en ua capa. Fòrça compde! Deth prumèr carrèrGreneta que trape ne harà ues horques. E quan sone era ora, aguest òme tanpetit creish, se lhèue, guarde d’ua manèra terribla e eth sòn alend ei uatempèsta; deth sòn prim pièch ges un vent plan fòrt entà des.hèir es arrupesdes Aups. E gràcies ar abitant de París, era revolucion que lo reclute enaarmada conquiste Euròpa. Cante, qu’aguest ei eth sòn plaser, Balhatz-li ua

16 Jules Anglés (1778-1815), prefècte de policia.


cançon avienta ara sua natura, e ac veiratz. Quan non a mès cançon qu’eracarabassa, non hè senon esbauçar a Loís XVI; hètz-li a cantar eramarselhesa e desliurarà eth mon.

Dempús d’escríuer aguesta nòta en marge der infòrme deth comdeAnglés, tornem entàs nòstes quate parelhes. Eth repais, coma auem dit,anaue acabant.


VI.- Er amor de Favorita.


Paraules de dempús deth minjar e paraules d’amor: autant de mau hèr eicuélher es ues coma es autes. Es paraules d’amor son ahlames, es paraulesde dempús deth minjar que son hum.

Fameuil e Dalia mormolhauen ua cançon; Tholomyés beuie; Zefina arrie;Fantina s’arridolaue ada era; Listolier tocaue ua trompeta de hustacrompada en Saint-Cloud. Favorita guardaue trendaments a Blachevelle, edidie:

- Blachevelle, t’adòri.

Aquerò costèc ua pregunta de Blachevelle.

- Qué ei çò que haries, Favorita, se deishèssa d’estimar-te?- Jo, sorrisclèc Favorita. Bè!, non digues aquerò ne de trufaria. Se

deishèsses d’estimar-me me lançaria entà tu, t’engarraparia, t’arrincaria esuelhs, te daria un banh e te haria a cuélher.

Blachevelle arric damb era voluptuosa fatuitat d’un òme vantat en sònamor pròpi. Favorita seguic:

- Òc, cridaria, cridaria a un garda! Ò!, que non me talharia per aquerò,bridand!

Blachevelle, extasiat, se refortilhèc sus era cagira, e cluquèc capinaut esuelhs.

Dalia, sense deishar de minjar, li didie en votz baisha a Favorita ath mieideth revolum:

- Autant idolatres tu a Blachevelle?- Jo! Que l’è en òdi, responec Favorita en madeish ton de votz, tant

que tornaue a cuélher era sua forquilha. Qu’ei aganit. Eth que m’agrade eieth petit deth dauant dera mia casa. Ei fòrça beròi aqueth joen, loconeishes? Peth sòn anament que deu èster actor. Me chòquen es actors. Enentrar en casa li ditz sa mair: “Ai, mon Diu, que ja è perdut era tranquillitat.Ara cridarà, mès non ves qu’es tòns sorriscles me hèn a vier lhòca?”Pr’amor que, tan lèu entorne en casa, en humarau, ena lucana, enquinsevolh lòc que posque pujar, aquiu se i cale e comence a declamar, e acantar, e a gesticular, mès tan naut que se l’enten d’ua lèga estant. Guanhevint sòus ath dia en çò d’un procurador, en tot copiar autos e peticions.Qu’ei hilh d’un ancian soschantre de Saint-Jacques-du-Haut-Pas. Qu’estàben, tè! M’idolatre enquia un cèrt punt, donques qu’er aute dia en veder-mehèr un shinhau de midon entà uns ondulats me didec: “Senhoreta, hescatz,


vos, coquilhons damb es vòsti gants e jo que sò capable de minjar-les-me.”Solet as artistes se les acodissen causes coma aguestes. A!, qu’està fòrçaben, e me pensi que vau a alhocardir per aguest gojat. Ça que la, li digui aBlachevelle que l’adòri. Be ne sò de messorguèra, tè! Be ne sò nemessorguèra!

Favorita hec ua pausa e seguic:

- Dalia, t’ac crederàs? Sò trista. Tot er ostiu a estat ploiguent, eth ventme met de mala encolia, m’irrite es nèrvis. Balchevelle qu’ei fòrça cusarrat, a penes i a cedes en mercat, sabi pas se qué minjar, qu’è spleen,coma diden es anglesi; Ei tan car eth boder!, e dempús ja ves; qu’ei unorror aquerò, minjar en un quarto a on i a un lhet! Qu’ei entà aborrir eravida.


VII.- Sabença de Tholomyés.En veir qu’uns parlauen e es auti cantauen hènt rambalh, e toti amassa

hègen tapatge, Tholomyés intervenguec:

- Non parlem atau sonque per parlar, ne damb massa vivacitat,exclamèc. Se volem enludernar, meditem. Eth hèt d’improvisar massa,qu’agote totauments era imaginacion, qui molt abrace pòc sarre. Senhor,arren de prèssa. Balhem-li majestuositat ath nòste sarabat. Mingem dambreculhiment: Festina lente. Non mos esdeguem. Guardatz se qué l’arribeara primauèra; s’auance e tot se pèrd, tot se gibre. Er excès d’afogaduraaucís era gràcia e era alegria des hèstes. Arren d’afogadura, senhors.Grimod de Reyniere qu’ei dera opinion de Talleyrand.

Ua sorda revòuta agitèc eth grop.

- Tholomyés, dèisha-mos en patz, didec Blachevelle.- Dehòra eth tiran, exclamèc Fameuil- Bombarda, Bombance, Bamboche, cridèc Listolier.- Eth dimenge qu’existís, repetic Fameuil.- Nosati qu’èm sòbris, higec Listolier.- Tholomyés, didec Blachevelle, guarda era mia cauma.- Tu qu’ès eth marqués d’aguest titol, responec Tholomyés.

Aguest equivòc de pòc gust costèc er efècte d’ua pèira lançada en uabassa. Eth marqués de Montcalm qu’ère un reialista alavetz celèbre. Toteses gargòlhes carèren.

- Amics, seguic Tholomyés damb er accent d’un òme que recupère eremperi, remetetz-vos. Que non cau acuélher damb tant d’estupor aguestequivòc ploigut deth cèu. Que non tot çò que què d’aguesta manèra, ei debesonh digne d’entosiasme e de respècte. Er equivòc qu’ei era secreciondeth talent que vòle: era secrecion què en quinsevolh lòc, e eth talent,dempús d’auer segregat ua peguesa, se remonte e se pèrd en blu deth cèu.Ua matèria blanquinosa que què e s’estronhe sus ua arròca que nonempedís ath condor que contunhe volant. Que non hè entà jo era idiad’insultar ar equivòc. Lo respècti ena proporcion des sòns merits, arrenmès. Es persones mès augustes, mès sublimes e melhores dera umanitat, eenquia e tot dehòra dera umanitat, que s’an entretengut a hèr jòcs de mots.Jesucrist ne hec un sus Sant Pèir; Moisés, sus Isaac; Esquilo, sus Polinice;Cleopatra, sus Octavi. E guardatz qu’aguest equivòc de Cleopatra precedic


ara batalha d’Accio, e que sense eth, arrés se’n brembarie dera ciutat deToryne, nòm grec que signifique palon. Admetut aquerò, que torni ara miaexortacion. Frairs mèns, vos ac torni a díder: arren d’afogadura, arren derambalh, arren d’excèssi, ne autaplant en badinades, jòcs de mots e çòd’aute. Escotatz-me, que jo è era prudéncia d’Anfiarao e era cauvura deCesar. Que mos cau un limit enquia e tot enes ieroglifics. Est modus inrebus. Mos cau un limit enquia e tot enes comèdies. Senhores mies, vosshauten massa es còques de poma, non n’abusetz. Autanplan en aquerò descòques i a d’auer art e bon sens. Era gorjaria castigue ath gorjut. Gulacastiguèc a Gulax. Es indigestions que son es encargades per Diu demoralizar as estomacs. Non desbrembetz aquerò: cadua des nòstespassions, quitament er amor, a un estomac que mos cau non aumplir massa.En tot ei de besonh escríuer a temps era paraula finis, quan surgente s’a decontier, s’a de passar eth barrolh as talents; amiar era prevencion arafantasia, e embarrar-se un madeish en còs de garda. Er òme sabent eiaqueth qu’en bèth moment sap contier-se. Fidatz-vos de jo. Peth hèt de quéaja estudiat leis, sivans diden es mèns examens, peth hèt de qué sàpia eradiferéncia que i a entre era question prebotjada e era question que vie, pethhèt qu’aja sostengut en latin ua tèsi sus era manèra que se daue torment enRoma en temps que Munatius Demens ère questor deth Parricida, peth hètde qué, sivans semble, vau a èster doctor, non se concludís d’aquerò, debesonh, que jo siga un pèc. Vos recomani era moderacion enes desirs.Autant de cèrt coma que me cridi Felix Tholomyés, que parli damb rason.Erós aqueth que, quan era ora a sonat, cuelh ua decision eroïca, e abdiquecoma Sila o coma Origenes.

Favorita lo seguie d’aurelha damb prigonda atencion.

- Felix, didec, be n’ei de polida aguesta paraula! Me shaute aguestnòm. Que deu èster latin e significarà madeish que Prosper.

Tholomyés seguic:

- Quirites, gentlemen, cavalièrs, amics mèns, voletz non senter capagulhon, desbrembar-vos dera jaça noviau, e desafiar ar amor? Arren mèssimple. Vaquí era recèpta: limonada, fòrça exercici, fòrça trabalh, trincatz-vos eth cap, arrincatz pèires, non dormigatz, velhatz, cuelhetz fòrçaquantitat de beuendes salnitroses e de tisanes de ninfèes, savoratzemulsions de pavòts e de pebe, amanitz tot aquerò damb ua dieta sevèra,


crebatz de hame, higetz banhs hereds, cinturons d’èrbes, era aplicaciónd’ua placa de plomb, locions damb licor de Saturn e compreses de vinagree aigua.

- Que m’estimi mès a ua hemna, didec Listolier.- Era hemna!, repliquèc Tholomyés. Maufidatz-vos d’era. Malerós eth

que s’autrege ath còr cambiant d’ua hemna. Era hemna qu’ei perfida erecauquilhada! Detèste ara sèrp per gelosia deth mestièr; era sèrp qu’eientara hemna çò qu’era botiga deth dauant entath botiguèr.

- Tholomyés, didec Blachevelle, tu qu’ès embriac.- Pro que ne siguessa!, didec Tholomyés.- Donques bota-te alègre, repliquèc Blachevelle.- Que sò d’acòrd en aquerò, reponec Tholomyés.

E, aumplint eth sòn veire, se lheuèc:

- Òsca peth vin! Nunc te, Bacche canam! Desencusatz-me, senhoretes,aquerò ei espanhòu. E era pròva, senhors, aciu que l’auetz: tau pòble, tautonèl. Era arròva de Castelha qu’a setze litres; eth cantre d’Alacant, dotze;er almud de Canaries, vint-e-cinc; eth quartau des balears, vint-e-sies; erabota deth tsar Pèir, trenta. Òsca aguest tsar qu’ère gran, e òsca era sua botaqu’ei encara mès grana! Senhores, un conselh d’amic, se vos semble ben,cuelhetz a un vesin per un aute, çò de mès normau qu’ei enganhar-se. Eraenamorada que non ei hèta entà arraulir-se e enlordir-se coma ua sirventaanglesa que desvolòpe duretats enes jolhs. Que non ei hèta entad aquerò,era doça enamorada li cau enganhar-se alègrament. S’a dit: er error qu’eiuman, jo vos digui qu’er error ei un aimant. Senhores vos adòri a totes. Ò,Zefina! Ò, Josefina, figura mès que cachada, seríetz encantadora se non vosguardèssa de perfil! Qu’auetz er aspècte d’ua cara fòrça polida, que sus eras’an seigut per enganha. Per çò de Favorita, ò ninfes e muses!. Un dia queBlachevelle trauessaue er arriuet deth carrèr Guerin Boisseau, vedec a uajoena de miches blanques e plan estirades que mostraue es cames. Aguestprològ li shautèc, e Blachevelle estimèc. Aquera qu’estimaue ère Favorita.Ò, Favorita, tu qu’as es pòts jonics! Qu’auie un pintor grèc cridat Euforion,que li meteren de fausnòm eth pintor des pòts. Solet aqueth grèc aurie estatdigne de pintar era tua boca. Guarda, abans que tu que non auie creaturadigna d’aguest nòm. Tu qu’ès hèta entà recéber era poma, coma Venus, oentà minjar-la-te, coma Eva. Era beresa comence en tu. Vengui de mentar aEva, tu ès qui l’a creat. Tu merites eth privilègi d’invencion de hemna


beròia. Ò, Favorita!, dèishi de tutejar-vos pr’amor que vau dera poesia arapròssa. Que parlàuetz deth mèn nòm hè pòc, aquerò que m’a atrendit; mès,sigam çò que sigam, maufidem-nos des nòsti nòms. Que pòden enganhar-se, jo me cridi Felix e non sò erós. Es paraules son mentidoires. Nonacceptem cègaments es indicacions que mos hèn. Que serie un errorescríuer a Lieja pr’amor d’auer taps e a Pau entà auer gants. Miss Dalia, jo,ath vòste lòc, me cridaria Ròsa. Ei de besonh qu’era flor flaire ben, e qu’erahemna age talent. Que non digui arren de Fantina; ei ua soniaira, uadeliranta, ua passionaria, ua sensitiua: qu’ei un hantauma en forma deninfa, e damb eth pudor d’ua monja, que se hòravie ena vida de modisteta,mès que s’amague enes illusions; que cante, que prègue, que guarde athcèu, dilhèu sense saber se qué ve ne se qué hè, e que damb era vista enaimmensitat vague per un jardin, a on i a mès audèths des que posquenexistir. Ò, Fantina! Sabe-te’n d’aquerò: jo, Tholomyés, que sò ua illusion;mès non m’enten era ròia hilha des quimères. Ath delà d’aquerò, tot en eraqu’ei frescor, leugeresa, joenesa, doça e maitiau claretat. Ò, Fantina!,gojata digna de cridar-vos Margarida o Pèrla; qu’ètz ua hemna deth mèsberòi orient. Senhores, un dusau conselh: non vos maridetz. Eth matrimòniqu’ei un empeut: en uns qu’agarre ben e en d’auti mau. Anatz-vo’nd’aguest risque. Mès, bè!, se qué vos digui? Es mies paraules que sonperdudes. Per çò que hè ath matrimòni es hemnes que son incurables; e totaquerò que pogam díder es sabents non empacharà qu’es hargadores dejustets e cimosses contunhen soniant damb marits rics e claufidi dediamants. Plan, donc, qu’ei parièr. Polides mies, rebrembatz çò que vos vaua díder: minjatz massa sucre. Solet auetz ua fauta, ò hemnes!, era demastulhar tostemp sucre. Ò, sèxe rosigaire, es tòns polidi, petiti e blanquidents qu’ornen eth sucre! Mès vos cau saber qu’eth sucre ei ua sau.Quinsevolh sau qu’ei secanta. Era mès secanta de totes es saus, qu’ei ethsucre. Absorbís a trauèrs des venes es liquids dera sang: d’aciu eracoagulacion; dempús era solidificacion dera sang; d’aciu es tubercles enpaumon; d’aciu era mòrt. Qu’ei per aquerò qu’era diabèti acabe ena tisi.Atau, donc, non mingetz sucre e viueratz! Ara que me dirigisqui as òmes:senhors, hètz conquistes. Panatz-vos es uns as auti, sense racacòr, as vòstesaimantes, escambiatz era parelha es uns damb es auti. En amor que non i aamics. Onsevolhe que i age ua hemna polida, que son dubèrtes es ostilitats.Arren de quartèr: guèrra d’extermini. Ua hemna polida qu’ei un casus belli,


ua hemna beròia ei delicte flagrant. Totes es invasions dera istòria sondeterminades e senhalades pes hemnes. Era hemna qu’ei eth dret der òme.Romulo panèc es sabines, Guilherm panèc es sajones, Cesar panèc esromanes. Er òme que non ei estimat se cernís coma un ihon sus es amorsdeth pròche. Per çò que tanh a jo, a toti aguesti malerosi que son veudes lesdirigisqui era sublima declaracion de Bonaparte ara armada d’Italia:“Soldats, vos manque de tot. Er enemic ac a”.

Tholomyés s’arturèc.

- Escopís, Tholomyés, didec Blachevelle.

Ath còp, aguest, acompanhat de Listelier e de Fameuil, entonèc damb eramusica d’ua cançon planherosa, un d’aguesti cants de talhèr, compausat desprumères paraules qu’ara imaginacion se l’acodissen, miei rimadi, mieisense rimar, ueds de sentit, coma eth movement d’un arbe o coma ethbronit deth vent, que nèishen deth bugàs des pipes e despareishen es’esbugassen coma eth hum qu’eres madeishes dèishen anar.

Que non ère ua cançon d’aguesta sòrta çò de mès avient entà padegar eraimprovisacion de Tholomyés; uedec eth sòn veire, l’aumplic de nauèth etornèc a començar.

- Dehòra era sabença! Desbrembatz tot çò que vos è dit. Non sigam neòme de pudor, ne de prudéncia, ne de favor. Brindi ara alegria! Alegrem-mos. Acabem es nòsti cursi de dret damb era holia e era parva. Indigestione Digesto17. Que Justinian sigue eth mascle e que Sarabat sigue era femèla!Gaudisqui enes abismes! Redola, ò creacion! Eth mon qu’ei un grandiamant. Jo sò erós. Es audèths son admirables. Quina hèsta tan generau!Eth rossinhòl ei un Farinelli a gratis. Ostiu, jo te saludi! Ò, Luxemburg! Ò,Georgiques deth carrèr Madame e dera Almareda der Observatòri! Ò,estudiants cogitosi! Ò, encantadores hilhuquères, que mentre suenhatz asmainatges, vos divertitz en esboçar a d’auti! Es pampes dera America meshautarien, se non auessa a man es vòutes der Odeon. Era mia amna vòleentàs seuves vèrges e entàs sabanes. Tot qu’ei polit! Es mosques bronzinenvolatejant ath torn des arrais deth solei. En un esternut deth solei qu’aneishut eth colibrí. Abraça-me, Fantina.

S’enganhèc e abracèc a Favorita.

17 Recopilacion metodica de Dret amiada a tèrme per Justinian.


VIII.- Era mòrt d’un shivau.- Que se minge mielhor en çò d’Edon qu’en çò de Bombarda,

exclamèc Zefina.- Jo m’estimi mès Bombarda qu’Edon, declarèc Blachevelle. Aguest

qu’a mès luxe; ei mès asiatic. Guardatz, se non, era cramba de baish, qu’amiralhs enes parets.

- A jo que me shauten mès ena sièta, didec Favorita.

Blachevelle persutèc.

- Guardatz es guinhauets: es manges son d’argent en çò de Bombarda,e de uas en çò d’Edon. Plan, donc, er argent qu’ei mès preciós qu’eth uas.

- Exceptat entad aqueri qu’an ua barba d’argent, higec Tholomyés.

En aguest moment guardaue era copòla des Invalids, visibla des hièstresde Bombarda. Se hec ua pausa.

- Tholomyés, sorrisclèc Fameuil, hè un instant Listolier e jo qu’auíemua discussion.

- Discutir qu’ei bon, didec Tholomyés, mès pelejar qu’ei mielhor.- Discutíem sus filosofia.- E plan?- A qui preferisses tu, a Descartes o a Espinosa?- A Desaugiers18, didec Tholomyés.

Dictada aguesta senténcia, beuec e contunhèc:

- Que sò d’acord en víuer! Tot non s’a acabat ena tèrra, donquesqu’encara se pòt díder asenades. Balhi es gràcies per aquerò as diusimmortaus. Se mentís, mès s’arrís. S’afirme, mès se dobte. Çò d’inesperatque ven deth silogisme. Aquerò ei polit. Que i a tanben aciu baish èssersque saben alègraments daurir e barrar era caisha de suspreses deraparodòxa. Aquerò, senhores, que beuetz tan tranquillaments, ei vin deMadeira, sabetz-vo’n; dera cuelheta deth Corral das Freiras, que se trape atres centes dètz-e-sèt toeses sus eth nivèu deth mar. Compde, en béuer!Tres centes dètz-e-sèt toeses! E eth senhor Bombarda, eth magnificostejaire, vos autrege tres centes dètz-e-sèt toeses per quate francs ecinquanta centims!

Fameuil l’interrompec de nauèth.

18 Famós cançonèr dera epòca (1772-1827)


- Tholomyés, es tues opinons son lei. Quin ei eth tòn autor favorit?- Ber…- Quin?- Non. Choux.

E Tholomyés contunhèc:

- Òsca per Bombarda! Qu’egalaria a Munofis de Elefanta se podessacuélher ua clauvissa, e a Tigelion de Queronea se podessa hèr-me a vier uacortesana grèga. Pr’amor que, senhores, tanben en Grecia e en Egipte i auieBombardas: Apuleyo que mos ac conde. Ai!, tostemp es madeishes causese arren de nauèth. Arren de nauèth ena creacion deth Creador. Nihil subsole novum, didec Salomon; amor omnibus idem, didec Virgilio; eCarabina s’embarque damb Carabin ena galiòta de Saint-Cloude, tauqu’Aspasia s’embarcaue damb Pericles ena esquadra de Samos. Ua darrèraparaula. Sabetz se qué ère Aspasia, senhores? Encara que viuec en untemps qu’es hemnes non auien encara amna, qu’ère ua amna: ua amna decolor ròsa e porpra, mès ahlamada qu’eth huec, mès fresca qu’era auròra.Aspasia ère ua creatura qu’en era se tocauen es dus extrèms dera hemna;qu’ère era prostituta divessa; Socrates, e ath delà, Manon Lescaut. Aspasiasiguec creada per s’un cas Prometeo auesse besonh d’un mòtle.

Un còp alugat, Tholomyés, dificilaments s’aurie arturat, se non auessequeigut un shivau en carrèr en aqueth madeish moment. Damb erapatacada, s’arturèren era carreta qu’aqueth tirassaue e er orador. Qu’ère eranimau ua vielha ègua, aflaquida, digna der aucidèr, que tirassaue uacarreta fòrça pesanta. En arribar dauant dera casa de Bombarda, era bèstia,agotades es fòrces, s’auie remit e hèr un pas mès. Aguest incident qu’auietirat a gent. A penes eth menaire, indignat, renegant, jurant, auie auut tempsde prononciar damb era energia convenenta era paraula sacramentau arri!,acompanhada d’un impecable còp de soriac, era ègua queiguec entà nontornar-se a lheuar. Ath tapatge dera gent, es alègri audidors de Tholomyésvirèren eth cap e aguest profitèc era escadença entà acabar eth sòn discursdamb aguest melancolic estriuet:

Era qu’ère d’aguest mon, qu’en eth es coches

e carsan eth madeish destin.

- Praube shivau!, exclamèc Fantina.

E Dalia sorrisclèc:


- Solide que Fantina se planherà des shivaus! Be se n’a d’èster de pègaentad aquerò!

E en aqueth moment Favorita, crotzant es braci, botant era tèsta entàdarrèr, guardèc decididaments a Tholomyés e li didec:

- Mès, e era suspresa?- Justaments qu’ei arribat eth moment, responec Tholomyés. Senhors,

era ora de suspréner ad aguestes daunes, qu’a sonat. Senhores, demoratz-mos un moment.

- Era suspresa que comence damb un punet, didec Blachevelle.- En front, higec Tholomyés.

Cadun depausèc grèuments un punet en front dera sua estimada; dempússe filèren de cap ara pòrta toti es quate en ringlera, damb eth dit calat susera boca.

Favorita piquèc de mans en veder-les gésser.

- Be n’ei de divertit!, didec.- Non vos i estetz guaire, gasulhèc Fantina, vos demoram.


IX.- Alègre finau dera alegria.


Un còp soletes es joenes se meteren ena hièstra de dues en dues, parlant,gaitant eth cap, e parlant entre eres d’ua hièstra en auta. Vederen as joenigésser de bracet de çò dera Bombarda e es quate se virèren, les herendiuèrsi senhaus arrint e despareisheren en aquera polsosa multitudqu’invadís cada setmana es Camps Elisis.

- Non vos tardetz guaire!, cridèc Fantina.- Qué mos haran a vier?, didec Zefina.- Solide serà ua causa polida, didec Dalia.- Voi que sigue d’aur, repliquèc Favorita.

Lèu lèu se distreigueren damb eth movement e era gent que crotzaue, eque se vedie entre es arrames des grani arbes. Qu’ère era ora de gessudades corrèus e diligéncies. Lèu totes es messatgeries deth Meddia e der Oestpassauen alavetz pes Camps Elisis. Era màger part seguien eth cai, egessien pera barralha de Passy. De menuta en menuta quauqua granaveitura de shivaus pintada d’auriò e nere, pesadaments cargat, dambsorrolhós atelatge, deformat per tòrt de males, maletes e caishes, plia decaps que de seguit despareishien, en tot hèr brigalhs er empeirat crotzaue atrauèrs dera gentada, treiguent bualhs des pèires coma en ua harga, dambeth povàs coma hum, e un cèrt aire de furia. Aqueth tarrabastalh alegraue asjoenes. Favorita exclamèc:

- Quin revolum de gent! Semble qu’arrossèguen montanhes de cadies.

Se passèc qu’ua d’aguestes veitures de shivaus que s’aubiraue non pasguaire ben a trauèrs des arbes, s’arturèc un moment, e ara seguida tornèc apartir a tot galaup. Aquerò choquèc a Fantina.

- Qu’ei estranh, didec, jo me pensaua qu’era diligéncia non s’arturauejamès.

Favorita arroncilhèc es espatles.

- Aguesta Fantina qu’ei susprenenta. Jo la vau a veir per curiosèr. Escauses mès simples l’enludèrnen. Ua supausicion: jo que sò un viatjaire e lidigui ara diligéncia: “Que vau entà dauant, pujarè quan passetz peth cai.”Era diligéncia arribe, me ve, s’arture e pugi. Aquerò que se passe cada dia.Tu non coneishes era vida, estimada.

Passèc un cèrt temps. De ressabuda Favorita hec un movement coma ethque se desvelhe.

- A!, didec. E era suspresa?


- Qu’ei vertat, higec Dalia, e era famosa suspresa?- Guaire se tarden!, didec Fantina.

Quan Fantina venguie mèsalèu d’alendar que de díder aquerò, ethcrambèr que les auie mestrat eh repais entrèc. Amiaue ena manquauquarren que se retiraue a ua carta.

- Qué ei aquerò?, preguntèc Favorita.

Eth crambèr responec:

- Ei un papèr qu’aguesti senhors an deishat en embaish entad aguestessenhores.

- Per qué non mo l’auetz hèt a vier abans?- Perque aguesti senhors, higec eth crambèr, manèren que non se vos

autregèsse enquia passada ua ora.

Favorita arrinquèc eth papèr des mans deth crambèr. Qu’ère ua carta, planque òc.

- Cara!, didec. Que non a envolòpa; mès guardatz se qué i a escrit athdessús: “AGUESTA EI ERA SUSPRESA”.

Trinquèc ara prèssa era envolòpa, dauric era carta e liegec (sabie liéger):

Ò!, estimades nòstes!

Sabetz qu’auem pairs: vosates non compreneratz guaire ben se qué eiaquerò de pairs. Atau se criden eth pair e era mair en Còdi Civiu,mainadenc e aunorat. Plan, donc, aguesti pairs que ploren; aguestiancians que mos reclamen; aguesti bravi òmes e aguestes braves hemnesmos criden hilhs prodigs, desiren era nòsta tornada, e mos aufrissen hèrsacrificis. Qu’èm vertuosi e les aubedim. En moment que liegegatz aquerò,cinc afogadi shivaus mos arrossèguen entàs nòsti pairs e es nòstes mairs.Fotem eth camp, coma ditz Bossuet. Mo n’anem; auem partit. Hugim enbraça de Laffitte e enes ales de Caillard19. Era diligéncia de Tolosa mostrè deth cant der abisme; er abisme qu’ètz vosates, ò estimades aimantesnòstes! Qu’entrem de nauèth ena societat, en déuer, e en orde, ath galaup,a rason de tres lègues per ora. L’interèsse ara patria que sigam coma toti,prefèctes, pairs de familha, gardes de Camp e conselhèrs d’Estat.Reveratz-mos: que mos sacrificam. Ploratz-mos rapidaments eremplaçatz-mos lèu lèu. S’aguesta carta vos còste pena, esbocinatz-la.Adishatz.

19 Empresa de diligéncies Laffitte, Caillard e Cia.


Pendent dus ans vos auem hèt eroses; non mos sauvetz, donc, rancura.

Signat: BLACHEVELLE, FAMEUIL, LISTOLIER, FELIX THOLOMYES.

Post scriptum: eth repais qu’ei pagat.Es quate joenes se guardèren.Favorita siguec era prumera que trinquèc eth silenci.

- Plan, donc!, sorrisclèc. Qu’ei parièr. Ei ua bona badinada.- Ei fòrça graciosa.- Eth que l’a imaginat que deu èster Blachevelle, repliquèc Favorita.

Aquerò hè que l’estima encara mès. Tan lèu anat, tan lèu estimat. Aguestaqu’ei era istòria.

- Non, didec Dalia, aguesta idia qu’ei de Tholomyés, se ve de luenh.- En aguest cas, didec Favorita, que se morisque Blachevelle e que

visque Tholomyés.- Visca Tholomyés!, cridèren Dalia e Zefina. E s’estarnèren d’arrir.

Fantina deishec anar tanben era arridalha coma es autes.

Ua ora dempús, quan ère ja en sòn quarto, plorèc. Qu’ère, ja ac auem dit,eth sòn prumèr amor. S’auie autrejat sense resèrves a Tholomyés coma a unmarit, e era prauba joena ère mair!


Libre quatau: fidar qu’ei a viatges autrejar.


I.- Ua mair que se trape damb ua auta.

En prumèr quatau d’aguest sègle auie en Montfermeil, près de París, uasòrta d’aubèrja que ja non existís. Aguesta aubèrja, a cargue d’ues personescridades Thenardier, qu’èren marit e hemna, qu’ère plaçada en un carrerontitolat deth Boulanger. Peth dessús dera pòrta se vedie ua husta clauadadescuedadaments ena partet, qu’en era i auie pintat quuquarren que de bèramanèra se retiraue a un òme qu’amiaue ath còth a un aute òme damb granesinsignes de generau daurades, e granes esteles argentades; ues plapes ròiesvolien simular era sang; era rèsta deth quadre qu’ère tot hum e representaueua batalha. Dejós deth quadre se liegie aguesta inscripcion: AUBÈRJADETH SERGENT DE WATERLOO.

Arren mès frequent que veir un car o ua carreta ena pòrta d’ua tauèrna,totun aquerò, eth veïcul, o mielhor dit, eth tròç de veïcul que obstruie ethcarrèr dauant dera pension deth Sergent de Waterloo, ua tarde deraprimauèra de 1818, qu’aurie , plan que òc, cridat era atencion, per çò derasua massa, de quinsevolh pintor que l’auesse vist.

Qu’ère era part deth dauant d’un d’aguesti cars que se tien enes païsi demontanha e que servissen entà cargar hustes e socs d’arbes. Se compausaued’un èish massis de hèr, qu’en eth encaishaue un pesant timon, e qu’èresostengut per dues arròdes desmesurades. Tot eth conjunt qu’ère atapit,pesant e difòrme, coma aurie pogut èster era carcassa d’un canon gegant.Es camins auien balhat as arròdes, as jelhes, as cubs, ar èish e ath timond’aqueth encastre gròs, ua capa de lim, un lord e auriolenc revestiment,fòrça semblable ath que de bon voler se tie entà ornar es catedraus. Erahusta despareishie jos era hanga e eth hèr jos eth hloridor. Peth dejós derèish penjaue ua gròssa cadia digna d’un Goliat forçut. Aquera cadia hègeaubedir, non ja ara biga qu’ère destinada a condusir, senon as mastodonts emamots qu’auessen pogut arrossegar; qu’auie un cèrt aspècte d’un objèctede preson, mès, d’ua preson ciclòpa e suberumana, e semblaue comadesligada de quauque monstre. Homero qu’aurie estacat damb era aPolifemo, e Shakespeare a Caliban.

Per qué aquera desmesurada carreta ocupaue aqueth lòc en carrèr? Prumèrde tot entà obstruir-lo, e dempús entà que s’acabèsse de rovilhar. En vielhorde sociau que i a tanben ua proporcion d’institucions qu’ocupen dera


madeisha manèra era via publica, e que tanpòc an d’autes rasons entà estar-se en era.

Eth centre dera cadia penjaue, peth dejós, plan pròche ath solèr, e enamitat, coma sus ua còrda en un balançader i auie seigudes e amassadesaquera tarde, en ua union perfècta, dues trendes mainades, era ua coma dedus ans e miei, era auta coma de dètz-e-ueit mesi, era mès petita en braçadera màger. Un mocador prudentaments estacat empachaue quequeiguessen. Ua mair auie vist aquera espaventosa cadia e auie dit: “Qu’eiun bon esvagament entàs mies mainades”

Per çò d’aute, es dues mainades graciosaments jargades, enquia e totdamb un cèrt suenh, enludernauen, entà didè’c atau; que semblauen duesròses entre eth hèr vielh; es sòns uelhs qu’èren ua capitada, es sues fresquescaròles arrien; ua des mainades ère ròia castanha, era auta bruna; es suesinnocentes cares qu’èren dues admiracions encantadores; ua arrominguèraflorida que i auie apròp enviaue as caminaires perhums que semblauen quevenguien d’eres; era de dètz-e-ueit mesi mostraue eth sòn polit vrente nuddamb era casta indecéncia dera mainadesa. Peth dessús e ar entornd’aqueres tèstes delicades, calades ena felicitat e negades de lum, eragegantina carreta, nera per çò deth rovilh, lèu terrible, tota plia de nuds e delègi angles, s’arredonie coma era boca d’ua cavèrna. Uns passi mès enlà,arraulida en lumedan dera pension, era mair, hemna d’aspècte pòc agradiu,encara qu’interessanta en aqueth moment, balançaue as dues mainadesmejançant ua longa còrda, en tot protegirles damb era sua guardadatemerosa de bèth accident, damb aguesta expression animau e celèstapròpia dera maternitat. En cada va-e-ven, es orribles anères deishauen anarun sorrolh estrident que se retiraue a un crit de colèra; es mainadess’extasiauen, eth solei cogant participaue d’aquera alegria e arren tan beròicoma eth caprici der edart qu’auie hèt d’ua cadia de titans un balançader dequerubins.

Ath còp que balançaue as sues hilhes, era mair damb votz de falsetentonaue ua cançon alavetz celèbre:

Qu’ei de besonh, didie un guerrèr…

Era sua cançon e era contemplacion des sues mainades l’empedien veir eenténer çò que se passaue en carrèr.


Ça que la, ua persona, se l’auie anant apressant quan començaue eraprumèra estròfa dera sua cançon, e de pic entenec ua votz que li didie planprès dera sua aurelha:

- Qu’auetz dues beròies mainades, senhora.

A sa adorada Imogina,

responec era mair, en tot contunhar era sua cançon, e virant dempús ethcap.

Se trapaue a quauqui passi, ath sòn dauant, ua hemna, qu’amiaue tanbenen braça a ua mainada.

Ath delà, amiaue ua voluminosa saca de viatge que semblaue planpesanta.

Era hilha d’aquera hemna qu’ère ua des mès beròies que se pòden veir.Ère ua mainada de dus a tres ans. Per çò dera elegància des sòns ornamentsqu’aurie pogut competir damb es autes mainades; amiaue ua casqueta detela fina, cintes ena blòda, e ath delà lacets ena casqueta. Eth plec dera suapèlha quilhada deishaue veir un both dera cama blanc, sarrat e fèrm. Qu’èreadmirablaments rosada e ben hèta. Era polida mainada ahiscaue eth desirde nhacar enes pomes des sues caròles. Des sòns uelhs que non podemdíder arren senon que deuien èster plan grani, e qu’auien magnifiquespestanhes. Qu’ère adormida.

Dormie damb aqueth sòn dera absoluda confiança pròpia dera sua edat.Es braci des mairs son hèts de trendesa; es mainatges dormissen en eriprigondaments.

Per çò dera mair, qu’eth sòn aspècte ère praube e trist. Amiaue eth vestitd’ua obrèra qu’a era tendéncia a convertir-se en campanharda. Qu’èrejoena; dilhèu beròia, mès, damb aqueth vestit que non ac semblaue. Es sònspeus, que d’eri se desnishaue ua guinsa ròia, semblauen plan espessi; mèss’amagauen sevèraments jos ua casqueta de beata, lèja, estreta, sarrada eestacada jos era maishèra. Quan un a bons dents, er arridolet que les hè aveir; mès aquera hemna non arrie. Es sòns uelhs semblauen secs de fòrçatemps a. Estaue esblancossida, auie ua mina cansada e un shinhaumalautissa; guardaue ara sua mainada dormida enes sòns braci damb aguestaire particular dera mair qu’a elevat ath sòn hilh. Un ample mocador blusemblable as que tien es invalids, plegat en forma de chal, amagauepesadaments eth sòn cossatge. Auie es mans aspres e salpicadas de plapes


roienques, eth guinhaire enduresit e estarnat pera agulha, ua hlaçada nerade lan ruda, e gròsses sabates. Qu’ère Fantina.

Atau ère Fantina: lèu non se l’arreconeishie; ça que la, en examinar-laatentiuaments, se desnishaue tostemp era sua beresa. Un plec trist, quesemblaue un principi d’ironia, rufaue era sua caròla dreta. Per çò deth sònvestit, aqueth vestit aerian de mossolina e de cintes que semblaue hèt deraalegria, dera holia e dera musica, plen de cascavèls e perhumat de lilàs,s’auie esbugassat, coma era bèra arrosada que se hè veir diamants ara lumdeth solei, mès qu’en des.hèir-se, dèishe totafèt nera era arrama ques’estaue.

Dètz mesi s’auien passat dès era “famosa suspresa”.

Qué auie arribat pendent aguesti dètz mesi? Qu’ei aisit d’endovià’c.

Après er abandonament, era misèria: Fantina auie perdutconsecutiuaments de vista a Favorita, Zefina e Dalia; eth ligam, un còptalhat peth costat des òmes, s’auie des.hèt peth costat des hemnes: quinzedies dempús s’aurien estonat fòrça se les auessen dit qu’èren amigues;aquerò que non auie cap de sens. Fantina s’auie demorat soleta. En auer-laabandonat eth pair dera sua hilha (a!, e aguesti pensaments sonirrevocables), se trapèc absoludaments isolada, damb eth costum dethtrabalh vengut a mens e era aficion ath plaser venguda a mès. Ahiscada, pessues relacions damb Tholomyés, a menspredar eth praube mestièr quesabie, auie descuedat es sòns mieis de trabalh, e totes es pòrtes se libarrèren. Non li restèc cap recors: a penes sabie liéger, e non sabie escríuer;ena sua mainadesa non l’auien ensenhat senon a escríuer eth sòn nòm; unmemorialista li calec escríuer ua carta a Tholomyés, dempús ua auta,dempús ua tresau. Tholomyés non responec a deguna, e bèth dia Fantinaentenec a díder as sues amigues, que guardauen ara sua hilha: “Dilhèu secuelh seriosaments auer aguesti hilhs? Aqueth que les engendre arroncilhees espatles!” Alavetz pensèc que Tholomyés arroncilharie es espatlestanben quan entenesse parlar dera sua hilha, e qu’eth pair non se cuelherieseriosaments aqueth èsser innocent; eth sòn còr se botèc ombriu entà totaquerò qu’auesse relacion damb aqueth òme. Mès, se qué hèr? Non sabieentà on filar-se. Qu’auie cometut ua fauta; mès eth hons dera sua naturaère, sivans se pòt rebrembar, pudor e vertut. Se’n sabec qu’ère a mand dequèir en aclapament e d’esguitlar-se enquiar abisme. Li calie valor, l’auec,


e se lheuèc de nauèth. Se l’acodic era idia de tornar en sòn pòble natau, enM… ara vòra deth M… Dilhèu aquiu l’arreconeisherie quauqu’un el’emplegarie, òc; mès, qu’ère de besonh amagar era sua fauta. Alavetzaubirèc confusaments eth besonh possible d’ua separacion encara mèsdolorosa qu’era prumèra. Se sarrèc eth sòn còr, mès se resolvec. Comaveiram, Fantina auie eth herotge valor dera vida. Qu’auie renonciat jacoratjosaments as gales; s’auie vestit de percala, plaçant tota era sua seda,toti es sòns ornaments, totes es sues cintes e totes es sues puntes ena suahilha, era soleta vanitat que li restaue, fòrça santa, plan que òc. Venec,donc, tot çò qu’auie, çò que li balhèc dus cents francs; e dempús de pagares sòns petiti deutes, li restèren uns ueitanta francs apuprètz. Tàs vint-e-dusans, e en un polit maitin de primauèra, deishèc Paris amiant ara sua hilhaena espatla. Qui que les auesse vist passar ara ua e ara auta qu’aurie auutpietat d’eres. Aquera hemna non auie en mon senon aquera mainada, eaquera mainada non auie en mon senon ad aquera hemna. Fantina auieelevat ara sua hilha, e aguesta l’auie alassat eth pièch, que per aquerò tossieun shinhau.

Que ja non auram era ocasión de parlar de Tholomyés. Limitem-mos adíder que vint ans dempús, en temps de Loís Felip, ère un robust avocat deprovíncia, important e ric, prudent elector e jurat plan sevèr; tostemp unòme alègre.

Tath meddia, Fantina, après auer viatjat, de quan en quan, entà descansarua estona, e mejançant tres sòus per lèga, en çò qu’alavetz se cridauencoches des entorns de París, se trapèc en Montfermeil, en carreron deBoulanger.

En passar peth dauant dera aubèrja de Thenardier, es dues mainades, tancontentes en sòn balançader monstre, costèren en era ua sòrtad’enludernament, e s’arturèc dauant d’aquera vision d’alegria.

Qu’auie es sòns encantaments aquera vision. Es dues mainades siguerenua entad aquera mair.

Les contemplaue tota esmoiguda. Era preséncia des angels qu’ei anónciadeth paradís. Credec veir peth dessús d’aquera aubèrja eth misteriós Aciudera Providéncia. Aqueres dues mainades qu’èren, plan que òc, eroses! Lesguardaue e les admiraue esmoiguda de tau manèra, que, en alendar era sua


mair entre es dus vèrsi dera sua cançon non podec mens de dider-li esparaules que venguetz de liéger:

- Qu’auetz dues beròies mainades, senhora.

Es creatures mès herotges se senten desarmades quan s’amorasse as sònshilhs.

Era mair lheuèc eth cap e li balhèc es gràcies, e hec a sèir ara caminairaen gradon dera pòrta donques qu’era ère tanben en lumedan. Es dueshemnes parlèren.

- Me cridi era senhora Thenardier, didec era mair des dues mainades.Qu’auem aguesta aubèrja.

Dempús, tostemp damb era sua cançon, higec entre dents:

Qu’ei de besonh, sò cavalièr,partir entà Palestina.

Qu’ère era senhora Thenardièr ua hemna rosada, robusta e angulosa, ethtipe dera hemna de soldat en tot eth sòn malastre, encara que, per çò d’uncaprici, damb un cèrt aire sentimentau, qu’ère degut as sues lecturesnovelesques. Ère ua amorassa ombruna. Es ancianes novèles que se calenenes imaginacions des tauernères que còsten aguesti efèctes. Encara èrejoena, donques qu’a penes compdaue trenta ans. S’aquera hemna qu’èreacorbaishada auesse estat dreta, dilhèu era sua nauta estatura e eth sònaspècte de colòs ambulant, pròpi des seuves, aurien espaurit ara viatjaira,aurie trebolat era sua confiança e esbugassat çò que vam a racondar. Ethdestin que se cale encara qu’ua persona sigue de pè o seiguda.

Era viatjaira racondèc era sua istòria un shinhau modificada.

Condèc qu’ère ua trebalhadora; qu’eth sòn marit s’auie mòrt; que, en nonauer trabalh en París, anaue a cercar-lo dehòra, en sòn país; qu’auie deishatParís aqueth madeish maitin a pè; que coma qu’amiaue ara sua hilha sesentie cansada e auie trapat eth coche de Villemomble e i auie pujat; e quede Villemomble enquia Montfermeil auie vengut a pè; qu’era mainada auiecaminat un shinhau, mès pas guaire, pr’amor que coma qu’ère tan petital’auie auut de cuélher, e qu’era jòia s’auie esclipsat.

E en díder aguesta paraula balhèc ara sua hilha un apassionat punet que ladesvelhèc. Era mainada dauric es uelhs, uns grani uelhs bluencs coma es desa mair, e guardèc, que? Arren, tot, damb aguest aire grèu e a viatges sevèr


des mainatges, qu’ei un mistèri dera sua luminosa innocéncia dauant desnòsti crepusculs de vertuts. Se poirie díder que se’n saben de qué eri sonangels, e nosati solet òmes. Dempús, era mainada se metec a arrir e encaraque sa mair la volec arturar, s’esguitlèc entath solèr damb era indondablaenergia d’un petit èsser que vò córrer. Cop sec desnishèc as autes dues suseth balançader, e treiguec era lengua en senhau d’admiracion.

Era tia Thenardier desliguèc as sues hilhes, les hec a baishar dethbalançader, e didec:

- Jogatz es tres.

Aqueri angels s’avengueren de seguit, e ath cap d’ues menutes, esmainades dera Thenardier jogauen damb era nauèth venguda a hèr traucs ensolèr, immens plaser!

Era nauèth venguda qu’ère plan alègra; era bontat dera mair se trapaueescrita ena alegria dera gojateta; auie cuelhut un palet que li servie de pala,e hotjaue energicaments ua hòssa coma entà ua mosca. Era madeisha òbrad’un enterraire que ven a èster causa d’arrir quan la hè un mainatge.

Es dues hemnes seguien parlant.

- Com se cride era vòsta mainada?- Cosette.

Liegetz Eufrasia, non Cosette. Era mainada se cridaue Eufrasia, mèsd’Eufrasia aui hèt era mair Cosette, per çò d’aguest doç e graciós instintdes mairs e deth pòble, que escàmbie Josepa per Pepita, e Fransesca perPaquita. Qu’ei aguest un gènre de derivats que pèrd e desconcèrte tota erasciéncia des etimologistes. Auem coneishut a ua mairia que deth nòm deTeodora auie vengut a formar eth de Gnon.

- Quina edat a?- Que harà es tres ans.- Madeish qu’era mia hilha màger.

Mentretant, es tres creatures s’auien acorropat damb ua actitud d’ansietatprigonda e de beatitud; que s’auie verificat un eveniment: venguie degésser deth solèr un verme gran, e les calie pòur, e èren en extasi.

Es sòns fronts radiants se tocauen, e semblauen tres caps en ua aureòla.

- Guaita es mainatges, sorrisclèc era tia Thenardier, quinsevolh diderieque son tres fraies.


Aguestes paraules sigueren eth bualh que probablaments demoraue eraauta mair pr’amor qu’en tot cuélher era man dera Theardier, la guardècfixaments, e li didec:

- Voletz tier-me ara mia hilha?

Era Themardie hec un d’aguesti movements de suspresa que non son neer assentiment ne era negatiua. Era mair de Cosette seguic:

- Guardatz, jo que non posqui hèr-me a vier ara mia hilha en mèn país.Eth trabalh que non ac permet. Damb ua mainada non i a arren a onemplegar-se. Be ne son de ridiculs en mèn país! Eth Diu de bontat qu’ei ethque m’a hèt a passar pera vòsta aubèrja. Quan vedí as vòstes mainades tanpolides, tan compausades e tan contentes, me choquèc. Didí entà jo:“Aguesta qu’ei ua bona mair. Poiràn èster tres fraies”. Ath delà, que jo nonme tardarè guaire a tornar. Vos voletz encargar dera mia hilha?

- Ja veiram, didec era Thenardier.- Pagarè sies francs ath mes.

Alavetz ua votz d’òme cridèc der interior dera aubèrja estant:

- Que non se pòt mens de sèt francs, e aquerò pagant sies mesi perauança.

- Sies per sèt que son quaranta dus, didec era Thenardier.- Les balharè, didec era mair.- Ath delà, quinze francs entàs prumères despenes higec era votz

d’òme.

Totau cinquanta sèt francs, didec era tia Thenardier E a trauèrs des sònsnumèros cantaue vagaments:

Qu’ei de besonh, didie un guerrèr…

- Les pagarè, didec era mair. Qu’è ueitanta francs. En tot anar a pè medemorarè çò que me cau entà arribar ena mia tèrra. Aquiu guanharè sòs, etanlèu coma arremassa uns sòs, tornarè a cercar ath mèn amor.

Era votz der òme repliquèc:

- E era mainada a equipament?- Aguest qu’ei eth mèn marit didec era Thermadier.- Pro que n’a d’equipament eth mèn tresaur. Que ja me n’è sabut de

qué ei eth vòste marit. Vai, e un bon equipament! Un equipament


desmesurat, tot per dotzenes, e vestits de seda coma ua senhora. Qu’ac èaquiu ena mia saca de viatge.

- Que l’ac calerà deishar, tornèc a díder era votz der òme.- Plan que òc, que l’ac deisharè!, didec era mair. Que non serie bon

que jo deishèssa ara mia hilha despolhada!

Alavetz campèc era cara deth patron.

- Plan ben, didec.

Er acòrd quedèc barrat. Era mair passèc era net ena aubèrja, balhèc essòns sòs e deishèc ara mainada, estaquèc de nauèth era sua saca de viatge,desaprovedida ja der equipament, e partic a londeman calculant tornar lèulèu. Qu’aguestes separacions se dispausen damb facilitat; mès que còstenera desesperacion.

Ua vesia dera Thenardier trapèc ad aquera mair quan s’aluenhaue e tornècdident:

- Que vengui de veir a ua hemna plorant peth carrèr, qu’ei un dolor.

Quan era mair de Cosette auec partit, er òme li didec ara sua hemna:

- Damb aquerò pagarè eth mèn deute de cent francs que venç deman.Me’n mancauen quaranta. Sabes que se non, aurie vengut aciu er escrivandamb ua desencusa? Que non as parat un mau param damb es tuesmainades.

- Non me pensaua jo qu’agarraria ad aguest arrat, didec era hemna.


II.- Prumèr contorn de dues figures bòrnies.


Qu’ère praube er arrat cuelhut; mès eth gat que se n’alègre enquia e totper arrat mès aflaquit. Se qui èren es Thenardier?

Didem-ac, plan que òc. Dempús acabaram eth quadre.

Pertanhien aguesti dus èsser ad aguesta classa bastarda compausada depersones grossières qu’an arribat a lheuar-se, e de persones intelligentesqu’an queigut e que s’està entre era cridada classa mieja e era cridadainferiora, e que combine quauqu’un des defèctes dera dusau damb lèu toties vicis dera prumèra sense auer eth generós impuls der obrèr, ne er aunèstorde deth ciutadan.

Qu’èren d’aguestes natures nanes qu’arriben damb assopliment a èstermonstruoses, se bèth còp les escauhe un huec ombriu. Auie era hemna ethhons d’un bèstia, e er òme era estòfa d’un gandièr vagabond. Ambdús èren,en mès naut grad, capables de cèrta espècia de hastigós progrès que se hèena amna. Que i a amnes que, coma eth cranc, arreculen de contunh entàstenèbres, que retrograden, mès qu’auancen, ena vida, en tot tier era suaexperiéncia en aumentar era sua diformitat, empejorant de contunh, ecalant-se mès e mès en ua soja creishenta. Aqueth òme e aquera hemnaqu’èren d’aguesta sòrta d’amnes.

Paricularaments Thenardier qu’ère hastigós entath fisonomista. A bèriòmes non cau que guardar-les entà maufidar d’eri, donques que se les vetenebrosi per toti es dus costats. Son inquiets peth darrèr e menaçaires pethdauant. I a quauquarren en eri de çò desconeishut, sense que se posquerespóner de çò qu’an hèt ne de çò que poiràn hèr. Les denóncie era ombraque i a ena sua guardada. Sonque entener-les prononciar ua paraula oveder-les hèr un gèst s’aubiren ombrius secrets en sòn passat, e ombriusmistèris en sòn avier.

Eth tau Thenardier, se mos credem çò que didie, qu’auie estat soldat; ethdidie que sergent e auie hèt probablaments era campanha de 1815, e encaras’auie comportat pro ben, çampar. Dempús veiram çò que i auie de cèrt enaquerò. Eth pannèu dera sua aubèrja qu’ère ua allusion a un des sòns hètsd’armes. Que l’auie pintat eth madeish, pr’amor qe se’n sabie de tot; planque òc, mau.

Ère alavetz era epòca qu’era anciana novèla classica (que dempús d’auerestat Celia non ère senon Lodoiska, tostemp nòbla, mès cada còp mèsvulgara, en tot auer queigut dera senhoreta de Scuderi ena senhora


Barthelemy-Hadot, e dera senhora de Lafayette ena senhora Bournon-Malarme) alugaue era amna aimanta des portières de París, e dilhèucapitaue un shinhau es des entorns. Era senhora Thenardier qu’ère prointelligenta entà liéger tau sòrta de libres, que consitusien eth sòn alimentintellectuau. Damb eri estofaue eth pòc cervèth qu’auie, en tot auer aquerittant qu’ère joeneta, e autanplan un shinhau dempús, ua sòrta d’actitudcogitosa respècte ath sòn marit, coquin de cèrta prigondor, rufiant letrat,mens ena gramatica, grossièr e fin ath còp, mès qu’en punts desentimentalisme, liegie a Pigault-Lebrun, e “entà tot çò que tanh ath sèxe”,coma didie en sòn argòt, ère pola de Crau complèt e sense barreja. Era suahemna auie coma dotze o quinze ans mens qu’eth. Dempús, quan es peusnovelescaments ploraires comencèren a blanquir, quan era Megera sedesprenec dera Pamela, era Thenardier non siguec ja senon ua gròssa emala hemna qu’auie saborat estupides novèles. Mès que non se liegenpegaries en bades; e d’aquera lectura resultec qu’era sua hilha màger secridèc Eponina; per çò que tanh ara mendre, era prauba mainada siguec amand de cridar-se Gulnara, e siguec sabi pas se quina graciosa diversioncostada per ua novèla de Deucray-Duminilcridar de cridar-se Azelma.

Per çò d’aute, dit de passa, que non tot ei ridicul e superficiau ena curiosaepòca que hèm referéncia e que poirie cridar-se dera anarquia des nòms debatièg. Ath costat der element novelesc que viem d’indicar, se trape ethsimptòma sociau. Non ei bric estranh aué qu’eth hilh d’un carretèr se crideArtur, Alfred o Alonso, e qu’eth vescomde (s’encara i a vescomdes) secride Tomàs, Peir o Santiago. Aguesta dislocacion que met eth nom“elegant”ath plebèu, e eth nòm campanhard ar aristrocrata, non ei senon unrevolum dera egalitat. Era irresistibla penetracion d’aire nau se ve enaquerò coma en tot. Jos aguesta discordància aparenta, que i a ua causagrana e prigonda: era revolucion francesa.


III.- Era lauseta.Que non ei pro èster dolent entà prosperar. Era aubèrja anaue mau.

Gràcies as cinquanta sèt francs dera viatjaira, Thenardier podec evitar uademana e hèr aunor ara sua signatura. Tath mes a vier aueren besonh, denauèth, de sòs, e era hemna se hec a vier entà París, e l’empenhèc en Montede Pietat, er equipament de Cosette ena quantitat de seishanta francs. Quanaueren despenut aquera quantitat, es esposi Thenardier s’anèren avedant anon veir ena mainada senon a ua creatura qu’auien en çò de sòn per caritat,en tot tractar-la coma tau. Coma que ja non auie equipament pròpi, lavestiren damb es jargues vielhes e es camises refusades des sues hilhes, ei adíder, damb pelhòts. Coma aliment li balhauen es sòbres des auti; ei adíder, un shinhau mielhor qu’ath gosset, e un shinhau pejor qu’ath gat. Planque òc, eth gosset e eth gat qu’èren es sòns acostumadi companhs de taula;Cosette minjaue damb eri jos era taula en ua caceròla de husta madeishqu’era d’eri.

Sa mair, que s’auie establit, coma veiram dempús, en M… ara vòra dethM…, escriuie, o mielhor dit, manaue escríuer toti es mesi pr’amor d’auernotícies dera sua hilha. Es Thenardier responien tostemp: “Cosette qu’eiperfèctaments”.

Passadi es sies prumèrs mesi, era mair remetec sèt francs entath messegüent, e seguic damb pro exactitud en tot hèr es sues remeses de mes enmes. Encara non s’auie acabat er an, quan Thenardier didec: “Guarda quingran favor mos hè! Se qué vò que hescam damb sèt francs?” E l’escriuec entot demanar-ne enquia dotze. Era mair, que li persutauen qu’era sua hilhaère erosa, e que “s’elevaue ben” se sometec, e manèc es dotze francs.

Cèrtanes natures que non pòden estimar per un costat sense odiar per aute.Era tia Thenardier estimaue apassionadaments as sues pròpies hilhes, çòque siguec era encausa de qué auesse en òdi ara forastèra. Qu’ei trist pensarqu’er amor d’ua mair pòt auer un costat dolent. Eth pòc lòc que Cosetteocupaue ena sua casa li semblaue que lo panaue as sues, e qu’aqueramainada amendrie er aire qu’es sues hilhes alendauen. Aquera hemna,coma moltes dera sua mena, auie ua soma d’amorasses e ua soma de còps ed’injuries, entà distribuir cada dia. Se non auesse auut en sòn poder aCosette, solide qu’es sues hilhes, encara qu’idolatrades, ac aurien recebuttot; mès era forastèra les hec eth favor d’atrèir es còps entada era, e as sues


hilhes non les restèc senon es amorasses. Cosette non hège cap movementque non siguesse causa de qué queiguesse sus era sua tèsta ua ploja decastigs violents e immeritadi: Fèble e timid èsser qu’arren deuie comprénerd’aguest mon, ne de Diu, castigada de contunh, pelejada, mautractada,pataquejada, e que vedie ath sòn costat dues petites creatures coma era queviuien coma en un arrai dera auròra.

En èster era Thenardier dolenta entà Cosette, Eponina e Azelma nesigueren tanben. Es mainatges, ara sua edat, que non son senon exemplarsdera sa mair. Que non i a mès diferéncia senon qu’era forma ei mès petita.

Se didie en pòble:

- Be ne son de bona gent es Thenardier! A maugrat de qué non son ricsmantien a ua prauba mainada abandonada ena sua casa.

Se pensauen que Cosette auie estat abandonada per sa mair.

Mentretant, Thenardier, en auer-se’n sabut, sabi pas per quini escurscamins, qu’era mainada ère probablaments bastarda e que sa mair non acpodie cohessar, exigic quinze francs ath mes, en tot díder qu’era “creatura”s’anaue hent grana, e que “minjaue” e menaçar damb hèr-la enlà. “Que nonme vage shordant, exclamaue, pr’amor que li lanci era sua mainada en mieides sòns embolhs. Que li cau aumentar eth pagament”. Era mair paguècenquia es quinze francs.

D’an en an era mainada creishie, e era sua misèria tanben.

Tant que Cosette siguec petita, que siguec era que s’amiaue es còps desautes dues mainades; mès dès que comencèc a desvolopar-se un shinhau, eia díder, quitament abans de qué hesse es cinc ans, venguec a èster eramossa dera casa.

Tàs cinc ans, se diderà, aquerò qu’ei inversemblable. A!, mès qu’ei cèrt.Eth patiment sociau que comence en totes es edats. No hè guaire auem visteth procès d’un tau Dumolard, orfanèl convertit en bandit, que dès es cincans, sivans s’exprimís enes documents oficiaus, en tot trapar-se solet enmon “trabalhaue entà víuer, e panaue”.

S’obliguèc, donc, a Cosette a hèr es encargues, escampar es crambes, ethpati, eth carrèr, hèr era vaishèra, e enquia amiar hardèus. Es Thenardier secrederen autant mès autorizadi a procedir d’aguesta manèra, donquesqu’era mair dera mainada qu’ère encara en M… ara vòra deth M…comencèc a pagar mau, deishant passar quauqui mesi en descubèrt.


S’aquera mair auesse tornat en Montfermeil ath cap d’aguesti tres ans,non aurie arreconeishut ara sua hilha. Cosette, tan fresca e tan beròia quanarribèc en aquera casa, ère alavetz aflaquida e esblancossida, en tot notar-se, ath delà, en era, un cèrt aire de maufidança. “Qu’ei un taborn!”, didienes Thenardier.

Que l’auie hèt maufidada era injustícia, e era misèria l’auie tornar lèja.Non li restauen senon es sòns beròis uelhs que costauen pietat, pr’amorqu’en èster plan grani, semblaue qu’en eri se vedie màger quantitat detristor.

Qu’ère malastre veir en iuèrn ad aquera prauba mainada, qu’encara nonauie sies ans, arraulida jos es vielhs pelhòcs de percala traucadi, escampareth carrèr a punta deth dia, damb ua enòrma escampa enes sues manetesplies de macadures e ua lèrma enes sòn grani uelhs.

En pòble la cridauen era Lauseta. Eth pòble, que li shauten es imatges, secompladie en balhar aguest nòm ad aqueth petit èsser, non mès gran qu’unaudèth, que tremolaue, s’espaurie e s’arraulie, desvelhat eth prumèr en casae en bordalat, tostemp eth prumèr en carrèr o en camp abantes dera auba.

Sonque qu’era prauba lauseta non cantaue jamès.


Libre cincau: Era devarada

I.- Istòria d’un procès enes boletes de colars neres.

Qué ère, a on demoraue, qué hège mentretant aquera mair, que sivans eragent de Montfermeil semblaue auer abandonat ara sua hilha?

Dempús de deishar ara sua petita Cosette en çò des Thernardier, seguic etsòn camin, e arribèc en M… ara vòra deth M…

Vo’n brembaratz qu’aquerò siguec en 1818.

Fantina auie abandonat eth sòn país coma uns dètz ans abans. M… aravòra deth M… qu’auie cambiat d’aspècte. Tant que Fantina baishaue deman en man de misèria en misèria, eth sòn pòble natau qu’auie prosperat.

Hège coma dus ans apuprètz que s’auie realizat en eth, un d’aguesti hètsindustriaus que son es grani eveniments des petiti païsi.

Qu’ei aguest un detalh important, e mos semble avient desvolopar-lo, eautanplan poiríem díder soslinhar-lo.

De temps d’agua passada, M… ara vòra deth M… auie coma indústriaespeciau era imitacion deth jaiet anglés e des boletes de veire neresd’Alemania. Semblabla indústria non auie hèt senon vegetar per çò deracarestia des prumères matèries, çò que redondaue en prejudici dera mand’òbra. Mès quan Fantina arribèc en M… s’auie costat ua transformacioninaudida en aquera produccion de “articles neri”. Tara fin de 1815, un òme,un desconeishut, auie vengut a establir-se en pòble e auie concebut era idiade substituir en aquera fabricacion era goma laca pera resina, e entàsbraçalets sustot, es pendolhs simplaments enlaçadi damb es pendolhssòudadi.

Aguest petit cambi que siguec ua revolucion, donques que rebaishècprodigiosaments eth prètz dera matèria prumèra: çò que, prumèr, permetiepujar eth dera man d’òbra, benefici entath país; dusau, mielhorar erafabricacion, profit entath consomidor, e tresau, véner a mès baish prètz,triplicant es ganhs, auantatge entath fabricant.

De sòrta que, per ua idia s’obtenguien tres resultats.

En mens de tres ans s’auie hèt ric er autor d’aquet procediment, causaexcellenta, e ath de là d’aquerò, qu’ac auie enriquit tot ath sòn entorn.


Qu’ère forastèr en departament. Arren se sabie dera sua origina, e plan pòcdes sòns començaments.

Se didie qu’auie arribat en pòble damb plan pòc de sòs, quauqui centenatsde francs coma molt.

De tan petit capitau botat ath servici d’ua idia engenhosa, fecundada perorde e pera prevision, auie trèt era sua fortuna, e era fortuna de tot ethparçan.

Quan arribèc en M… ara vòra deth M… que non amiaue senon eth vestit,er aspècte e eth lengatge der obrèr.

Per çò que semble, era madeisha tarde qu’aqueth personatge hège,escuraments, era sua entrada en petit pòble de M… ara vòra deth M… tathser d’ua tarde de deseme, amiant eth morralet ena esquia e un paud’arrominguèra ena man, venguie de crevar un violent incendi ena casamunicipau. Aqueth òme se lancèc en huec, e sauvèc, damb perilh dera suavida, a dus mainatges, que dempús resultèc qu’èren es hilhs deth capitantdera gendarmaria; çò que hec que non li demanèssen eth sòn passapòrt.D’alavetz se sabec eth sòn nòm. Se cridaue er oncle Magdalena.


II.- Er oncle Magdalena.Qu’ère un òme coma de quaranta ans, de mina distrèta, mès brave.

Aquerò qu’ei tot çò que se podie díder d’eth.

Gràcies as rapids projèctes d’aquera indústria qu’auie restaurat tantadmirablaments, M… ara vòra deth M… s’auie convertit en unconsiderable centre de negòcis. Espanha, que consumís fòrça boletes decolars neri, encargaue ad aqueth pòble crompes immenses cada an. M… aravòra deth M…, per çò deth sòn comerç lèu hège competéncia a Londres eBerlin. Es beneficis der oncle Magdalena ère taus, que tath dusau an podecja bastir ua gran fabrica, qu’en era i auie dus grani talhèrs, un entàs òmes, eun aute entàs hemnes. Aquiu que podie vier quinsevolh qu’auesse hame,solide i traparie trabalh e pan. Er oncle Magdalena les demanaue as òmesbona volentat e as hemnes costums purs, e a toti probitat. Qu’auie dividit estalhèrs pr’amor de separar es sèxes, e qu’es gojates e es hemnes siguessenmès tranquilles. En aguest punt qu’ère inflexible. Ère era soleta causa quemostraue ua cèrta intolerància. E era sua severitat ère autant mès fondada,pr’amor que, en tot èster M… ara vòra deth M…, un pòble de garnisonabondauen es escadences de corrupcion en eth. Ath delà d’aquerò, era suaarribada qu’auie estat un benefici e era sua preséncia coma ua providéncia.Abantes d’arribar er oncle Magdalena, tot s’esbauçaue en parçan; d’alavetzençà tot que viuie era salutosa vida deth trabalh. Ua fòrta circulacion acencoratjaue e ac penetraue tot. Era guitèra e era misèria qu’èrendesoneishudes. Non i auie pòcha tant escassa, que non auesse un shinhaude sòs, ne casa tan prauba que non i auesse un shinhau d’alegria.

Er oncle Magdalena emboishaue a toti. Sonque exigie ua causa: èster unòme aunèst!, èster ua hemna aunèsta!

Sivans auem dit, ath miei d’aquera ectivitat, que d’era n’ère era encausa eer èish, er oncle Magdalena que hège era sua fortuna; mès, causa prosingulara en un òme dedicat tan solet ath comerç, non mostraue qu’èreaqueth era sua tòca principau. Semblaue que pensaue fòrça enes auti, e pòcen eth madeish. En 1820 se li coneishie ua soma de sies cents trenta milfrancs e se n’auie despenut mès d’un milion entath pòble e entàs praubi.

Er espitau qu’ère mau dotat, auie pagat dètz lhets. M… ara vòra deth M…qu’ère dividida ena part nauta o era baisha. Era part baisha a on demoraueMagdalena, non auie senon ua escòla, qu’ère un casalon que queiguie a


tròci; eth bastic dues escòles, ua entàs mainades e ua auta entàs mainatges.Pagaue dera sua pòcha as dus mèstres ua gratificacion dobla deth mesquinsòu oficiau, e, en auer-se’n estonat bèth un d’aquerò li responec: “Es dusprumèrs foncionaris der Estat son era hilhuquèra e eth mèstre d’escòla”.Auie fondat, a cargue sòn, ua sala asil, causa enquia alavetz desconeishudaen França, e ua caisha d’ajuda entàs trabalhadors vielhs e espeadi. Comaqu’era sua fabrica ère un centre, un nau barri, qu’en eth i auie un bonnombre de familhes praubes qu’auien surgentat ara prèssa ath sòn entorn,establic entada eri ua farmàcia a gratis.

Enes prumèri tempsi, quan se lo vedec començar, es braves amnes didien:“qu’ei un gausat que vò enriquir-se”. Quan vederen qu’enriquie eth paísabans qu’enriquir-se ada eth madeish, es madeishes amnes didien: “ei unambiciós”. Çò que semblaue autant mès probable, pr’amor qu’aqueth òmeère religiós, e enquia practicaue era devocion damb cèrta regularitat, causaplan ben vista en aqueri tempsi. Toti es dimenges anaue ena missa. Ethdeputat deth districte, que pertot flairaue competéncies, non s’estèc guaire aenquimerar-se per aquera religion. Aguest deputat, qu’auie estat membredeth Còs Legislatiu der Emperi, participaue des idies religioses d’un pairder Oratòri coneishut damb eth nòm de Fouché, duc d’Otranto, que d’ethère protegit e amic. A pòrta barrada se n’arrie polidaments de Diu. Mèsquan vedec ath ric fabricant Magdalena vier ena missa des sèt, aubirèc eneth a un candidat possible, e decidic superar-lo: cuelhec un confessorjesuïta, e anec entara missa major e entàs vespres. En aqueri tempsi eraambicion qu’ère literauments ua carrèra entath campanau. Eth praube,madeish qu’eth ric, treigueren eth sòn profit d’aquera competéncia,donques qu’er illustre deputat paguèc tanben dus lhets en espitau, quedamb aquerò heren un totau de dotze.

Ça que la, en 1819, correc era votz un maitin, peth pòble, de qué aprepausa deth prefècte, e en consideracion as servicis hèti ath país, er oncleMagdalena serie nomentat peth rei alcalde de M… ara vòra deth M… Esque l’auien declarat “ambiciós”, profitèren era escadença, que totidesirauen, d’exclamar: “Vai!, que ja ac didia jo”. Aguesta exclamacion serepetic per tot M… ara vòra deth M… Era notícia qu’auie fondament. Diesdempús arribèc eth nomentament en Monitor. A londeman renoncièc eroncle Magdalena.


En aqueth madeish an 1819, es productes deth nau procediment endonviatper Magdalena figurèren ena exposicion dera indústria; per infòrme dethjurat, eth rei nomentèc ar endonviaire cavalìer dera Legion d’Aunor. Unnau rumor ena poblacion: “Vai!, era crotz qu’ère çò que volie!” Er oncleMagdalena renoncièc ara crotz.

Decididaments aqueth òme qu’ère ua enigma. Mès es braves amnesgesseren ath pas, dident: “Aumens qu’ei ua sòrta d’aventurèr”.

Coma auem vist, eth parçan li deuie fòrça; es praubi l’ac deuien tot: èretant util, que non se podie hèr mens qu’estimar-lo, e tant afable, que non sepodie hèr mens qu’aimar-lo; es sòns trabalhadors, en particular, l’adorauen,e Magdalena admetie aguesta adoracion coma ua espècia de gravetatmelancolica. Quan siguec reputat ric “es persones dera bona societat” losaludèren, e en pòble se lo cridèc senhor Magdalena (es sòns trabalhadors ees mainatges, lo cridauen coma tostemp oncle Magdalena, e ère çò que mèsli shautaue). Es invitacions ploiguien sus eth a mida qu’anaue pujant: “erasocietat” lo cridaue. Es petiti salons penjadi de M… ara vòra deth M… quenon cau desbrembar, auien estat barradi enes prumèri tempsi entar artesan,se dauriren de land en land entath milionari. Li heren mil invitacions. Atotes se remic.

Alavetz es braves amnes non auien inconvenent en exclamar: “qu’ei unòme ignorant, de baisha educacion. Pro que se ve se per qué hè aquerò. Quenon saberie comportar-se entre persones decentes. Ne tansevolhe sabem sesap liéger”.

Quan se lo vedec guanhar sòs, se didec: “qu’ei un negociant”. Quan se lovedec despéner es sòns ganhs, se didec: “ei un ambiciós”. Quan se lo vedechèr enlà es aunors se didec: “ei un aventurèr”. Quan se lo vedec refusar arasocietat, se didec: “qu’ei un bèstia”.

En 1820, cinc ans dempús dera sua arribada en M… ara vòra deth M…èren tan notables es servicis qu’auie hèt ath país, e tant unanime eth vòt detot eth parçan, qu’eth rei lo nomentèc de nauèth alcalde dera ciutat. Denauèth renoncièc; mès eth prefècte non admetec era sua renóncia; lipreguèren es notables, li supliquèc eth pòble en plen carrèr, e erainsisténcia siguec tan viua, que, fin finau, li calec acceptar. Se vedec que,çò que mès l’ahisquèc, siguec un repotec lèu irritat d’un vielh deth pòble,


que deth lumedan dera sua pòrta estant lo cridèc a plia votz: “Un bonalcalde qu’ei util. Qui hè repè quan pòt hèr eth ben?”

Aquera que siguec era tresau fasa deth sòn enlairament. Er oncleMagdalena auie vengut a èster eth senhor Magdalena; eth senhorMagdalena auie vengut a èster eth senhor alcalde.


III.- Quantitats depausades en çò de Laffitte.

Magdalena, ath delà d’aquerò, seguic viuent damb era madeishasimplicitat deth prumèr dia. Qu’auie es peus grisi, era guardada grèu, eraportadura cansada der obrèr, e eth ròstre cogitós d’un filosòf. Normaumentsamiaue chapèu d’ales amples e un ample abric de teishut celh, cordatenquiara barba.

Complie damb es sues foncions d’alcalde e dehòra d’eres s’estaue ensolitari. Que parlaue damb pòca gent. Hugie des compliments, saludaue depassa, s’esguitlaue lèu, arridolaue entà evitar parlar, e autrejaue entà evitard’arridolar. Es hemnes didien d’eth: “Be n’ei de bon os!”. Eth sònesvagament qu’ère passejar peth camp.

Minjaue lèu tostemp solet damb un libre dubèrt ath sòn dauant, qu’en ethliegie. Qu’auie ua petita e escuelhuda bibliotèca, li shautauen es libres: eslibres que son amics hereds e segurs. A mida que damb era riquesa aquerietemps liure deth trabalh, semblaue que se’n profitaue d’eth entà cultivar ethsòn esperit. Dès qu’ère en M… ara vòra deth M… se vedie qu’era suamanèra de parlar s’auie hèt mès fina, mès escuelhuda, mès doça.

Soent amiaue damb eth ua escopeta enes sòns passegi, mès que raramentsse’n servie d’era. Quan atau se passaue per edart, qu’auie un afustatge tantinfalible, qu’espaurie. Jamès aucie a un animau inofensiu; jamès tirèc a unauderet.

Maugrat non èster ja joen, se didie qu’auie fòrces prodigioses. Aufrie darun còp de man ad aqueth que n’auie de besonh; lheuaue a un shivau,desencalaue ua arròda blocada, arturaue, pes còrnes, a un taure escapat.Amiaue tostemp es pòches plies de menudalha quan gessie de casa e uedesen arribar. Quan passaue per quauque bordalat, es mainatges deishadid’anar corrien alègraments ath sòn darrèr, e l’enrodauen coma ua broma demosquits.

Se sospechaue qu’auie viscut en d’auti temps era vida deth camp,donques que se’n sabie de tota sòrta de secrets utils, que comunicaue ascampanhards. Les ensenhaue a destruir era arraja des horments, en totbalançar es tistèrs e negant es henudes deth solèr damb ua solucion de saucomuna e a extirpar et quisson en tot suspéner pertot, enes parets e eneslosats, enes palhèrs e enes cases, romanin en flor. Qu’auie “recèptes” entàextirpar en un camp era nièla, era nieladura, era veça silvestra, era coa de


vop e d’autes plantes parasites que consumissen eth horment. Desliuraue uatuta de conilhs des arrats sonque damb era flaira d’un petit porcèth deBerberia que metie en era.

En veir bèth dia ara gent deth país fòrça ocupada en trèir ortigues,guardèc aqueth molon de plantes desarraïzades e ja seques, e didec: “queson mòrtes. Ça que la, serien profitoses se les sabessen tier. Quan era ortigaei naua, era sua huelha qu’ei ua excelenta legum; quan ei vielha, qu’afilaments e fibres coma eth canam e eth lin. Era tela d’ortiga serie tan bonacoma era tela de canam. Pataquejada, era ortiga que’ei bona entàs audèths;moluda ei bona entàs animaus de còrna. Eth seme dera ortiga barrejat dambeth ferratge, que dar lustre ath peu des animaus; era sua arraïc barrejadadamb sau, còste un polit color auriolenc. Ath delà, qu’ei un excellent henque se pòt segar dus còps. E qué a de besonh era ortiga? Un shinhalet detèrra sense cap de suenh de cultiu. Eth seme què solet a mida que vamadurant, e ei de mau hèr recuelher-lo, mès arren mès. Damb pòc detrabalh era ortiga que serie utila; se la mensprède, e ei damnatjosa. Alavetzse l’aucís. Guairi òmes se retiren ara ortiga!. Dempús d’ua pausa, higec:amics mèns, brembatz-vo’n d’aquerò; que non i a ne males èrbes ne mausòmes. Non i a senon maus agricultors.”

Es mainatges l’estimauen, ath delà, pr’amor que sabie hèr polidesjogalhes damb palha e nòdes de cocò.

Quan vedie era pòrta d’ua glèisa vestida de nere, entraue cercant en era unenterrament, coma d’auti cèrquen un batièg. Per çò dera sua grana bontat lotirassauen eth veudatge e eth malastre des auti; se calaue entre es amicsafligidi, entre es familhes endolades, entre es prèires que gemegauen arentorn d’un taüt. Semblaue que shautauen as sòns pensaments aqueressalmodias funèbres, plies dera vision der aute mon; damb es uelhs tachadien cèu, escotaue damb ua sòrta d’aspiracion a toti es mistèris der infinit,aqueres votzes tristes que cantauen ath cant der escur abisme dera mòrt.

Executaue ua seria d’accions bones, en tot amagar-se coma se siguessendolentes. Entraue d’amagat, pes tardes, enes cases, e pujaue furtiuaments esescales. Un praube diable, en entornar ena sua tuta, vedie qu’era sua pòrtaauie estat dubèrta, bèth còp forçada ena sua abséncia. Eth praube òmes’espaurie e pensaue: “bèth maufactor qu’aurà entrat aciu”. Entraue e çò deprumèr que se trapaue qu’ère quauqua moneda d’aur desbrembada sus un


mòble. Eth maufactor qu’auie entrat ère er oncle Magdalena. Ère afable etrist. Eth pòble didie: “ aguest qu’ei un òme ric que non a mina capinauta:un òme erós que non a mina de content”.

Se pretenguie per quauqu’uns qu’ère un personatge misteriós, e afirmauenque jamès auie entrat arrés en sòn quarto, qu’ère ua vertadèra cèlad’anacoreta, moblada damb relòtges de sable aladi, e ornada de uassi encrotz e d’esqueletes. Se repetie autant aquerò, que quauques joeneselegantes e malicioses de M… ara vòra deth M… vengueren un dia enasua casa e li dideren: “Senhor alcalde mostratz-mos eth vòste quarto; seditz qu’ei ua tuta”. Arric e les introdusic de seguit en aquera “tuta”, dambera quau causa demorèren pro castigades peth sòn curiosèr, donques qu’èreua cramba ornada de forma simpla damb mòbles de nòdes de cajó, planlègi, coma toti es mòbles d’aguesta sòrta, e tapissada de papèr de dotzesòus. Arren les podie chocar d’aquiu se non siguessen dus candelabres deforma anciana qu’èren sus era humeneja e que semblauen d’argent“donques qu’èren contrastadi” observacion que demòstre ben er esperit despòbles petiti.

Non per aquerò se deishèc de díder qu’arrés entraue en sòn quarto, qu’èreua tuta d’ermita, ua espelunga, un horat, un sepulcre.

Se mormolhaue qu’auie somes “immenses” plaçades en çò de Laffitte,damb era particularitat de qué èren tostemp ara sua immediata disposicion,de tau manèra que, eth senhor Magdalena poirie arribar en un maitin en çòde Laffitte, signar un recebut e hèr-se a vier dus o tres milions de francs endètz menutes. En realitat, sivans auem dit, aguesti “dus o tres milions” seredusien a sies cents trenta o quaranta mil francs.


IV.- Eth senhor Magdalena de dòu.

En començar er an 1821 anoncièren es jornaus era mòrt deth senhorMyriel, avesque de D… cridat de fausnòm “monsehor Bienvenú”, ques’auie mòrt en aulor de santetat ara edat de ueitanta dus ans.

Er avesque de D… entà híger aciu un detalh qu’es jornaus deishèrend’anar, ère, quan moric, cèc de hège fòrça ans, e content de trapar-se cècpr’amor qu’era sua fraia ère ath sòn costat.

Didem-ac de passa; èster cèc e èster estimat, qu’ei, plan que òc, en aguestmon qu’arren i a complet, ua des formes mès estranhaments perfècta derafelicitat. Auer de contunh ath nòste costat a ua hemna, a ua hilha, a ua fraia,a un èsser encantador, qu’ei aquiu, precisaments pr’amor que auem besonhd’eth, e pr’amor que non se pòt estar sense nosati, saber qu’èmindispensables entad aqueth èsser que n’auem besonh, poder mesurar decontunh era sa estimacion pera quantitat de preséncia que mos balhe, edíder: “ Donques que me consagre tot eth sòn temps, ei qu’è tot eth sòncòr”. Veir eth pensament a manca dera fesomia, verificar era fidelitat d’unèsser en eclipsi deth mon, percéber era carrinclada d’un vestit coma unbronit d’ales, sénter es va-e-veni, gésser, entrar, parlar, cantar; e pensarqu’un ei eth centre d’aguesti passi, d’aguesta paraula; d’aguest cant;mostrar en cada moment era sua pròpia atraccion saber-se’n un autant mèspoderós guaire s’ei mès impotent e vier a èster ena escurina, er astre qu’athsòn entorn gravite aqueth àngel; que i a pòques felicitats qu’egalen adaguesta. Eth gòi suprèm dera vida ei era conviccion de qué èm estimadi,estimadi per çò de nosati madeishi; mielhor dit, estimadi a maugrat denosati madeishi; aguesta conviccion que l’a eth cèc. Èster, en sòn malastre,servit, qu’ei èster amorassat. Li manque quauquarren? Non. Auer amor quenon ei pèrder era lum. E quin amor! Un amor format totafèt de vertut. Quenon i a ceguetat a on i a certitud. Era amna cerque ara amna a paupes e latrape. E aquera amna trapada e experimentada ei ua hemna: vos sostie uaman, qu’ei era sua; ua boca heregue eth vòste front, qu’ei era sua boca;entenetz près de vosati ua alendada, qu’ei era. Auè’c tot en era, dempús ethsòn culte enquiara sua pietat, non èster jamès abandonat, auer aguesta doçafeblesa que vos ajude, emparar-se en aguesta cana indestructibla, tocar atrauèrs des sues mans era Providéncia, e poder tier-la enes braci coma a unDiu paupable, quina felicitat! Eth còr, aguesta celèsta flor escura, què en un


estavaniment misteriós. Que non se’escambiarie aguesta ombra per tota eraclaretat! Era amna àngel qu’ei aquiu, de contunh aquiu: se se desseparequ’ei entà tornar; s’esbugasse coma eth saunei, e torne a campar coma erarealitat; se sent eth calor dera sua preséncia que s’aprèsse, vedetz-la. Que ia en era ua efusion de serenor, d’alegria, d’extasi; ei un arrai de lum enanet. Mil suenhs petiti, arrens que son enòrmes en aqueth uet; es mèsinefables accents dera votz femenina tengudi entà mimar-mos, e suplint pernosati en univèrs estavanit. Un que se sent amorassat ena amna. Arren ve,mès s’arreconeish adorat. Qu’està en un paradís de tenèbres.

D’aqueth paradís auie passat monsenhor Bienvenú entar aute. Era anónciadera mòrt siguec reproduida peth jornau locau de M… ara vòra deth M…, eeth senhor Magdalena se presentèc a londeman tot vestit de nere, dambgasa en chapèu.

Que se vedec en pòble eth sòn dòu, e se comentèc. Semblèc coma unindici dera origina deth senhor Magdalena. Se dedusic qu’auie bèthparentiu damb eth venerable avesque. “Amie dòu per avesque de D…”, sedidec enes reünions e aquerò reaucèc fòrça ath senhor Magdalena, en totbalhar-li de ressabuda e en un virament de uelhs ua cèrta consideracionentre era gent nòbla de M… ara vòra deth M… E era plan petita banlèga deSant German, dera localitat, decidic hèr arturar era quarantena que l’auieimpausat ath senhor Magdalena, parent probable d’un avesque. Eth senhorMagdalena coneishec çò que vos auia auançat, enes màger reveréncies queli heren es hemnes vielhes, e enes arridolets mès frequents que li dirigirenes joenes. Ua tarde, cèrta degana d’aqueth petit cercle aristocratic, dambcuriosèr per dret d’ancianitat, gausèc demanar-li:

- Ère dilhèu, eth senhor alcalde, cosin deth defuntat avesque de D…?

Responec:

- Non, senhora.- Donques, repliquèc era veuda, non amiatz dò per eth?

Magdalena responec:

- Qu’ei qu’ena mia joenesa siguí lacai dera sua familha.

Ua auta causa s’avertic ath delà, qu’ei aquerò: cada còp que passaue pethpòble un joen saboiard, recorrent eth país ara cerca de humeneges entànetejar, eth senhor alcalde lo hège cridar, li preguntaue eth sòn nòm e li


balhaue sòs. Es saboiards s’ac condauen es uns as auti, e per aquiu nepassaue fòrça.


V.- Teunhes relampits en orizon.

Pòc a pòc, e damb eth temps, s’anèren esbugassant totes es oposicions.S’auien escampilhat dès era prumeria contra eth senhor Magdalena, per tòrtd’aguesta lei que patissen tostemp es que s’enautissen, injúries e calomniesque dempús non sigueren senon petòfies, dempús malícies, e que fin finaus’esbugassèren deth tot: eth respècte venguec a èster acomplit, unanim,corau, e i auec un moment, en 1821, qu’aguestes paraules “eth senhoralcalde” se prononciauen en M… ara vòra deth M… lèu damb eth madeishaccent qu’aguestes autes: “eth senhor avesque”, èren prononciades en D…en 1815. Se venguie de dètz lègues de distància entà consultar ath senhorMagdalena. Apraiaue es diferéncies, suspenie es plaids, reconciliaue asenemics. Toti lo cuelhien coma jutge des sòns drets. Semblaue qu’auie enasua amna eth tròn dera lei naturau. Aquerò siguec coma un contagi deveneracion qu’en sies o sèt ans s’estenec per tot eth país.

Un òme solet, ena poblacion e en districte, se desliurèc absoludamentsd’aqueth contagi, e hesse çò que siguesse eth senhor Magdalena, s’estauerevoutat, coma s’ua sòrta d’instint incorruptible e imperturbable lodesvelhèsse e l’enquimerèsse. Se diderie qu’existís, plan que òc, en certansòmes, un vertadèr instint bestiau, pur e intègre coma quinsevolh instint, quecree era simpatia e era antipatia, que separe fatauments ues natures ded’autes, que non trantalhe, que non se trebòle, ne care, ne se desmentísjamès; clar ena sua escurina, infalible, imperiós, refractari a toti es conselhsdera intelligéncia e a toti es dissolvents dera rason, e que de quinsevolhmanèra que venguen es destins, avertís secretaments ar òme-gosset que lopossedís era preséncia der òme-gat e, ar òme-vop, era preséncia der òme-leon.

Fòrça còps, quan eth senhor Magdalena passaue tranquil per un carrèr,corau, entornejat des benediccions de toti, se passaue qu’un òme de nautaestatura, vestit damb ua levita grisa escura, armat damb un gròs paishon ecaperat damb chapèu de copa aplanada, se viraue de pic a guardar-lo e loseguie damb era vista enquia que despareishie, crotzant es braci, secodintlentaments eth cap e quilhant es pòts enquiath nas, sòrta de gèst significatiuque se poirie revirar coma: “Mès, se qui ei aguest òme? Sò segur d’auer-lovist en bèth lòc. Ça que la, a jo que non m’enganhe.”


Aguest personatge, grèu, damb gravetat lèu menaçaira, qu’ère d’aquerique, per mès ara prèssa que se les guarde, criden era atencion derobservador.

Se cridaue Javert, e ère dera policia.

Se tenguie en M… ara vòra deth M… as foncions penibles, encaraqu’utiles, d’inspector. Non sabie es antecedents de Magdalena; li deuie ethcargue qu’ocupaue ara proteccion deth senhor Chabouillet, secretari dethministre d’Estat, comde Anglés, alavetz prefècte de policia en París; e quanarribèc en M… ara vòra deth M… qu’ère ja hèta era fortuna deth granmanufacturèr, e er oncle Magdalena s’auie convertit ja en senhorMagdalena.

Certans policièrs qu’an ua fesomia particulara, que se complique damb uaaspècte de baishesa barrejat damb un cèrt aire d’autoritat; Javert qu’auieaguesta fesomia, mens era baishesa.

Qu’èm convençudi de qué, se siguessen es amnes visibles a trauèrs desuelhs, se veirie de forma desparièra ua causa estranha, e ei que cadun desindividús dera espècia umana se correspon a quauqua des espècies deracreacion animau; alavetz se poirie conéisher aisidaments era vertat, a penesaubirada peth pensaire, de qué, dera ustra enquiara agla, deth porcèthenquiath tigre, toti es animaus son presents en òme. E cadun d’eri ei en unòme; e enquia e tot, en escadences, fòrça d’eri ath còp.

Es animaus non son senon es figures des nòstes vertuts e des nòsti vicis,errants dauant des nòsti uelhs; es hantaumes visibles des nòstes amnes. Diuque mos ac mòstre entà hèr-mos a reflexionar. Mès que, coma qu’esanimaus non son qu’ombres, Diu (e entà qué?) non les a hèt educables ensens complet dera paraula. Ça que la, as nòstes amnes, en èster realitats eauer ua fin que les ei pròpia, Diu que les a balhat intelligéncia, ei a díder,les a hèt susceptibles d’educacion. Era educacion sociau, ben comprenuda,que pòt trèir tostemp d’ua amna, quina que sigue, tota era utilitat quecontengue.

Que s’a de compréner, quan didem jos eth punt d’enguarda concret deravida terrèstra aparenta, e sense prejutjar era question prigonda derapersonalitat anteriora o ulteriora des èssers umans, que non son er òme. Ethjo visible que non autorize de cap manèra ath pensaire entà remir eth jolatent. Hèta aguesta excepcion, seguim.


Plan, donc, se per un moment s’admet damb nosati qu’en quinsevolh òmei a ua d’aguestes espècies animaus dera creacion, que mos serà plan aisitdíder se qui ère er inspector de policia Javert.

Es campanhards d’Asturies se pensen qu’en cada ventrada de loba nèishun gosset, qu’ei aucit per sa mair, pr’amor que se non, tanlèu comavenguesse gran, s’avalarie as auti frairs.

Que se li balhe un ròstre uman ad aguest hilh de loba, e auram a Javert.

Javèrt auie neishut en ua preson, d’ua embelinaira, qu’eth sòn marit èreena preson. Quan auec creishut, se pensèc que se trapaue dehòra derasocietat e se desesperèc per non poder entrar en era jamès. Se n’encuedècqu’era societat tie irremissiblaments dehòra d’era a dues classes d’òmes: esque l’escometen e es que la susvelhen; que non auie ua auta eleccion senonentrar en ua d’aguestes dues classes; ath còp, sentie ath sòn laguens un cèrthons de regidesa, de regularitat e de probitat, complicat damb uninexplicable òdi entad aguesta raça de gitanos que d’era venguie. Entrèc,donc, ena policia, e progressèc. Tàs quaranta ans que ja ère inspector.

Ena sua joenesa auie estat emplegat enes presons deth Meddia.

Abans de passar mès entà dauant, mos cau explicar es paraules ròstreuman que non hè guaire l’auem aplicat a Javert.

Et ròstre uman de Javert consistie en un nas camús, damb dues prigondeshièstres qu’entada eres s’estenien, campant enes sues dues caròles, enòrmespursères. Qu’impressionauen desagradiuaments eth prumèr viatge que sevedien aqueres dues seuves e aqueres dues cavèrnes. Quan Javert arrie, çòqu’ère estranh e terrible, es sòns pòts primi se desseparauen e deishauenveir, non solet es dents, senon tanben es anhiues; e ath torn deth sòn nas seformaue un plec celh e herotge coma sus eth morre d’ua fèra carnivòra.Javert seriós, qu’ère un gosset de caça; quan arrie qu’ère un tigre. Ath delàd’aquerò, qu’auie pòc crani, fòrça maishèra; es peus l’amagauen eth front eli queiguien sus es celhes; qu’auie entre es uelhs ua rufa centraupermanenta, coma ua estela de colèra, era guardada escura, era bocarecuelhuda e temibla, era mina de comandament herotge.

Qu’ère format aguest òme de dus sentiments plan simples e relatiuamentsplan bravi, mès qu’eth convertie lèu en dolents a truca d’exagerar-les; ethrespècte ara autoritat, e er òdi ara revòuta. Javert estropaue en ua sòrta de fecèga e prigonda a tot aqueth qu’en Estat desvolopaue un foncion


quinsevolha, dès eth prumèr ministre enquiath garda rurau. Menspredaue eauie en òdi a toti aqueri qu’auien depassat, encara que siguesse un soletcòp, eth limit legau deth mau. Qu’ère absolut e non admetie excepcions.D’un costat, didie: “Eth foncionari que non se pòt enganhar; eth magistratjamès s’enganhe”. Der aute costat, didie: “Aguesti que sonirremediablaments perdudi, que non se pòt demorar arren de bon d’eri”.Qu’ère completaments d’acòrd damb era opinion d’aguesti òmes radicaus,qu’atribuissen ara lei umana eth poder de hèr, o s’ac voletz, de desnishardimònis, e que bote ua Estigia en çò de mès baish dera societat. Qu’èreestoïc, seriós austèr, pensaire, lugubre, umil e capinaut coma es fanatics.Tota era sua vida se resumie en aguestes dues paraules: velhar e susvelhar.Qu’auie introdusit era linha dreta en aquerò que i a de mès torçat en mon;auie era consciéncia dera sua utilitat, era religion des sues foncions, e èreespion coma se pòt èster prèire. Malerós aqueth que queiguie enes suesmans! Qu’aurie estat capable d’agarrar a sa pair en hùger dera preson e dedenonciar a sa mair en húger dera preson; e ac aurie hèt damb aguesta sòrtade satisfaccion interiora que da era vertut. Ahigem qu’amiaue ua vida deprivacions, d’isolament, d’abnegacion, de castetat, sense cap divertimentjamès. Qu’ère eth déuer implacable, era policia comprenuda coma esespartans comprenien a Esparta; ua vigilància inexorabla, ua aunestetatherotge, un espion de marme, Bruto empeutat en Vidocq20.

Tota era persona de Javert exprimie ar òme qu’espie e que s’amague. Eraescòla mistica de Jusèp de Maistre, qu’en aquera epòca adaiguaue damb uanauta cosmogonia es jornaus cridadi radicaus, auirie dit, plan que òc, queJavert n’ère un simbòl. Non se li vedie eth front, que despareishie dejósdeth chapèu; non se li vedien es uelhs, que se perdien jos es celhes; non seli vedie era barba, que se calaue ena corbata; non se li vedien es mans, quedemorauen entre es manges; non se li vedie eth paishon, pr’amor quel’amiaue jos era levita. Mès, venguda era escadença, se vedien, de pic,gésser d’aquera ombra, coma d’ua emboscada, un front angulós e estret, uaguardada funèsta, ua barba manaçaira, ues mans enòrmes e un paishonmonstruós. Enes sòns moments de léser, qu’èren pòc frequents, encaraqu’auie en òdi as libres, liegie; d’aciu que non siguesse totafèt illetrat, çòque se vedie en un cèrt enfasi qu’auie enes sues paraules.

20 Ancian forçat francés (1775-18).


Que non auie cap de vici, ja ac auem dit. Quan ère content d’eth madeish,s’autrejaue un povàs de tabac. Atau ère eth ligam que l’estacaue araumanitat.

Sense cap d’esfòrç se comprenerà que Javert ère er espant de tota aguestaclassa qu’era estadistica annau deth Ministèri de Justícia designe jos ethnòm de: “persones sense mestièr coneishut”. Eth nòm de Javert les hègehúger sonque prononciar-lo, eth ròstre de Javert, en aparéisher, lespetrificaue.

Tau ère aguest òme de formidable.

Javert qu’ère coma un uelh tostemp tachat sus eth senhor Magdalena: unuelh plen de sospeches e conjectures. Eth senhor Magdalena venguec, finfinau, d’encuedar-se’n; mès, çampar, semblabla causa que siguec plan pòcentada eth. Ne ua soleta pregunta li hec a Javert. Ne lo cercaue ne lorefusaue; e patie, sense hèr veir que se’n sabie, aquera guardada incomòdae lèu pesanta. Per quauques paraules isolades que se l’escapauen a Javerts’endonviaue qu’auie cercat secretaments, damb aguest curiosèr pròpi deraraça que se dèishe amiar autant deth destin coma dera volentat, totes estralhes e antecedents qu’er oncle Magdalena auie pogut deishar en d’autilòcs. Semblaue saber-se’n, e a viatges didie damb paraules embolhades,que quauqu’un auie cuelhut determinadi unifòrmes en bèth país sus bèrafamilha qu’auie despareishut. Un viatge l’arribèc que didie parlant dambeth madeish: “ Me pensi que l’è cuelhut”. Dempús se demorèc tres diescogitós, sense badar boca. Semblaue que s’auie trincat eth hiu qu’auiecreigut cuélher.

Ath delà d’aquerò, e açò ei un correctiu de besonh entath sens massaabsolut que podessen hèr veir quauques paraules, arren i pòt auer decomplètaments infalible en ua creatura umana; e ei pròpi der instintprecisaments eth poder èster confonut, descaminat, desorientat. Senseaquerò, que serie superior ara intelligéncia, e alavetz vierie qu’es bèstiesaurien mielhor lum qu’er òme.

Javert ère, plan que òc, desconcertat, de bèra manèra, per aspècte naturaue era tranquillitat de Magdalena.

Ça que la, un dia eth sòn estranh comportament semblèc impressionar aMagdalena, damb eth motiu de çò que vam a díder.


VI.- Er oncle Fauchelevent.Eth senhor Magdalena, en tot passar un maitin per un carreron non

empeirat de M… ara vòra de M… entenec un sarabat e, en veir a un grop acèrta distància, s’apressèc ada eth: un vielh cridat er oncle Faucheleventvenguie de quèir jos eth sòn car, qu’eth sòn shivau s’auie rendut.

Eth tau Fauchelevent qu’ère un des rars enemics qu’auie eth senhorMagdalena en aquera epòca. Quan Magdalena arribèc en país,Fauchelevent, ancian escrivan e campanhard lèu letrat, auie un comèrç quecomençaue a devarar. Fauchelevent vedec aqueth simple obrèr ques’enriquie, tant qu’eth, patron, s’arroïnaue; e plan per aquerò s’aumplicd’enveja e hec tostemp tot aquerò qu’ère ena sua man entà damnatjar aMagdalena. En auer-se arroïnat, e en non demorar-li senon un car e unshivau, e en trapar-se, ath delà, sense familha e sense hilhs, s’auie hètcarretèr entà poder víuer.

Eth shivau qu’auie trincades es dues pautes e non se podie quilhar. Erancian auie queigut entre es arròdes e tan malerosa auie estat era suaqueiguda que tot eth pes dera veitura, qu’anaue fòrça cargada, gravitaue suseth sòn pièch. Er oncle Fauchelevent deishaue anar planhosi ais. Quel’auien sajat de trèir, mès en bades. Un esfòrç desordenat, ua ajuda mauentenuda, ua secodida en faus, podien acabar damb eth. Non auie mèsremèdi que desliurar-lo en tot lheuar era veitura peth dejós. Javert, qu’auiearribat en moment der accident, auie manat a cercar a un cabestrant.

Eth senhor Magdalena arribèc e toti se heren enlà damb respècte.

- Secors!, cridèc eth vielh Fauchelevent. Non i aurà degun tan braveque volgue sauvar ad aguest vielh?

Eth senhor Magdalena se virèc entàs concurrents.

- Non i a un cabestrant?, didec.- Que l’an anat a cercar, didec un campanhard.- Guaire se tardaràn en her-lo-se a vier?- Qu’an anat en çò de mès apròp, en Flachot, a on i a un herrèr; mès,

ça que la, encara se tardaràn un bon quart d’ora.- Un quart d’ora!, sorrisclèc Magdalena.


Qu’auie ploigut era vesilha e eth solèr ère umid, e eth car s’en.honsaue ensolèr cada còp mès, e cachaue mès e mès eth pièch deth vielh carretèr.Qu’ère evident qu’abans de cinc menutes auirie es costelhes trincades.

- Qu’ei impossible demorar un quart d’ora, didec Magdalena ascampanhards que guardauen.

- Que non auem mès remèdi.- Mès alavetz serà ja tard. Qu’ei que non vedetz qu’eth car s’en.honse?- Bon Diu!- Guardatz, didec Magdalena, encara rèste dejós deth car pro espaci

entà que passe un òme e lo quilhe damb era esquia. Sonque miei menuta ese poirà trèir ad aguest praube òme. I a bèth un qu’age punhs e còr? Libalharè cinc loïsi d’aur.

Arrés badèc boca en grop.

- Dètz loïsi, didec Magdalena.

Es assistents baisheren es uelhs. Un d’eri gasulhèc:

- Que li calerie èster plan fòrt. I a eth perilh de quedar estronhat.- Tè!, didec Magdalena, vint loïsi!

Eth madeish silenci.

- Que non ei que les manque bona volentat, didec ua votz.

Eth senhor Magdalena se virèc e arreconeishec a Javert. Non l’auie vist enarribar.

Javert seguic:

- Qu’ei era fòrça. Serie de besonh un òme terrible entà hèr era hèta delheuar un car coma aguest damb era esquia.

E guardant fixaments ath senhor Magdalena, contunhèc, remercant caduades paraules que prononciaue:

- Senhor Magdalena, non è coneishut senon un òme capable de hèr çòque demanatz.

Magdalena s’espauric.

Javert higec damb un ton d’indiferéncia, mès sense deishar de uelh aMagdalena.

- Qu’ère un forçat.- A!, didec Magdalena.- Deth forçat de Tolon.


Magdalena s’esblancossic.

Mentretant eth car s’anaue en.honsant lentaments. Er oncle Faucheleventcridaue e idolaue:

- Que m’estofi! Se me trinquen es costelhes! Un cabrestant!Quinsevolh causa! Va!

Magdalena campèc ath sòn entorn.

- Non i a arrés, donc, que se volgue guanhar vint loïsi e sauvar era vidaad aguest praube ancian?

Cap des assistents se botgèc. Javert repliquèc:

- Que non è coneishut qu’un òme que podesse remplaçar athcabrestant; ère un forçat.

- A!, que m’estronhe, cridèc eth vielh.

Magdalena lheuec eth cap, trapèc es uelhs de falcon de Javert, tostemptachadi en eth, vedec as campanhards e arric tristaments. De seguit, sensebadar boca, se metec de jolhs, e abans qu’era multitud auesse pogut hèr uncrit, ja ère jos eth car.

Que i auec un moment espaventós d’expectacion e de silenci.

Se vedec a Magdalena, estirat en solèr jos aqueth pes terrible, sajar duscòps, en vaganaut, d’amassar es codes damb es jolhs. Li cridauen:

- Oncle Magdalena, gessetz d’aciu.

Eth madeish vielh Fauchelevent li didec:

- Senhor Magdalena, anatz-vo’n! Que non i a mès remèdi que morir, jaac vedetz, deishatz-me! Que seratz estronhat vos tanben!

Magdalena non responec.

Es concurrents trantalhauen. Es arròdes s’auien anat en.honsant e ère jalèu impossible que Magdalena gessesse deth dejós deth car.

De ressabuda, se vedec esmover-se era enòrma massa de gent, eth car selheuaue doçaments, es arròdes gessien lèu deth ralh. S’entenec ua votzestofada qu’exclamaue: “Lèu, ajudatz!” Qu’ère Magdalena que venguie dehèr eth darrèr esfòrç.

Toti se precipitèren. Era abnegacion d’un de solet autregèc fòrça e valor atoti. Eth car siguec quilhat per vint braci: eth vielh Fauchelevent s’auiesauvat.


Magdalena se lheuèc. Qu’ère esblancossit, encara que li baishauen espisharretes dera sudor. Eth sòn vestit ère estarnat e caperat de hanga. Totiplorauen; eth vielh li punaue es jolhs e lo cridae eth bon Diu. Magdalenaqu’auie en sòn ròstre sabi pas se quina expression de patiment erós ecelestiau, e tachaue era sua vista tranquilla sus Javert, que lo seguieguardant.


VII.- Fauchelevent se hè jardiner en París.Fauchelevent s’auie dislocat era vertelha ena queiguda. Er oncle

Magdalena lo hec a vier en ua infirmaria qu’auie bastit entàs sònstrabalhadors en edifici madeish dera fabrica, qu’ère assistida per dues fraiesdera caritat. A londeman, d’ora, er ancian se trapèc un bilhet de mil francssus era tauleta de net, damb aguesta linha escrita dera man der oncleMagdalena: “Vos crompi eth vòste car e eth vòste shivau”. Eth car s’auieespatracat e eth shivau s’auie mòrt. Fauchelevent se guaric; mès era cama liquedèc anquilosada. Eth senhor Magdalena, per recomanacion des fraies edeth capelhan, hec emboishar ar òme de jardinèr en un convent de mongesdeth barri de Sant Antoni en París.

Bèth temps dempús, eth senhor Magdalena siguec nomentat alcalde. Ethprumèr còp que Javert vedec ath senhor Magdalena revestit dera banda queli balhaue tota era autoritat sus era poblacion, experimentèc era sòrtad’estrementida que senterie un mastin que flairèsse un lop jos es vestitsdeth sòn patron. Dempús aqueth moment hugec d’eth tot çò que podec; equan es besonhs deth servici l’exigien tu per tu, e non podie mens quetrapar-se damb eth senhor alcalde, li parlaue damb un respècte prigond.

Era prosperittat creada per oncle Magdalena en M… ara vòra deth M…qu’auie, ath delà des signes visibles qu’auen indicat, un aute simptòma, queper non èster visible non ère mens significatiu; simptòma que non enganhejamès: Quan era poblacion patís, quan manque eth trabalh, quan eth comèrçei nul, eth contribuent se resistís ar impòst per penuria, dèishe passar estèrmes, e er Estat despen fòrça sòs en procediments coercitius ereintegraments. Quan eth trabalh ei abondiu, quan eth país ei erós e ric, erimpòst se pague comòdaments, e còste pòc ar Estat. Se pòt díder qu’eramisèria e era riquesa publiques an un termomètre infalible enes despenes depercepcion der impòst. En sèt ans es despenes de percepcion der impòstauien baishat es tres quartes parts en districte de M… ara vòra deth M… çòqu’ère encausa de qué se mentèsse soent aguest districte entre toti esdistrictes per M. de Villele, alavetz ministre de Finances.

Tau ère era situacion deth país quan entornèc en eth Fantina. Arrés se’nbrembaue d’era; mès, erosaments era pòrta dera fabrica deth senhorMagdalena ère coma un ròstre amic. Se presentèc e siguec admetuda enobrador des hemnes. Qu’ère un mestièr totafèt nau entà Fantina, e non


podie èster guaire expèrta en eth; plan per aquerò, treiguie pòca causa comaproducte deth sòn jornau; mès, a tot darrèr, aquerò qu’ère pro entada era,eth problèma que s’auie resolvut; se guanhaue era vida.


VIII. Era senhora Victurnien despen trenta cinc francs en perdera moralitat.

Quan Fantina vedec que viuie damb eth sòn trabalh, qu’auec un momentd’alegria. Guanhar-se era vida aunèstaments, quin favor deth cèu! Repilhècvertadèraments eth gust deth trabalh. Se crompèc un miralh, s’alegrèc deveir en eth era sua joenesa, es sòns beròis peus, es sòns polits dents;desbrembèc fòrça causes; non pensèc senon en Cosette e en avier possible,e siguec lèu erosa. Loguèc un quartet e lo moblèc a credit sus eth sòn futurtrabalh, rèsta des sòns costums de desòrdre.

En non poder díder qu’ère maridada, se tenguec plan, coma ac auemdeishat entreveir, de parlar dera sua petita hilha.

Ara prumeria, coma auem vist, pagaue exactaments as Thenardier; ecoma que no sabie sonque signar, entà escriuer-les se vedie obligada avaler-se d’un memorialista.

Escriuie soent, e aquerò se vedec. Se comencèc a díder en votz baisha, entalher des hemnes, que Fantina “escriuie cartes”, e qu’auie “cèrtesmanères”.

Arrés mielhor entà espiar es accions des auti qu’aqueri que non an arren aveir damb eres. Per qué aqueth cavalièr non vie senon en escurir? Per quéeth senhor N… non penge era clau en sòn respectiu pòrtaclaus dera portariaeth dijaus? Per qué va tostemp per carrèrs hòraviadi? Per qué era senhorabaishe deth coche de loguèr abans d’arribar en casa? Per qué envie aquèrrer un petit quasèrn de papèr de cartes quan a plia era paperèra?”, eca.eca. Que i a èssers qu’entà saber-se’n des secrets de taus enigmes, qu’a totdarrèr les son totafèt indiferents, despenen mès sòs, mès temps, e secuelhen mès trabalh, de çò que costarie executar dètz bones accions; e totaquerò ac hèn a gratis, per plaser, sense qu’eth sòn curiosèr recebe mèspaga qu’eth curiosèr. Que seguiràn ad aguest o ad aqueth pendent diessancèrs, haràn longues ores de garda enes cantoades, entre es arbes, de nets,damb hered e damb ploja, corromperàn vailets, embriagaràn a menaires e alacais, cromparàn ara puncèla, haràn era aquisicion d’un portièr, entà qué?

Entad arren. Per acarnament de veir, de saber vides de d’autú, per puraprusor interiora de mormolhar. E soent, coneishudi aguesti secrets,publicadi aguesti mistèris, desnishadi aguesti enigmes ara lum deth dia,còsten catastròfes, duëls, falhites, roïnes de familhes, vides amarades, damb


gran gòi d’aqueri qu’ac an “desnishat tot”, sense cap d’interès, e per purinstint. Qu’ei plan trist, de vertat.

Cèrtes persones son dolentes solet per besonh de parlar. Era sua paraula,convèrsa en salon, parlòta ena avantcramba, qu’ei coma aguesteshumeneges que consumissen lèu era lenha: qu’an besonh de fòrçacombustible, e eth combustible qu’ei eth pròche.

S’observèc, donc, a Fantina.

Mos cau híger que mès d’ua auie enveja des sòns peus ròis, des sònsblanqui dents.

S’en saberen qu’en obrador, entre es autes, se viraue soent entà secar-seua lèrma. Qu’èren es moments que pensaue ena sua hilha, e dilhèu tanbenen òme qu’auie estimat.

Qu’ei ua òbra dolorosa era de trincar es ombrius ligams deth passat.

Se descurbic tanben qu’escriuie aumens dus còps at mes tostemp dambera madeisha envolòpa, e qu’afranquie es cartes. S’artenhèc auer uaenvolòpa que didie: “Ath senhor Thenardier, ostejaire en Montfermeil”.Heren a parlar ena tauèrna ath memorialista vielh que non podie aumplireth sòn estomac de vin nere, sense desliurar eth sòn pièch de secrets. Enresumit, se sabec que Fantina auie un hilh “que deuie èster ua sòrta dehilha”. Que i auec ua comaire que hec eth viatge entà Montferneil, parlècdamb es Thenardier, e didec ara sua tornada: “Que m’a costat es mènstrenta cinc francs, mès que me’n sai de tot. È vist ara creatura”. Eracomaire que hec aquerò, qu’ère ua gorgona, cridada senhora Victurnien,garda e portèra dera vertut de toti. Era senhora Victurnien, hemna decinquanta sies ans, qu’auie recurbida era masca dera sua lejor damb eramasca dera sua vielhesa, votz de crabòt e esperit irregular. Semblablavielha, qu’auie estat joena, causa admirabla. Ena sua joenesa, en plen 93, semaridèc damb un fraire hujut deth convent damb casqueta ròia, e quepassèc des bernardins entàs jacobins. Ère flaca, seca, aspra, punchenta,espinosa, leù verinosa; tostemp brembant-se deth sòn fraire, que d’eth èreveuda, e que l’auie adondat e plegat fòrça. Qu’ère ua ortiga qu’en eras’avertie eth rasonament deth fraire. Quan era Restauracion, se hec devòta,mès, tant enèrgicaments, qu’es capelhanòts li perdonèren era sua nòçadamb eth fraire. Auie un petit patrimòni qu’auie legat, a tòc de campana,entà ua comunautat religiosa, e ère plan ben considerada en avescat


d’Arras. Aguesta tau senhora Victurnien siguec, donc, era que passèc entàMontfermeil, e tornèc dident: “È vist ara mainada”.

Tanti passi que les calec temps; Fantina amiaue ja un an ena fabrica quanun maitin era contramèstra der obrador l’autregèc, de part deth senhoralcalde, cinquanta francs, en tot dider-li que ja non formaue partida dethtalhèr, e qu’eth senhor alcalde la convidaue a gésser dehòra deth país.

Aquerò se passèc precisaments en madeish dia qu’es Thenardier, dempúsd’auer demanat dotze francs en lòc de sies, venguien d’exigir-ne quinze ensòrta de dotze.

Fantina demorèc espaurida. Non podie gésser deth pòble, deuie eth loguèrdera casa e des mòbles. Cinquanta francs que non èren pro entà resòlveraguesti deutes. Gasulhèc quauques paraules de suplica, mès eracontramèstra li hec a veir qu’auie de gésser de seguit der obrador. Ath delàd’aquerò, Fantina non ère qu’ua trabalhadora mejana. Oprimida peravergonha, mès que pera desesperacion, deishèc er obrador e entrèc ena suacasa. Era sua fauta qu’ère, donc, coneishuda de toti. Que non se sentiedamb fòrces entà díder ua soleta paraula. L’aconselhèren qu’anesse a tier-liua visita ar alcalde; mès que non gausèc. Er alcalde li balhaue cinquantafrancs pr’amor qu’ère brave e la hège enlà, perque ère just. Se sometec,donc, ath sòn decret.


IX.- Capitada dera senhora Victurnien.

Era veuda deth fraire servic, donc, entà quauquarren.

Per çò deth senhor Magdalena, que non se’n sabec d’aquerò. Qu’aguestesson es combinacions que n’ei plia era vida. Eth senhor Magdalena nonacostumaue a entrar lèu jamès en talhèr des hemnes.

Auie metut ath cap de tot d’aguest obrador a ua celibatària vielha quel’auie dit eth capelhan, e qu’auie tota era sua confiança en aqueracontramèstra, persona respectabla totafèt, fèrma, equitabla, intègra, pliadera caritat que s’està en autrejar; mès que non auie en madeish grad eracaritat que s’està en compréner e e perdonar. Eth senhor Magdalena fidaueen era. Es milhors òmes se ven obligadi, normauments, a delegar era suaautoritat; en usatge d’era, e damb era conviccion de qué obraue ben, eracontramèstra amiec a tèrme eth procès, jutgèc, condamnèc e executèc aFantina.

Per çò des cinquanta francs, les ac balhèc d’ua quantitat qu’eth senhorMagdalena li fidaue entà aumòines e ajudes as trabalhadores, e qued’aquerò non ne balhaue compde.

Fantina s’aufric coma sirventa ena localitat e anèc de casa en casa. Arrésl’admetec. Non auie pogut deishar eth pòble. Eth vendeire, que li deuie esmòbles, quini mòbles!, li didec: “se vo n’anatz vos harè cuélher perpanaira”. Eth propietari que li deuie eth loguèr li didec: “Qu’ètz joena eberòia, podetz pagar”. Dividic es cinquanta francs entre eth vendeire e ethpropietari; l’entornèc ad aqueth es tres quataus parts des mòbles, nondemorant-se senon damb çò de besonh, e se trapèc sense trabalh, senseprofession, sense auer mès qu’eth sòn lhet, e deuent encara cent francsapuprètz.

Se botèc a cóser camises entàs soldats dera garnison, que damb aqueròguanhaue dotze sòus ath dia: era sua hilha n’i costaue dètz. Alavetz siguecquan comencèc a pagar mau as Thenardier.

Ça que la, ua anciana que l’alugaue era lum quan entornaue de nets, limostrèc er art de viuer ena misèria. Darrèr deth víuer damb pòca causa, vieeth víuer damb er arren: son dues crambes; era prumèra escura, era dusautenebrosa.

Fantina aprenec com se viu totafèt sense huec en iuèrn, com se renónciear audèth que minjaue un meravedi d’alpiste cada dia, com se hè dera


casaca ahlaçada, e dera ahlaçada casaca, com s’estauvie era candèlaprenent eth repais ara lum dera hièstra deth dauant.

Arrés coneish eth partit que certans èssers fèbles, qu’an envielhit enamisèria e ena aunestetat, saben trèir d’un sò. Qu’arribe aquerò a èsterenquia e tot un talent. Fantina aqueric aguest sublim talent, e repilhèc unshinhau de valor. En aquera epòca li didie ara sua vesia: ”Bè!, que pensi joque, en non dormir que cinc ores e trabalhar tot çò d’aute ena cosedura,tostemp vierè a guanhar lèu entà pan. Ath delà, quan s’està trist que seminge mens. Atau, donc, damb es patiments, es inquietuds, un shinhau depan d’un costat, e es penes der aute, entre tot que m’alimentarè.”

Ena sua misèria, auer auut ara sua hilha qu’aurie estat ua estranhafelicitat. Pensèc en hèr-la-se a vier, mès, entà qué? Entà hèr-la participarena sua nudesa? Ath delà, les deuie as Thenardier; com pagar? E eth viatge,com pagar-lo?

Era vielha que l’auie balhat çò que poiríem díder leçons dera vidaindigenta, qu’ère ua brava hemna cridada Margarida, devòta damb bonadevocion, prauba e caritatiua damb es praubi, e enquia damb es rics; sabieescríuer pro entà signar Marjarrita, e credie en Diu, çò que constitusís erasciéncia.

Que i a fòrça d’aguestes vertuts, aué umiliades, que bèth dia seràn naut detot. Aguesta vida qu’a un londeman.

Enes prumèri tempsi se trapèc Fantina tant avergonhada, que non auiegausat a gésser.

Quan anaue peth carrèr comprenie qu’era gent viraue eth cap en passar ela senhalaue damb eth dit; toti la guardauen e arrés la saludaue; ethmensprètz, agre e hered des caminaires, se li calaue enes entralhes e enaamna coma un vent gelat.

Enes petites poblacions un malastre que se trape expausat ath sarcasme eath curiosèr de toti. En París, aumens, arrés te coneish, e aguesta escurinaqu’ei coma un vestit. Ò! Com desiraue entornar entà París! Mès qu’èreimpossible!

Qu’ère de besonh acostumar-se ath mensprètz, coma s’auie acostumat araindigéncia. De man en man anèc cuelhent ua resolucion. Dempús de dus otres mesi, secodic era vergonha e comencèc a gésser coma s’arren s’auessepassat.”Que m’ei parièr”, didec.


Anèc e tornèc, damb era tèsta nauta damb amara arridalha, e comprenecque s’anaue tornant descarada.

Era senhora Victurnien quan la vedie pàssar per dejós dera sua hièstra,notaue era misèria “d’aquera creatura” botada, gràcies ada era, “en sòn lòc”e se felicitaue. Es dolents qu’an ua felicitat nera. Er excès de trabalhfatigaue a Fantina, e l’aumentèc era petita tos seca que patie. Un dia li didieara sua vesia Margarida: “Tocatz, veiratz se guaire caudes è es mans”.

Ça que la, quan pes maitins se pientaue damb un vielh piente trincat, essòns beròis peus, que ludien coma era seda hloisha, qu’auie es suesmenutes d’erosa cocarèla.


X.- Seguida dera capitada.

A Fantina li dèren eth viatge tà finaus d’iuèrn; passèc er ostiu e tornèc eriuèrn. Dies cuerts, mens trabalh. En iuèrn non hè calor, non i a lum, non i ameddia, era tarde s’amasse damb eth maitin; tot qu’ei broma baisha,crepuscul; era hièstra ei entelada, non se ve clar. Eth cèu qu’ei unbadavèspre; tot eth dia qu’ei ua tuta; eth solei a era mina d’un praube. Eriuèrn convertís en pèira era aigua deh cèu e et còr der òme. Es sònscreditors l’assetjauen.

Fantina guanhaue plan pòc, es sòns deutes auien aumentat. Es Thenardier,mau pagadi, l’escriuien en cada moment cartes qu’eth sòn contengutl’aclapaue, e l’arroïnaue. Un dia l’escriueren qu’era sua petita Cosette èrecomplètaments nuda, damb eth hered que hège, que li calie un abric de lan,e qu’ère de besonh que sa mair manèsse dètz francs entada era. Recebec eracarta e l’estronhèc enes sues mans tot eth dia. Pera net entrèc en çò d’unperruquèr que demoraue en un cornèr deth carrèr, e se treiguec eth piente.Es sòns admirables peus ròis li queigueren enquias anques.

- Polit peu!, sorrisclèc eth perruquèr.- Guaire me balharatz per eth?, didec era.- Dètz francs.- Copatz-lo.

Crompèc un vestit de lan e l’envièc as Thenardier, que se meteren furiosi.Qu’ère sòs çò qu’eri volien. Li balhèren eth vestit a Eponina, e era praubalauseta seguic arraulida.

Fantina pensèc: “era mia mainada ja non a hered. Que l’è vestida damb esmèns peus”. Tenguie ues petites casquetes redones, qu’amagauen era suatèsta tosquirada, e que damb eres encara estaue pòlida.

Començaue a surgentar alavetz un trabalh tenebrós en còr de Fantina.

Quan vedec que ja non podie pientar-se, comencèc a auer en òdi a tot çòque l’entornejaue. Qu’auie participat pendent fòrça temps dera veneracionde toti entar oncle Magdalena; e totun aquerò, a truca de repetir-se qu’ethauie estat qui la hec enlà e era encausa deth sòn malastre, venguec a odiar-lo mès qu’ad arrés. Quan passaue per dauant dera fabrica, as ores qu’estrabalhadores èren ena pòrta, simulaue arrir e cantar.

Ua anciana trabalhadora qu’un viatge la vedec arrir e cantar d’aqueramanèra, didec: “vaquí ua joena qu’acabarà mau”.


Fantina cuelhec un aimant, eth prumèr que se presentèc, un òme que nonestimaue, per despieit, damb era ràbia en còr. Qu’ère un miserable, unguiterós indigent, que la mautractaue, e que la deishèc tau qu’era l’auiecuelhut, damb desengust.

Fantina adoraue ara sua hilha.

A mida qu’anaue devarant, coma mès ombriu se hège tot ath sòn entorn,mès miralhaue ath hons dera sua amna aqueth doç angelet. Fantina didie:“Quan siga rica qu’aurè ara mia Cosette damb jo”, e arrie. Era tos non ladeishaue, e sentie sudors ena esquia.

Bèth dia recebec ua carta des Thenardier redigida en aguesti tèrmes:

Cosette ei malauta d’ua malautia que i a en pòble. Qu’a çò que diden uafèbra miliara. Li cau medicaments cars, çò que mos arroïne, e ja nonpodem pagar mès. Se non mos manatz quaranta francs en ueit dies, eramainada s’aurà mòrt.

S’estarnèc a arridalhades, e li didec ara sua anciana vesia:

- Guarda, tè! Quaranta francs! Ei a díder, dus napoleons d’aur! D’a onvòlen que les trèiga? Be ne son de pècs aguesti campanhards!

Ça que la, se filèc de cap ara escala, près d’un hiestron, e liegec de nauèthera carta. De seguit baishèc era escala, e gessec corrent e sautant, tostemparrint.

Un que la trapèc li didec:

- Qué vos cau entà estar-vos tant alègra?

Fantina responec:

- Ua grana pegaria que vien d’escriuer-me uns campanhards; medemanen quaranta francs. Campanhards, a tot darrèr!

En passar pera plaça vedec a fòrça gent qu’enrodaue un coche, d’ua formacapriciosa, que sus eth peroraue un òme vestit de vermelh. Qu’ère unmostraire de mariòtes, dentista en exercici, qu’aufrie ath public dentadurescompletes, òpi, povassi e elixirs.

Fantina s’amassèc ath grop, e se metec a arrir coma es auti, damb aqueraarenga qu’amiaue argòt entara racalha e entara gent fina. Etharrincacaissaus vedec ad aquera beròia joena arrint, e sorrisclèc de pic:

- Qu’auetz uns beròis dents, joena alègra! Se me voletz véner es pales,vos balharè per cadua un napoleon d’aur.


- E quines son es pales?, preguntèc Fantina.- Pales, repliquèc eth professor dentista, que son es dents deth dauant,

es dus de naut.- Quin orror!, exclamèc Fantina.- Dus napoleons d’aur!, gasulhèc ua vielha qu’ère seiguda aquiu. Vai,

quina hemna erosa!

Fantina se botèc a córrer e se tapèc es aurelhes entà non enténer era votzendiablada d’aqueth òme que cridaue:

- Reflexionatz, estimada! Dus napoleons que son quauquarren. S’ethcòr vos ac conselhe, vietz a tier-me ua visita aguesta tarde ena aubèrja deraCubèrta d’Argent, a on me traparatz.

Fantina tornèc ena sua casa; venguie emmaliciada, e condèc eth cas arasua brava vesia Margarida.

- Comprenetz, aquerò? non ei vertat qu’ei un òme abominable? Comse dèishe anar peth pòble a gent atau? Arrincar-me es dus dents dethdauant! Aquerò que serie orrible! Es peus tornen a créisher, mès es dents!A, monstre! Abans me lançaria d’un cincau pis en carrèr. M’a dit que serieaguesta tarde ena Cubèrta d’Argent.

- E guaire balhaue?, preguntèc Margarida.- Dus napoleons d’aur.- Que son quaranta francs.- Òc, didec Fantina, quaranta francs.

Se demorèc cogitosa, e se calec enes sues causes. Ath cap d’un quartd’ora deishec era cosedura, e tornèc a liéger era carta des Thenardier enaescala.

En tornar a entrar, li didec a Margarida, que trabalhaue ath sòn costat:

- Qué ei ua fèbre miliara? Vo’n sabetz?- Òc, responec era vielha. Qu’ei ua malautia.- E s’a besonh de fòrça medecines?- Ò!, medecines terribles.- E en qué consistís?- Qu’ei ua erupcion coma d’autes.- E ataque solet as mainatges?- Mès que mès as mainatges.- E se’n morís fòrça?


- Fòrça, didec Margarida.

Fantina gessec, e anèc un còp mès a liéger era carta ena escala.

Pera tarde baishèc e se la vedec que se filaue de cap ath carrèr de París aon son es aubèrges.

A londeman, coma que Margarida entrèsse en quarto de Fantina abantesde hèr-se dia, donques que tostemp trabalhauen amassa, e d’aguesta sòrtanon alugauen qu’ua candèla entàs dues, trapèc a Fantina esblancossida,gelada. Non s’auie calat en lhet. Era casqueta l’auie queigut sus es jolhs.Era lum auie usclat tota era net, e ère lèu agotada.

Margarida s’arturèc en lumedan dera pòrta, petrificada per tant enòrmedesòrdre, e exclamèc:

- Senhor! qu’era candèla s’a consumit tota! Qué se passe?

Dempús guardèc a Fantina que viraue entada era era sua tèsta sense peus.

Dès era vesilha Fantina auie envielhit dètz ans.

- Jesús!, didec Margarida. Qué vos cau, Fantina?- Arren, responec Fantina. Ath contrari. Era mia mainada non se

morirà d’aguesta espaventosa malautia per manca de medicaments. Que sòcontenta.

En parlar atau, senhalaue ara vielha dus napoleons d’aur que ludien susera taula.

- Jesús, mon Diu!, didec Margarida. Aquerò qu’ei ua riquesa. D’a onauetz trèt aguesti loïsi d’aur?

- Les è guanhat, didec Fantina.

Ath còp arric. Era candèla alugaue eth sòn ròstre. Qu’ère un arridoletsagnós. Ua saliua roienca gessie pès extrèms des pòts, e ena boca auie unhorat nere.

Es dus dents l’auien estat arrincadi.Manèc, donc, es quaranta francs entà Montfermeil.

Ça que la, aquerò qu’auie estat ua estratagèma des Thenardier entà trèirsòs. Cosette non ère malauta.

Fantina lancèc eth sòn miralh pera hièstra. Hège ja temps qu’auie deishatera sua cela deth dusau pis per un cornèr, barrat damb un picapòrt, jos ethlosat, ua d’aguestes lucanes qu’eth losat forme angle en solèr, e que cadainstant estramunque eth cap damb eth. Eth praube que non pòt penetrar ath


hons deth sòn quarto, madeish qu’ath hons deth sòn destin, se non eiacorbaishat mès e mès. Fantina non auie ja lhet, e li restaue un pelhòt, quecridaue vana, un matalàs en solèr e ua cagira desmargada. Un rosèr qu’auie,se l’auie secat, desbrembat en un cornèr, e en aute se vedie ua gèrra que liservie entà botar aigua, que se gelaue en iuèrn e que quedauen mercadi esdiferents nivèus de liquid per cercles de gèu. Fantina auie perdut eth pudor,dempús perdec era elegància, e a tot darrèr, enquia e tot er agençament:gessie damb era jarga lorda; e, ja per manca de temps, ja per indiferéncia,no recosie era sua ròba. A mida que se trincauen es talons, anaue calant esmiches enes sabates, çò que se vedie per certans plecs perpendiculars.Pedaçaue en sòn corsatge vielh e rosigat damb tròci de coton ques’estarnaue ath mendre movement. Es persones a qui les deuie li formauen“escandals” non la deishauen en patz. Se les trapaue en carrèr e les tornauea trapar enes escales. Se passaue es nets plorant e pensant qu’auie es uelhsplan ludents e sentie un dolor seguit ena esquia ath cant dera omoplataquèrra. Tossie fòrça; Odiaue prigondaments ar oncle Magdalena, e non seplanhie. Se passaue, en tot cóser, dètz-e-sèt ores ath dia; mès un contratistade trabalh des presons, que hège trabalhar a mès baish prètz as presoères,hec de ressabuda abaishar es prètzi, e damb aquerò se redusic eth jornaudes trabalhadores liures a nau sòus. Dètz-e-sèt ores de trabalh diadèr e nausòus! Es sòns creditors èren mès implacables que jamès. Eth vendeire,qu’auie recuperat lèu toti es mòbles, li didie: “Quan me pagaràs, coquina?”Qué mès se podie voler d’era, mon Diu! Se trapaue assetjada e s’anauedesvolopant en era quauquarren de fèra. Alavetz tanben Thenardierl’escriuec en tot dider-li que l’auie demorat fòrça temps damb massabontat; qu’auie besonh de cent francs de pic; que se non les ac manaue,meterie en carrèr ara petita Cosette, encara que convalescenta dera suamalautia, damb hered, pes camins, tà que siguesse d’era çò que siguesse, eque crevèsse se tau ère eth sòn desir. “Cent francs, pensèc Fantina. Mès aon i a un emplec tà guanhar cent sòus diadèrs?”

- Vai, didec, venem era rèsta.

Era malerosa se hec hemna dera vida.


XI.- Christus nos liberavit.

Se qué ei aguesta istòria de Fantina? Qu’ei era societat crompant uaesclaua.

A qui? Ara misèria.

Ara hame, ath hered, ar abandon, ar isolament, ara nudetat. Be n’ei dedolorós aguest mercat! Ua amna per un tròç de pan: era misèria aufrís, erasocietat accèpte.

Era santa lei de Jesucrist govèrne era nòsta civilizacion, mès que non lapenetre encara. Se ditz qu’era esclavitud a despareishut dera civilizacioneuropèa e ei un error. Qu’encara existís; solet que non pese ja senon sus erahemna, e se cride prostitucion.

Pese sus era hemna, ei a díder, sus era gràcia, sus era feblesa, sus eraberesa, sus era maternitat. Que non ei aguesta ua des mendre ignominiesder òme.

En punt qu’auem arribat d’aguest dolorós drama, arren li rèste a Fantinade çò qu’ère en d’auti tempsi. Que s’aconvertit en marme, en vier a èsterhanga. Qui la tòque, sent hered. Passe, vos tie e non sap se qui ètz: ei erafigura desaunorada e sevèra, era vida e er orde sociau que l’an dit era suadarrèra paraula. Que l’a arribat tot çò que li podie arribar. Tot qu’ac asentut, tot ac a patit, tot ac a experimentat, tot ac tengut, tot ac a perdut, totac a plorat. Qu’ei resignada, damb aguesta resignacion, que se retire araindiferécia, tau qu’era mòrt se retire ath saunei. Arren evite, arren cranh.Que quèigue sus era tota era broma, e que passe per era tot er ocean, qu’eiparièr. Ei una esponga chaupada.

Atau s’ac pense era, aumens. Mès ei un error pensar qu’era sòrt s’acabe eque se tòque eth hons de cap situacion, quina que sigue.

A!, Qué son aguesti destins atau lançadi e possadi confusaments? Entà onvan? Per qué son atau? Eth que se’n sap de tot aquerò, que ve ena escurina.

Ei solet: se cride Diu.


XII.- Es òcis deth senhor Bamatabois.

Que i a en totes es poblacions petites, e particularaments en M… ara vòradeth M…ua classa de joeni que consumissen cinc centes liures de rendaena província, damb era madeisha mina qu’es sòns egals avalen en Parísdus cent mil francs cada an. Qu’apertien aguesti èssers ara grana espècianeutra; impotents, parasits, nuls, qu’an un shinhau de terren, un shinau depegaria e un shinhau de bualh, que serien rudes en un salon, e se crencavalièrs en ua tauèrna; que diden: es mèns prats, es mèns bòsqui, es mènscolons; que fiulen as actritzes deth teatre entà hèr veir que son persones degust; que pelegen damb es oficiaus dera garnison entà demostrar que songent que s’ac vau; que cacen, humen, dancen, beuen, flairen a tabac, hènath bilhard, guarden as viatjaires que baishen dera diligéncia, demoren encafè, mingen en ostau, an un gosset que rosigue es uassi dejós dera taula, eua aimanta que mèstre es plats ath dessús; qu’estauvien ua sodada,exagèren es mòdes; admiren era tragédia, mensprèden as hemnes, gasten esbòtes vielhes, còpien a Londres a trauèrs de París, e a París a trauèrs dePont-a-Musson, envielhissen enlordidi, non trabalhen, non servissen entadarren e tanpòc damnatgen guaire.

Se Felix Tholomyés auesse estat ena sua província e non auesse vistjamès París, qu’aurie estat un d’aguesti òmes.

D’eri, se siguessen mès rics, se diderie: “son elegants”; se siguessen mèspraubi: “son fenantièrs”. Tau que son, se les cride simplaments“desocupadi”. Entre aguesti desocupadi, que n’a de hastigosi e hastigadi, defilosofastres e coquins.

En aqueri tempsi, un elegant se compausaue d’un gran cothèr, ua granacorbata, un relòtge damb pendolhs, tres justets suberpausadi de colorsdesparièrs, eth blu e eth ròi interiors, un frac de color d’oliva, ua cinturacuerta e de coa de merluça, damb dues hilades de botons d’argent, sarradies uns damb es auti e pujant enquiara espatla, e un pantalon de colord’oliva mès clar, ornat enes sues dues costures damb un nombre de bandesindeterminat, mès tostemp impar, qu’oscillaue d’ua a onze, limit que non sepodie depassar jamès. Que podem ahíger ad aquerò uns bòtes damb petitihèrs en talon, un chapèu de nauta copa e ales estretes, peus quilhadiformant flòta, un enòrme baston, ua convèrsa ressautada per jòcs de


paraules de Potier e, sustot, esperons e mostachas. En aquera epòca esmostachas volien díder persona non militara e es esperons caminaire.

Er elegant de província amiaue es esperons mès longui e es mostachasmès prononciades qu’eth de París.

Qu’ère era epòca dera luta entre es republiques dera America meridionaue eth rei d’Espanha, de Bolivar contra Morillo. Es chapèus d’ales cuertesqu’èren reialistes e se cridauen capfoguèrs; es liberaus amiauen chapèusd’ala ampla, que se cridauen bolivars.

Ueit o dètz mesi dempús de çò qu’auem racondat enes planesprecedentes, enes prumèri dies de 1823, ua tarde qu’auie nheuat, und’aguesti elegants, un d’aguesti desocupadi “d’idies braves”, donquesqu’amiaue un capfoguèr, e venguie, ath delà, ben enfaishat en ua d’aqueresgranes capes que complementauen, en temps hered, eth vestit de mòda, sedivertie en fustigar a ua hemna que passaue, en vestit de balh, totadespeitrinada e damb flors ena tèsta, per dauant dera pòrta deth cafè desoficiaus. Aqueth elegant humaue, donques qu’aguesta ère decididamentsera mòda.

Cada còp qu’era hemna passaue peth sòn dauant, li lançaue, damb uabohada de hum deth sòn cigar, un apostròf, qu’eth credie graciós e agudent,coma: “be n’ès de lèja! Quan t’amagues? Que non as dents, eca, eca,”. Erahemna, trist espèctre vestit, qu’anaue e venguie sus era nhèu, non liresponie, ne tansevolhe lo guardaue, e non per aquerò recorrie damb mensregularitat eth sòn camin, que la plaçaue cada cinc menutes jos ethsarcasme, coma eth soldat que va e ven en ua carrèra de baguetes. Eth pòcefècte que costaue, ahisquèc, plan que òc, ar ociós, que profitant unmoment qu’era hemna se viraue, venguec ath sòn darrèr a pas de lop, eestofant er arrir, s’ajoquèc, cuelhec un sarpat de nhèu e l’ac botècbruscaments ena esquia entre es sòns dus muscles nudi. Era joena hec unidòl, se virèc, sautèc coma ua fèra e se lancèc sus er òme en tot clauar-li esungles en ròstre damb es mès espaventoses paraules que se pòden enténeren un còs de garda. Aqueri escarnis, vomegadi per ua votz rangolhosa peraiguardent, gessien hastigosaments dera boca d’ua hemna, que limancauen, plan, es dus dents deth dauant. Qu’ère Fantina.

Dauant deth tapatge que se formèc, es oficiaus gesseren deth cafè, escaminaires s’acorropèren tanben, e se formèc un gran cercle alègre,


ahiscant e aplaudint ar entorn d’aqueth tarrabastalh, format per dus èssersque dificilaments podie distinguir-se un òme e ua hemna, er òme en totdefener-se, damb eth chapèu en solèr, era hemna pataquejant damb pès emans, desgahonada, bramant, sense dents e sense peus, esblancossida decolèra, orribla.

Còp sec, un òme de nauta estatura gessec entre era multitud, agarrèc arahemna peth vestit de satin verd caperat de hanga e li didec: “Seguis-me!”.

Era hemna quilhèc eth cap, e era sua votz furiosa se padeguèc en unvirament de uelhs. Es sòns uelhs se meteren veirencs; d’esblancossidavenguec a palla, e tremolaue damb entrementides de terror. Qu’auieconeishut a Javert.

Er elegant profitèc era escadença entà escapar-se.


XIII.- Solucion de quauques quèstions de policia municipau.

Javert hec enlà as concurrents, des.heiguec eth cercle e se metec acaminar a longues calhamardades entara oficina de policia, qu’ère enextrèm dera plaça, arrossegant ath sòn darrèr ara miserabla. Era se deishècamiar maquinauments. Ne eth ne era badauen boca. Eth revolumd’espectadors, en paroxisme dera alegria, les seguie damb es sues facècies.Era suprèma misèria qu’ei tostemp escadença d’obscenitats.

En arribar ena oficina de policia, qu’ère ua sala baisha, escauhada per unhorneth de cauhatge e vigilada per un garda, damb ua pòrta de veiregrasilhada que daue tath carrèr, Javert dauric era pòrta, entrèc dambFantina, e barrèc ath sòn darrèr, damb gran trebolament des curiosi, que sequilheren sus era punta des pès, e alonguèren eth còth pera reisha escuradeth còs de garda, sajant de veir. Eth curiosèr qu’ei ua gojardaria. Veirqu’ei avalar.

En entrar, Fantina venguec a sèir-se en un cornèr, quieta e muda, arraulidacoma un gosset qu’a pòur.

Eth sergent dera garda botèc ua lum sus ua taula. Javert se seiguec,treiguec dera pòcha ua huelha de papèr sagerat e se metec a escríuer.

Aguesta sòrta de hemnes que son totafèt abandonades, pes nòstes leis, aradiscrecion dera policia, que d’eres ne hè çò que vò; les castigue coma lessemble, e confisque, a gust sòn, aguestes dues tristes causes que se cridenera sua industria e era sua libertat. Javert qu’estaue impassible: en sònròstre grèu non se miralhaue cap emocion. E, ça que la, se trapaue prigondae grèuments encaborniat. Qu’ère aqueth un d’aguesti moments qu’exercie,sense depéner d’arrés, mès damb toti es escrupuls d’ua consciéncia sevèra,eth sòn temible poder discrecionau. En aqueth moment comprenie qu’ethsòn sèti d’agent de policia ère un tribunau. Jutjaue, e, ath delà,condamnaue. Cridaue ena sua ajuda a totes es idies que i auie en sònesperit, pr’amor d’amiar ben era gran causa que hège. Coma mèsexaminaue eth hèt d’aquera joena, se sentie mès indignat. Qu’ère evidentque venguie de veir que se cometie un crim: venguie de veir en carrèr arasocietat, representada per un propietari elector, insultada e escometuda perua creatura excludida de quinsevolh dret. Ua prostituta qu’auie atemptatcontra un ciutadan. Ac auie vist eth, eth, Javert. Escriuie, donc, en silenci.


Quan acabèc, signèc, dobleguèc eth papèr e li didec ath sergent de gardaen tot autrejar-l’ac:

- Cuelhetz a tres òmes e amiatz ad aguesta joena entath croton.Dempús, en tot virar-se de cap a Fantina, higec: que n’auetz entà sies mesi.

Era malerosa s’estrementic.

- Sies mesi, sies mesi de preson!, sorrisclèc. Sies mesi de guanhar sètsòus per dia! Qué l’arribarà a Cosette, era mia hilha, era mia hilha? Lesdeui mès de cent francs as Thenardier, senhor inspector, non vo’n sabetz?

Fantina s’arrosseguèc pes rajòles banhades pes bòtes plies de hanga detoti aqueri òmes, sense lheuar-se, amassant es mans e hènt grani passi dambes jolhs.

- Senhor Javert, didec, vos demani perdon. Vos asseguri que jo nonn’è auut eth tòrt. S’auéssetz vist eth principi de çò que se passèc. Vos juriper Diu que non n’è auut eth tòrt. Aqueth cavalìer, que non coneishia, melancèc nhèu ena esquia. I a dret a que mos meten nhèu ena esquia quancaminam tranquillaments peth carrèr sense hèr cap de mau a degun? Planper aquerò m’enforismè. Sò un shinhau malauta, guardatz; ath delà, hègefòrça estona que m’escarnie: “ès lèja, non as dents!” Ja me’n sai que non èdents. Jo que non hèja arren; didia ath mèn laguens: “ei un cavalièr que sedivertís” Que siguí prudenta damb eth; non li didí arren. Alavetz me metecera nhèu. Senhor Javert, senhor inspector mèn, non i a arrés qu’ac age vistentà dider-vos qu’ei vertat çò que digui?. Qu’aurè het mau d’emmaliciar-me; mès, ja vedetz, en prumèr moment arrés ei patron d’un madeish; que ia enventides. Ei crudèu sénter sus un madeish ua causa tan hereda quan unmens s’ac demore. Qu’è cometut ua fauta en lançar eth chapèu d’aquethsenhor. Mès, se per qué se n’a anat? Jo li demanaria perdon. Ò, mon Diu!,que non me costarie bric demanar-li perdon. Desencusatz-me aguest còp,senhor Javert. Guardatz, non sabetz aquerò, enes presons non se guanhenque sèt sòus, que non ei eth tòrt deth govèrn; mès eth cas ei que guanhensèt sòus; e guardatz que jo me cau pagar cents francs, e se non me manaràara mia hilha. Mon Diu, jo que non la posqui auer damb jo! Ei tanvergonhós çò que hèsqui! Ò, era mia Cosette! Ò, eth mèn àngel dera santaVèrge! Qué serie d’era?. Guardatz, es Thenardier, es ostejaires, escampanhadrs que non comprenen es mies rasons. Qu’an besonh de sòs.Non me botetz ena preson. Guardatz, qu’è ua mainada, que botarien en


camin, ara sua sòrt, en miei der iuèrn. Que mos cau auer pietat d’aguestescreatures, eth mèn brave senhor Javert. Se siguesse grana, que ja seguanharie era vida; mès que non pòt aqueth àngel. Jo que non sò ua malahemna, ath hons. Que non ei eth vici ne era guitèra es qu’an hèt de jo çòque vedetz. Se beui aiguardent ei pera mia misèria. Non me shaute, mès mepadègue. Quan jo èra mès erosa, se m’auessen examinat es mèns armariss’aurie vist pro ben que non èra ua hemna coquèla que se platz dethdesòrdre. Jo qu’auia ròba blanca, fòrça ròba blanca. Ajatz pietat de jo,senhor Javert.

Fantina parlaue atau, ajulhada, agitada pes somics, cèga pes lèrmes, nudaera gòrja, retortilhant-se es mans, estossegant damb ua tos seca e braca,gasulhant en votz baisha damb era votz dera agonia. Eth gran dolor qu’eiun arrai divin e terrible que transfigure as miserables. En aqueth momentFantina auie tornat a èster beròia. En bèri moments s’arturaue e punauetrendaments eth leviton deth policia. Qu’aurie atrendit a un còr de pèira;mès non atrendic un còr de pau.

- Anem, didec Javert, que ja t’è entenut. As acabat ja? Ara anem. Quen’as entà sies mesi! Ne eth Pair Etèrn en persona poirie hèr arren en aquerò.

Quan Fantina entenec es solèmnes paraules “ne eth Pair Etèrn en personapoirie hèr arren” comprenec qu’era senténcia s’auie dictat. Demorècaclapada complètaments, e queiguec gasulhant:

- Perdon!

Javert virèc era esquia.Es soldats la cuelheren des braci.

Quauques menutes abans auie entrat ena sala un òme sense qu’arrés sen’encuedèsse. Auie barrat era pòrta e s’auie apressat entà escotar essupliques desesperades de Fantina.

En moment qu’es soldats botauen era man sus era malerosa, que non volielheuar-se, hec un pas, gessec dera escurina, e didec:

- Un moment, se vos platz.

Javert lheuèc era vista, e arreconeishec ath senhor Magdalena. Se treigueceth chapèu e saludant damb ua cèrta maganha e anug, didec:

- Perdonatz, senhor alcalde...


Aguestes paraules, “senhor alcalde”, costèren en Fantina un efècteestranh. Se lheuèc ara prèssa coma un espèctre que ges dera tèrra, refusècas soldats que la tenguien des braci, se dirigic entath senhor Magdalena,abans que la podessen arturar, e guardant-lo fixaments damb minahòraviada, exclamèc:

- A! Qu’ès tu eth senhor alcalde!

Dempús s’estarnèc d’arrir e l’escopic en ròstre.

Eth senhor Magdalena se limpièc era cara, e didec:

- Inspector Javert, botatz ad aguesta hemna en libertat.

Javert se pensèc que s’auie tornat hòl. Experimentèc en aqueth moment,ua darrèr dera auta, e lèu barrejades, es emocions mès fòrtes qu’auie sentutena sua vida. Veir a ua hemna dera vida escopir en ròstre a un alcaldequ’ère ua causa tan monstruosa, qu’autaplan enes sues suposicions mèsestranhes aurie creigut un sacrilègi era sua possibilitat. Ath delà, ath honsdeth sòn pensament hège un comparèr terrible entre çò qu’ère aquerahemna, e çò que podie èster er alcalde, e alavetz entrevedie damb orrorqu’arren auie de notable en tan prodigiós atemptat. Mès quan vedec aralcalde, ath magistrat, limpiar-se tranquillaments eth ròstre, e l’entenec adíder: “botatz ad aguesta hemna en libertat”, sentec coma unenludernament d’estupor; li manquèren eth pensament e era paraula: erestonament, qu’auie passat entada eth des limits de çò de possible. Sedemorèc mut.

Es paraules der alcalde non auien hèt mens efècte en Fantina. Quilhèc ethsòn braç nud, en entener-les, e s’agarrèc ara clau deth horneth, coma uapersona que trantalhe. Guardèc vagaments ath sòn entorn e se metec aparlar en votz baisha, coma se parlèsse entada era madeisha.

- En libertat! Que me dèishen partir! Que non vaja sies mesi enapreson! Qui ac a dit? Ei possible que s’age dit aquerò? Ac è entenut mau?Que non serà eth monstre der alcalde! Auetz estat vos, senhor Javert, ethqu’a dit que me boten en libertat? Ò, jo vos condarè e me deisharatz partir!Aguest monstre d’alcalde, aguest coquin vielh qu’ei era encausa de tot!Guardatz, senhor Javert, que m’a balhat eth viatge pes parlòtes d’un gropde coquines que son en talhèr. Aquerò qu’ei terrible! Dar eth viatge a uaprauba joena que trabalhe aunèstaments! Jo que non auia guanhat çò debesonh, e plan per aquerò venguec eth mèn malastre. Mos calie ua reforma,


qu’aguesti senhors dera policia poirien hèr; qu’ei empedir as contratistesdes presons costar damnatge as trabalhadores praubes. Que vos ac vau aexplicar. Guanhatz, per exemple, dotze sòus per ua camisa; e baishe ethprètz a nau sòus; ja non ei possible víuer. Alavetz mos cau anar per a on seposque. Jo auia ara mia petita Cosette, e me sò vista obligada a hèr-mehemna dera vida. Ara compreneratz com ei qu’a eth tòrt de tot, eth marritalcalde. Jo qu’è caushigat eth chapèu d’aqueth cavalièr dauant deth cafèdes oficiaus; mès abans m’auie lançat a pèrder un vestit damb era nhèu.Nosates non auem qu’un vestit de seda entà gésser de nets. Ja vedetz quenon ac è hèt mau de bon voler, vertat, senhor Javert? Guaires hemnes i apejores que jo, e que son mès eroses! Ò, senhor Javert!, vos ètz eth qu’a ditque me boten en libertat, non ei vertat? Informatz-vo’n, parlatz damb ethmèn ostalèr; que pagui ben, e vos diderà que sò aunèsta. Mon Diu!, vosdemani perdon: qu’è tocat sense voler era clau dera humeneja, e a gessuteth hum.

Eth senhor Magdalena la seguie d’aurelha damb prigonda atencion. Tantque Fantina parlaue, qu’auie metut es dits ena pòcha deth sòn justet, auietrèt era borsa e l’auie daurida; mès qu’ère ueda, e se l’auie sauvat un autecòp. Dempús li didec a Fantina:

- Guaire auetz dit que deuetz?

Fantina, que solet guardaue a Javert, se virèc e didec:

- Te parli jo a tu?

E dempús, en tot dirigir-se as soldats:

- Auetz vist com l’è escopit ena cara? Ath marrit der alcalde! Vies entàmeter-me pòur; mès que jo non è pòur. Ad aqueth que cranhi qu’ei athsenhor Javert. Me cau pòur eth mèn brave senhor Javert.

E parlant atau se virèc entà Javert:

- Ei de besonh, senhor inspector, èster just, e me pensi que n’ètz,senhor inspector. Çò que s’a passat qu’ei plan simple. Un cavalièr sedivertís en botar un shinhau de nhèu en pitrau d’ua hemna; aquerò hè arriras oficiaus, qu’an talents de trufaria; e nosates solet servim entà qu’aguestisenhors se disvertisquen. Vos presentatz, vos cau restablir er orde, vos hètza vier ara hemna qu’a fautat, mès coma qu’ètz brave, reflexionatz e didetzque me boten en libertat, pera mia hilha; pr’amor que sies mesi ena presonm’empacharien balhar de minjar ara mia mainada. Solet didetz “compde


damb era reïncidéncia, briganda!” Ò, non vos cau pòur: que non me tornaràa passar; encara que hèsquen damb jo tot çò que volguen, jo non mebotjarè. Aué è cridat, donques que me heren mau; me susprenec era heredordera nhèu; e coma vos è dit, non me trapi ben, è tossiquèra e senti ena gòrjacoma ua bòla que m’uscle; eth mètge me ditz que me suenha. Balhatz-meera vòsta man, tocatz aciu, non cranhetz arren.

Que ja non ploraue, era sua votz ère corau, e botaue sus era sua blancagargamèra era rusta man de Javert, que guardaue arrint.

De ressabuda apraièc eth desòrdre des sòns vestits; deishèc anar es plecsdera pelha que s’auie quilhat enquia près deth jolh, e se dirigic entara pòrta,dident en votz baisha as soldats, e botjant amigablaments eth cap:

- Hilhs, eth senhor inspector a dit que me deishetz anar, e me’n vau.

Metec era man en picaport. Ua passa mès e ja ère en carrèr.

Javert enquiad aguest moment s’auie estat de pès, quiet, damb es uelhstachadi en solèr, plaçat ath miei d’aguesta scèna coma ua estatua trèta dethsòn lòc que demore que se le bote en un aute.

Eth bronit deth picapòrt lo hec desvelhar, entà didè’c atau. Quilhèc ethcap damb ua expression d’autoritat sobeirana; expression autant mèsterribla coma mès baisha ei era autoritat, herotge ena bèstia sauvatge, atròçen òme que non ei arren.

Garda, sorrisclèc, qu’ei que non vedetz qu’aguesta coquina se’n va? Quivos a dit que la deishetz gésser?

- Jo, didec Magdalena.

Fantina, en enténer era votz de Javert, tremolèc e deishèc anar ethpicapòrt tau qu’un lairon dèishe anar er objècte panat quan ei susprenut infraganti. Ara votz de Magdalena se virèc, e sense badar boca, sense alendartansevolhe, era sua guardada passèc de Magdalena a Javert, de Javert aMagdalena, sivans parlaue er un o er aute.

Qu’ère de besonh que Javert siguesse, coma se sòl díder, “asenat” entàque gausèsse repotegar ath garda, qu’ac auie hèt, dempús dera indicacionder alcalde, entà méter a Fantina en libertat. Auie desbrembat que setrapaue dauant der alcalde?Auie acabat per dider-se ada eth madeish qu’uaautoritat ère impossible qu’auesse balhat ua orde semblabla, e qu’er alcaldeauie dit, sense voler, ua causa per ua auta? O dilhèu, après auer entenut


tantes causes incomprensibles en dues ores, se’n sabie que li calie cuélherua decision suprèma, qu’eth petit li calesse hèr-se gran, eth policiamagistrat, er òme de policia òme de justícia, e qu’en aquera situacionextrèma, er orde, era lei e era morau, eth govèrn e era societat sancera sepersonificaue en eth?

Siguesse çò que siguesse, quan eth senhor Magdalena prononcièc aguestjo, er inspector de policia se virèc entada eth, palle, hered, damb es pòtsbluencs, era guardada desesperada, agitat per ua tremolor imperceptibla, eli didec, causa inaudida!, damb eth cap clin, mès damb era votz fèrma:

- Senhor, aquerò que non pòt èster.- Com!, didec Magdalena.- Aguesta malerosa qu’a escarnit a un ciutadan.- Inspector Javert, responec eth senhor Magdalena damb votz

conciliadora e tranquilla, escotatz. Qu’ètz un brave òme, e non è cap dedificultat d’explicar-vos çò que hèsqui. Que vatz a enténer era vertat.Passaua jo pera plaça quan amiàuetz ad aguesta hemna; encara i auiequauqui grops; m’an informat; me’n sai de tot, eth ciutadan ei qui a fautat,e eth que li calie auer estat arrestat.

Javert responec.

- Aguesta miserabla que vie d’insultar-vos.- Plan, aquerò que me tanh a jo, didec Magdalena. Era mia injuria

qu’ei mia, e posqui hèr d’era çò que volga.- Desencusatz, senhor alcalde, era injúria que non s’a hèt contra vos

senon contra era justícia.- Inspector Javert, responec eth senhor Magdalena, era prumèra

justícia qu’ei era consciéncia. È entenut ad aguesta hemna e sai çò quehèsqui.

- E jo, senhor alcalde, non compreni çò que veigui. - Alavetz tietz-vos a aubedir.- Aubedisqui ath mèn déuer e eth mèn déuer me mane qu’aguesta

hemna sigue condemnada a sies mesi de preson.

Magdalena responec damb doçor:

- Escotatz, donc. Non s’estarà ena preson ne un solet dia.

En enténer aguestes paraules decisiues, guardèc fixaments ath sòn patrone li didec damb votz tostemp respectuosa:


- Me hè dò auer d’opousar-me ath senhor alcalde; qu’ei eth prumèrcòp qu’ac hèsqui ena mia vida; mès que me serà permetut observar que sòlaguens des limits des mies atribucions. Que parli deth hèt deth ciutadan. Joac vedí. Aguesta hemna se lancèc sus eth senhor Bamatabois, qu’ei electore propietari d’aguesta polida casa de pèira, damb tres estatges, que hècantoada ena explanada. Pr’amor que…, plan, que i a causes en aguestmon! Mès aquerò ei un hèt de policia que s’a passat en carrèr, quem’apertie; e, plan que òc, retengui a Fantina.

Eth senhor Magdalena crotzèc es braci, e didec damb votz sevèra,qu’encara non l’auie entenut arrés ena poblacion:

- Eth hèt de qué parlatz qu’ei un hèt de policia municipau, que d’eth josò jutge sivans es articles nau, onze, quinze e seishanta sies deth Còdi deProcediments. Ordeni, donc, qu’aguesta hemna quede en libertat.

Javert hec eth darrèr esfòrç.

- Mès senhor alcalde…- Vos rebrembi er article ueitanta un dera lei deth 13 de deseme de

1799 sus era detencion arbitrària.- Senhor, permetetz…- Ne ua soleta paraula.- Ça que la…- Gessetz d’aciu, didec Magdalena.

Javert recebec aguest còp, de pès, de cara, en miei deth pièch, coma unsoldat rus. Saludèc prigondaments ar alclde, e gessec.

Fantina se hec enlà un shinhau dera pòrta e lo vedec passar ath sòn costatdamb estupor. Era joena qu’ère sometuda a ua estranha emocion. Venguiede veder-se disputada per dus poders opausats. Auie presenciat era lutad’aqueri dus òmes qu’auien enes sues mans era sua libertat, era sua vida,era sua amna, era sua hilha: er un l’arrossegaue entara ombra, er aute laguidaue entara lum. En aguesta luta, campada a trauèrs des granesdimensions que l’autrejaue eth temor, se presentauen ada era aqueri dusòmes coma dus gigants: er un que parlaue coma eth diable, er aute coma unàngel. Er àngel auie vençut ath diable, e (precisaments aquerò la hègetremolar), er àngel, eth liberador qu’ère er òme qu’auie en òdi, er alcaldequ’auie considerat coma autor de toti es sòns maus, eth senhor Magdalena.E la sauvaue en madeish moment que venguie d’insultar-lo tan


terriblaments! S’auie, donc, enganhat? Li calie cambiar toti es sònssentiments?... Que non ac sabie, tremolaue. Escotaue estabordida, guardaueestonada, e a cada paraula que didie Magdalena sentie que se des.heiguienath sòn laguens es orribles tenèbres der òdi e que neishie en sòn còrquauquarren consolador, inefable, quauquarren qu’ère alegria, confiança,amor.

Quan gessec Javert, Magdalena se virèc entada era e li didec damb votzlenta, e coma un òme grèu que non vò plorar:

- Vos è entenut. Que non sabia arren de çò qu’auetz dit. Creigui ecompreni que tot ei vertat. Ignoraua tanben qu’auéssetz abandonat es mènstalhèrs. Per qué non venguéretz entà jo? Mès jo que pagarè ara es vòstideutes, e harè que vengue era vòsta hilha o qu’anetz a cercar-la.Demoraratz aciu o en París a on volgatz. Jo me n’encuedi dera vòsta hilha ede vos; que non trabalharatz mès, se non voletz: vos balharè toti es sòsqu’ajatz de besonh. Que tornaratz a èster aunorada en èster erosa. Ath delàde qué, e vos ac digui d’ara, se tot s’a passat coma didetz, e jo m’ac creigui,non auetz deishat d’èster vertuosa e santa dauant de Diu. Prauba hemna!

Aquerò qu’ère plan mès de çò que Fantina podie resistir. Víuer dambCosette! Deishar aquera vida infama! Viuer, liura, rica, erosa, aunèstadamb Cosette.Veir desvolopar-se de pic, ath miei dera sua misèria, totesaguestes realitats celestiaus! Era prauba hemna guardèc, coma pègaments,ar òme que li parlaue, e solet podec alendar dus o tres còps: Ò, ò, ò! Se lidoblegueren es cames e queiguec de jolhs dauant de Magdalena e abans dequé eth ac podesse empedir sentec que li cuelhie era man e botaue en era essòns pòts. Dempús s’estavanic.


Libre siesau: Javert

I.- Començament deth repaus.

Eth senhor Magdalena hec a vier a Fantina ena infirmaria qu’auie ena suapròpia casa, e l’autregèc as fraies, que l’ajacèren. Fantina qu’auec ua granafèbre, e se passèc ua part dera net delirant e parlant en votz nauta, mès, finfinau, s’esclipsèc.

Londeman tà meddia se desvelhèc; e en enténer ua respiracion près dethsòn lhet, separèc es ridèus e vedec ath senhor Magdalena de pè, guardantquauquarren per dessús deth sòn cap. Aguesta guardada qu’ère pietosa,angoishanta, suplicanta. Fantina seguic era sua direccion e vedec que setachaue en un crucific que i auie ena paret.

Magdalena s’auie transfigurat, a uelhs de Fantina, e se li presentaue comaentornejat de lum. Qu’ère calat en ua sòrta d’oracion. Era joena lo guardècua longa estona sense gausar interromper-lo, e ara fin, li didec timidaments:

- Qué hètz aciu?

Magdalena qu’ère en aqueth lòc hège ua ora, demorant que Fantina sedesvelhèsse. Li cuelhec eth pos e didec:

- Com vatz?- Ben; qu’è dormit, e me pensi que sò milhor. Aquerò que non serà

arren.

Eth responec alavetz ara prumèra pregunta de Fantina coma se l’acabèssed’enténer:

- Que hèja oracion ath martir qu’ei aquiu naut.

E higec mentauments: “pregant-li pera martir qu’ei aciu baish”.

Magdalena auie passat era net e eth maitin en tot informar-se’n, e ja se’nsabie de tot: se’n sabie de toti es dolorosi detalhs dera istòria dera joena.

- Qu’auetz patit fòrça, prauba mair, li didec. Ò!, non vos planhetz, araqu’auetz era dòt des escuelhidi. Atau ei coma es òmes convertissen enangels as sòns semblables: que non ei eth sòn tòrt, qu’ei que non sabenobrar de ua auta manèra. Guardatz, eth lunfèrn que gessetz, qu’ei eraprumèra forma deth cèu; e per era vos cau començar.


Alendèc prigondaments; mès era arric damb aquera sublima arridalha quemostraue era manca des dents.

Javert auie escrit aquera net ua carta, e l’auie botat, eth madeish, en burèude corrèus de M…ara vòra deth M… Qu’ère entà París, e era envolòpadidie: “Tath senhor Chabouillet, secretari deth senhor prefècte de policia”.Coma era notícia der ahèr deth còs de garda s’auie escampilhat perapoblacion, d’autes persones que vederen era carta abans de gésser, equ’arreconeisheren era letra de Javert ena envolòpa, se pensèren quemanaue era sua dimission.

Magdalena s’esdeguèc a escríuer as Thenardier. Fantina les deuie centvint francs. Les manèc tres cents francs, en tot dider-les que se crubèssend’aguesta quantitat, e que manèssen de seguit ara mainada entà M… aravòra deth M… a on ère sa mair.

Aguesta quantitat enludernèc a Thenardier.

- Diable!, li didec ara sua hemna. Que non mos cau deishar anar aramainada. Aguest auderèth mos balharà eth producte d’ua vaca de lèit. Acendónvii: bèth innocent s’aurà encamardat de sa mair.

Responec enviant un compde de cinc cents e mès francs, plan ben hèt. Enaguest compde figurauen, per mès de tres cents francs, un deth mètge e unaute der apotecari, qu’auien assistit e medicat, en dues longues malauties, aEponina e a Azelma. Cosette, sivans ja auem dit, que non auie estatmalauta. Mès tot s’apraièc damb ua substitucion de nòms. Thenardier botècdejós deth compde: “recebi a compde 300 francs”.

Eth senhor Magdalena li manèc ara seguida tres cents francs mès, eescriuec: “Enviatz de seguit a Cosette”.

- Per Crist!, didec Thenardier, que non auem de deishar anar aramainada.

Fantina non acabaue de milhorar; seguie ena infirmaria.

Es fraies, ara prumeria, non auien recebut ne suenhat ad aguesta joena“celibatària” senon damb hàstig. Qui age vist es baishi relèus de Reims,rebrembarà era expression que trèn eth pòt inferior es vèrges prudentesquan contemplen as vèrges vanitoses. Aguest ancian mensprètz des vestalesentàs cortesanes, qu’ei un des mès prigonds instints dera dignitat femenina;e es fraies l’auien experimentat, damb era severitat que les balhaue erareligion. Mès Fantina que les auie desarmat en pòqui dies; pr’amor que


tenguie es paraules mès doces e es mès umiles; e coma mair atrendie. Undia es fraies l’enteneren díder, delirant:

- Qu’è estat pecadora; mès quan aja ara mia hilha damb jo serà ethsenhau de qué Diu m’a perdonat. Mentre sò estada dolenta, non è volutauer a Cosette ath mèn costat; pr’amor que non auria pogut resistir era suatrista guardada. E, ça que la, per era, qu’èra dolenta; plan per aquerò mepensi que me pedonarà Diu. Receberè era benediccion de Diu quan Cosettesigue ath mèn costat. La guardarè e me consolarà veir era sua innocéncia.Qu’ei un àngel; que non se’n sap d’arren, fraies mies. Ara sua edatqu’encara non s’an perdut es ales.

Magdalena la visitaue dus còps ath dia, e cada viatge li preguntaue:

- Veirè lèu ara mia Cosette?

Era responsa qu’ère:

- Dilhèu deman peth maitin. Qu’arribarà d’un moment en aute: lademori.

E era palla fesomia dera mair ludie per un instant.

- Ò!, didie, be ne serè d’erosa!

Venguem de díder que non se remetie; peth contrari, eth sòn estatsemblaue que s’agreujaue cada setmana. Era nhèu que l’auien botat entre esdus omoplates l’auie costat ua brusca retencion dera transpiracion, e deseguit s’auie manifestat violentaments era malautia qu’ère latenta hège jatanti ans. Se començaue alavetz a seguir enes tractaments des malautiesdeth pièch es indicacions de Laennec. Eth mètge auscultèc a Fantina, ebotgèc tristaments eth cap.

Magdalena li preguntèc:

- E qué?- Non a un hilh que desire veir?, didec eth mètge.- Òc.- Donques hètz que vengue lèu.

Eth senhor Magdalena s’estrementic.

Fantina li preguntèc:

- Qué a dit eth mètge?

Magdalena hec un esfòrç entà arrir.


- A dit que vengue lèu era vòsta hilha, qu’aquerò vos entornarà erasalut.

- Ò!, didec era, qu’a rason; mès, se qué hen aguesti Thenardier quenon envien ara mia Cosette? Ò!, vierà! Ara fin veirè era felicitat ath mèncant.

Thenardier, ça que la, non enviaue ara mainada; e balhaue entad aqueròmil desencuses:

Cosette estaue delicada entà meter-se de camin en iuèrn; e ath delà auieua petita porcion de petits deutes d’aliments e de d’autes causes de prumèrbesonh, qu’es sues factures ère en tot arremassar, eca. eca.

- Manarè a bèth un entà que se la hèsque a vier, didec eth senhorMagdalena, e s’ei de besonh, i anarè jo madeish.

E escriuec, en tot dictar-li Fantina, aguesta carta que li hec a signar:

Senhor Thenardier:

Autrejaratz a Cosette ath dador.Se vos pagaràn toti aguesti petits deutes.Qu’è er aunor d’enviar-vos es mèns respèctes.Fantina.

En aguest temps se passèc un grèu incident. En bades talham e lauram çòde milhor possible eth soc misteriós qu’ei hèta era nòsta vida; era vena neradeth destin se presentarà tostemp en eth.


II.- De com Jean se pòt convertit en Champ.Un maitin, eth senhor Magdalena ère en sòn burèu ocupat en apraiar,

damb temps, certans ahèrs dera alcaldia, per s’un cas se decidisse a hèr ethviatge entà Montfermeil, quan entrèren a dider-li qu’er inspector de policiaJavert li volie parlar. En enténer prononciar eth sòn nòm non podecMagdalena evitar cèrta impression desagradiua. Dempús era question deraoficina de policia, Javert s’auie hèt enlà d’eth, mès que jamès, e non l’auietornar a veir.

- Qu’entre, didec.

Javert entrèc.

Magdalena s’estèc seigut ath cant dera humeneja, damb era pluma enaman e era guardada sus ua liassa qu’ère en tot huelhetar e anotar, e quecontenguie es actes de diuèrses contravencions ara policia urbana. Non sebotgèc quan entrèc Javert. Que non podie mens que pensar ena pruabaFantina, e li semblèc que li calie mostrar-se hered damb er inspector.

Aguest saludèc respectuosaments ar alcalde que li daue era esquia, e quesense guardar-lo seguie anotant era sua liassa. Javert hec tres passi enburèu, e s’arturèc sense badar boca.

Un fisionomista acostumat ath caractèr de Javert, e qu’auesse estudiatpendent temps ad aqueth sauvatge, botat ath servici dera civilizacion,aquera combinacion estranha deth tipe roman e der espartan, deth fraire edeth caporau d’esquadra, aqueth espion incapable de mentir, aquethpolicièr vèrge; un fisionomista, didem, que se’n sabesse dera sua secreta eanciana aversion entà Magdalena, e era peleja qu’auie auut damb eth perahèr de Fantina, s’aurie demanat, en veir a Javert en aqueth moment: “Qués’a passat?” Qu’ère evident entà quinsevolh que coneishesse aquethcaractèr dret, franc, sincèr, aunèst, austèr e herotge, que Javert venguied’experimentar ua grana commocion interiora pr’amor qu’eth sòn ròstrepintaue tostemp çò qu’amiaue ena sua amna. Coma toti es òmes violents,qu’ère cuelhut de sobtes variacions. Era sua fesomia non auie estat jamèstant incomprensibla, tant estranha. En entrar s’auie inclinat dauant dethsenhor Magdalena, en tot dirigir-li ua guardada que non auie ne rancura, necolèra, ne maufidança; e s’auie posat uns passi darrèr deth fautulhqu’ocupaue er alcalde: aquiu s’estèc de pès en ua actitud lèu militara, dambera rudesa hereda e simpla d’un òme que non coneish era doçor, e qu’ei


avedat ara passivitat. Demorèc sense díder ua soleta paraula, sense hèr unmovement, damb ua vertadèra umilitat e damb ua resignacion tranquilla, aque Magdalena se virèsse; seren, grèu, damb eth chapèu ena man, eth capclin, e damb ua expression, entre era deth soldat dauant der oficiau, e erader acusat dauant deth jutge. Toti es ressentiments, toti es rebrembes ques’auesse pogut creir qu’amiaue s’auien esfaçat: en sòn ròstre impenetrablee unifòrme coma ua pèira, solet s’aubiraue ua lugubra tristor. Era suaactitud alendaue umilitat e fermetat, e quauqua causa coma ua opressionvalerosaments patida.

Fin finau Magdalena deishèc era pluma, e se virèc un shinhau.

- Plan, donc, qué se passe, Javert?

Javert s’estèc encara un moment silenciós coma se siguesse abstreigut;dempús didec damb ua sòrta de trista solemnitat, que non excludie erasimplicitat:

- Se passe, senhor alcalde, que s’a cometut ua accion colpabla.- Quina?- Un agent inferior dera autoritat, qu’a fautat ath respècte a un

magistrat dera manèra mès grèu. E vengui, complint damb eth mèn déuer, abotà’c en vòste coneishement.

- Qui ei er agent?, preguntèc eth senhor Magdalena.- Jo, didec Javert.- Vos?- Jo.- E qui ei eth magistrat agraviat per agent?- Vos, senhor alcalde.

Magdalena se lheuèc deth sòn fautulh. Javert seguic damb gravetat, etostemps damb es uelhs entà baish:

- Senhor alcalde, vengui a demanar-vos que prepausetz ara autoritatera mia destitucion.

Magdalena, estonat, dauric era boca; mès, Javert l’interrompec:

- Dideratz que jo posqui presentar era mia dimission; mès aquerò quenon ei pro. Presentar era dimission qu’ei un hèt aunèst. Jo è cometut uafauta, que meriti un castig e me cau èster destituit. Après ua pausa, higec:Senhor alcalde, er aute dia siguéretz plan sevèr damb jo, injustaments,siguetz-ne, aué, damb justícia.


- Mès, se per qué?, exclamèc eth senhor Magdalena. Quin embolh eiaguest? Qué me voletz díder?A on ei er acte colpable qu’auetz executatcontra jo? Qué m’auetz hèt? Quina fauta auetz cometut contra jo? Vosacusatz, voletz èster substituit…

- Destituit, didec Javert. - Destituit, d’acòrd, mès que non ac compreni.- Qu’ac vatz a compréner.

Javert alendèc prigondaments, e contunhèc damb era madeisha heredor etristor:

- Senhor alcalde, hè sies setmanes, e per çò dera question qu’auéremper aquera joena, m’encolerí e vos denonciè.

- Me denonciéretz?- Ara prefectura de policia de París.

Magdalena, que non ère guaire mès alègre que Javert, se metec a arrir.

- Coma un alcalde qu’a usurpat es atribucions dera policia?, didec.- Coma ancian forçat, responec Javert.

Er alcalde perdec era sang dera cara.

Javert, que non auie lheuat es uelhs, seguic:

- Atau m’ac pensaua. Que hège bèth temps qu’auia aguesta idia. Eravòsta retirada, es indagacions qu’auetz practicat en Faverolles, era vòstafòrça, era aventura deth vielh Fauchelevent, era vòsta adretia en tir, eravòsta cama que coishege un shinhau… e qué me sai! Pegaries! Mès finfinau vos cuelhí per un tau Jean Valjean.

- Un tau, didetz?... Quin nòm?...- Jean Valjean: un forçat que jo auia vist hè vint ans quan èra ajudant

de garda de racalha en Tolon. En gésser dera preson aguest tau JeanValjean, çampar, panèc a un avesque, e dempús cometec un aute panatòri aman armada e en despoblat contra un praube mainatge. Que hè ueit ans ques’a amagat sabi pas com, e lo perseguien. Jo que m’auia pensat… Plan,donc, qu’ac è hèt. Era colèra me possèc, e vos denonciè ara prefectura.

Magdalena, qu’auie tornat a cuélher era liassa hège uns instants, didecdamb ua perfècta indiferéncia:

- E qué vos an responut?- Qu’èra hòl.- E vos qué didetz?


- Qu’an rason.- Qu’ei bon que vo’n sapiatz.- Que non auie remèdi, donques que s’a trapat ath vertadèr Jean

Valjean

Eth senhor Magdalena deishèc anar eth papèr qu’amiaue ena man; lheuèceth cap, guardèc fixaments a Javert e didec damb un accent inexorable:

- A!

Javert contunhèc:

- Vos vau a condar çò que s’a passat, senhor alcalde. Enes entornsd’Ailly-le-Haut-Clocher i auie un òme que cridauen oncle Champmathieu.Ère un miserable, que non tiraue era atencin d’arrés, pr’amor qu’arrés se’nsap de com viu aguesta gent. Aguesta tardor, Champmathieu siguecdetengut per un panatòri de pomes en… mès qu’ei parièr a on. Eth hèt eique i auec eth panatòri, en tot escalar ua paret, e trincar quauques arramesdes arbes. Siguec detengut quan encara amiaue quauques arrames enesmans, e se lo heren a vier ena preson. Enquia aquiu que non i auie senon unacte correccionau; mès ara veiratz çò que i a de providenciau en ahèr. Entot trapar-se era preson en mau estat, eth jutge dispausèc queChampmathieu siguesse amiat entara preson provinciau d’Arras. Enaguesta preson i auie un ancian forçat, cridat Brevet, qu’ère empresoat sabipas per qué, e que tenguie eth cargue de carcerèr, donques que se portaueben. Tant lèu entrèc Champmathieu sorrisclèc: “Macarèu! Jo que coneishiad aguest òme: qu’auem estat companhs de collègi. Guardatz-me bon òme:ètz Jean Valjean” “Jean Valjean! Quin Jean Valean!” Champmathieu sehège eth despistat. “Non te hèsques eth pèc”, higec Brevet, qu’ès “JeanValjean, e as estat ena preson de Tolon hè vint ans. Que siguérem aquiuamassa”. Champmathieu remís, mès ja podetz imaginar çò que se passarie.Se heren investigacions; s’examinèc er ahèr, e ara fin se desnishèc queChampmathieu, hè uns trenta ans, siguec podador en Faverolles e en d’autilòcs. Aquiu se perdec era sua tralha. Bèth temps dempús campèc enAuvernh; dempús se lo vedec en París a on, sivans diden, siguec carretèr, eauec ua hilha bugadèra, encara qu’aquerò non ei provat; e darrèramentsvenguec en aguest país. Plan, donc, abans de vier ena preson per panatòriconsumat, qué ère Jean Valjean? Podador. A on? En Faverolles. Un autehèt. Eth nòm de batièg de Valjean qu’ère Jean, sa mair se cridaue de


cognòm Mathieu. Arren mès naturau qu’en gésser dera preson sagèsse decuélher eth nòm dera mair entà amagar-se, e cambièsse eth sòn nòm pethde Jean Mathieu. Vie dempús entà Auvernh. Era prononciacion deth paíscàmbie eth nòm de Jean per Chan, e se cride ChanMathieu. Eth nòste òmecuelh aguesta denominacion, e se transforme en Champmathieu. Mecomprenetz, vertat? Se hèn investigacions en Faverolles. Era familha deJean Valjean a despareishut, non se sap se qué l’a arribat ada era. Ja sabetzqu’en aguestes classes dera societat i a fòrça familhes que despareishen.Per mès que se cerque, arren des descurbís; aguesta gent, quan non sonhanga, que son povàs. E ath delà, coma qu’eth començament d’aguestaistòria amie data de trenta ans, que ja non i a arrés en Faverolles queconeishe a Jean Valjean. Se demanen infòrmes a Tolon, a on solet rèsten,damb Brevet, dus presoèrs condamnadi a perpetuitat, Cochepaille eChenildieu, qu’agen vist a JeanValjean. Se les trè dera preson e se les hècomparéisher: se les met ath dauant eth supausat Champmathieu, e nondobten un solet moment. Entada eri, madeish qu’entà Brevet, aqueth qu’eiJean Valjean. A era madeisha edat, cinquanta quate ans, era madeishaestatura, eth madeish aspècte, qu’ei eth madeish òme.

Precisament en aguesti moments manè jo era denonciacion ena prefecturade París, e me responeren qu’auia pèrdut eth sen, donques que Jean Valjeanère en Arras en poder dera justícia. Ja podetz veir se guaire m’estonarie a joque me pensaua auer ath mèn costat a JeanValjean! Escriuí ath jutged’instrucción: me cridèc, me presentèc a Champmathieu…

- E qué?... interrompec eth senhor Magdalena.

Javert responec damb era madeisha tristor e imperturbabilitat:

- Senhor, era vertat ei era vertat. Me hè dò, mès aqueth òme ei sensediscussion JeanValjean. Que jo madeish l’è coneishut.

Magdalena li preguntèc en votz baisha:

- N’ètz solide fòrça?

Javert se metec a arrir damb era arridalha dolorosa qu’exprimís uaconviccion prigonda.

- Ò!, solide.

S’estèc un moment cogitós, cuelhent e deishant maquinauments damb esdits petites quantitats de povàs deth sablièr que i auie ena taula, e higecdempús:


- E enquia e tot ara, dempús qu’è vist ath vertadèr Jean Valjean, noncompreni se com è pugut creir ua auta causa. Vos demani perdon, senhoralcalde.

En dirigir Javert aguesta frasa suplicanta ath madeish que hège tressetmanes l’umilièc en còs de garda, e l’auie dit “anatz-von’n d’aciu”,aqueth òme capinaut parlaue damb simplicitat e dignitat.

Magdalena solet responec ara sua suplica damb aguesta sobta pregunta.

- E qué ditz aguest òme?- Ai, senhor, qu’ei un mau negòci aguest; se de vertat ei Jean Valjean,

qu’a reïncidit. Escalar ua paret, trincar un arbe, panar pomes, que sonfautes leugères en un mainatge, delictes en un òme, crims en un forçat;crims qu’en eri i a de tot: panatòri e escalament. Er ahèr que non pertanh jaara policia correccionau, senon ara Audiéncia; non se castigarà damb unsdies de preson, senon a perpetuitat. E ath delà, qu’a sus eth eth panatòrideth savoian, que ja gesserà ara lum. Macarèu!, que i a tela, dideratz,vertat? Òc, entà un aute que non siguesse Jean Valjean; mès aguest, qu’eiplan astut, plan coquin, e tanben en aquerò que l’è arreconeishut. Un autesenterie apròp eth huec, cridarie, s’agitarie, coma s’agite eth topin près dethhuec; que non voleria èster Jean Valjean, eca. Mès eth semble que non accomprene. Non ditz senon que “jo sò Champmathieu”e non ges d’aquiu.Qu’està coma estabordit, enlordit. Ò, eth papèr que vò representar qu’eibon; mès qu’ei parièr, donques que i a pròves. A estat arreconeihut perquate persones; eth maudit serà condamnat. Ei ara en tribunau d’Arras em’i cau anar de testimòni; que ja è estat citat.

Eth senhor Magdalena s’auie virat entara taula, auie cuelhut un aute còpera laissa e la huelhetaue tranquillaments, e escriuent, coma un òme fòrçaocupat. En tot virar-se dempús entà Javert, li didec:

- Qu’ei pro, Javert. Toti aguesti detalhs que non m’interèssen. Queperdem eth temps, e auem fòrça ahèrs urgents. Vos cau anar de seguit en çòdera tia Buseaupied, que ven èrbes ena cantoada deth carrèr de Saint-Saulve. Li dideratz que presente era sua queisha contra eth carretèr PèirChesnelong, qu’ei un òme bèstia, qu’a estat a mand de hèr a cuélher adaguesta hemna e ath sòn hilh. Qu’ei de besonh que se lo castigue. Anaratzde seguit en çò de M. Charcellay, carrèr de Montre-de-Champinhy. Seplanh de qué i a un goterèr ena casa deth costat que dèishe anar entara sua


era aigua dera ploja, e que soscave es fondaments. Dempús vos informaratzdes fautes dera policia que m’an denonciat, en carrèr Guiboirg, ena casadera veuda Doris, e en carrèr de Garraud-blancena, casa dera senhoraRenata de Bossé, e ne haratz acta. Mès qu’auetz fòrça trabalh, non vatz apartit? Non m’auetz dit que vos cau anar en Arras entad aguest ahèr en ueito dètz dies?

- Fòrça mès lèu, senhor.- Quin dia?- Me semble que vos è dit que deman se ve era causa e que jo gessia

ena diligéncia d’aguesta net.

Magdalena hec un movement imperceptible

- E guaire temps se tardarà aguest ahèr?- Un dia, coma molt. Era senténcia se prononciarà a mès tardar deman

pera net, mès jo que non demorarè era sentencia; tanlèu balha era miadeclaracion, tornarè.

- Plan, donc, didec eth senhor Magdalena.

E se hec adiu de Javert damb un movement dera man.Javert non se botgèc.

- Desencusatz-me, senhor… didec.- Qué voletz?, preguntèc Magdalena.- Que me cau rebrembar-vos ua causa.- Quina?- Que me cau èster destituit.

Magdalena se lheuèc.

- Javert, ètz un òme d’aunor e vos aprècii. Exageratz era vòsta fauta.Ath delà d’aquerò, aguesta qu’ei ua ofensa que tanh a jo solet. Vos meritatzascéner, non baishar. Vos aconselhi que sauvetz eth vòste destin.

Javert guardèc ath senhor Magdalena damb era sua candida guardada,qu’ath sòn trauèrs semblaue desnishar-se era sua consciéncia e didec dambvotz tranquilla:

- Senhor, que non posqui accedir.- Vos torni a díder, contestèc Magdalena, qu’aquerò me tanh a jo solet.

Mès Javert, calat en sòn prepaus, seguic:


- Per çò d’exagerar, credetz-vo’n que non exageri: escotatz se compensi. È sospechat de vos injustaments. En aquerò que non i a arren departicular, donques qu’eth nòste déuer ei precisaments sospechar, encaraque i age abús de sospecha respècte d’un superior. Mès sense pròves, en unaccès de colèra, damb er in de resvenjar-me, vos è denonciat coma forçat avos, a un òme respectable, a un magistrat. Aquerò qu’ei grèu, fòrça grèu.Qu’è ofensat ena vosta persona ara autoritat, jo que sò agent sòn. Se bèthun des mèns subordinadi auesse hèt çò que jo, l’auria declarat indigne dethsòn cargue, l’auria destituit. Plan, donc, (demoratz un shinhau, senhoralcalde) è estat sevèr fòrça viatges, pendent era mia vida, damb es auti, e çaque la, ère just, obraua ben. Ara, se non siguessa sevèr damb jo madeish,tota aguesta justícia se convertirie en injustícia. Me cau èster jo desparièrdes auti? Non. Per qué è d’èster dable entà castigar as auti e non entàcastigar-me a jo madeish? Que seria un miserable, e es que me criden ethbrigand de Javert qu’aurien rason. Senhor, non desiri que me tractetz dambbontat, era vòsta bontat m’a hèt passar fòrça maus moments quan se dirigieentàs auti; que non la voi entà jo. Era bontat que consistís en balhar-li erarason ara hemna dera vida contra eth ciutadan, ar agent de policia contra eralcalde, ar inferior contra eth superior, jo que la cridi bontat de mau gènre.Damb aguesta bontat que se desorganize era societat. Mon Diu! Be n’eid’aisit èster brave, mès guaire dificil ei èster just! S’auéssetz estat aquethque jo me pensaua, que non aurie estat ua bona causa entà vos. Ja von’auríetz sabut; e jo me cau tractar a jo madeish tau que tractaria a un autequinsevolh. Quan reprimia as maufactors, quan castigaua as miserables,m’è dit fòrça còps a jo madeish: “s’estramunques, se bèth còp quès enfauta, que non aurà pietat entà tu”. È estramuncat, è queigut en fauta, autantde pejor. Tè, que sò despedit, perdut, expulsat. Qu’està ben; è mans etrabalharè era tèrra; m’ei parièr. Era convenença deth servici exigís unexemple: Demani simplaments era destitucion der inspector Javert.

Aguestes rasons sigueren prononciades damb un accent umil, fèrm,desesperat, de conviccion, qu’autrejaue ua cèrta granor ad aqueth òmeestranh.

- Ja veiram, didec Magdalena.

E l’estenèc era man.

Javert hec repè, e didec en ton decidit:


- Perdon, senhor, mès aquerò que non s’a de hèr. Un alcalde non daera man a un espion. E higec entre dents: espion, òc; deth moment qu’èabusat dera policia, non sò qu’un espion.

Dempús saludèc prigondaments, e se filèc de cap ara pòrta.

Aquiu se virèc, e damb eth cap clin, didec:

- Seguirè en mèn cargue enquia que siga remplaçat.

Gessec. Eth senhor Magdalena restèc cogitós, en tot seguir d’aurelha essòns passi fèrms e segurs que s’aluenhauen peth correder.


Libre setau: Era causa de Champmathieu

I.- Sòr Simplicia.

Non toti es incidents que vam a racondar, s’an sabut en M… ara vòra dethM… Mès es pòques causes que s’an pogut aubirar d’eri, qu’an deishat enapoblacion tan prigonds rebrembes, que quedarie ua grana lacuna en aguestlibre se non les racondèssem peth menut.

En aguesti detalhs eth legeire traparà dues o tres circonstànciesinversemblables que sauvam per respècte ara vertat.

Ena tarde a vier dera visita de Javert, eth senhor Magdalena anèc a veir aFantina, sivans eth sòn costum.

Abans d’entrar a veder-la hec cridar a sòr Simplicia. Es dues religiosesque se n’encuedauen dera infirmaria, latzaristes coma totes es fraies deraCaritat, se cridauen sòr Perpetua e sòr Simplicia.

Sòr Perpetua ère eth tipe de beata provinciana, ua ruda fraia dera Caritatqu’auie entrat ena casa de Diu coma s’entre en quinsevolh emplèc. Èrereligiosa dera madeisha manèra qu’aurie pogut estar codinèra; causa quenon ei extraodinària. Es ordres monastiques receben de bon voler aguestaruda hanga des províncies, que se modèle plan ben cuelhent era forma decapuchina o d’ursulina. Era sua rudesa se tie enes besonhs materiaus deradevocion. Era transformacion d’un boièr en un carmelita que non a arrend’estranh: que se passe d’ua profession en auta sense trabalh: eth honscomun dera ignorància deth bordalat e deth claustre qu’ei ua preparacion, ebote at madeish nivèu ath campanahrd e ath fraire: solet aumentant unshinhau era blòda, que vie ja un abit. Sòr Perpetua ère ua robusta religiosa,de Marines, près de Pontoise, que parlaue un francés barrejat damb patués,salmejaue, idolaue, ensucraue era tisana mès o mens, sivans era màger omendre devocion o era ipocresia des malauts; tractaue ad aguesti de manèraruda, repotegaue as moribonds, en foter-les lèu damb eth crist ena cara, etormentaue as agonizants damb oracions airoses; ua beata, ara fin, atrevida,aunèsta e rabiosa.

Sòr Simplicia qu’ère blanca coma era cera. Ath cant de sòr Perpetua,qu’ère era candèla de cera ath cant dera candèla de seu. Sant Vicents dePaul qu’a descrit perfèctaments ara fraia dera Caritat en aguestes


admirables paraules, qu’en eres barrege tanta libertat damb tantaesclavitud: “Qu’auràn per monastèri era casa deth malaut; per cèla, unquarto logat; per capelha, era glèisa dera sua parròquia; per claustre escarrèrs dera ciutat e es sales des espitaus; per reclusion era aubediéncia; pergelosies e rèishes eth temor de Diu; per vel, era modéstia.” Sòr Simpliciaqu’ère era realizacion viua d’aguest ideau. Arrés aurie pogut díder era suaedat, jamès auie estat joena e semblaue que non serie jamès vielha. Qu’èreua persona (non gausam díder ua hemna) afabla, austèra, ben educada,hereda, que non auie mentit jamès. Se mostraue tant amabla que semblauefragila; mès qu’ère mès fòrta qu’era pèira de barrina. Tocaue leugèramentsas malesori damb es sòns dits primi e perfècti. Qu’auie, entà didè’c atau,quauquarren silenciós ena sua votz: parlaue solet quan ère de besonh e auieun metau de votz que poirie bastir d’un confessionari, e embelinar d’unsalon. Aguesta delicadesa s’embarraue ena bura d’estamina, en veir enaguest rude contacte un rebrembe contunhú de Diu e deth cèu. Persutem enua particularitat. Non auie mentit jamès, non auie dit jamès, per capd’interès, ne autanplan indiferentaments, ua causa que non siguesse vertat,era santa vertat: aguest qu’ère eth trait desparièr de sòr Simplicia, ethsagèth especiau dera sua vertut, e ère lèu celèbre ena congregacion peraguesta veracitat imperturbabla. Eth pair Sicard parle de sòr Simplicia enua carta dirigida ath sord e mut Massieu. Per mès sincèrs e purs que sigam,tostemp auem sus eth nòste candor era plapa de quauqua mentideta. Eraque non l’auie. Mès, existís dilhèu ua mentida insignificanta, innocenta?Era mentida qu’ei er absolut deth mau. Mentir pòc, que non ei possible; ethque mentís, mentís damb tota era extension dera mentida; era mentida eiprecisaments era forma deth dimòni. Satanàs qu’a dus nòms: se crideSatanàs, e se cride Mentida. Aguestes qu’èren es sues idies sus era mentida,e ada eres acoblaue era sua conducta. D’aciu venguie aquera puretat que sedesnishaue a trauèrs dera sua blancor, e que ludie tanben enes sòns pòts eenes sòns uelhs. Eth sòn arridolet e era sua guardada auien, podem díder,aguesta madeisha blancor transparenta. Ne ua tela d’aranha, ne un granet depovàs interrompien era diafanitat dera sua consciéncia. En entrar enacongregacion de Sant Vicents auie cuelhut eth nòm de Simplicia per pròpiaeleccion. Santa Simplicia de Sicilia, naturau de Siracusa, preferic, coma eicausa sabuda, que li talhèssen es dues popes, a díder qu’auie neishut en


Segesta, mentida que l’auesse sauvat. Eth modèu corresponie ara amnadera sua imitadora.

Sòr Simplicia, quan entrèc ena ordre, qu’auie dus defèctes, que d’eris’anèc corregint de man en man; qu’ère goluda e li shautaue recéber cartes.

Non liegie senon un libre d’oracions en caractèrs gròssi e en latin. Noncomprenie eth latin, mès que comprenie eth libre. Era pietosa beata auiecuelhut estimacion a Fantina, desnishant probablaments en era ua vertutlatenta, e s’auie dedicat lèu exclusiuaments a suenhar-la.

Magdalena se hec a vier a despart a sòr Simplicia e li recomanèc aFantina damb un accent singular, que d’eth era fraia s’en brembèc dempús.Deishant de seguit a sòr Simplicia s’apressèc entà Fantina que demorauediadèraments era sua visita coma se demore un arrai de solei e d’alegria, edidie as beates: “Que non viui senon quan eth senhor alcalde ei aciu”.

Aqueth dia auie fòrça fèbre. Tanlèu, donc, vedec ath senhor Magdalena, lipreguntèc:

- E Cosette?

Eth responec arrint:

- Lèu.

Magdalena s’estèc damb Fantina coma tostemp. Mès s’i estèc ua ora ensòrta de mieja damb gran plaser dera joena. Hec mil supliques a toti entàqu’arren li manquèsse ara malauta, e se podec veir que i auec un momentqu’era sua fesomia venguec fòrça ombriua. Mès s’expliquèc aquerò quan sesabec qu’eth mètge, en apressar-se ara sua aurelha, l’auie dit: “que pèrdfòrça”.

Dempús entrèc en burèu der alcalde e eth mosso lo vedec examinar dambatencion un mapa itinerari de França qu’ère penjat en sòn burèu e escríuerquauqui numèros damb creion en un papèr.


II.- Perspicàcia de maese Scaufflaire.

Deth burèu venguec entar aute costat dera poblacion ena casa d’unflamenc, deth mèstre Scauffläuer o Scaufflaire, segontes ac escriuien enfrancés, que logaue shivaus e “veitures de shivaus a volentat”.

Entà vier ena casa de Scaufflaire eth camin mès brac qu’ère un carrèr pòcfrequentat qu’en eth viuie eth capelhan dera parròquia de Magdalena.Aguest prèire ère, segontes didie, un òme digne, respectable e de bonconselh. En moment que Magdalena arribèc dauant dera casa deth prèire,non i auie en carrèr senon un caminaire, que notèc aquerò que seguís: ethsenhor Magdalena, dempús d’auer depassat era casa deth prèire, s’arturèc,s’estèc quiet, hec repè e des.heiguec eth camin enquiara pòrta dethpresbitèri, qu’ère plan ruda e auie un picapòrt de hèr. Botèc era man enpicapòrt e lo quilhèc: s’arturèc de nauèth, e s’estèc coma cogitós quauquiinstants; e en sòrta de deishar quèir eth picapòrt damb fòrça, lo deishèc anardoçaments, e repilhèc eth camin damb ua prèssa que non amiaue abans.

Quan arribèc ena casa de Scaufflaire lo trapèc ocupat en apraiar unarnesc.

- Mèstre Scaufflaire, li preguntèc, auetz un bon shivau?- Senhor, didec eth flamenc, toti es qu’è, que son bons. A qué cridatz

un bon shivau?- Que voi díder un shinvau que posque córrer vint lègues en un dia.- Moria!, didec eth flamenc. Vint lègues?- Òc.- Damb un cabriolet?- Òc.- E guaire temps li cau repausar dempús deth viatge?- Que me calerie entornar a londeman, qu’ei de besonh.- Entà hèr eth madeish recorrut?- Òc.- Macareu! Macareu! Vint lègues.!

Magdalena treiguec dera pòcha eth papèr qu’auie escrit damb creionquauqui numèros e l’ac mostrèc ath flamenc: auie es numèros 5, 6, 8 ½.

- Vedetz?, li didec. Totau dètz-e-nau lègues e mieja, ei a díder, uesvint lègues.


- Senhor alcalde, responec eth flamenc, que posqui complaser-vos. Èun shivalet blanc, que deuetz auer vist passar bèth còp; un shivalet dethBaish Bolonhés. Qu’ei un arrai; lo voleren hèr shivau de sera, mès sautauee lançaue a toti en solèr. Se pensauen qu’ère faus, e non sabien se qué hèrdamb eth; lo crompè jo e lo botè en un cabriolet, e ac endonviè, donquesque precisaments ère aquerò çò qu’er animau volie; ei moishet coma uamalva, e cor coma eth vent. Que serie impossible montar-lo pr’amor quenon vò èster shivau de sera. Cadun qu’a es sues ambicions: tirassar, òc;amiar a un cavalièr, non; aquerò ei çò que, çampar, pense aguest shivau.

- E harà eth viatge?- Correrà es vint lègues a tròt seguit e en mens de ueit ores. Mès me

cau impausar quauques condicions.- Didetz-les.- En prumèr lòc, li balharatz un repaus d’ua ora a miei camin; li

balharatz minjar, e i aurà quauquarrés present tant que minge, pr’amord’empedir qu’eth mosso dera aubèrja li pane era civada; donques qu’ècampat qu’enes aubèrges era civada sòl èster beguda mès soent pes mossosque minjada pes shivaus.

- Ac harè.- Dempús… ei entà vos eth cabriolet?- Òc.- E sabetz menar?- Òc.- Plan, donc, vieratz solet e sense bagatges entà non cargar ath shivau.- D’acòrd.- Mès, en non vier arrés damb vos, vos calerà susvelhar que non li

panen era civada.- Aprovat.- Ath delà, me balharatz trenta francs ath dia e pagaratz es dies de

repaus. Ne un cèntim mens, e anarà a compde vòste eth minjar deth shivau.

Eth senhor Magdalena treiguec dera pòcha seishanta francs en duesmonedes d’aur e les botèc sus era taula.

- Aciu qu’auetz dus dies per auança.- En quatau lòc, entad aguest viatge que serie massa pesant un

cabriolet, e cansarie massa ath shivau. Vos calerà avier-vos ath mèn tilbury.- Que i sò d’acòrd.


- Ei leugèr, mès està descubèrt.- Que m’ei parièr.

Qu’ei qu’èm en iuèrn… Magdalena non responec: eth flamenc contunhèc:

- E hè hered…

Magalena seguic en silenci.

Eth mèstre Scaufflaire higec:

- E pòt plòir…

Magdalena lheuèc eth cap, e didec:

- Eth tilbury e eth shivau seràn deman ena pòrta dera mia casa, tàsquate e mieja deth maitin.

- Plan ben, didec Scaufflaire, e dempús gratant damb era ungla deth ditua plapa que i auie ena taula, didec damb era mina indiferenta qu’esflamencs saben barrejar tan ben damb era sua finor: mès ara que sem’acodís. Non m’auetz dit entà on vatz. Entà on va eth senhor alcalde?

Que non pensaue en cap auta causa dès era prumeria dera convèrsa; mès,sense saber se per qué, non auie gausat hèr aguesta pregunta.

- A eth vòste shivau boni braci?, didec Magdalena.- Òc, senhor. L’auratz de tier un shinhau enes baishades. I a fòrça

penents peth camin que vatz?.- Non desbrembetz que cau que sigue ena mia casa tàs quate e mieja

deth maitin, responec Magdalena, e gessec.

Eth flamenc, se demorèc immobil, “coma ua bèstia”, sivans didecdempús, eth madeish.

Hège dues o tres menutes qu’auie gessut er alcalde, quan entornèc un autecòp, damb era madeisha mina impassibla e grèu.

- Maese Scaufflaire, didec, guaire credetz que valen eth tilbury e ethshivau que l’a d’amiar?

- Eth tilbury e eth shivau que li cau tirassar d’eth, voleratz díder,responec eth flamenc, arrint.

- Plan, qu’ei parièr.- Les voletz crompar?- Non. Mès que voi deishar un gatge entà tot er eveniment. Quan torna

me balharatz er impòrt. Guaire còsten eth tilbury e eth shivau?- Cinc cents francs.


- Donques aciu que les auetz.

Magdalena botèc un bilhet de banc sus era taula, e gessec sense tornar aentrar.

Eth mèstre Scaufflaire sentec alavetz non auer dit mil francs. Eth shivau eeth tilbury que valien cent escuds.

Eth flamenc cridèc ara sua hemna e li condèc çò que s’auie passat.

- A on deu anar eth senhor alcalde?

Celebrèren eth conselh.

- Que va entà París, didec era hemna.- Non m’ac pensi, didec eth marit.

Eth senhor Magdalena auie deishat, desbrembat, ena humeneja eth papèrqu’auie traçat quauqui numèros. Eth flamenc lo cuelhec e meditèc sus eth.

- Cinc, sies, ueit e mieja, aguesti que deuen èster es relèus de pòsta.Dempús, en tot virar-se de cap ara sua hemna, didec: que ja ac sai.

- Donques qué?- Que i a cinc lègues d’aciu enquia Hesdin, sies de Hesdin enquia

Saint-Paul, e ueit e mieja de Saint Paul enquia Arras. Que va entà Arras.

Mentretant, Magdalena auie entornat entà casa, en tot seguir eth caminmès long, coma s’era pòrta deth presbitèri siguesse entada eth uatemptacion que li calie evitar. Pugèc ena sua cramba e s’embarrèc, çò quenon auie arren de particular, pr’amor que solie ajaçar-se plan d’ora. Ça quela, era portièra dera fabrica, qu’ère ath còp eth solet vailet deth senhorMagdalena, observèc qu’amortèc era lum tàs ueit e mieja, e l’ac didec athcaishèr quan entrèc, en tot preguntar-li:

- Està malaut eth senhor alcalde? Pr’amor qu’è notat en ethquauquarren estranh.

Eth caishèr viuie precisaments en ua cramba qu’ère dejós dera dethsenhor Magdalena. Non ne hec cabau de çò que li didec era portièra,s’ajacèc e s’esclipsèc. Tara mieja net se desvelhèc sobtaments; qu’auieentenut entre saunei un bronit ath dessús deth sòn lhet. Metec atencion, edesnishèc qu’èren passi coma de quauqu’un que se passegèsse peth quartode naut. Parèc era aurelha, e arreconeishec es passi deth senhor Magdalena,çò que li semblèc plan estranh, donques que normauments non s’enteniecap de bronit abans dera ora qu’acostumaue a lheuar-se er alcalde. Ara


seguida, entenec un bronit coma quan se daurís e barre un armari, dempúsarrosseguèren un mòble, entornèc eth silenci, e fin finau es passi. Ethcaishèr se seiguec sus eth lhet, se desvelhèc complètaments, guardèc, e atrauèrs des veires dera hièstra vedec ena paret deth dauant eth reflèx roiencd’ua hièstra illuminada; en saber-se’n pera direccion des arrais qu’ère erahièstra deth senhor Magdalena. Eth reflèx tremolaue coma se venguessemèsalèu d’ua ahlama de humeneja que d’ua lum. En aqueth reflèx non sedesnishaue era ombra der encastre des veirines, çò qu’indicaue qu’èredubèrta de lan en lan era hièstra: causa estranha en tot tier en compde ethhered que hège. Eth caishèr se tornèc a esclipsar, e en desvelhar-se duesores dempús, entenec eth madeish pas lent e regular sus eth sòn quarto.

Eth reflèx seguie illuminant encara era paret; mès, palla e tranquillamentscoma se siguesse eth d’ua lampa o candèla. Era hièstra seguie dubèrta.

Vam a veir ara qué se passaue en quarto deth senhor Magdalena.


III.- Ua tronada jos un crani.

Eth lector aurà endonviat, plan que òc, qu’eth senhor Magdalena ère JeanValjean.

Ja en ua auta escadença qu’auem apregondit un shinhau en “eth laguens”d’aquera consciéncia: tornem a apregondir-i de nauèth. Que non ac haramsense baticòr, pr’amor que non i a arren mès terrible qu’un estudisemblable. Era vista der esperit non pòt trapar en nunlòc mès resplendors emès tenèbres qu’en òme; que non se pòt tachar en arren que sigue mèsespaventós, mès complicat, mès misteriós, mès infinit. Que i a unespectacle mès gran qu’eth deth mar, e ei eth deth cèu; e i a un espectaclemès gran qu’eth deth cèu, e ei er interior dera amna.

Escríuer eth poèma dera cosciéncia umana, encara que sigue a prepausd’un solet òme, a prepaus der òme mès insignificant, que serie júnher,hóner totes es epopèies en ua de soleta, grandiosa e complèta. Eraconsciéncia qu’ei eth caòs des quimères, des ambicions, des temptatiues,eth horn des delèris, era tuta des idies vergonhoses, eth pandemonium dessofismes, eth camp de batalha des passions. Se mos calèssem, adeterminades ores, a trauèrs deth ròstre livid d’un èsser uman quereflexione; se guardèssem darrèr d’aqueth ròstre, en aquera amna, enaquera escurina, desnisharíem jos eth silenci exterior, combats de gigantscoma en Homero, lutes de dragons e de gèdres, bromes de hantaumes comaen Milton; espiraus visionaires coma en Dante. Que non i a arren mèsombriu qu’aguest infinit qu’amie er òme ath sòn laguens, e qu’ada eth sereferís damb desesperacion era sua volentat e es accions dera sua vida.

Dante trapèc bèth dia ua pòrta sinistra que lo hec a dobtar; nosati èm ara,tanben, en lumedan d’ua pòrta qu’ath sòn dauant trantalham. Mès, mos cauentrar.

Qu’auem pòques causes a ahíger ad aquerò que sap eth lector de çò quel’arribèc a Jean Valjean dempús dera aventura de Gervasillo. A compdard’aquiu que siguec un aute òme; eth desir der avesque se vedec realizat; enaqueth criminau se costèc quauquarren mès qu’ua transformacion; secostèc ua transfiguracion.

Despareishèc; venec er argent der avesque sauvant-se es candelers comaarrebrembe; venguec de pòble en pòble, trauessèc França, arribèc en M…ara vòra deth M…, concebec era idia qu’auem dit, realizèc çò qu’auem


condat, artenhec hèr-se desconeishut e inaccesible; e un còp establit,content per sénter era sua consciéncia intranquilla deth passat, e per veirdesmentida era prumèra mitat dera sua existéncia pera segona, viuecpacific, segur, damb esperances, sense auer que dues idies: amagar eth sònnòm e santificar era sua vida: húger des òmes e tornar a apressar-se a Diu.

Aguestes dues idies qu’èren tant estretaments junhudes en sòn esperit quenon formauen senon ua de soleta; ambdues èren madeish absorbentes eimperioses, e senhorejauen es mès petiti des sòns actes. Lèu tostemp èrend’acòrd entà dictar-li era corsèra que li calie seguir; es dues l’arrossegauenentara escurina, lo hègen brave e simple, lo conselhauen madeish. Mèsquauqui viatges divergien; e alavetz, er òme coneishut per Magdalena, nondobtadue a sacrificar era prumèra ara segona, era sua escuretat ara suavertut. Atau, maugrat tota era sua resèrva, tota era sua prudéncia, auiesauvat es candelèrs der avesque, auie amiat dòu pera sua mòrt, auie cridat einterrogat a toti es savoians que passauen, auie cuelhut infòrmes sus toteses familles de Faverolles, e auie sauvat era vida ath vielh Fauchelevent, amaugrat des sues terribles insinuacions de Javert. Credie, coma ja auem dit,e cossent en aquerò damb toti es òmes sabents, justi e sants, qu’eth déuerqu’auem entà nosati madeishi non ei eth prumèr des déuers.

Ça que la, mos cau díder aciu qu’enquia alavetz non l’auie arribat arrensemblable ad açò qu’alavetz l’arribaue.

Es dues idies que dirigien ad aguest òme, que sòns dolors vam racondant,non auien tengut jamès ua luta tan grèu. Eth, qu’ac comprenec confusa,mès prigondaments, dempús es prumères paraules que prononcièc Javert enentrar en sòn quarto; e quan entenec prononciar eth nòm qu’auie sepultatjos uns vels tant espessi, demorèc arraulit d’estupor, e coma capvirat dauanttan sinistre e inesperat còp deth destin. A trauèrs d’aguest estupor sentecera estrementida que precedís as granes secodides; se dobleguèc coma uaausina quan s’aprèsse era tempèsta, coma un soldat abantes der assaut, evedec vier, sus era sua tèsta, bromes ombriues prenhades d’arrais ebelugues. En enténer a Javert, eth sòn prumèr pensament siguec vier enArras, denonciar-se ada eth madeish, trèir a Champmathieu dera preson eremplaçar-lo: aguesta idia que siguec entada eth dolorosa, ponchenta comaua incision en carn viua; mès se passèc, e se didec: “Veiram, veiram!”Reprimic aguest prumèr movement de generositat, e arreculèc dauant dereroïsme.


Plan que òc, aurie estat mès eroïc, que dempús des santes paraules deravesque, dempús de tanti ans de penaïment e d’abnegacion, ath miei d’uapeniténcia tant admirablaments començada, aguest òme, ena preséncia d’uacrisi tan terribla, non auesse dobtat un solet moment e auesse partit dambeth madeish pas entad aqueth espatladèr qu’ath sòn hons i auie eth cèu:aquerò, didem, qu’aurie estat mès eroïc, mès que non siguec atau. Mos caudar compde exacte de çò que se passaue en aquera amna, e copiarsimplaments çò qu’auie en era. En prumèr moment, er instint deconvervacion siguec eth qu’artenhec era victòria, recuelhec es sues idies,estofèc es sues emocions; considerèc era preséncia de Javert, en conéisherera magnitud deth perilh; ajornèc quinsevolh resolucion damb era fermetatder espant; meditèc sus çò que li calie hèr, e tornèc aquerir era sua cauma,dera madeisha manèra qu’un gladiator torne a cuélher eth sòn escut.

Era rèsta deth dia la passèc en madeish estat, alimentant un remolin athsòn laguens, e hènt veir ua tranquillitat prigonda peth dehòra: que non hecsenon cuélher çò que podem cridar “mesures de conservacion”. Eth sòncervèth qu’ac vedie tot confús: tot pataquejaue ath sòn laguens; eth sòntrebolament ère tau, que non podie distinguir era forma de cap idia: nonaurie pogut díder arren d’eth madeish, sonque que venguie de recéber ungran còp. Anèc, coma auie per costum, a veir a Fantina, e alonguèc eravisita ath cant d’aqueth lhet de dolor, per un instint de bontat, en tot dider-se que li calie obrar atau, e recomanar-la as fraies per s’un cas li calessepartir. Se’n sabec vagaments que dilhèu li calerie anar entà Arras; e, senseestar-ne decidit, de cap manèra, a hèr aguest viatge, se didec que, estantcoma estaue, ar abric de tota sospecha, non auie cap inconvement d’èstertestimòni de çò que se passèsse; e manèc premanir eth tilbury deScaufflaire pr’amor d’èster premanit entà quinsevolh eveniment.

Mingèc damb fòrça talents.Entornèc en sòn quarto e se recuelhec en eth madeish.

Examinèc era sua situacion e la credec extraordinària; autantextraordinària qu’ath miei dera sua meditacion, e per un impuls decranhença lèu inexplicable se lheuèc dera cagira e passèc eth barrolh derapòrta. Cranhie qu’entrèsse quauqua causa; se protegie contra tot çòpossible.


Un moment dempús, amortèc era lum. Lo shordaue; credie que damb eralo poirien veir.

E qui?

A!, çò que volie que non entrèsse, que ja auie entrat; çò que volieeishorbar, lo guardaue fixaments: era sua consciéncia.

Era sua consciéncia, ei a díder, Diu.

Totun aquerò, en prumèr moment se hec illusions; se credec segur e solet:damb eth barrolh passat se pensèc inaccesible; damb era lum amortada setenguec per invisible. Alavetz cuelhec possession d’eth madeish: Apuèc escodes sus era taula e eth cap sus es mans e meditèc ena escurina. “A on sò?Deliri? Qué è entenut? Ei vertat qu’è vist a Javert e que m’a dit tot aquerò?Qui pòt èster aguest Champmathieu? Se retire a jo? Ei aquerò possible?Quan pensi qu’ager èra traquil e tan luenh de dobtar d’arren! Qué hèja joager ad aguestes ores? Qué i a en aguest incident? Quina serà era suasolucion? Qué harè?”.

Aguestes preguntes qu’èren eth sòn torment. Eth sòn cap auie perdut erafòrça de besonh entà retier es idies, e passauen per eth coma es ondades: enbades les volie detier sarrant eth front damb ambdues mans.

En aguest revolum, qu’esbauçaue era sua volentat e era sua rason, cercaueua evidéncia e ua resolucion; mès que non ne treiguec arren senonangoisha.

Usclaue era sua tèsta; se filèc de cap ara hièstra e la dauriccomplètaments: que non i auie ne ua soleta estela en cèu. Tornèc a sèir-seena cagira.

Atau passèc era prumèra ora.

De man en man comencèren a formar-se e a fixar-se ena sua mentquauques idies vagues; e alavetz podec entreveir damb era precision derarealitat, non tot er ensems dera sua situacion, mès òc quauqui detalhs.

Comencèc per arreconéisher que per mès extraordinària e critica quesiguesse aguesta situacion, ère eth patron absolut d’era. Damb aquerò,luenh d’amendrir, aumentèc eth sòn estupor.

A despart der objècte sevèr e religiós que proposaue enes sues accions, totçò qu’auie hèt, pendent aqueth dia, non auie auut mès finalitatqu’apregondir ua hòssa entà acogar en era eth sòn nòm. Çò que tostemp


auie cranhut enes sues ores de reflexion, enes sues nets d’insòmi, qu’èreenténer prononciar aguest nòm; se didie qu’aquerò serie era fin de tot;qu’eth dia qu’aguest nòm tornèsse a sonar harie desparéisher era sua nauavida, e qui sap se tanben era sua naua amna? Solet era idia de qué aquerò sepodesse passar, lo hège tremolar. E s’en aqueri moments l’auessen ditqu’arribarie un dia que ressonarie aguest nòm e enes sues aurelhes; qu’esodioses paraules “Jean Valjean” gesserien, de pic, des tenèbres e sequilharien ath sòn dauant; qu’en aquera grana lum alugada entà dissipar ethmistèri que l’entornejaue, miralharie sobtament sus era sua tèsta; e que,totun, tau nòm non lo menaçarie; semblabla lum non costarie senon uaescurina mès espessa; aqueth vel trincat aumentarie eth mistèri; aquethtremor de tèrra assolidarie eth sòn edifici, aqueth prodigiós incident nonaurie mès resultat, s’eth volie, que hèr era sua existéncia, ath còp, mès clarae mès impenetrabla; e dera sua confrontacion damb eth hantauma de JeanValjean, eth brave e digne ciutadan senhor Magdalena gesserie mèsaunorat, mès tranquil e mès respectat que jamès; se bèth un l’auesse ditaquerò, l’aurie virat era esquia en tot tier aguestes paraules per asenades.Plan, donc, tot aquerò venguie d’arribar; tot aguest modelhond’impossibles, qu’ère ja un hèt; Diu auie permetut qu’aguesti absurds seconvertissen en realitats!

Era sua meditacion s’anaue aclarint e s’anaue explicant cada còp mès erasua posicion.

Li semblaue que venguie de desvelhar-se d’un sòn e que s’anaueesguitlant per ua penent ath miei dera net, de pè, tremolós, arreculant enbades dauant dera aurèra d’un abisme. Vedie claraments, ena ombra, a undesconeishut, a un estranh, qu’eth destin confonie damb eth e lo possaueentar abisme ath sòn lòc. Qu’ère de besonh entà que se barrèsse er abismeque queiguesse quauquarrés, eth o er aute.

Non auie mès remèdi que cedir ath destin.

Era claretat venguec a èster completa en sòn cervèth, e se’n sabec: qu’ethsòn lòc ère uet ena preson, e encara lo demoraue; qu’eth panatòri aGervasillo l’arrossegaue ada eth; qu’aqueth lòc uet lo demorarie e lotirassarie enevitabla e fatauments enquia que l’ocupèsse. Ath delà, se didecqu’en aqueth moment n’auie un que lo remplaçaue, e que tant qu’ethsiguesse representat ena preson per Champmathieu, e ena societat peth


senhor Magdalena, non li calie crànher arren, se non ei que queiguesse suseth cap de Champmathieu aguesta pèira d’infàmia, que, coma era pèira dethsepulcre, què entà non tornar-se a lheuar.

Coma que tot aquerò ère tan violent e tant estranh, se costèc en eth und’aguesti movements indescriptibles que solet arriben dus o tres còps enavida d’un òme; espècia d’estrementida dera consciéncia que remò toti esdobtes deth còr, que se compause d’ironia, d’alegria, de desesperacion eque se poirie cridar “arrir interior”.

Aluguèc de pic era lum.

“E qué?, se didec. Qué me cau pòur? Qué è de pensar d’aquerò? Que sòsauvat: tot qu’ei acabat. Non auie senon ua pòrta miei dubèrta, que per erapoirie entrar eth mèn passat ena mia naua vida: aguesta pòrta que rèste arabarrada entà tostemp! Aguest Javert que m’acace hè ja temps; aguestterrible instint que semblaue auer-me endonviat, e me seguie pertot; aguestgosset de caça tostemp ara demora sus jo, que ja ei complètamentsdesorientat. Qu’està satisfèt e me deisharà en patz; que ja a ath sòn JeanValjean! Qui se’n sap, ath delà, se pensarà deishar aguesta poblacion! E tots’a passat sense era mia intervencion! Jo que non è soniat en aquerò entadarren. Bè!, dilhèu ei aguest un eveniment malerós? Es que me vedessen sepensarien que m’a arribat un catastròfa. E mès que mès, s’arribequauquarren dolent entà bèth un, que non ei eth mèn tòrt. Era Providénciaqu’ac a hèt, e per tant, aquerò ei çò que vò que se passe, aumensaparentaments.

Qu’ei qu’è jo eth dret de desordenar çò qu’era ordene? Qué ei çò que voiara? En qué me vau a méter? Que non m’a cridat arrés. Tè! E non sòcontent! Donques se qué cerqui? Era fin qu’aspiri hè tanti ans, eth sòmi desmies nets, er objècte des mies oracions, qu’ei era seguretat. Donques que jala è: Diu qu’ac vò; e non me cau revoutar ara contra era volentat de Diu. Eper qué ac vò? Entà que jo contunhe çò qu’è començat, entà que hèsca ethben, entà que donga un gran e coratjós exemple, entà que se digue, arafin,que i a auut quauqua part de felicitat en aguesta peniténcia qu’è patit, enaguesta vertut qu’è tornat. De vertat que non compreni se per qué è auutpòur, hè pòc, d’entrar ena casa d’aguest brave prèire, condar-l’ac tot comaun confessor, e demanar-li conselh, quan ne sò solide fòrça de qué m’aurie


dit aquerò madeish. Qu’ei decidit; deishem anar es eveniments; deishemobrar a Diu”.

D’aguesta manèra se parlaue enes prigondors dera sua consciéncia,inclinat sus çò que poirie cridar-se eth sòn pròpi abisme. Se lheuec deracagira e se botèc a passejar pera cramba. “Va, didec, non pensem mès enaquerò. Que ja è cuelhut ua resolucion!” Mès, non sentec cap alegria.

Ath contrari.

Voler enebir ara imaginacion que entorne a ua idia, qu’ei madeish quevoler enebir ath mar qu’entorne ena plaja. Entath marinèr aguest fenomènse cride marèa; entath colpat se cride racacòr: Diu botge es amnes madeishqu’er ocean.

Ath cap de pòcs instants, per mès que hec entà evità’c, seguic aquethombriu dialòg, qu’eth ère eth madeish qui parlaue e entenie parlar, en totdíder çò qu’aurie volut carar, e enténer çò que non aurie volut enténer;cedint ad aqueth poder misteriós que li didie: “Pensa!, dera madeishamanèra que didie hè dus mil ans a un aute condamnat: “camina!”

Mès abans de passar endauant, e entà qué sigam perfèctamentscomprenudi, mos cau persutar en ua observacion de besonh.

Qu’ei cèrt qu’er òme se parle ada eth madeish: non i a cap èsser pensaireque non ac age experimentat. Se pòt díder qu’eth mistèri mès gran emagnific deth Vèrb, ei eth que realize quan en interior der òme va dethpensament entara consciéncia, e torne dera consciéncia entath pensament.

En aguest sens solet s’an d’enténer es paraules tengudes soent en aguestcapitol, “didec”, “exclamèc”; se didie, se parlaue ada eth madeish, sensequ’eth silenci exterior se trinquèsse. Laguens de nosati que i a un granrambalh; tot parle en nosati, exceptat dera boca. Es realitats dera amna quenon dèishen d’èster realitats, encara que siguen invisibles e non paupables.

Se preguntèc, donc, a on ère dera sua resolucion. S’interroguèc sus“aquera resolucion irrevocabla”, e se co.hessèc qu’er apraiament qu’auiehèt en sòn esperit ère monstruós, pr’amor que “deishar passar eseveniments”, “deishar obrar ath bon Diu” qu’ère simplaments ua idiaorribla. Deishar que siguesse entà dauant aqueth error deth destin e desòmes, non empedir-lo, ajudar-lo damb eth silenci, non hèr arren, a totdarrèr, qu’ère ua enòrma injustícia, er arràs dera indignitat ipocrita, un crimbaish, miserable, abjècte, vil.


Per prumèr viatge en ueit ans venguie de sénter, aqueth malerós, eth saboramargant d’un mau pensament e d’ua mala accion.

Lo hec enlà deth madeish, damb desengust, tau que s’escopís er objècteamargant que se refuse dera boca.

E seguic preguntant-se: se preguntèc sevèraments se qué ère çò qu’auieentenut en dider-se: “È artenhut eth mèn objectiu!” Arreconeishec qu’erasua vida auie, plan que òc, un objectiu. Mès quin? Amagar eth sòn nòm?Enganhar ara policia? E entad aquerò, entà ua causa tant petita, auie hèt totçò qu’auie hèt? Non auie, dilhèu, un aute objectiu, qu’ère eth gran, ethvertadèr: sauvar, non ja era sua persona, senon era sua amna; èster brave eaunèst; èster un just? Non ère aquerò, mès que mès, non ère aquerò solet çòqu’auie volut eth, e er avesque l’auie manat? Barrar era pòrta ath sònpassat! Mès que non la barraue; la tornaue a daurir damb ua accion infama:tornaue a èster panaire, e panaire deth gènre mès odiós! Li panaue a un auteera sua existéncia, era sua vida, era sua patz, era sua lum deth solei!Qu’ère, donc, un assassin: aucie morauments a un malerós, lo condamnauead aguesta orribla mòrt des viui, ad aguesta mòrt a cèu dubèrt, que se cridepreson. Ça que la, autrejar-se, sauvar ad aguest òme, objècte de tan funèsterror, cuélher eth sòn nòm, tornar a èster per obligacion eth presoèr JeanValjean, qu’ère vertadèraments acabar era sua resurreccion e barrar entàtostemp eth lunfèrn que gessie. Quèir, aparentaments, en aguest lunfèrn,qu’ère en realitat gésser d’eth. Li calie complir aguest déuer; pr’amor quenon aurie hèt arren se non lo complie, e era sua vida serie inutila, era suapeniténcia eneficaça, absoludaments estèrla e sense cap objectiu. Se’n sabiequ’er avesque ère aquiu damb eth, autant mès present coma qu’ère mòrt: eravesque lo guardaue fixaments, e se non complie eth sòn dèuer, er alcaldeMagdalena, damb totes es sues vertuts, li serie odiós, e, en comparèr, ethpresoèr Jean Valjean serie un òme admirable e pur. Es òmes veirien era suamasca, er avesque vedie eth sòn ròstre; es òmes veirien era sua vida, eravesque vedie era sua consciéncia. Li calie, donc, vie en Arras, desliurarath faus JeanValjean, e denonciar ath vertadèr. A!, aguest qu’ère eth màgerdes sacrificis, era victòria mès dolorosa, eth darrèr e mès dificil pas; mèsque li calie dar-lo! Crudèu destin! Non entrar ena santetat dauant es uelhsde Diu, sense tornar a entrar ena infàmia dauant es uelhs deth mon!

- Plan, donc, didec, vau a cuélher aguesta resolucion! Vau a complirdamb eth mèn déuer. Vau a sauvar ad aguest òme.


Prononcièc aguestes paraules sense encuedar-se’n de qué parlaue naut.

Cuelhec es sòns libres, les verifiquèc e les apraièc; lancèc en huec unpaquet de recebuts de comerciants arreculadi que li deuien, e escriuec ebarrèc ua carta, qu’ena envolòpa quinsevolh aurie pogut liéger: Ath senhorLaffitte, banquèr, carrèr d’Artois. París.

Treiguec d’un calaish ua cartèra que i auie quauqui bilhets de banc, e ethpassapòrt que s’auie servit aqueth an entàs eleccions.

Qui l’auesse vist executar toti aguesti actes en miei de tan grèumeditacion, non aurie sospechat çò que passaue per eth. Solet, a viatges, sebotjauen es sòns pòts; uns auti còps lheuaue eth cap e tachaue es uelhs enun punt quinsevolh dera paret, coma se i auesse precisaments aquiuquauquarren que volesse esclarir, o quauqu’un que sagèsse d’interrogar.

Tanlèu acabèc era carta entath senhor Laffitte, la botèc ena pòcha amassadamb era cartèra, e tornèc a passejar.

Es sues idies non auien cambiat. Seguie estant claraments eth sòn déuerescrit en luminoses letres que reludien dauant des sòns uelhs, e virauen tauqu’era sua guardada: Va! Balha eth tòn nòm! Denoncia-te!

Vedie tanben, e coma se se botgèssen dauant sòn damb formes sensibles,es dues idies qu’auien estat enquia alavetz era nòrma dera sua vida: amagareth sòn nòm, santificar era sua amna. Per prumèr còp se li presentauenabsoludaments desparières e comprenie era sua diferéncia. Arreconeishiequ’ua d’eres ère de besonh bona, tant qu’era auta poirie vier a èster dolenta;qu’aguesta ère eth sacrifici, aquera era personalitat: qu’ua li didie: ethpròche, e era auta li didie: jo; qu’ua venguie dera lum, e era auta destenèbres.

Ambdues lutauen entre eres, e eth ac vedie. A mida que reflexionaue,anauen creishent dauant es uelhs deth sòn esperit e auien ja colossausdimensions: li semblaue que les vedie lutar laguens d’eth madeish enaqueth infinit qu’auem parlat abans, en miei dera escurina e dera lum; ua,divessa; era auta, giganta.

Qu’ère plan espaurit, mès credie que capitarie era bona idia.

Coneishie qu’auie arribat en dusau moment decisiu dera sua consciéncia edeth sòn destin: qu’er avesque auie mercat era prumèra fasa dera sua nauavida, e Champmathieu mercarie era dusau; dempús dera gran crisi, era granpròva.


Mentretant, era fèbre, padegada un instant, lo tornèc a invasir de man enman. Mil sentiments l’assautauen, mès l’assolidauen encara mès ena suaresolucion.

Bèth còp se didec que cuelhie er ahèr damb massa calor; pr’amor queChampmathieu non ère bric important, e, a tot darrèr, auie cometut unpanatòri. E se responec: “S’aguest òme a panat quauques pomes, qu’a unmes de preson; çò qu’ei plan mens qu’era cadia. E qui ac sap? A panat? Eiprovat? Eth nòm de Jean Valjean l’aclape e semble que lo dispense despròves. Non sòlen pensar atau es fiscals? Se cre qu’ei lairon, perque se crequ’a estat presoèr.”

En un aute moment pensèc que se se denonciaue ada eth madeish, dilhèuse comprenerie er eroïsme dera sua accion; s’aurien en compde es sòns sètans d’aunestetat, e tot çò qu’auie hèt peth país e l’autrejarien era gràcia.

Mès aguesta suposicion s’esbugassèc de seguit; e arric amaraments en totpensar qu’eth panatòri des quaranta sòus a Gervasillo lo hège reïncident;qu’aguest crim reapareisherie, e qu’era lei lo condemnarie a preson de pervida.

Comencèc a pèrder totes es illusions; s’aluenhèc mès e mès dera tèrra ecerquec eth consolamente, era fòrça en un aute lòc. Se didec que li caliecomplir eth sòn déuer; que dilhèu non serie mès malerós dempús decomplir-lo que dempús d’auer-lo eludit; que se deishaue passar eseveniments, se seguie en M… ara vòra deth M… era sua consideracion, ethsòn bon nòm, es sues bones òbres, era deferéncia e era veneracionpubliques, era sua caritat, es sues riqueses, era sua popularitat serienfondamentades sus un crim; e quina tranquillitat poirien dar causes tansantes unides ara marridesa? Mès, se realizaue eth sòn sacrifici, ara preson,ath cavalet de tortura, ara cadia, ara casqueta verda, ath trabalh sense pòsa,ara vegonha sense pietat, s’amassarie tostemp ua idia celestiau.

Fin finau, se didec qu’eth sòn destin ère aguest; qu’eth non ère patron dedesapraiar çò que ven apraiat de naut e que li calie escuélher en tot casentre era vertut exteriora unida ara abominacion interiora, o era santitatinteriora unida ara infàmia exteriora.

Eth sòn valor non s’amendrie dauant dera luta de tan lugubres idies; mèseth sòn cervèth se fatigaue e a maugrat sòn, començaue a pensar en d’autescauses, en causes indiferentes.


Es sòns possi bategauen fòrtaments: seguie passejant. Sonèren es dotze enrelòtge dera parròquia, e dempús en eth der Ajuntament. Compdèc es dotzecampanades enes dus relòtges; comparèc eth son des dues campanes, e se’nbrembèc en aqueth moment que quauqui dies abans auie vist en unmagazèm de hèr ua campana vielha qu’auie escultat aguest nòm: AntoniAlbin de Romainville.

Auec hered. Aluguèc un shinhau de huec; mès que non se l’acodic barrarera hièstra.

Dempús entornèc en sòn estupor, e li calec hèr un gran esfòrç entàrebrembar çò que pensaue abantes de qué sonèssen es dotze. Fin finau acartenhec.

- “A!, òc, se didec. Qu’auia cuelhut era decision de denonciar-me.”

Alavetz se’n brembèc de Fantina.

- A!, exclamèc. E aguesta prauba hemna?

Aciu comencèc ua naua crisi.

En presentar-se de pic Fantina en sòn deliri coma un arrai inesperat delum, li semblèc que tot cambiaue d’aspècte ath sòn entorn e didec:

- “A!, enquia ara solet m’è auut en compde a jo madeish! Sonque èconsiderat eth mèn interès particular, se me cau carar o denonciar-me,amagar era mia persona o sauvar era mia amna, èster un magistratmenspredós e respèctat, o un presoèr menspredat e venerable; ei a díder,que non è gessut de jo! Mès, mon Diu, tot aquerò non ei senon egoïsme!Que poiràn èster desparières formes d’egoïsme; mès, a tot darrèr, qu’eiegoïsme pur. E se pensèsse un shinhau enes auti? Era caritat que comencepes auti. Tè, vam a veir. En tot trèir-me a jo, barrar-me, desbrembar-me,qué se passarie damb tot aquerò? Se me denóncii, m’agarren; ges en libertatChampmathieu; me manen ena preson, e dempús, qué se passarà aciu? A!,aciu que ja un país, un pòble, fabriques, indústria, obrèrs, òmes, hemnes,ancians, mainatges, praubi. Jo è creat tot aquerò, l’è balhat vida; On quesigue que i age ua humeneja que humeje è botat jo era lenha en huec e eraparva en topin; jo qu’è creat eth benèster, era circulacion, eth credit;abantes non i auie arren; jo è balhat vida, encoratjat, fecundat, estimulat eenriquit eth país. Se despareishi, tot que se morís. E aguesta hemna qu’apatit tant, qu’a tanti merits ena sua queiguda, e qu’eth sòn malastre l’ècostat jo sense voler? E aguesta mainada qu’anaua jo a cercar sivans l’è


prometut a sa mair? Non li deui quauquarren ad aguesta hemna enreparacion ath mau que l’è costat? Se jo desparieshi, que se passarà? Eramair se morirà; era mainada, Diu se’n sap se qué l’arribarà. Aquerò ei çòque se passarà se me denóncii. E se non me presenti? Vam a veir se qué sepassarà dempús.”

Dempús d’auer-se hèt aguesta pregunta, se posèc e passèc per un momentde dobte, de temor; mès aquerò se tardèc pòc, e responec damb cauma:

- “Aguest òme anarà ena preson, ei vertat; mès, coma li cau èster! Eiun panaire. Non me posqui hèr era illusion de qué non a panat: a panat. Jome demori aciu. En dètz ans guanharè dètz milions; les repartisqui en país:non è arren mèn: non trabalhi, donc, entà jo. Era creishenta prosperitat detoti, era indústria que se desvelhe, es manufactures e es maquines que semultipliquen hèn erosi a cent, a mil familhes; eth país s’abite; se creenbordalats a on solet i auie bòrdes; se creen bòrdes a on non i auie arren;despareish era misèria e damb era er escandal, era prostitucion, ethpanatòri, er assassinat, toti es vicis, toti es crims. Aguesta prauba maireduque ara sua hilha; e i a tot un país ric e aunèst. A!, qu’èra hòl, pensauaun absurd quan sajaua de denonciar-me. Que me cau medità’c ben e nonesdegar-me. Per qué m’aurie de shautar mès hèr-me eth gran, eth generós?Que serie aguest un papèr de melodrama, simplaments de melodrama. Joque non auia pensat senon en jo, en jo solet. E entà sauvar d’un castig,dilhèu un shinhau exagerat, encara que just ath hons, a un panaire, a unmaufactor sens dobte, a de perir tot un país, a de morir aguesta hemna enespitau, e a de restar era sua hilha abandonada en carrèr, coma se siguesseun gosset? A!, aquerò que serie abominable; sense qu’era mair age vist arasua hilha, sense qu’era hilha coneishe a penes a sa mair, s’a de passar totaquerò per aguest coquin panaire, que solide meritarà era cadia perquauquarren mès que peth panatòri des pomes? Quini escrupuls son aguestique sauven a un colpat e sacrifiquen a innocents, que sauven a un vielhvagabond, que solet li rèsten uns ans de vida e non serà mès malerós enapreson qu’ena sua casa, e sacrifiquen a tota ua poblacion, a mairs, a hemnese a mainatges? Aguesta prauba Cosette que non a ad arrés senon a jo enmon e que demorarà en aguest mon arraulida de hered ena casòta desThenardier! Un aute brigand de diferenta manèra! Mancarè, donc, ath mèndéuer, respècte de tota aguesta gent? Anarè a denonciar-me? Harè aguestasolemna pegaria? Botem-mos en çò de pejor: supausem qu’en obrar atau


cometi ua mala accion e qu’era mia consciéncia m’acuse, per era, bèth dia;acceptar peth ben deth pròche aguesta colpa que què sus jo solet, aguestamala accion que non compromet senon ara mia amna, qu’ei un sacrifici, uavertut.”

Se lheuèc e tornèc a passejar: aguest còp semblaue èster content.

Atau coma es diamants solet se trapen enes prigondors dera tèrra, esvertats solet se trapen enes prigondors deth pensament. Li semblaue quedempús d’auer baishat en aguestes prigondors, dempús d’auer caminat apaupes en çò de mès nere des tenèbres, venguie de trapar un diamant, uavertat, que l’auie ena sua man, e que l’enludernaue en campar-la.

“Òc, pensèc alavetz, qu’ei aquerò! Ara que sò ena vertat: qu’è erasolucion. Me calie decidir-me, e ja me sò decidit. Demorem. Nontrantalhem, non hem repè; donques qu’atau conven, non ath mèn interès,senon ar interès generau. Que sò Magdalena, me demori Magdalena.Malerós deth qu’ei Jean Valjean! Aquest que non sò jo. Jo non coneishi adaguest òme; sabi pas se qui ei; se i a quauqu’un que sigue Jean Valjean ara,que s’ac hèsque coma pogue; a jo que m’ei parièr. Aguest ei un nòm defatalitat que flòte ena net; se s’arture e què sus un cap, autant pejor entadaeth”.

Se guardèc alavetz en miralh qu’ère ath dessús dera humeneja, e didec:

- A!, me padegue cuélher ua resolucion. Jo que sò un aute”

Dempús hec quauqui passi, e se posèc còp sec.

“Tè, didec, que non me cau dobtar dauant cap de conseqüéncia deraresolucion qu’è cuelhut. I a encara quauqui hius que m’estaquen ad aguestJean Valjean; e me cau trincar-les. En aguest madeish quarto que i aobjèctes que m’acusarien, testimònis muts qu’an de desparéisher.”

Metec era man ena pòcha, treiguèc ua cartèra, la dauric e cuelhec ua petitaclau.

Metec era clau en ua sarralha qu’eth sòn horat a penes se vedie, pr’amorqu’ère amagat entre es ombres escures deth diboish de papèr que caperaueera paret. Se dauric un amagader, ua sòrta d’armariet plaçat entre er angledera paret e eth canon dera humeneja. Sonque auie en aqueth calaish unspelhòts: ua saca blua, un pantalon vielh, un morralet e un pau gròsd’arrominguera, damb viròla enes dus extrèms. Es qu’auien vist a Jean


Valjean ena epòca que passèc per D… en octobre de 1815, qu’aurienarreconeishut aisidaments toti aqueri pelhòts.

Se les auie sauvat, madeish qu’es candelèrs d’argent, pr’amor d’auertostemp present eth sòn punt de partença. Mès amagaue çò qu’ère derapreson, e deishaue veir çò qu’ère der avesque.

Dirigic ua guardada furtiua entara pòrta, coma se cranhèsse que ladaurisse quauquarrés, a maugrat deth barrolh, e dempús, damb unmovement viu e brusc, damb un solet braçat, sense guardar ne tansevolheaqueri objèctes que s’auie sauvat tanti ans damb suenh e perilh, ac agarrèctot, pelhòts, pau e morralet, e lo lancèc en huec.

Barrèc er amagader, e aumentant es sues precaucions, totafèt inutilesdonques que ja ère uet, i botèc un mòble sarrant era pòrta.

Ath cap de quauques segondes era abitacion e era paret deth dauants’illuminèren damb un resplendor roienc e tremolós.

Eth morralet, en consumir-se amassa damb es pelhòts que contenguie,qu’auie deishat veir ua causa que ludie en cendre. En tot apressar-se, ques’aurie pogut veir ua moneda d’argent. Plan que òc, ère era moneda dequaranta sòus panada ath savoian.

Mès eth, que non guardaue eth huec; seguie passejant damb eth madeishpas. De ressabuda, era sua vista se tachèc en es dus candelers d’argent quedamb era ahlama reludien vagaments ath dessús dera humeneja.

“A!, pensèc, aquiu que i é Jean Valjean. Me cau destruir aquerò.”

E cuelhec es candelers.

Encara i auie pro huec entà poder-les trèir era forma e hèr d’eri ua barra, oua causa semblabla.

S’inclinèc près dera humeneja e s’escahuèc un instant. “Quina calor mèsbona!”didec.

Remoiguec eth huec damb un des candelers.

Ua menuta mès en aguesta disposicion d’animositat, e ambús qu’aurienvengut en huec.

En aguest moment li semblèc enténer, laguens d’eth, ua votz que cridaue:“Jean Valjean! Jean Valjean!”

Es sòns peus se quilhèren, e demorèc coma un òme qu’enten ua causaterribla.


“Òc!, acaba, didie era votz. Acaba çò que hès! Destruís aguesti candelers!anequelís aguest rebrembe! Desbremba ar avesque! Desbremba-te’n de tot!Pèrd a Champmathieu! Tot se passe ben! Alegra-te’n! Que ja ei resolvut;un òme, un ancian que non sap se qué li vòlen, que dilhèu non a hèt arren;un innocent qu’eth sòn solet crim ei eth tòn nòm, serà condemnat, acabaràes sòns dies ena abjeccion e en orror! Plan ben! Sigues un òme respectable.Queda-te estant er alcalde illustre e aunorat, enriquís ath pòble, alimenta asindigents, educa as orfanèls, garda-te erós, vertuós e admirat; e mentretant,tant que tu ès aciu entornejat d’alegria e de lum, un aute tierà era tuagiqueta ròia, amiarà eth tòn nòm ena ignominia, e arrossegarà era tua cadiaena preson! Òc, que tot ei plan ben apraiat! Miserable!”

Es pisharretes dera sudor li baishauen pes possi: dirigic entàs candelers uaguardada hòraviada. Mès era votz que non s’auie acabat, e seguic atau:

“Jean Valjean! Ath tòn entorn i aurà fòrça votzes que haràn tapatge, queparlaràn naut, que te benediràn; e non i aurà qu’un èsser que te maudigueenes tenèbres! Plan, donc, escota, infame. Totes aguestes benediccionsqueiràn abans d’arribar en cèu; solet era malediccion vierà damb tu enquiaDiu!”

Aguesta votz, fèbla ara prumeria, e que s’auie lheuat de çò mès prigonddera sua consciéncia, qu’auie vengut a èster per grads, sorrolhosa eformidabla enquiath punt de creir que l’entenie de diferenta manèra, peraaudida. Li semblaue qu’auie gessut d’eth madeish, e que li parlaue ja dedehòra estant; e credec enténer es sues darrères paraules tan claraments,que guardèc ath sòn entorn damb cèrta espècia de terror.

- I a quaquarrés aquiu?, preguntèc damb votz estofada e nauta. Edempús higec damb un arridolet que semblaue eth d’un pèc:

- Be ne sò de pèc! Qu’ei que non i pòt auer arrés!

Que i auie quauquarrés, plan que òc; mès, eth qu’ère aquiu, non ère desèssers que pòt veir eth uelh uman.

Deishèc es candelers ena humeneja e entornèc ad aqueth passèg monotòne lugubre qu’auie desvelhat, de pic, ath caishèr que dormie ena crambainferiora.

Aguest passèg lo padegaue e l’aclapaue ath còp; pr’amor qu’en d’autessituacions critiques, er òme semble que se botge entà demanar conselh a tot


çò que se trape ath pas. Ath cap de quauqui instants ja non sabie a on èredera sua meditacion.

Arreculaue madeish d’espaurit dauant es dues resolucions qu’auiecuelhut. Es dues idies que lo conselhauen li semblauen quina mès funèsta.Quina fatalitat estropaue aquera enganha personau respècte deChampmathieu! Veder-se precipitat peth madeish mejan que semblaue auerescuelhut era Providéncia entà padegar-lo!

I auec un moment que pensèc en avier. Denonciar-se! Autrejar-se! Sepintèc damb immensa desesperacion tot çò que li calie abandonar, e tot çòque li calie tornar a aquerir. Li calie dider-se adiu d’aquera vida tan bona,tan pura, de tot, der aunor, dera libertat. Ja non poirie passejar-se pethcamp, ne enténer es cants des audèths ena primauèra, ne dar aumòina aspetitets, ne sénter era doçor des guardades d’amor e d’arreconeishementque se tachauen en eth! Qu’aurie d’abandonar aquera casa qu’auie bastit;aqueth quartet qu’auie apraiat entada eth! Tot se li presentaue alavetzencantador. Ja non liegerie aqueri libres, ja non escriuerie en aquera tauletade husta tan blanca! Era portièra, qu’ère era sua soleta sirventa, non lipujarie ja eth cafè peth maitin! En sòrta d’aquerò, passarie pera preson ethcep, era giqueta ròia, era cadia en pè, eth trabalh, eth croton, eth lhet dehustes e toti es orrors coneishudi! Ara sua edat e dempús de çò qu’auieestat! Se siguesse joen encara! Mès ancian, e èster tutejat per toti, umiliatpeth carcerèr, estovat peth cap de vara! Amiar es pès nuds en sabatesherrades; presentar peth maitin e pera tarde era sua cama ath martèth deraronda qu’examine es orsets! Patir eth curiosèr des estranhs, que lesdiderien: “ Aguest qu’ei eth famós Jean Valjean, que siguec alcalde de M…ara vòra deth M…!” E, pera net, caperat de sudor, ablasigat de cansament,damb era casqueta verda sus es uelhs, pujar de dus en dus, jos eth soriacdeth caporau, era escala de ponton flotant! Ò, quina misèria! Pòt dilhèu ethdestin èster dolent coma un èsser intelligent, e vier a èster monstruós comaeth còr uman?

Atau, donc, tostemp venguie a quèir en madeish dilèma que formaue erabasa dera sua meditacion: estar-se en paradís e èster un dimòni o entrar enlunfèrn e èster un àngel!

Qué hèr, gran Diu, qué hèr?


Eth torment, que s’auie creigut liure, tornèc a desencadiar-se e es suesidies tornèren a confoner-se e cuelheren aguest caractèr d’estupiditat pròpidera desesperacion. Eth nom de Romainville se presentaue de contunh arasua imagnacion en dus vèrsi d’ua cançon qu’auie entenut hège temps.Pensaue que Romainville ei un petit bòsc près de París, a on vien esaimants a cuélher lilàs en mes d’abriu.

Seguie passejant e trantalhant, madeish exteriora qu’interioraments.Passejaue coma un mainatge que comence a caminar solet.

En quauqui moments, lutant damb eth sòn cansament, hège un esfòrç entàordenar era sua intelligéncia. Sajaue de presentar-se definitiuaments e perdarrèr viatge eth problèma que sus eth, entà didè’c atau, auie queigutaclapat de fatiga. Deuie denonciar-se? Li calie carar? Que non artenhie aveir arren de forma clara. Es vagui rasonaments que se succedien en sòndeliri, tremolauen e s’esbugassauen successiuaments, en tot convertir-se enhum. Solet sabie que quinsevolha que siguesse era solucion que cuelhesse,de besonh, e sense qu’ac podesse evitar, quauquarren en eth s’anaue amorir, ja entrèsse en sepulcre pera dreta o pera quèrra, ja passèsse peraagonia dera sua felicitat o pera agonia dera sua vertut.

Qu’auie tornat a èster agarrat per aguesta indecision; non auie auançatbric deth començament.

Atau lutaue ath miei dera angoisha aqueth malerós. Mil ueit cents ansabantes er èsser misteriós que se resumissen tota era santetat e toti espatiments dera umanitat, mentre es olivèrs tremolauen botjadi peth vent derinfinit, auie hèt enlà pendent bèth temps, dera sua man er orrorós calitz quese li presentaue plen d’ombres e de tenèbres enes prigondors caperadesd’esteles.


IV.- Formes que cuelh eth dolor pendent eth saunei.

Venguien de tocar es tres deth maitin: hège cinc ores que se passejaue, lèusense pòsa, quan se deishèc anar en ua cagira.

S’esclipsèc e sonièc.

Aguest sòmi, coma lèu toti, non se restacaue ara sua situacion senon perues remòtes connexions funèstes e doloroses que li costèren ua granaimpression. Aquera malajadilha l’afectèc tan viuaments, que dempúsl’escriuec, e l’auem trapat en quauqui papèrs que deishèc escrits. Que mossemble oportun transcriuer-les aciu textuauments.

Quin que siguesse aguest sòmi, era istòria d’aquera net non seriecompleta se passèssem de long aguesta ombriua aventura d’ua amnamalauta. Vam, donc, a referir-la. Ena envolòpa didie çò que seguís: Sòmiqu’auí aquera net:

“Qu’èra en camp, en un camp trist a non i auie èrba: non podia distinguirs’ère dia o net.

Me passejaua damb eth mèn frair, damb eth frair dera mia mainadesa, qued’eth me cau díder qu’a penes me’n brembi, que jamès pensi en eth.

Parlàuem e trapàuem a quauqui caminaires. Parlèrem d’ua vesia qu’auíemauut, e que estant-se en quarto der embaish, trabalhaue damb ua hièstratostemp dubèrta. Pendent era nòsta convèrsa sentíem eth hered que costaueaquera hièstra dubèrta.

Que non i auie arbes en aqueth camp.

Passèc un òme près de nosati. Ère un òme nud, de color de cendre, montaten un shivau de color de tèrra. Ère cauvet; se vedie en sòn crani ua sòrta devenes que lo crotzauen. Amiaue ena man ua vergueta flexibla, coma d’uaarradimèra, e pesaue coma eth hèr. Passèc peth cant nòste e non didecarren.

Eth mèn frair me didec: Anem peth camin hons.

Que i auie un camin hons, qu’en eth non se vedie ne un matarràs, ne uasoleta èrba. Tot qu’ère color de tèrra, autanplan eth cèu. Ath cap dequauqui passi arrés me responec quan parlè e, alavetz, me n’encuedé qu’ethmèn frair ja non venguie damb jo.


Vedí un pòble e entrè en eth: me pensi que deuie èster Romainville. (Eper qué li calie èster Romainville?)

Eth prumèr carrèr que vedí ère desèrt; passè entà un aute. Darrèr deracantoada i auie un òme de pè, emparat ena paret. Li preguntè: Quin país eiaguest? A on sò? Er òme non responec. Vedí dubèrta era pòrta d’ua casa eentrè.

Era prumèra cramba ère desèrta; entrè ena dusau, e darrèr dera pòrta i auieun òme apuat ena paret. Li preguntè: De qui ei aguesta casa? A on sò? Eròme non responec. Era casa auie jardin, e entrè en jardin. Qu’ère desèrt;mès, darrèr deth prumèr arbe i auie un òme de pè. Li preguntè: Quin jardinei aguest? A on sò? Er òme non responec.

Recorrí dempús eth pòble e vedí qu’ère gran. Toti es carrèrs ère desèrti;totes es pòrtes èren dubèrtes. Ne un solet èsser viuent passaue pes carrèrs,ne se botjaue enes cases, ne se passejaue pes jardins. Mès, darrèr de cadacantoada, de cada pòrta, de cada arbe, i auie un òme de pè e en silenci. Nonse’n vedie qu’un de solet ath còp, e toti me guardauen en passar.

Gessí deth pòble e caminè peth camp.

Ath cap d’ua estona virè eth cap e vedí ua grana multitud que venguiedarrèr mèn. Arreconeishí a toti es qu’auia vist en pòble: qu’auien uns capsextraordinaris; semblaue que caminauen fòrça doçaments, e ça que la,anauen mès de prèssa que jo. Que non hègen cap de bronit en caminar, e enun instant m’artenheren e m’enrodèren. Es sòns ròstres qu’èren de color detèrra. Alavetz, eth prumèr que jo auia vist en pòble, me didec: Entà on vatz,non vo’n sabetz qu’ètz mòrt hè ja fòrça temps?.

Daurí era boca entà respòner, e vedí que ja non i auie arrés ath mèncostat.”

Aquiu se desvelhèc. Qu’ère arraulit de hered. Eth vent hered deth maitinhège virar es huelhes dera hièstra dubèrta. Era lum s’auie amortat: era lumque s’acabaue. Era net qu’ère encara escura.

Se lheuèc e se botèc ena hièstra. Non se vedien esteles en cèu.

Dera hièstra estant, s’aubiraue eth pati dera casa e eth carrèr. Un còp sec edur, que ressonèc en solèr, lo hec a baishar era vista, e vedec ath sòn dejós


dues esteles ròies qu’es sòns arrais s’estenien e despareishiencapriciosaments ena ombra.

Coma qu’era sua imaginacion ère encara miei negada ena broma dessòmis, exclamèc:

- Cara! Que non i a esteles en cèu; mès que son ena tèrra.

Lèu s’esbugassèc aguest trebolament, e un dusau còp, que venguèc dedesvelhar-lo, li hec a veir qu’aqueres dues esteles èren es fanaus d’uaveitura de shivaus qu’era sua forma podec distinguir ara sua lum. Eth bronitqu’auie entenut qu’èren es cascos deth shivau en empeirat.

“Quina veitura ei aguesta?, se didec. Qui vie aciu tan lèu?”

En aguest moment truquèren ena pòrta dera sua cramba. Tremolèc de capa pès, e cridèc damb votz terribla:

- Qui?

Ua votz responec:

- Jo, senhor alcalde!

E, en arreconéisher era votz dera portièra, didec:

- E qué? Qué se passe?- Senhor, que van a tocar es cinc deth maitin.- E qué?- Qu’ei aciu era veitura de shivaus.- Quina veitura?- Eth tilbury.- Quin tilbury?- Non auetz manat vier ad aguesta ora un tilbury?- Non.- Donques eth menaire ditz que vie a quèrrer ath senhor alcalde.- Quin menaire?- Eth deth senhor Scaufflaire.- Scaufflaire!

Aguest nòm l’estrementic coma un relampit que l’auesse passat près deracara.

- A, òc!, responec. Eth senhor Scaufflaire!

S’era vielha l’auesse vist en aqueth moment, solide que s’aurie espaurit.


Que i auec dempús un long silenci. Se metec a examinar damb ua minaestupida era ahlama dera candèla, e a cuélher era cera honuda que i auie athsòn entorn entà hèr boletes damb es dits. Era vielha s’estèc en tot demorar,enquia que gausèc díder:

- Senhor, qué me cau dider-li ath menaire?- Didetz-li que plan ben, qu’ara baishi.


V.- Es armadures des arròdes.Eth servici de corrèus d’Arras entà M… ara vòra deth M… encara se hège

en aquera epòca, coma en temps der Emperi, en petiti cabriolets de duesarròdes folradi de cuer falbe peth laguens, suspenudi en ressòrts e damb dussètis, un entath menaire e er aute entà un viatjaire. Es arròdes qu’èrenarmades d’aguesti longui paus ofensius qu’encara se sauven en Alemania.Eth calaish dera correspondéncia, qu’ère ua grana caisha alongada, èreplaçat darrèr deth cabrilolet e formant damb eth un solet còs. Aguestcalaish qu’ère pintat de nere, e eth cabriolet d’auriò.

Aguestes cagires, que non an cap retirada damb es modèrnes veitures,presentauen un aspècte difòrme e tortuós; quan se les vedie passar de luenhena extension der orizon, semblauen un d’aqueri insèctes que se cridentermites, que damb un petit còs arrossèguen un gran apendix posterior. Çaque la, caminaue damb rapiditat.

Eth corrèu gessie d’Arras totes es nets, tara ua, dempús que passaue ethde París, e arribaue en M… ara vòra deth M… un shinhau abans des cincdeth maitin.

Aquera net, eth corrèu que venguie peth camin de Hesdin, en virar uncarrèr, quan entraue en pòble, tumèc damb un tilbury tirassat per un shivaublanc qu’anaue en direccion contrària, amiat solet per un òme estropat enasua capa. Era arròda deth tilbury recebec un còp plan fòrt. Eth menairecridèc entà qu’er òme s’arturèsse, mès eth viatjaire non l’entenec e seguiceth sòn camin, a tròt seguit.

- Guarda quina prèssa qu’a er òme!, didec eth menaire.

Er òme qu’atau corrie qu’ère, plan que òc, eth madeish que hè pòc auemvist passar per ua situacion digna de pietat.

Entà on anaue? Que non ac aurie pogut díder. Per qué s’esdegaue tant?Non ac sabie. Anaue ara aventura qu’auie ath sòn dauant.

Entà on? Entà Arras, plan; mès que tanben poirie anar entà un aute lòc.Se’n sabie per moments, e tremolaue. S’amagaue ena escurina dera netcoma en ua tuta.

Qu’auie en eth dues fòrces, era ua que lo tirassaue e era auta que lorefusaue. Qu’ei impossible díder se qué se passaue ena sua amna; mès que


toti ac compreneràn. Qui ei que non a entrat, aumens un còp ena sua vida,ena tuta escura de çò desconeishut?

Encara non auie resolvut, ne decidit, ne hèt arren: cap acte dera suaconsciéncia auie estat definitiu. Qu’ère, ne mès ne mens, coma en prumèrmoment.

Tà qué anaue entà Arras?

Se didie madeish que s’auie dit en logar eth cabriolet: que quin quesiguesse eth resultat non aurie cap inconvenent en veir e jutjar es causes pereth madeish; que, ath delà, aquerò ère plan prudent entà saber se qué sepassarie; que non se podie decidir arren sense auer observat e comparat; deluenh, es mendre objèctes que semblen montanhes; e, ara fin, que quanaurie vist a Champmathieu, s’ère un miserable, era sua consciéncia traparieun consolament en tot veder-lo vier ena preson; qu’encara que siguesseaquiu Javert e es presoèrs Brevet, Chenildieu e Cochepaille que l’auienarreconeishut, ja non l’arreconeisherien; que Javert ère ja fòrça aluenhat detota sospecha; que totes es conjectures e suposicions èren tachades enChampmathieu, e que non i a arren mès temardut qu’er error; que non auie,donc, arren a crànher; que serie aqueth un moment critic, mès que se’ngesserie; que, mès que mès, auie eth sòn destin enes sues mans, per dolentque siguesse, e qu’ère patron der sua sòrt. Aguesta idia ère era suaprincipau empara.

Mès s’auem de díder era vertat, que s’aurie estimat mès non vier en Arras.

E, ça que la, i venguie.

Pensant en aquerò, aquissaue ath sòn shivau, que corrie damb aguest tròtnormau que hè dues lègues e mieja per ora.

A mida qu’auançaue en camin sentie ath sòn laguens quauquarren que lopossaue a hèr repè.

En clarejar eth dia, qu’ère en camp ras. M… ara vòra deth M… se vedieja fòrça luenh ena sua esquia. Guardèc se com blanquinejaue er orizon;guardèc, sense veir, se com passauen per dauant des sòns uelhs es heredesombres d’ua maitiada d’iuèrn. Eth maitin qu’a es sòns espèctres, coma eranet. Non les vedie; mès per ua espècia de penetracion, lèu fisica, es neriperfils des arbes e des ticolets aumentauen era tristor e er estat violent derasua amna.


Cada còp que passaue per dauant d’ua d’aguestes cases isolades que i aath cant deth camin se didie: “Aquiu que i a persones que dormissen!”

Eth tròt deth shivau, es cascavèls des arriatges e es arròdes hègen unbronit lent e monotòn, bronit qu’ei agradiu quan un ei alègre, e lugubrequan ei trist.

Ère ja de dia quan arribèc en Hesdin, e s’arturèc dauant d’ua aubèrjapr’amor de qué repausèsse e cuelhesse era palhada eth shivau.

Eth shivau ère, coma auie dit Scaufflaire, de raça bolonhesa, de gran cap,gran vrente e pòc còth, mès de pièch dubèrt, anques amples, cama seca efina e pè fèrm; raça lèja, mès robusta. Auie corrut cinc lègues en dues orese non auie ua soleta gota de sudor.

Eth viatjaire non auie baishat deth tilbury. Eth mosso dera aubèrja que sehège a vier era civada baishèc de pic e examinèc era arròda quèrra.

- Vatz guaire luenh?, preguntèc.

Eth viatjaire responec sense gésser dera sua meditacion:

- Per qué?- Vietz de guaire luenh?- Cinc lègues d’aciu.- A!- Per qué didetz, a!?

Eth mosso s’inclinèc de nauèth, s’estèc un moment carat, guardant eraarròda, e s’incorporèc dident:

- Qu’ei qu’amiatz ua arròda qu’a recorrut cinc lègues, mès que solidenon correrà ne un quart de lèga mès.

Eth viatjaire baishèc de seguic dera veitura.

- Qué didetz?- Digui qu’ei un miracle qu’ajatz caminat cinc lègues sense volcar e

anar redolant enquiara hòssa deth camin. Guardatz.

Plan que òc, era arròda qu’ère fòrça espatracada. Eth patac dera seracorrèu l’auie trincat dus arrais e esbauçat e cub, qu’auie perdut era mairitz.

- Amic, didec ath mosso, i a aciu bèth carretèr?- Òc, senhor.- Anatz a cercar-lo, se vos platz.- Que s’està a dus passi d’aciu. Ep!, mèstre Bourgaillard!


Eth mèstre Bourgaillard, eth carretèr, qu’ère en lumedan dera pòrta.

Venguec, examinèc era arròda e hec eth gèst d’un cirugian que ve uacama trincada.

- Podetz apraiar aguesta arròda de seguit?- Òc, senhor.- Quan poirè partir?- Deman.- Deman!- Que me cau trabalhar un dia sancer. Auetz prèssa?- Fòrça. Me cau partir en ua ora, coma molt.- Qu’ei impossible, senhor. - Pagarè tot çò que volgatz.- Impossible.- Aumens en dues ores!- Impossible aué. Que cau hèr dus arrais e un cub. Non podetz partir

enquia deman.- Es mèns ahèrs non me permeten demorar enquia deman. E s’en sòrta

d’aprair aguesta arròda la remplacèssetz?- Com?- Que non ètz carretèr?- Òc, senhor.- E non auetz ua arròda entà vener-me, e poiria partir de seguit?- Ua arròda soleta?- Òc.- Que non n’è cap de hèta entath vòste cabriolet. Solet se hèn parelhs

d’arròdes, pr’amor qu’un parelh non se hè de dues arròdes quinsevolh.- Plan, donc, venetz-me un parelh d’arròdes.- Qu’ei que non totes es arròdes s’ajusten a toti es èishi.- Sajatz de hè’c, ça que la.- Qu’ei inutil. Solet è entà véner dues arròdes de carreta. Aguest qu’ei

un país fòrça praube.- E non auetz un cabriolet que logar-me?

Eth mèstre carretèr, a prumer còp de uelh, auie coneishut qu’eth talburyère una veitura logada, e contestèc arroncilhant es espatles:


- Que tietz bon compde des veitures que vos lòguen! Jo non vo’nlogarè deguna.

- Donques, venetz-lo-me.- Que non l’è.- Com! Ne ua veitura quinsevolhe? Ja vedetz que me conformi damb

çò que sigue.- Aguest qu’ei un país plan praube. Jo è ena casa ua carreta vielha d’un

cavalièr, que me l’a balhat entà que l’ac sauva, e me’n servisca d’era cadatrenta sies dies. Jo que vo’ la logaria, a jo que m’ei parièr. Mès calerie quenon la vedesse passar eth sòn patron; e, ath delà, ei ua carreta grana, e abesonh de dus shivaus.

- Cuelherè shivaus de pòsta.- Entà on anatz? - Entà Arras. - E voletz arribar aué?- Òc.- Cuelhent shivaus de pòsta?- E per qué non?- Ei parièr qu’arribetz tàs quate deth maitin?- Non, plan.- Donques que vos cau saber que i a quauquarren que s’a de hèr, abans

de cuélher shivaus de pòsta. Amiatz passapòrt?- Òc.- Plan, donc, cuelhent shivaus de pòsta non arribaratz en Arras abans

de deman. Qu’èm en camin de trauèssa. Es relèus son mau servidi; esshivaus son en camp. Qu’èm ath delà ena sason de laurar e s’a besonh defòrça parelhs, e s’agarren es shivaus de quinsevolh lòc, encara que siguenes de pòsta. Vos calerà demorar tres o quate ores en cada arrèst e, ath delà,anaratz ath pas, pr’amor que i a fòrça penents en camin.

- Vai! I anarè a shivau. Desatalatz; cercats-me ua sera.- Òc, mès, tie era sera aguest shivau?- Que’ ei vertat, me rebrembatz que non la tie.- Alavetz…- Mès, posqui trapar aciu un shivau de loguèr?- Un shivau entà vier en Arras d’ua tirada?- Òc.- Que vos calerie un shivau coma es que non son aciu; e vos calerie

crompar-lo abans, donques que non ètz coneishut. Ath dela, que, ne logatne crompat, lo traparíetz per cinc cents ne per mil francs.

- Qué me cau hèr?


- Çò de mielhor, òc ma he, qu’ei apraiar era arròda e deishar eth viatgeenquia deman.

- Deman que serà tard.- Diable!- Non passe per aciu eth corrèu que va entà Arras? A quina ora passe?- Deman, tara net. Es dus cars que hèn eth servici de nets, eth que va e

eth torne.- E vos cau tot un dia entà compausar aguest arròda?- Tot un dia!- E botant-se a trabalhar dues òmes?- Encara que se’n botèsse dètz.- Se se podessen estacar es arrais damb còrdes…- Es arrais òc, mès eth cub non. E, ath delà, eth rodet ei en fòrça mau

estat.- I a bèth logaire de coches en pòble?- Non, senhor.Eth viatjaire sentec ua alegria immensa.

Era Providéncia influie en eveniment, plan que òc. Era auie trincat eraarròda e l’arturaue en camin. Ça que la, en non voler cedir ad aguestaprumèra indicacion, acabaue de hèr guairi esfòrci èren possibles entàcontunhar-lo, e auie agotat leiau e escrupulosaments toti es mieis. Non auiehèt repè ne dauant dera estacion, ne dauant deth cansament, ne dauant deradespena: que non i auie arren de qué colpar-se. Se non anaue mès luenh,que non ère eth sòn tòrt. Non depenie era sua arturada dera sua volentat,senon dera Providéncia.

Alendèc, e alendèc liuraments per prumèr còp dès era visita de Javert. Lisemblèc qu’era man de hèr que li sarraue eth còr hège vint ores, lo deishaueen libertat.

Credie que Diu lo protegie.

Se didec qu’auie hèt tot çò que podie; e que non li restaue mès remèdiqu’entornar-se’n tranquillament.

S’era sua convèrsa damb eth carretèr s’auesse produsit en un quarto deraaubèrja, se non auesse auut testimònis; s’arrés l’auesse entenut, tot qu’aurieacabat aquiu e ei plan probable que non auéssem que racondar degun deseveniments que seguissen. Mès, aguesta convèrsa se passèc ath miei dethcarrèr. Quinsevolh collòqui en carrèr còste inevitablaments un rondèu; i afòrça persones que solet vòlen èster espectadors.


Tant que discutie damb eth carretèr, s’auien arturat quauques caminaires,e entre eri un gojat qu’arrés se n’auie fixat, e que se separèc deth grop athmès córrer.

En moment qu’eth viatjaire, dempús de hèr era reflexion que viem dedíder, se decidie a hèr repè, tornèc eth gojat acompanhat d’ua vielha.

- Senhor, didec era vielha, aguest gojat m’a dit que voletz logar uncabriolet.

Aguestes simples paraules prononciades per ua vielha, guidada per unmainatge, lo heren sudar abondiuaments. Credec veir era man que l’auiedeishat reaparéisher ena ombra, dispausada a cuelher-lo de nauèth.

Responec:

- Òc, brava hemna, voi logar un cabriolet.E higec ara prèssa.

- Mès, que non n’a cap en pòble.- Òc que n’a, didec era vielha.- A on?, preguntèc eth carretèr.- Ena mia casa, responec era vielha.Eth viatjaire s’estrementic. Era man fatau l’auie cuelhut un aute còp.

Era vielha auie, plan que òc, jos un cubèrt ua sòrta de tartana.

Eth carretèr e eth mosso dera aubèrja, doludi de qué se les escapèsse ethviatjaire, intervengueren:

- Qu’ei un car orrible, ei apuat en madeish èish; ei vertat qu’es sèti sonpenjadi damb correges; que plò madeish laguens que dehòra; es arròdesestàn hlorides e rolhades pera umitat; que non vierà mès enlà qu’ethtilbury; qu’ei ua anticalha. Aguest cavalièr harà mau se vò servir-se’nd’eth; eca. eca.

Tot qu’ei vertat; mès aqueth car, aquera causa, quinsevolh que siguesse,rodaue e podie vier entà Arras.

Paguèc çò que li dideren; deishèc eth tulbury ath carretèr entà quel’apraièsse entara sua tornada; hec atalar eth shivau blanc ena tartana,pugèc e seguic eth camin qu’amiaue dès eth maitin.

En moment que se metec en marcha era tartana, se cohessèc qu’auie auutua alegria en creir que non poirie vier mès enlà. Mès, examinant dempúsaguesta alegria damb un shinhau de colèra, se’n sabec de qué auie estat


absurda. Per qué s’auie d’alegrar de hèr repè? Que hège aguest viatgevoluntariaments, sense qu’arrés l’obliguèsse ad aquerò.

E certaments non succederie arren qu’eth non volesse. Quan gessie ja deHesdin entenec ua votz que lo cridaue:

- Arturatz-vos,! Arturatz-vos!Arturèc era tartana damb un viu movement, que i auie quauquarren

febriue convulsiu, que se retiraue ara esperança. Qu’ère eth gojat deravielha.

- Senhor, didec, jo è estat eth que vos a proporcionat aguesta veitura.- E qué?- Que non m’auetz dat arren.Eth viatjaire que daue a toti tant aisidaments, trapèc aguesta pretension

exorbitanta, shordaira.

- A!, qu’ès tu, mala pèça!, didec. Donques tanpòc te darè arren ara.Aquissèc ath shivau e partic a bon tròt.

Auie perdut fòrça temps en Hesdin, e lo volec recuperar. Eth shivau èrecoratjós e tirassaue coma dus; mès qu’ère eth mes de hereuèr, auie ploigut,es camins estauen fòrça mau, e ath delà, era tartana ère plan mès pesanta edura qu’eth tilbury.

Empleguèc lèu quate ores de Hesdin enquia Saint-Paul, quate ores entàcinc lègues.

En Saint-Paul hec desatalar ena prumèra aubèrja que trapèc e manècamiar eth shivau en estable. Sivans l’auie prometut a Scaufflaire, s’estècprès dera gripia tant que minjaue eth shivau, en tot pensar en causes plantristes e confuses.

Era ostatgèra entrèc en estable, e li didec:

- Vatz a esdejoar?- Ei vertat! Qu’è boni talents.E seguic ara ostagèra, qu’auie polida e alègra figura, enquia ua sala

baisha a on i auie diuèrses taules damb hules en sòrta de tovalhes.

- Esdegatz-vos, didec, me cau partir de seguit, pr’amor qu’è fòrçaprèssa.

Ua sirventa gròssa, flamenca, botec de seguit un cubèrt. Eth viatjaireguardèc ara joena damb benvolença.

“Aquerò ei çò que jo auia, pensèc; que non auie esdejoat.”


Lo mestrèren, cuelhec eth pan, mingèc un mòs, lo tornèc a deishardoçaments ena taula, e non toquèc arren mès.

Un carretèr qu’ère minjant en ua auta taula. Eth viatjaire li didec:

- Per qué ei tant amargant aguest pan?Eth carretèr ère aleman e non lo comprenec.

Eth viatjaire tornèc en estable, ath cant deth sòn shivau.

Ua ora dempús auie gesut ja de Saint-Paul, e se dirigie entà Tinques, quesolet ei a cinc lègues d’Arras.

Qué hège en camin? En qué pensaue? Madeish que peth maitin, guardauese com passauen es arbes, es losats des cabanes, es camps cultivadi, eraperspectiua deth paisatge que variaue en cada marrèc deth camin. Aguestaqu’ei ua satisfaccion que complatz fòrça viatges ara amna, e la desencusede pensar. Qué i pòt auer mès melancolic que veir fòrça objèctes perprumèr e darrèr viatge? Viatjar qu’ei néisher e morir en cada instant.Dilhèu ena region mès vaga deth sòn esperit comparaue aqueri orizontsvariables damb era existéncia der òme.

Totes es causes dera vida hugen entà tostemp dauant de nosati; sebarregen era claretat e es ombres; dempús d’ua lum viua, vie un eclipsi; eròme guarde, cor, estire es mans entà cuélher çò que passe; cada incidentqu’ei un marrèc deth camin e lèu arribe era vielhesa. Se sent, fin finau,coma ua secodida; se ve tot nere; se distinguís ua pòrta escura, er ombriushivau dera vida que mos amie, s’arture: e se ve quauque èsser velat edesconeishut que lo desjunh enes tenèbres.

Eth crepuscul començaue ja, quan es mainatges que gessien dera escòlavederen entrar ath viatjaire en Tinques. Mos cau díder qu’aqueri èren desdies mès cuerts der an. Non s’arturèc en Tinques. Quan gessie deth pòble,un caminèr manòbra qu’ère en tot botar pèira ena carretèra, lheuèc eth cap,e didec:

- Be n’ei de cansat aguest shivau!Plan que òc, era prauba bèstia sonque podie anar ja ath pas.

- Anatz entà Arras? preguntèc eth manòbra.- Òc.- Donques se seguitz atau, qu’arribaratz a bona ora!Arturèc eth shivau e preguntèc:

- Guaire rèste d’aciu enquia Arras?


- Ues sèt lègues longues.- Com! Era guida de pòstes non mèrque que cinc lègues e quart.- A!, responec eth manòbra caminèr. Qu’ei que non sabetz que son en

tot compausar eth camin? Lo traparatz bracat en un quart de lèga, e nonpoiratz anar mès luenh.

- De vertat?- Aquiu vos calerà cuélher tara quèrra eth camin que va entà Careney;

trauessatz er arriu e en arribar en Camblin tornaratz a cuélher era dreta,peth camin de Mont-Saint-Eloi enquia Arras.

- Mès, se harà de nets e me perderè.- Ètz deth país?- Non.- Donques tot qu’ei camin de trauèssa. Guardatz, cavalièr, voletz que

vos balha un conselh? Eth vòste shivau ei alassat, entornatz-vo’n entàTinques, i a ua bona aubèrja, ajaçatz-vos e deman vieratz entà Arras.

- Que m’i cau èster aguesta net.- Aquerò qu’ei diferent. Alavetz anatz ena aubèrja e cuelhetz un

shivau de refrèsc. Un gojat vos guidarà peth camin.Seguic eth conselh deth caminèr, hec repè, e mieja ora dempús passèc

peth madeish lòc, mès ath tròt long d’un bon shivau qu’auie agregat athsòn. Un mosso de shivaus, que se cridaue postilhon anaue seigut dauantdera veitura.

Ça que la, vedie que perdie temps. Hège ja nets.

Entrèren ena trauèssa. Eth camin ère plan dolent. Era veitura queiguied’un clòt en aute. Li didec ath postilhon:

- Tostemp ath tròt, e dobla estrea.En ua bassacada se trinquèc eth balancièr.

- Senhor, didec eth postilhon, que s’a trincat eth balancièr, e non sai secom atalar as shivaus; aguest camin ei plan dolent de nets; se voletz vier adormir en Tinques poiram èster deman, d’ora, en Arras.

- Auetz ua còrda e ua guinhaueta?, responec.- Òc, senhor.Braquèc ua rama d’un arbe, e hec un balancièr.Qu’auie perdut vint menutes; mès partic ath galaup.

Era planhèra qu’ère tenebrosa, ua broma baisha e escura s’arrossegauepes ticolets, en tot desprener-se coma hum; es bromes eren blanquinoses eun fòrt vent que venguie deth mar hège en orizont eth madeish bronit quehèn es mòbles en movement. Tot çò que distinguie era vista qu’auie era


actitud deth terror. Guaires causes tremòlen ar impuls d’aguestes ventadesdera net!

Eth hered se li calaue: non auie minjat dès era vesilha. Rebrembauevagaments un aute viatge nueitiu pes planhères qu’enròden a D… hège ueitans. Li semblaue qu’auie estat ager.

Toquèc ua ora en un campanau luenhant, e preguntèc ath gojat:

- Quina ora ei aguesta?- Es sèt, senhor; tàs ueit que seram en Arras. Solet mos manquen tres

lègues.Alavetz se hec per prumer còp ua reflexion que l’estranhèc que non se

l’auesse acodit abans: qu’ère inutil tot eth trabalh que se cuelhie, donquesque non sabie era ora dera vista; que li calie auer-se informat; qu’ère planridicul aquerò de vier endauant sense saber s’eth viatge serie util. Dempússe hec diuèrsi calculs; qu’ordinariaments es sessions deth tribunaucomencen tàs nau deth maitin; que non deuerie èster longa aquera vista;qu’en èster tot redusit a un panatòri de pomes, serie cuerta; que solet i auriedempús ua question d’identificacion; quate o cinc declaracions e quauquaparaula des avocats; qu’arribarie quan ja tot serie acabat!

Eth postilhon aquissaue ath shivau. Qu’auien passat er arriu, e quedaue jaena sua esquia Mont-Saint-Eloi.

Era net se hège cada còp mès escura.


VI.- Sor Simplicia a hèr a temptar.

En aqueth madeish moment Fantina qu’ère plia d’alegria.

Auie passat ua mala net. Era tossiquèra contunhe, er aument de fèbre e ethdeliri non l’auien deishat. Peth maitin, quan la visitèc eth mètge, qu’ère entot delirar. Eth doctor ère espaurit e auie encargat que l’avisessèn quantornèsse eth senhor Magdalena.

Era joena s’estèc tot eth maitin trista, parlèc pòc e s’entretenguec a doblareth linçò en tot hèr en votz baisha uns calculs que semblauen dedistàncies.Es sòns uelhs èren en.honsadi e fixi. Semblauen lèu amortadi;mès, a viatges ludien e resplendien coma esteles. Per çò que semble, enapressar-se determinades ores ombriues, era claretat deth cèu nègue adaqueri que se trapen abandonadi dera claretat dera tèrra.

Cada còp que Sor Simplicia li preguntaue se com se trapaue, responiedamb es madeishes paraules:

- Ben. Que voleria veir ath senhor Magdalena.Quauqui mesi abans, en moment que Fantina venguie de pèrder era

darrèra rèsta de pudor, de vergonha e d’alegria, qu’ère era ombra d’eramadeisha; alavetz qu’ère eth sòn espèctre. Era malautia fisica auiecompletat era òbra dera malautia morau. Aquera joena de vint-e-cinc ansauie eth front arropit, es caròles passides, eth nas ahilat, es dentsdescarnadi, era color plombada, eth còth uassut, es claviculas gessentes, esmembres demacradi, era pèth terrosa e es sòns peus ròis barrejadi dambquauqui uns de grisi. A! Com improvise era vielhesa eth mau!

Tà meddia tornèc eth mètge, balhèc quauques prescripcions, s’informècde s’eth senhor Magdalena auie arribat e botgèc tristaments eth cap.

Eth senhor Magdalena acostumaue a vier cada dia, tàs tres, a veir aramalauta, e coma era exactitud ère en aguest cas bontat, qu’ère exacte.

Fantina comencèc a enquimerar-se tàs dues e mieja. Pendent vint menutespreguntèc mès de dètz còps ara religiosa:

- Quina ora ei, fraia?Toquèren es tres. Tara tresau campanada, Fantina, qu’a penes podie

botjar-se en sòn lhet, se seiguec còp sec; crotzèc convulsiuaments es suesmans descarnades e auriolenques, e deishèc anar deth sòn pièch ua


d’aqueres alendades prigondes que semble que lhèuen un gran pes; dempússe virèc e guardèc era pòrta.

Arrés entrèc; era pòrta non se dauric.

S’estèc atau un quart d’ora damb era vista tachada ena pòrta, quieta etient-se er alend. Sor Simplicia non gausue parlar-li. Eth relòtge dera glèisatoquèc es tres e quart: Fantina se deishèc anar sus eth coishin.

Non badèc boca e se metec a plegar eth linçò.

Passèc mieja ora, passèc ua ora, arrés entrèc; cada còp que s’entenie ethrelòtge, Fantina s’incorporaue, guardaue entara pòrta e se deishaue anar.

Que se vedie claraments eth sòn pensament, mès non pronociaue capnòm; non se planhie; non acusaue ad arrés. Solet tossie d’ua manèralugubra. Semblaue que l’anaue caperant ua broma escura. Auie era sangdera cara perduda; es sòns pòts auien vengut a èster bluencs; ça que la, enbèri moments arridolaue.

Sonèren es cinc. Era religiosa entenec que didie en votz baisha e lenta:

- Donques que ja m’en vau deman, que hè mau de non vier aué!Sor Sinplicia ère tanben estonada deth retard deth senhor Magdalena.

Fantina guardaue eth cèu deth lhet estant. Semblaue que volie rebrembarquauqua causa. De ressabuda se metec a cantar damb ua votz fèbla coma uabohada. Era religiosa escotèc, aquerò ère çò que cantaue:

Passejant pes carrèrscromparam causesde polit color.Bluenc ei eth liri,rosades es ròses.Que visque eth mèn amor!Era vèrge Mariaager ena mia casa,damb mantèl brodatme venguec a visitar.“Jos aguest vel mèn,me didec, veiràseth mainatge que bèth diame demanères”Corretz tara vila


e tela crompatz,e tanben eth hiu,tanben un didau.Passejant pes carrèrcromparam mès.Ò, qué polides causesvam a crompar!Brava e santa Vèrge, près dera mia casaapolidí ua cunhèradamb cintes sens par,e encara que Diu era sua estelade mès claretatme balhèsse, ad aguest mainatgelo voleria mès.Qué hèr damb era tela que se n’anèc a crompartath nauèth neishut?“Era ròba formatz.Der arriu enes aigüesera ròba lauatz,sense tacar-la bric, sense bric l’arropir.Ua polida chambrae un bèth cendal,que de polides flors la pensi botar.”“Mès, se qué hèr, qu’eth mainatgenon campe ja?”“Hètz ues telese m’amortalhatz”Passejant pes carrèrscromparam causesde polit color.Bluenc ei eth liri, rosades es ròses.Que visque eth mèn amor!


Aguesta cançon qu’ère ua anciana romança d’hilhuquèra que solieadormir a Cosette e que non l’auie acodit en sòn esperit enes cinc ans quehège que non auie vist ara sua mainada. Fantina cantèc damb ua voz tantrista e tan doça qu’ahiscaue es lèrmes enquia e tot dera religiosa. Era fraia,acostumada ara austeritat sentec que li gessie ua lèrma.

Eth relòtge toquec es sies sens que çampar les entenesse Fantina que nonprestaue atencion ad arren.

Sor Simplicia manèc a ua sirventa pr’amor de preguntar ara portièras’auie entornat eth senhor alcalde, e se vierie lèu ena infirmaria. Erasirventa tornèc dempús de quauques menutes.

Fantina seguie immobila coma s’atenguesse solet as sues causes.

Era sirventa didec en votz plan baisha a sor Simplicia qu’eth senhorMagdalena auie gessut peth maitin abans des sies a maugrat deth hered, enun tilbury tirassat per un shivau blanc, qu’auie gessut solet, enquia e totsense menaire; que non se sabie eth camin qu’auie cuelhut; que quauquiuns didien que l’auien vist peth camin d’Arras, e d’auti peth de París; qu’enpartir auie estat coma tostemps, fòrça amable, mès que l’auie dit araportièra que non lo demorèsse aquera net.

Tant qu’es dues hemnes, damb era esquia virada tath lhet de Fantina,parlauen en votz baisha, era fraia preguntant e era sirventa conjecturant,Fantina, damb era viuetat febriu pròpia de certanes malauties organiques,qu’en eres se combinen es movements liuri dera salut damb eraespaventosa feblesa dera mòrt, se botèc de jolhs sus eth lhet, en tot emparares sues crispades mans ena coishinèra, e escotèc treiguent eth cap entre esridèus. En un virament de uelhs exclamèc:

- Parlatz deth senhor Magdalena? Per qué parlatz en votz baisha? Quéhè? Per qué non vie?

Era sua votz ère tan brusca e tan ronca qu’es dues hemnes se pensèrenenténer ua votz d’òme, e se virèren espaurides.

- Responetz-me, cridèc Fantina.Era sirventa gasulhèc:

- Era portièra m’a dit que non poirà vier aué.- Hilha mia, didec era fraia, estatz-vos quieta e ajaçatz-vos.


Fantina, sense cambiar d’actitud, responec en votz nauta e accentimperiós:

- Non poirà vier? Per qué? Vosates vo’n sabetz, que vos ac didíetz ensecret. Ac voi saber.

Era sirventa s’esdeguèc a díder ara reliosa ena aurelha:

- Didetz qu’ei ocupat en Ajuntament.Sor Simplicia se rogic leugèraments: era sirventa li proposaue ua mentida.

Ath delà d’aquerò, credie que díder era vertat ara malauta serie costar-li ungran dolor; çò que podie èster grèu en estat de Fantina. Aguest rubor quenon se tardèc guaire. Era fraia dirigic ara joena era sua guardada tranquillae trista, e didec:

- Eth senhor alcalde a partit dehòra dera poblacion.Fantina se lheuèc, e se seiguec sus es sòns talons. Es sòns uelhs luderen;

ua alegria immensa curbic aquera fesomia adolorida.

- A partit!, sorrisclèc. Qu’a anat a cercar a Cosette!Dempús lheuèc es braci entath cèu, e en sòn ròstre se pintèc ua expresion

inefabla. Botjaue es braci, pregaue en votz baisha.

Quan acabèc era sua oracion didec:

- Fraia mia, vau a ajaçar-me un aute còp; que harè tot çò que volgatz.Adés qu’è estat dolenta; vos demani perdon per auer parlat naut. Ja sai queme hè mau parlar naut; mès, fraia mia, ja vedetz que sò plan contenta. Diuei plan brave; eth senhor Magdalena tanben ei brave: guardatz qu’a anat acercar ara mia Cosette en Montfermeil.

Tornèc a ajaçar-se, ajudèc ara fraia a apraiar era coishinèra e punèc unpetita crotz d’argent qu’amiaue en còth, present de sor Simplicia.

- Hilha mia, didec era religiosa, repausatz ara, e non parletz mès.Fantina agarrèc damb es sues mans umides era man dera beata, que patie

en sénter aquera sudor.

- Qu’a gessut aguest maitin entà París; e de vertat que non a besonh depassar per París: Montfermeil ei un shinhau ara quèrra. Vo’n brembatz comme didie ager quan jo li parlaua de Cosette: “lèu, lèu”? Que me volie balharua suspresa. Ja sabetz que m’auie hèt a signar ua carta entà recuelher-la desThenardier. Non dideràn arren, non ei vertat?, e autrejaràn a Cosette,donques que se les pague. Es autoritats non permeterien que se demorèssendamb era mainada en auer-les pagat. Sò plan erosa; que vau ben; ja non sòmalauta; veirè a Cosette; enquia e tot è hame. Hè mès de cinc ans que non


la veigui. Vosates non podetz imaginar-vos com s’estime as hilhs! Be neserà de beròia! Qu’a uns dits rosats tan petiti! Qu’aurà ara ues mans tanpolides! Tar an auie ues mans tan petitetes! A!, que deu èster ja plan nauta!A sèt ans. Que ja ei ua senhoreta. Jo la cridi Cosette; mès eth sòn nòm qu’eiEufrasia. Aguest maitin guardaua jo eth povàs qu’auie ena humeneja epensaua que lèu la veiria. Mon Diu! Be nei de trist passar fòrça ans senseveir a un hilh! Pr’amor que mos cau saber qu’era vida non ei etèrna. Ò, ben’ei de brave eth senhor alcalde, que l’a anat a cercar! Ei vertat que hèfòrça hered? S’aurà hèt a vier era sua capa, aumens? Vierà deman, vertat?Deman que serà un dia de hèsta. Deman peth maitin, fraia mia, merebrembaratz que bota era vestimenta de dentèles. Jo qu’è hèt eth camin deMontfermeil a pè. Eth senhor a anat plan luenh per jo; mès es diligénciesvan fòrça de prèssa. Deman serà aciu damb Cosette. Guaire i a d’aciu aMontfermeil?

Era fraia que non auie ne idia des distàncies responec:

- Me pensi que poirà èster de tornada deman.- Deman! Deman!, didec Fantina. Que veirè ara mia Cosette deman! Ja

vedetz, brava religiosa de Diu misericordiós que non sò malauta. Sò hòla.Bararia, se voléssetz.

Se bèth un l’auesse vist un quart d’ora abans non l’arreconeisherie. Èrerogida; parlaue en votz viua e naturau, tot eth sòn ròstre s’auie convertit,entà didè’c atau, en un arridolet. Arrie per moments parlant en votz baisha.Alegria de mair qu’ei lèu alegria de mainatge.

- Tè, didec era religiosa, que ja ètz erosa; aubeditz-me, non parletzmès.

Fantina botèc eth cap en coishin, e didec a mieja votz:

- Òc, ajaça-te, tie paciéncia, donques que vas a veir ara tua hilha. SorSimplicia qu’a rason. Toti es que son aciu qu’an rason.

E dempús, sense botjar-se, sense voludar eth cap, guardèc pertot damb essòns grani uelhs duberti e mina alègra, e non parlèc mès.

Era fraia barrèc es ridèus en creir que s’adormie.

Entre es sèt e es ueit arribèc eth mètge. En non enténer cap de bronit sepensèc que Fantina dormie, entrèc damb compde e s’apressèc de puntetesen lhet. Separèc un shinhau es ridèus e desnishèc es grani uelhs de Fantina,que lo guardauen tranquillaments.

Era joena didec:


- Non ei vertat que deisharatz que s’ajace ath mèn costat en un petitlhet?

Eth mètge se pensèc que deliraue; era higec:

- Guardatz, que i a eth lòc just.Eth mètge cridèc a despart a sòr Simploicia, que l’ac expliquèc tot, en tot

dider-li qu’eth senhor Magdalena auie partit pendent un o dus dies, e qu’endobte, non auie creigut convenent desenganhar ara malauta, que se pensauequ’auie anat entà Montfermeil; ath delà, que podie èster vertat.

Eth mètge ac aprovèc e en tot apressar-se en lhet entenec que Fantinadidie:

- Ja veiratz, quan se desvelhe peth maitin li balharè eth bon dia e peranet, coma que non dormisqui, la veirè dormir. Eth sòn tranquil sòn me haràun gran ben.

- Balhatz-me era man, li didec eth mètge.Estenec eth braç e exclamèc arrint:

- A!, qu’ei vertat, non vo’n sabetz? Que ja sò ben. Cosette arribedeman.

Eth mètge s’estonèc; qu’ère mielhor; era opression qu’ère mendre; ethpos auie cuehut era sua primitiua fòrça. Ua sòrta de naua vida remetieaqueth còs aflaquit.

- Senhor doctor, didec era malauta, vos a dit ja era fraia qu’eth senhoralcalde a anat a cercar ath mèn amor?

Eth mètge li recomanèc silenci, e que s’evitèsse quinsevolh emocionpenibla. Receptèc ua infusion de quinina pura; e entath cas que tornèsse erafèbre pera net, ua dòsi calmanta. En partir li didec ara fraia:

- Aquerò que va mielhor. S’er alcalde tornesse deman damb eramainada, qui se’n sap? Que i a crisis tant estonantes; s’an vist garisonshètes per granes alegries, e encara que sai qu’aguesta ei ua malautiaorganica plan auançada, tanben sai que i a en aquerò fòrça mistèri. Dilhèuse sauvarie.


VII.- Eth viatjaire, en arribar ath finau deth sòn viatge, cuelhes sues precaucions entà entornar-se’n.

Qu’èren lèu es ueit deth ser quan era tartana qu’auem deishat en caminentrèc pera pòrta dera casa de Pòstas de Arras. Er òme qu’auem seguitenquiad aguest moment, baishèc, responec damb mina distrèta as atencionsdes vailets dera aubèrja, se hec adiu deth postilhon damb eth shivau derefresc que s’auie hèt a vier, e eth madeish amièc ath blanc entara bòrda;dempús possèc era pòrta d’ua sala baisha e se seiguec en tot apuar es codesen ua taula. Qu’auie tengut catorze ores en un viatge que sonque demorauetier-n’i sies. Se didie que non ère eth sòn tòrt; mès, ath hons, non ac sentieatau.

Era ostatgèra entrèc.

- Voletz minjar o ajaçar-vos?Eth viatjaire hec un gèst negatiu.

- Eth vailet ditz qu’eth vòste shivau ei fòrça alassat.Aciu trinquèc eth silenci.

- Non poirà tornar a viatjar deman peth maitin?- Ò!, qu’a besonh, aumens, de dus dies de repaus.- Non ei aguesta era casa de pòsta?, preguntèc.- Òc, senhor.Era ostatgèra l’amièc entath burèu, a on presentèc eth sòn passapòrt, e

preguntèc se poirie vier aquera net entà M… ara vòra deth M… en corrèu;precisaments eth sèti ère desocupat, e lo cuelhec.

- Cavalièr, didec er emplegat, non manquetz tara ua en punt.Dempús gessec dera aubèrja e comencèc a caminar pera poblacion. Que

non auie estat jamès en Arras; es carrèrs èren escurs, anaue ar edart; mèss’encaborniaue a non demanar as caminaires. Passèc er arriuet de Chinchone se trapèc en un didau de carrerons que se perdec; mès en veir a un òmedamb un fanau, se decidic a preguntar-li, non sense auer campat abans adreta e quèrra, coma se cranhèsse que quauquarrés entenesse era suapregunta.

- Amic, didec, me haratz eth favor de dider-me a on ei era audiéncia?- Non ètz d’aciu?, responec eth caminaire qu’ère un vielh. Plan, donc,

seguitz-me. Que vau precisaments entara audiéncia, ei a díder, entara


prefectura, pr’amor que son ara en tot reparar era audiéncia e es tribunausson ena prefectura.

- E aquiu se ven es causes?- Plan que òc, cavalièr; era prefectura qu’ère eth palai der avesque

abantes dera revolucion. Eth senhor de Conzié, qu’ère avesque er anueitanta dus, hec ua gran sala, qu’ei a on aué s’amasse eth tribunau.

Pendent eth camin er òme contunhèc:

- S’ei ua causa çò que voletz veir, que ja ei tard, donques que sòlenacabar tàs sies.

Mès quan arribèren ena plaça er òme li mostrèc quate granes hièstresilluminades ena façada d’un vast e tenebrós edifici.

- A fe de Diu qu’arribatz a temps, higec; qu’auetz sòrt.Vedetz aguestesquate hièstres? Son es dera sala deth tribunau. I a lum; atau, donc, non auràacabat. Que deu èster un ahèr long, e aurà audiéncia de nets. Auetz interèsen aguesta causa? Ei ua causa criminau? Ètz testimòni?

Responec:

- Que non vengui a deguna causa; senon que me cau parlar solet a unavocat.

- Aquerò qu’ei ua auta causa, didec er òme. Aciu qu’auetz era pòrta, aon s’està eth garda. Non vos cau senon pujar ena escala principau.

Seguic es indicacions deth vielh, e quauques menutes dempús ère en uasala, a on i auie fòrça gent e diuèrsi grops, formadi en part per avocatsdamb tòga, que mormolhauen aciu e delà.

Qu’ei causa que sarre eth còr veir aguesti grops d’òmes vestidi de nere,que parlen en votz baisha, ara pòrta dera sala deth tribunau. Qu’ei fòrçaestranh trapar caritat e pietat enes sues paraules; ça que la, se trapencondemnes per auança. Taus grops se presenten ad aqueri que les obsèrvencoma ombrius abelhèrs, o coma esperits bronzinants que bastissen encomun tota sòrta d’edificis tenebrosi.

Era sala qu’ère ua espaciosa cramba illuminada per ua soleta lampa:qu’auie estat ua sala deth palai der avesque e servie d’avantcramba dethtribunau. Ua pòrta de dues huelhes barrada en aqueth moment, la separauedera sala que se trapauen es jutges entà deliberar.

Era escurina ère tau qu’eth viatjaire non cranhèc dirigir-se ath prumèravocat que trapèc.

- Cavalièr, li didec, en qué s’estàn?


- Que ja s’a acabat, didec er avocat.- S’a acabat?Didec aguesta paraula damb tau accent qu’er avocat se virèc.

- Dilhèu ètz quauque parent?- Non. Que non coneishi ad arrés. I a auut condemna?- Òc. Que non ère possible ua auta causa.- A preson?- A galèra perpetua.- S’a provat era sua identitat?, didec damb votz tan fèbla qu’a penes se

l’entenie.- Quina identitat?, responec er avocat. Que non i auie cap

identificacion a hèr. Aguesta hemna auie aucit ath sòn hilh, s’a provat erinfanticidi; eth jurat a desestimat eth carge de premeditacion, e a estatcondemnada a galèra entà tota era sua vida.

- Mès, ei ua hemna?, didec.- Plan que òc, era Limosin. De qué parlatz, donc?- D’arren. Plan que òc que ja an acabat, per qué ei encara illuminada

era sala?- Per çò der aute procès qu’a començat hè un parelh d’ores.- Quin?- Ò!, aguest ei plan clar, tanben: un coquin, un recidivaire, un forçat

qu’a panat. Sabi pas eth sòn nòm; mès qu’a era mina de bandit: sonque perasua figura jo lo manaria entara preson.

- E se pòt entrar ena sala?- Me pensi que non. I a fòrça gent. Totun, s’a suspenut era audiéncia:

an gessut quauques persones, e quan tornen a daurir podetz sajar.- Per a on s’entre?- Per aguesta pòrta grana.Er avocat lo deishèc. En pòqui instants, lèu simultanèaments, auie

experimentat totes es emocions possibles. Es paraules indiferentes d’aquethavocat l’auien trauessat eth còr coma agulhes de gèu, coma puntes de huec.Quan se’n sabec que non auie acabat era causa, alendèc; mès, que nonpoirie auer dit se çò que sentie ere alegria o dolor.

S’apressèc a quauqui grops e escotèc çò que didien. En auer fòrça causes,eth president auie senhalat entad aqueth dia dues des mès simples e brèus.Que s’auie vist prumèr era der infanticidi e alavetz se vedie era deth forçat,deth recidivaire, deth “shivau de retorn”. Aqueth òme qu’auie panat uespomes; mès aquerò non ère encara ben provat, çò qu’ère ben provat èrequ’auie estat forçat en Tolon. Aquerò ère çò que li balhaue mala virada ath


sòn negòci. Que s’auien acabat er interrogatòri e es declaracions destestimònis, mès encara mancauen era acusacion deth ministèri public e eradefensa der avocat, que damb aquerò se harien es dotze dera net dilhèu,abantes de que s’acabèsse era vista. Er acusat gesserie probablamentscondemnat; eth fiscau qu’ère fòrça eloquent e non perdie cap ahèrd’aguesti: ère un joen de talent que hège vèrsi.

Près dera pòrta, e de pès, i auie un portièr qu’ada eth li preguntèc ethnòste viatjaire:

- Se daurirà lèu era pòrta?- Que non se daurirà.- Com! Non se tornarà a daurir quan seguisque era vista? Non ei

suspenuda?- Era vista que ja contunhe; mès era pòrta non se daurirà.- Per qué?- Pr’amor qu’era sala ei plia.- Tè! E non i a un solet lòc?- Ne un de solet. Era pòrta ei barrada e arrés pòt entrar.Eth portièr higec, dempús un moment de silenci:

- Sonque i a dus o tres lòcs darrèr deth senhor president; mès aquiusolet i entren es foncionaris publics.

E, en díder aquerò, virèc era esquia.

Eth nòste òme se retirèc damb eth cap clin, trauessèc era avantcramba ebaishèc era escala, tot doç, coma trantalhant en cada gradon. Qu’eiprobable qu’auesse ua sòrta de conselh damb eth madeish. Era violenta lutaque se produsie en sòn interior dès era vesilha, que non s’auie acabat; cadamoment se l’acodie ua causa naua. Quan arribèc ena tauleta dera escala,s’apressèc ena balustrada e crotzèc es braci. De ressabuda, se descordèc eralevita, treiguec era sua cartèra, cuelhec un creion, arrinquèc ua huelha eescriuec ara prèssa, ara lum deth fanau, aguestes paraules: “ Eth senhorMagdalena, alcalde de M… ara vòra deth M… “ Dempús pugèc era escala,a tot córrer, trauessèc era multitud, se dirigic entath portièr, li balhèc ethpapèr e li didec damb votz de comandament:

- Hètz-vos a vier aquerò entath senhor president.Eth portièr cuelhec eth papèr, lo guardèc e aubedic.


VIII.- Entrada de favor.Er alcalde M… ara vòra deth M… qu’auie aquerit, sense saber-se’n, ua

cèrta celebritat. Hège sèt ans qu’era sua reputacion de vertut s’estenie pethBaish Bolonhés, e auie passat es limits d’aqueth tan petit parçan, en totarribar enquias dues o tres províncies pròches. Ath delà deth gran serviciqu’auie hèt ena capitau reformant era indústria des boletes de colars neres,non auie degun des cent quaranta un ajuntaments deth districte que non lideuesse quauque favor, donques que tanben auie ajudat a protegir eraindústria des auti districtes. Qu’auie sostengut damb eth sòn credit e es sònshons era fabrica de tuls de Bolonha, era de hilats de lin a maquina deFrevent e es telèrs idraulics de Boubers de Riu Canche. Pertot seprononciaue damb veneracion eth sòn nòm. Arras e Douai auien enveja deralcalde dera petita poblacion d’M… ara vòra deth M…

Eth magistrat dera audiéncia de Douai que presidie eth tribunau d’Arras,se’n sabie, coma toti, d’aqueth nòm tan prigond e universaumentsrespectat; e quan eth portièr, daurint discrètaments era pòrta quecomunicaue damb era sala de vista, s’inclinèc darrèr deth fautulh dethpresident, e l’autregec eth papèr que viem de díder, en tot híger: “Aguestcavalièr desire assistir ara vista”, eth president hec un movement dedeferéncia, cuelhec era pluma, escriuec quauques paraules en madeishpapèr, e l’ac balhèc ath portièr dident:

- Qu’entre.Eth malerós, qu’era sua vida vam racondant, s’auie demorat de pè ena

pòrta dera sala, en madeish lòc e ena madeisha actitud qu’eth portièr l’auiedeishat, e entenec ath miei dera sua meditacion ua votz que li didie:

- Me voletz hèr er aunor de seguir-me?Qu’ère eth portièr que l’auie virat era esquia uns instants abantes, e qu’ara

lo saludaue prigondaments. Li balhèc eth papèr, eth lo dauric, e comaqu’ère près dera lampa, podec liéger: “Eth president deth tribunau presentees sòns respèctes ath senhor Magdalena”.

Hereguèc eth papèr entre es sues mans coma s’aqueres paraules auessenentada eth un sabor estranh e amargant, e seguic ath portièr.

Quauques menutes dempús èren en ua sòrta de gabinet d’aspècte sevèr,illuminat damb dus fanaus qu’èren ath dessús d’ua taula caperada d’untapís verd. Encara auie enes sues aurelhes es darrères paraules deth portièr


que venguie de deishar-lo: “Cavalièr, aguesta qu’ei era sala desdeliberacions: non vos cau que tocar eth boton de coeire d’aguesta pòrta, evos traparatz ena sala deth tribunau, darrèr deth fautulh deth senhorpresident.” Aguestes paraules se barrejauen en sòn pensament damb unrebrembe vague des neri correders e estretes escales qu’acabaue derecórrer.

Eth portièr l’auie deishat solet. Qu’auie arribat eth moment suprèm.Sajaue de recuelher-se en eth madeish e non se’n gessie. Enes momentsqu’er òme a mès besonh de pensar enes realitats doloroses dera vida, eiprecisaments quan es hius deth pensament se trinquen, en cervèth. Qu’èreen madeish lòc qu’es jutges delibèren e condemnen. Guardaue damb uatranquillitat estupida aqueth recinte pacific e temible qu’en eth s’auientrincat tantes vides, qu’en eth ressonarie eth sòn nòm, e qu’eth sòn destintrauessaue en aqueth moment. Guardèc dempús ena paret, se guardèc adaeth madeish, en tot estonar-se de trapar-se en aqueth lòc e d’èster ethmadeish.

Non auie minjat de hège vint-e-quate ores; qu’ère rendut peth movementdera veitura; mès que non se’n sentie, li semblaue que non sentie arren.

S’apressèc ena paret e se posèc dauant d’un quadre nere que contenguie,caperada damb un veire, ua carta autografa de Joan Nicolàs Pache,corregidor de París e ministre, datada, plan que òc, per ua confusion, eth 9de junh der an II, e qu’en era Pache enviaue ar ajuntament era lista desministres e deputats arrestadi enes sues pròpies cases. Se bèth l’auesse visten aqueth moment s’aurie pensat, plan, qu’aquera carta l’interessaue,pr’amor que non la deishaue de uelh, dempús d’auer-la liejut dus o trescòps. Mès que la liegec sense hèr-ne cabau. Que pensaue en Fantina e enCosette.

Sense deishar era sua meditacion, se virèc e vedec eth boton de coeiredera pòrta que lo separaue dera sala. Lèu se n’auie desbrembat d’aguestapòrta. Tachèc era sua guardada, enquia alavetz tranquilla, en aqueth boton,se hòravièc dempús, e de man en man s’anèc aumplint d’espant. Gròssesgotes de sudor gessien des sòns peus e corrien pes sòns possi.

Deishèc anar dempús, damb ua espècia d’autoritat, e ath còp de revòuta,un sorriscle indescriptible, que volie díder: “Moria! Qui m’obligue a jo?”Se virèc viuaments, vedec era pòrta per a on auie entrat, se filèc entada era,


la dauric e gessec. Ja non ère en aqueth quarto; que ja ère dehòra. Se trapècen un correder long, estret, bracat per gradons e hiestrons que formauentota sòrta d’angles, e illuminat, aciu e delà, damb fanaus semblables alampetes de malauts; qu’ère eth correder per a on auie entrat. Alendèc,escotèc, non entenec cap bronit, e hugec coma se l’acacèssen.

Dempús d’auer recorrut quauqui marrècs deth correder, parèc de nauèthera aurelha. Eth madeish silenci e era madeisha ombra l’entornejauen.Qu’ère estofat, tremolaue; li calec emparar-se ena paret. Era pèira qu’èrehereda e li gelèc era sudor deth front e se quilhèc tremolant.

Alavetz, solet, de pès en aquera escurina, tremolèc de hered e dilhèutanben de ua auta causa. Meditèc.

Qu’auie meditat pendent tota era net, pendent tot eth dia; solet podieenténer ua votz que li didie: “Praube de tu!”Atau se passèc un quart d’ora.Fin finau, joquèc eth cap, alendèc damb angónia, deishèc anar es braci ehec repè. Caminèc tot doç e coma aclapat per quauque pes, coma se bèth unl’auesse agarrat ena sua hujuda e lo hesse entornar. Entrèc de nauèth enasala de deliberacions e çò que vedec prumèr siguec eth boton dera pòrtaqu’ère de coeire brilhantat e ludie, entada eth, coma ua estela orribla. Loguardèc tau qu’ua oelha guarde a un tigre.

Non podie deishar de uelh aqueth boton.De quan en quan hège un pas e s’apressaue ena pòrta.

S’auesse escotat, qu’aurie entenut ua sòrta de mormolh confús, eth bronitdera sala; mès que, ne entenie ne escotaue.

En un virament de uelhs, sense saber se com, se trapèc près dera pòrta, ecuelhec convulsiuaments eth boton; era pòrta se dauric.

Qu’ère ena sala dera audiéncia.


IX.- Un lòc a on comencen a formar-se es conviccions.

Hec ua passa, barrèc maquinauments era pòrta ath sòn darrèr e sedemorèc de pès en tot examinar çò que vedie.

Qu’ère era sala un vast recinte a penes illuminat; ja silenciós, ja plen d’unvague rumor, tot er aparelh d’un procès criminau se desplegaue, damb erasua mesquina e lugubra gravetat, en miei dera multitud.

En un extrèm dera sala, precisaments en madeish que s’estaue eth, esjutges, damb mina distrèta, damb era tòga usada, se mossegauen es ungles ebarrauen es paupetes; en aute extrèm ua multitud esquiçada; avocats en totasòrta d’actituds; soldats de fesomia tan dura coma aunèsta; ua estrada pliade plapes, un solèr de naut lord, taules caperades damb ua tela mèsauriolenca que verda; pòrtes ennerides pes mans; quauqui claus ena paret;fanaus de tauèrna que balhauen mès tofa que claretat; enes taules, quauquescandèles de seu, en candelers de coeire; era escurina, era lejor, era tristor; etot aquerò costaue ua impression grèu e augusta, pr’amor que se desnishaueaguesta gran causa umana que se cride lei, e aguesta gran causa divina quese cride justícia.

En tot aqueth revolum de gent, arrés ne hec cabau d’eth. Totes esguardades se fixauen en un solet punt, en un banc de husta plaçat apròpd’ua petita pòrta, ara quèrra deth president. En aqueth banc, illuminat perdiuèrses candèles, que i auie un òme entre dus gendarmes.

Aqueth qu’ère er acusat.

Non lo cerquèc, lo vedec. Es sòns uelhs se dirigiren aquiu d’ua manèranaturau, coma s’abantes auesse ja vist eth lòc qu’ocupaue.

E credec veder-se ada eth madeish, envielhit, non damb eth sòn madeishròstre, mès damb eth madeish aspècte, damb es sòns peus quilhadi, dambaquera guardada sauvatge e inquieta, damb aquera blòda qu’amiaue eth diaqu’entrèc en D… plen d’òdi, e amagant ena sua amna aqueth espaventóstresaur de pensaments orribles, apileradi pendent tanti ans ena preson.

E se didec en tot estrementir-se: “Mon Diu!, me convertirè jo en aquerò?”

Aqueth òme semblaue auer aumens seishanta ans; qu’auie en sòn aspèctesabi pas se qué de rudesa, d’estupiditat, d’espant.

Ath bronit d’aguesta pòrta, eth president virèc eth cap; e se’n sabec qu’ethqu’auie entrat ère er alcalde de M… ara vòra deth M… lo saludèc. Eth


fiscau, qu’auie vist ath senhor Magdalena en M… ara vòra deth M…, a ones foncions deth sòn ministèri l’auien cridat bèth còp, l’arreconeishec e losaludèc tanben. Eth, a penes se n’encuedèc. qu’ère sometut a ua espèciad’allucinacion: guardaue, solet.

Hège vint-e-sèt ans auie vist madeish qu’alavetz: as jutges, as escrivans,as gendarmes, ad aquera multitud de caps crudèuments curiosi. Quetornaue a trapar aqueth espectacle lugubre; es madeishes causesqu’existien, que se botjauen, que viuien. Aquerò non ère un esfòrç dera suamemòria, ne ua pintura dera sua imaginacion; qu’èren vertadèrs gendarmes,vertadèrs jutges, vertadèrs espectadors, vertadèrs òmes de carn e uas.Aquerò existie, plan que òc: vedie reaparéisher, revíuer en tota era suarealitat orribla es scènes monstruoses deth sòn passat.

Tot aquerò ère çò qu’auie ath sòn dauant.

Se sentec orrificat, e cluquèc es uelhs, e exclamèc en çò de mès prigonddera sua amna: “Jamès!”

E per un caprici tragic deth sòn destin que l’estrementie, e lèu lo hège vierhòl, auie ath sòn dauant a un qu’ère eth madeish. Aqueth òme que jutjauen,lo coneishien toti per Jean Valjean.

Auie ath sòn dauant (vision extraordinària) era scèna mès orribla dera suavida, representada peth sòn hantauma.

Tot ère madeish: eth madeish aparelh, era madeisha ora dera net, lèu esmadeishes cares des jutges e des soldats e des espectadors. Solet ath dessúsdeth cap deth president i auie un crucific que non ère enes tribunaus quaneth siguec condemnat. Alavetz Diu qu’ère absent.

I auie darrèr sòn ua cagira e se deishèc quèir en era, cranhent que lopodessen veir; e se profitèc d’ua liassa de papèrs qu’auie ena taula desjutges entà amagar eth sòn ròstre as espectadors. Podie, donc, veir senseèster vist. Alavetz se calèc en sentiment dera realitat, e se remetec: venguecen aguesta fasa de cauma que se pòt escotar.

Eth senhor Barmatabois qu’ère un des jurats.

Cerquèc a Javert e non lo trapèc. Era taula der escrivan l’amagaue eravista deth banc des testimònis; e ath delà, sivans auem dit ja, era sala èrepòc illuminada.


En moment qu’entrèc, eth defensor acabaue era sua peroracion. Eraatencion des espectadors ère fòrça excitada; era vista s’auie tardat ja tresores. Que hège tres ores qu’aquera multitud vedie acorbaishar-se de man enman jos eth pes d’ua semblança orribla, a un òme, a un desconeishut, a unèssèr miserable, prigondaments estupid, prigondaments adreit. Aqueth òmequ’ère un vagabond qu’auie estat agarrat en camp damb ua rama cargadade pomes madures, arrincada d’un pomèr d’un clòsa pròcha, cridada ethclòsa de Pierron. Qui ère aqueth òme? S’auie procedit a hèr uainvestigacion: auien estat escotadi es testimònis, auien estat confòrmi, e eshèts s’auien esclarit. Era acusacion didie:

- Non solet auem aciu a un panaire de fruits, un sautabaranhes;qu’auem ath dauant a un bandit, un recidivant, un ancian forçat, un marritdes mès perilhosi, un maufactor cridat Jean Valjean, que perseguís erajustícia de hè ja temps, e que hè ueit ans, en gésser dera preson de Toloncometec un panatòri en un camp ras, a man armada, contra era personad’un gojat cridat Gervasillo; crimen previst en article 383 deth còdi penau,que peth sòn crim mos reservam jutjar-lo quan s’age averiguat era identitatlegau dera sua persona. Vie de cométer un nau panatòri, çò que constituísera recidiva. Condemnatz-lo ara peth darrèr crim; dempús serà jutjat pethcrim ancian.

Er acusat seguie coma estonat per aguesta acusacion, e dauant deraunanimitat des testimònis. Hège gèsti e signes negatius, o guardaueatentituaments entath solèr de naut. Parlaue damb dificultat e responiedamb trebolament; mès tota era sua persona, des pès enquiath cap, remie eshèts allegadi. Qu’estaue coma un pèc en preséncia d’aqueres intelligénciesformades en posicion de batalha at sòn entorn; coma un estrangèr ath mieid’aquera societat que l’enrodaue. E totun aquerò, d’aquiu podie gésserentada eth un avier orrible; era versemblança que creishie per moments; eaquera multitud guardaue damb mès ansietat qu’eth madeish, era senténciaplia de calamitats que menaçaue eth sòn cap mès e mès. Ua eventualitatdeishaue veir coma possible era pèna de mòrt, se s’arreconeishie eraidentitat, se sus eth panatòri a Gervasillo queiguie ua condemna. Qué ère,donc, aqueth òme? De quina natura ère era sua apatia? Ère pèc o astut?Comprenie massa o non comprenie arren? Questions que dividien aramultitud e que semblaue que dividie tanben ath jurat. En aqueth procès iauie orror o intriga; eth drama qu’ère non solet ombriu senon escur.


Eth defensor auie parlat pro ben en aguest lengatge provincian qu’a estatpendent temps era eloqüéncia deth forum que tenguien en d’auti tempsi esavocats, madeish en París qu’en Romorantin o en Montbrison, e qu’aué, enauer-se hèt classic, lo tien solet es oradors oficiaus, que les conven, perasua sonora gravetat e pera sua frasa majestuosa; lengatge qu’en eth, ethmarit se cride espós; era hemna, esposa; París, eth centre des arts e deracivilizacion; eth rei, eth monarca; er avesque, un sant pontifèx; eth fiscau,er eloquent interprèt dera vindicta publica; es oradors, era votz que vend’entener-se; eth sègle de Loís XVI, eth gran sègle; un teatre, eth templede Molpomene; era familha reiau, era augusta sang des nòsti reis; unconcèrt, ua solemnitat musicau; eth comandant generau dera província, erillustre guerrèr que…, eca; es alumnes deth seminari, aguesti trendi levites;es errors imputadi as jornaus, era impostura que destille eth sòn podomenes colomnes d’aguesti organs, eca, eca. Er avocat, donc, auie començatpeth panatòri des pomes, causa de mau hèr entà un bon estil; mès ethmadeish Benigne Bossuet se vedec obligat a mentar a ua garia en uaoracion funèbra e ac hec damb eloqüéncia. Er avocat auie afirmat qu’ethpanatòri des pomes non ère pro provat. Eth sòn client, que coma defensorpersutaue a cridar-lo Champmathieu, non auie estat vist quan escalaue eraparet ne quan trincaue era rama (qu’er avocat cridaue damb mès gust ram),mès eth didie que l’auie trapat en solèr e recuelhut. A on ère era pròva deçò de contrari? Plan que òc, aguesta rama auie estat arrincada e panadadempús d’escalar, e lançada peth panaire espaurit; sense cap de dobte i auieauut un panaire, mès, qué provaue qu’aguest panaire siguesseChampmathieu? Ua soleta causa. Qu’auie estat un forçat. Er avocat nonremie qu’aquerò semblaue malerosaments ben provat: er acusat auie estaten Faverolles; er acusat auie estat podador; eth nòm de Champmathieupoirie pro ben auer coma origina Jean Mathieu; tot aquerò qu’ère vertat; athdelà, quate testimònis arreconeishien, sense cap de dobte, de formadefinida, en Champmathieu ath forçat Jean Valjean. Ad aguestesindicacions, ad aguesti testimònis, er avocat non podie opausar senon eranegatiua deth sòn client, negatiua interessada; mès, autanplan supausantque siguesse Jean Valjean, provaue aquerò que siguesse er autor dethpanatòri des pomes? Aquerò qu’ère coma molt ua presumpcion, non uapròva. Eth defensor, “ena sua bona fe”, li calie convier qu’er acusat auieadoptat un “mau sistèma de defensa”. S’encabornaiaue a remí’c tot: eth


panatòri e era sua condicion de forçat. Era confession en aguest puntqu’aurie estat fòrça mielhor, e solide l’aurie autrejat era indulgéncia desjutges; eth sòn defensor l’ac auie conselhat; mès er acusat s’auie remit tuper tu, en pensar sauvar-se, plan, en tot remí’c tot. Aquerò qu’ère mau hèt,mès, non s’auie de tier en compde era sua pòca intelligéncia? Aqueth òmequ’ère visiblaments estupid. Era sua longa permanéncia ena preson, era suagrana misèria dehòra dera preson l’auien enlordit, eca; se defenie mau;mès, ère aguesta ua rason entà condemnar-lo? Per çò deth panatòri deGervasillo, er avocat non li calec parlar d’eth, donques que non ère enacausa. Er avocat concludie, suplicant ath jurat e ath tribunai, que se credienprovada era identitat de Jean Valjean, l’apliquèssen era correccion depolicia que s’aplique as transgressors d’un edicte e non eth castig terribled’un recidivant.

Eth fiscau contestèc ath defensor: Siguec violent e florit coma ne sonnormauments es fiscaus.

Felicitèc ath defensor pera sua “leiautat”, se’n profitèc d’era abilaments eataquèc ar acusat per totes es concessions qu’auie hèt. Er avocat semblaueauer acceptat qu’er acusat ère Jean Valjean, e eth fiscau cuelhec actad’aguestes paraules. Aguesta part dera acusacion ère, donc, un hèt acceptate non podie remir-se. Dempús, damb ua abila antonomasia, remontant-seara origina e as causes dera criminalitat, tronèc contra era immoralitat deraescòla romantica, qu’ère alavetz en sòn apogèu, jos eth nòm d’escòlasatanica, que l’auien autrejat es critics dera Quottidienne e dethOriatribuic, non sense versemblança, ara influéncia d’aguesta literaturapervèrsa, eth delicte de Chanpmathieu, o entà didè’c mielhor, deJeanValjean. Agotades aguestes consideracions gessec de parlar de JeanValjean. Qui ère aguest Jean Valjean? Un monstre vomegat, eca. Ethmodèu d’aguesta sòrta de descripcions se trape ena relacion de Teramenes,que non ei util ena tragèdia, mès que hè diadèraments grani servicis araeloqüéncia forense. Er auditòri es es jurats “s’estrementiren”. Acabadaaguesta descripcion, eth fiscau seguic damb un movement oratòri, aprepaus entà ahiscar enquia çò de sublime, eth dia a vier, era afogaduradeth Jornau dera Prefectura:

- E ei un òme semblable, eca, eca.; vagabond, mendicant, sensemejans d’existéncia, eca, eca.; acostumat as accions criminaus, pòc corregitpeth sòn sejorn ena preson, coma ac prove eth crimen cometut contra


Gervasillo, eca, eca. E ei un òme semblable ath que, agarrat ena via publicaen flagrant delicte de panatòri a quauqui passi d’ua paret escalada, en totauer encara ena man eth còs deth delicte, encara remís eth panatòri e eraescalada, e ac remís tot, enquia e tot eth sòn nòm, enquia e tot era suaidentitat! Ath delà de mil proves que non mos cau repetir l’arreconeishenquate testimònis: Javert, er intègre inspector de policia Javert; e tres dessòns ancians companhs d’ignominia, es forçats Brevet, Chenildieu eCochepaille. Qué se pòt opausar ad aguesta unamitat? E remís! Quinencabormiament! Senhors jurats: que haratz justícia, eca.

Tant que parlaue eth fiscau, er acusat escotaue damb era boca dubèrta,damb ua sòrta d’estonament non exemp d’admiracion. Qu’ère, plan que òc,susprenut de qué un òme podesse parlar atau. De quan en quan, enesmoments mès “energics” dera acusacion, en aqueri instants qu’eraeloqüéncia que non se pòt contier se desborde en un torrent d’epitèts eentornège ar acusat coma ua tormenta, botjaue doçaments era tèsta, de dretaa quèrra, coma hènt ua sòrta de trista e muda protesta que damb eras’acontentaue dès era prumeria dera vista. Es espectadors qu’èren pròchesada eth l’enteneren a díder dus o tres còps a mieja votz:

- Vaquí eth resultat de non auer-se informat deth senhor Baloup!

Eth fiscau hec a notar ath jurat aguesta actitud estupida, calculadaevidentaments, e que hège veir non era imbecillitat senon era astúcia, ethcostum d’enganhar ara justícia que metie en evidéncia “era prigondaperversitat” d’aqueth òme e acabèc en tot reservar-se entar ahèr deGervasillo, e demanant un sevèr castig.

De moment, aguest qu’ère, coma auem dit, era cadia perpetua.

Eth defensor se lheuèc; comencèc complimentant ath “ministèri public”per çò dera sua “admirabla paraula”, e dempús responec coma podec, mèsfèblaments: se’n sabie que s’en.honsaue eth terren jos es sòns pès.


X.- Eth sistèma de negatiues.Arribèc eth moment de barrar eth debat. Eth president manèc lheuar-se ar

acusat e li hec era pregunta de costum:

- Auetz bèra causa a allegar ena vòsta defensa?

Er òme se metec de pè en tot hèr viròles enes sues mans damb eracasqueta, coma se non auesse entenut era pregunta.

Eth president la repetic.

Alavetz l’entenec er acusat; semblèc que l’auie comprenut. Hec unmovement coma se se desvelhèsse d’un sòmi, passegèc era vista ath sònentorn, guardèc ath public, as gendarmes, ath sòn avocat, as jurats, athtribunau; botèc era sua monstruosa man sus era parabanda qu’ère dauantdera sua banqueta e guardèc de nauèth, e dempús, en tot dirigir era vistaentath fiscau, comencèc a parlar. Parlèc coma un torrent; es paraules sel’escapauen dera sua boca incoerentes, impetuoses, embolhades, confuses,coma se l’acodissen en massa enes sòns pòts entà gésser d’un còp.Guardatz se qué didec:

- Me cau díder quauquarren. Jo qu’è estat carretèr en París, e è estatena casa deth senhor Baloup. Era mia profession qu’ère plan dura: escarretèrs trabalhen tostemp ar aire liure enes patis, o jos es cubèrts enesboni talhèrs, mès jamès en lòcs barradi, donques qu’an besonh de fòrçaespaci. En iuèrn passen tant de hered qu’un li cau pataquejar-se es bracipr’amor d’escauhar-se; mès aquerò que non shaute as patrons, pr’amor quediden que se pèrd eth temps. Manejar eth hèr quan son geladi es carrèrsqu’ei plan dur. Atau s’acaben lèu es òmes; e un, que se hè vielh quanencara ei joen. E tàs quaranta ans, òme rosigat. Ja n’auia cinquanta tres e acpassaua fòrça mau. E ath delà d’aquerò, son tan dolents es obrèrs! Quan unnon ei joen lo criden, per quinsevolh causa, coquin vielh, saumet vielh! Jonon guanhaua senon trenta sòus ath dia: que me pagauen çò de mens quepodien; es patrons se’n profitauen dera mia edat. Ath delà, jo auia ua hilhaqu’ère bugadèra en arriu; guanhaue pòc, mès qu’es dus anauen tirant. Mèsera qu’auie tanben fòrça trabalh. Ère tot eth dia calada en ua batoira enquiamiei còs, damb ploja, damb nhèu, damb un vent que bracaue era cara. Quangelaue qu’ère madeish, li calie lauar; pr’amor que i a fòrça gent que non apro ròba, e demore de seguit; e se non lauaue perdie es clients. Es hustesque son mau junhudes, e entre, era aigua, pertot. Es vestits se banhauen toti


de naut en baish; era aigua que li penetraue. Lauèc tanben pendent bèthtemps en espitau des mainatges trobadi, a on arribe era aigua per tuèus.Aquiu que non i a batoires. Se laue dauant deth tuèu, e s’esclarís en estanh;coma qu’aquiu ei barrat que s’a mens hered, mès era ruscada d’aigua caudaei plan dolenta, e hè a pèrder era vista.Venguie era prauba tàs sèt dera tardee se calaue en lhet pr’amor qu’ère agotada. Eth sòn marit l’estovaue eracodena. Ja s’a mòrt: qu’auem estat plan malerosi. Qu’ère ua joena que nonanaue as balhs, tostemp en casa. Me’n brembi un dia, dimarts de Carnaval,que ja ère ajaçada tàs ueit. Aciu qu’ac auetz. Jo que digui era vertat. Nonvos cau senon preguntar-me. A!, òc, preguntatz! Jo sò plan bastrús! Parísqu’ei un lunfèrn. Qui coneish ath senhor Champmathieu? Ja vos è ditqu’eth senhor Baloup. Preguntatz en casa des Baloup. Sabi pas se quévoletz mès.

Er òme carèc e s’estèc de pès. Auie parlat damb votz nauta, ronca,precipitada, dura, damb ua sòrta de simplicitat irritada e sauvatge. Un còp,s’interrompec entà saludar a quauquarrés entre es espectadors. Esafirmacions que lançaue, entà didè’c atau, dera sua boca, gessien coma uasòrta de sanglòt violent, e acompanhaue cadua damb un gèst semblable adaqueth que hè eth lenhaire en crebassar era husta. Tanlèu acabèc, erauditòri se metec a arrir. Eth guardèc ath public, vedec que se n’arrien esense compréner arren se metec tanben a arrir.

Be n’ère de trist aqueth espectacle.

Eth president qu’ère un òme atentiu e benevòl, parlèc ath sòn torn.

Rebrembec as “senhors jurats” qu’eth senhor Baloup, ancian patroncarretèr, que damb eth auie trabalhat er acusat, auie estat citat inutilaments.Qu’ère en falhita e non auie pogut vier. Dempús, en tot virar-se de cap aracusat, li conselhèc qu’escotèsse çò que l’anaue a díder, e higec:

- Era vòsta situacion vos exigís que reflexionetz. Sus vos, que pesen esmès grèus presompcions, e vos pòden amiar conseqüéncies granes. Pethvòste interès vos demani, per darrèr còp, que vos expliquetz claraments susaguesti hèts: prumèr: auetz escalat era barralha de Pierron, trincat uaarrama, e panat pomes, ei a díder, auetz cometut un panatòri dambescalada? Òc o non? Dusau: ètz er ex forçat Jean Valjean? Òc o non?

Er acusat botgèc eth cap coma s’auesse comprenut e sabesse çò qu’anauea respóner. Dauric era boca, se virèc entath president e didec:


- Prumèr de tot…

Dempús guardèc era sua casqueta, guardèc entath solèr de naut e carèc.

- Acusat, didec eth fiscau damb votz sevèra, tietz compde. Que nonresponetz ad arren de çò que vos pregunten. Eth vòste trebolament voscondemne. Qu’ei evident que non vos cridatz Champmathieu; qu’ètz ethforçat Jean Valjean, amagat jos eth nòm de Jean Mathieu qu’èi eth cognòmdera vòsta mair; qu’auetz estat en Auvernha, e qu’ètz naturau de Faverollesa on èretz podador. Qu’ei evident qu’auetz panat, damb escalada, pomesmadures ena clòsa de Pierron. Es senhors jurats apreciaràn aguesti hèts.

Er acusat s’auie seigut; mès, de pic, se lheuèc quan acabèc de parlar ethfiscau e sorrisclèc:

- Qu’ètz plan dolent! Aquerò ei çò que volia díder, e non sabia com: joque non è panat arren. Que sò un òme que non pòt minjar cada dia.Venguia d’Ally, anaua peth camin dempús d’ua tronada qu’auie assolat ethcamp e es badines se desbordauen, e non se vedien peth dessús des sablessenon es puntes dera èrba; ath costat deth camin trapè ua rama damb pomesen solèr, e la cuelhí sense saber que me harie a vier un castig. Hè tres mesique sò presoèr, e que m’interrogatz. Dempús d’aquerò, que non sai se quédíder; se parle contra jo; me diden: ”Contesta!” Eth gendarme, qu’ei un bongojat, me fot damb eth code, e me ditz en votz baisha: “Contesta”. Jo nonsai explicar-me; que non è estudis; que sò un praube. Aquerò ei çò qu’eiinjust de non veir. Que non è panat; è cuelhut deth solèr ua causa. DidetzJean Valjean, Jean Mathieu, jo que non les coneishi: que serà deth pòble. Ètrabalhat en çò deth senhor Baloup en baloard der espitau. Me cridiChampmathieu. Qu’ètz fòrça mau intencionadi en dider-me a on è neishut.Jo que non ac sai; pr’amor que non toti an ua casa entà vier en mon.Aquerò que serie plan comòde. Me pensi qu’era mia mair e eth mèn pairanauen pes camins e non sai arren mès. Quan èra mainatge me cridauenPetit, ara me criden Vielh. Aguesti que son es mèns nòms de batièg.Agarratz-ac coma volgatz. Que sò estat en Auvernha, que sò estat enFaverolles. Macareu! E qué? Ei impossible auer estat en Auvernha e enFaverolles sense auer estat abantes ena preson? Vos digui que non è panat,e que sò er oncle Champmathieu. È estat ena casa deth senhor Baloup;aquiu que i è demorat. Que me shordatz damb es vòstes pegaries. Per quéètz tant acarnassidi damb jo?


Eth fiscau auie estat de pès e, en tot dirigir-se ath president, li didec:

- Senhor president: Dempús d’enténer es negatiues confuses e planabiles der acusat, que vò passar per pèc, mès que non ac artenherà, l’acavisam, demanam ath tribunau que volgue cridar de nauèth as condemnadiBrevet, Cochepaille e Chenildieu e ar inspector de policia Javert, pr’amord’interrogar-les, per darrèr viatge, sus era identitat der acusat, e deth forçatJean Valjean.

- Me cau avertir ath fiscau de sa Majestat, didec eth president, qu’erinspector Javert, cridat pes sues obligacions ena capitau d’un districtepròche, a deishat aguesta ciutat tanlèu hec era sua declaracion. Que l’auembalhat licéncia entad aquerò damb eth consentiment deth ministèri public edeth defensor der acusat.

- Qu’ei vertat, senhor president, didec eth fiscau. En abséncia dethsenhor Javert, creigui que me cau rebrembar as senhors jurats çò qu’adeclarat aciu madeish hè pòques ores. Javert ei un òme estimat qu’aunoredamb rigorosa e estreta probitat un destin inferior, mès important. Guardatzes tèrmes dera sua declaracion: “Que non è besonh de presompcionsmoraus ne de pròves materiaus que desmentisquen es negatiues der acusat.Lo coneishi perfèctaments. Aguest òme non se cride Champmathieu: qu’eiun ancian forçat plan dolent e plan temut, cridat Jean Valjean. Lo botèrenen libertat en acabar era sua condemna, damb sentiment. Qu’a patit dètz-e-nau ans de trabalhs forçadi per panatòri qualificat. Cinc o sies còps sagècd’escapar-se. Ath delà deth panatòri de Gervasillo e de Pierron, sospechique ne cometèc un aute ena casa de sa illustrissima eth defuntat avesque deD… Que l’è vist fòrça còps quan èra ajudant de garda-racalha dera presonde Tolon. Torni a díder que lo coneishi perfèctaments.”

Aguesta declaracion tan contundenta costèc ua viua impression en publice en jurat. Eth fiscau concludic persutant que, a manca de Javert, siguessenentenudi de nauèth e interrogadi solemnaments es tres testimònis Brevet,Cochepaille e Chenildieu.

Eth president dèc ua orde a un portièr des estrades, e un moment dempússe dauric era pòrta deth quarto des testimònis. Eth portièr, acompanhat d’ungendarme, prèst a ajudar-lo, hec passar ath condemnat Brevet. Er auditòrière en suspens; toti es còrs batanauen coma s’auessen ua soleta vida.


Eth forçat Brevet amiaue eth vestit nere e gris des presons centraus.Qu’ère un òme d’uns seishanta ans qu’amiue mina de coquin e aspècted’òme de negòcis, qualitats qu’a viatges van amassa. Ena preson, a onl’auien hèt a vier naui delictes, auie arribat a èster carcerèr, o ua causasemblabla. Ère un òme qu’es sòns caps didien: “Que vò hèr-se dable”. Escapelhans balhauen testimòni des sòns costums religiosi. Non mos caudesbrembar qu’aquerò se passaue en temps dera Restauracion.

- Brevet, didec eth president, auetz patit ua pena infamanta, e nonpodetz jurar.

Brevet joquèc eth cap.

- Mès, autanplan en òme vengut malerós pera lei, pòt restar, quan eramisericòrdia divina ac permet, un sentiment d’aunor e d’equitat. Apeli adaguest sentiment en aguest instant decissiu. S’existís encara en vos, comame pensi, reflexionatz abans de responer-me; consideratz d’un costat quepodetz hèr a pèrder ad aguest òme, e per aute que podetz ajudar ara justícia.Eth moment ei solemne e encara auetz temps de hèr repè se vos auetzenganhat. Acusat, lheuatz-vos. Brevet, guardatz ben ar acusat; amassatz esvòsti rebrembes e didetz ena vòsta consciéncia se persutatz a reconéisher enaguest òme ath vòste ancian companh de preson JeanValjean.

Brevet guardèc ar acusat, e dempús se virèc entath tribunau.

- Òc, senhor president. Jo l’è arreconeishut eth prumèr, e persuti enaquerò. Aguest òme qu’ei Jean Valjean, qu’entrèc ena preson de Tolon en1796 e gessec en 1815. Jo gessí un an dempús. Ara qu’a er aspècte debastrús, çò que deu èster per causa dera edat; ena preson qu’ère plan sornut.Lo coneishi positiuaments.

- Anatz-vo’n entath vòste lòc, didec eth president. Acusat, demoratz depès.

Entrèc Chenildieu, forçat a perpetuitat coma indicaue era sua giqueta ròiae era sua casqueta verda. Patie era sua pena ena preson de Tolon, d’a onauie vengut entà declarar en aguesta causa. Qu’ère de petita estatura, comade cinquanta ans, escarrabilhat, arropit, auriolenc, nerviós, descarat;qu’auie en toti es sòns membres e en tot eth còs ua sòrta de feblesamalautissa, e ena guardada ua fòrça immensa. Es sòns companhs locridauen Remisqui a Diu.


Eth president li hec es madeishes preguntes qu’a Brevet. En moment queli rebrembèc qu’era sua infàmia non li permetie jurar, Chenildieu lheuèceth cap e guardèc ath public descaradaments. Eth president lo pelegèc entàque se remetesse, e li preguntèc, coma a Brevet, se coneishie ar acusat.

Chenildieu s’estarnèc en ua arridalhada.

- Pro que lo coneishi! Qu’auem passat cinc ans estacadi ena madeishacadia. Te shòrdes, ancian camarada?

- Anatz-vo’n en vòste sèti, didec eth president.

Eth portièr hec entrar a Cochepaille, qu’ère un aute forçat a perpetuitatque venguie dera preson, jargat de ròi, madeish que Chenildieu; qu’èrenaturau de Lorda, un miei os des Pirenèus. Qu’auie suenhat ua vegada enamontanha e de pastor auie vengut a bandolèr; non ère mens sauvatge esemblaue mès pèc qu’er acusat. Qu’ère un d’aguesti èssers malerosi qu’eranatura comence a formar bèsties, e era societat les acabe hènt forçadi.

Eth president sagèc d’esmover-lo damb quauques paraules patetiques egrèus, e li preguntèc, coma as auti dus, se persutaue a creir, sense cap dedobte, que coneishie ad aguest òme.

- Qu’ei Jean Valjean, didec Cochepaille. Lo cridauen tanben JeanCabria per çò de fòrt qu’ère.

Cada afirmacion d’aguesti tres òmes, evidentaments sincèrs e de bona fe,auie costat en auditòri un mormolh de mau auguri entar acusat; mormolhque creishie e se tardaue mès temps, cada còp qu’ua naua declaracionvenguie a balhar mès fòrça ara anteriora. Er acusat les auie entenut dambaguesta expression d’estonament que, sivans era acusacion, ère eth sònprincipau miei de defensa. Quan entenec era prumèra, es gendarmesqu’èren ath sòn costat l’enteneren a díder entre dents: “A!, ben! Aciu quen’auem un!” Dempús dera dusau, didec un shinhau mès naut e damb minade satisfaccion: “Òsca!” Ara tresau, sorrisclèc: “Magnific!”

Eth president li preguntèc:

- Acusat, auetz entenut? Qué vos cau díder?

E responec:

- Digui… que… magnific!

Entre eth public s’estarnèc un rumor qu’arribèc equiath jurat. Qu’èreevident qu’er òme ère perdut.


- Portièrs, didec eth president, hètz carar ara gent. Vau a resumir esdebats entà dar per acabada era vista.

En aguest moment i auec un movement ath cant deth president, es’entenec ua votz que cridèc:

- Brevet, Chenildieu, Cochepaille! Guardatz aciu!

Toti es qu’enteneren aquera votz demorèren geladi; tan planhós, tanterrible ère eth sòn accent. Totes es guardades se virèren entath lòc d’a onauie gessut. En lòc destinat as espectadors importants i auie un òme quevenguie de lheuar-se, e, en tot trauessar era pòrta dera parabanda que loseparaue deth tribunau s’auie metut de pès en miei dera sala. Eth president,eth fiscau, eth senhor Bamatabois, vint persones l’arreconeisheren eexclamèren ath còp:

- Eth senhor Magdalena!


XI.- Champmathieu cada còp mès admirat.

Plan que òc, ère eth. Era lum der escrivan illuminaue eth sòn ròstre.Amiaue eth chapèu ena man, eth sòn vestit non ère descompausat, amiaueera levita cordada damb suenh. Estaue plan esblancossit e tremolaueleugèraments. Es sòns peus, grisi, encara en moment qu’arribèc en Arras,qu’auien vengut complètaments blanqui. Qu’auien vengut peublanqui en uaora.

Toti es caps se virèren. Era sensacion que siguec indescriptibla. I auec enauditòri un moment de dobte. Era votz auie estat tan penetranta e aquethòme semblaue tan tranquil qu’en prumèr moment arrés comprenec çò qués’auie pàssat. Se demanèren toti se qui auie cridat; non podien creirqu’aqueth òme tan tranquil siguesse eth qu’auie hèt un sorriscle tant òrre.Abans qu’eth president auesse dit ua paraula, abans qu’es gendarmes e esportièrs auessen pogut hèr un gèst, er òme, que toti cridauen encara ethsenhor Magdalena, s’auie auançat de cap as testimònis Cochepaille, Brevete Chenildieu, e les auie dit:

- Non m’arreconeishetz?

Es tres demorèren suspenudi e indiquèren damb un movement de cap quenon l’arreconeishien. Cochepaille, intimidat, hec ua salutacion militara. Ethsenhor Magdalena se virèc entàs jurats e didec damb votz tranquilla:

- Senhors jurats, ordenatz méter en libertat ar acusat. Senhor president,manatz que m’agarren. Er òme que cercatz non ei aguest; que sò jo. Jo sòJean Valjean.

Ne ua soleta boca alendaue. Ara prumèra commocion d’estonament s’auiesuccedit un silenci sepulcrau. Que se sentie ena sala aguest temor religiósque cuelh ara multitud quan va a arribar quauqua causa grana.

Ça que la, eth ròstre deth president alendaue simpatia e tristor; qu’auieescambiat un gèst rapid damb eth fiscau, e quauques paraules en votzbaisha damb es assessors. Se dirigic dempús entath public, e preguntècdamb un accent que siguec comprenut per toti:

- I a bèth mètge entre es presents?

Eth fiscau cuelhec era paraula.

- Senhors deth jurat, er estranh e inesperat incident que ven de passarmos inspire, madeish qu’a vosati, un sentiment que non auem besonh


d’explicar. Toti coneishetz, aumens pera sua reputacion, ath respectablesenhor Magdalena, alcalde de M… ara vòra deth M… Se i a bèth mètge enauditòri, hem costat ath senhor president pr’amor de demanar-liqu’examine ath senhor Magdalena e l’amie entara sua casa.

Eth senhor Magdalena non deishèc acabar ath fiscau. L’interrompecdoçaments e damb autoritat.

Ara seguida, botam es paraules que prononcièc, cuelhudes literauments,tau coma sigueren escrites de seguit per un testimòni d’aquera scèna; taucoma se conserven encara ena audida de toti es que les enteneren hèquaranta ans.

- Vos balhi es gràcies, senhor fiscau, mès que non sò hòl. Qu’ac vatz aveir. Qu’èretz a mand de cométer un gran error, deishatz ad aguest òme;complisqui damb eth mèn déuer en denonciar-me, donques que jo sò aguestmalerós criminau. Que sò eth solet que i ve clar aciu, e vos digui era vertat.Diu jutge de naut estant çò que hèsqui en aguest moment; aquerò qu’ei proentà jo. Me podetz cuélher, donques que sò aciu. Jo, guardant peth mènpròpi interès, me sò amagat pendent long temps damb un aute nòm; qu’èvengut a èster ric, m’an hèt alcalde; è volut víuer entre es òmes aunèsti,mès que semble qu’aquerò ja ei impossible. Que i a fòrça causes que nonposqui díder ara: non vos posqui condar era mia vida; bèth dia seconeisherà. Qu’è panat ath senhor avesque, ei vertat; è panat a Gervasillo,ei vertat. Qu’auetz auut rason en díder que Jean Valjean ère un brigand;mès qu’eth tòrt non ei solet sòn. Credetz-me, senhors jutges, un òme tantumiliat coma jo non li cau plànher-se dera Providéncia ne conselhar arasocietat; mès era infàmia que d’era auia volut gésser ei fòrça grana; erapreson que hè ath forçat. Reflexionatz sus aquerò, se voletz. Abans de vierena preson èra un òme de pòble plan pòc intelligent, ua espècia d’idiòta:era preson que me transformèc. Èra estupid e me hi maudit; èra un tròç desoc, me hi un tidon. Era bontat e era indulgéncia me sauvèren deraperdicion que m’auie arrossegat era severitat. Mès, desencusatz-me, quenon podetz compréner çò que digui. En çò de mèn, enes cendres derahumeneja traparatz era moneda de quaranta sòus que panè, hè sèt ans, aGervasillo. Que non è arren mès a díder; cuelhetz-me.Veigui qu’eth senhorfiscau botge eth cap, coma dident: “Eth senhor Magdalena s’a tornat hòl”.Que non me credetz! Aquerò ei çò de mès trist. Aumens, non condemnetz


ad aguest òme! Plan, donc, aguesti non m’arreconeishen? Voleria quesiguesse aciu Javert: eth que m’arreconeisherie.

Qu’ei impossible descríuer era malenconia trista e tranquillaqu’acompanhèc aguestes paraules. En virar-se dempús entàs trestestimònis, les didec:

- Jo que vos coneishi. Brevet, vo’n brembatz…?

S’interrompec, dobtèc un moment, e didec:

- Te’n brembes d’aqueres betrèles de quarrats qu’auia ena preson?

Brevet hec un movement de suspresa e lo guardèc, de cap a pès, espaurit.

- Chenildieu, didec dempús, tu que te cridaues a tu madeish Remisquia Diu, qu’as era espatla dreta tota usclada pr’amor que te lancères un diasus un brasèr alugat entà esfaçar es letres T. F. P. qu’encara se desnishenpro. Contesta: non ei vertat?

- Qu’ei vertat, responec Chenildieu.

E, en tot dirigir-se a Cochepaille, li didec:

- Cochepaille, tu qu’as, près dera sagnada deth braç quèr, ua dataescrita en letres blues damb povora usclada. Aguesta data qu’ei era dethdesbarcament der emperaire en Cannes eth 10 de mars de 1815. Hè-mos aveir era manja.

Cochepaille se lheuèc era manja; totes es guardades se dirigiren entathsòn braç nud; un gendarme apressèc ua lum. Aquiu qu’ère era data.

Eth malerós se virèc entar auditòri e entàs jutges, damb un arridoletqu’encara esmò a pietat as que lo vederen quan lo rebremben. Qu’ère erarridolet dera capitada, mès tanben er arridolet dera desesperacion.

- Ja vedetz, didec, que sò Jean Valjean.

Non i auie ja, en aqueth recinte, jutges, ne acusadors, ne gendarmes; nonauie sonque uelhs tachadi e còrs esmoigudi. Arrés se’n brembaue dethpapèr que li calie representar, eth fiscau desbrembèc qu’ère aquiu entàacusar, eth president que i ère entà presidir, eth defensor que i ère entàdeféner. Non se hec deguna pregunta, non intervenguec cap autoritat. Esespectacles sublimi se senhoregen dera amna e convertissen a toti espresents en vulgars espectadors. Dilhèu degun se podie explicar çòqu’experimentaue; degun podie díder que vedie aciu ua gran lum, e ça quela, ath sòn laguens toti se sentien enludernadi.


Qu’ère evident qu’auien ath dauant a Jean Valjean. Era sua aparicionqu’auie estat pro entà esclarir aqueth negòci tant escur, quauqui momentsabans. Sense besonh de cap explicacion, tota aquera multidud comprenecde seguit, coma per ua sòrta de revelacion dirècta, era granor der òme ques’autrejaue entà evitar que siguesse codemnat un aute ath sòn lòc. Esdetalhs, es dobtes, es dificultats possibles se perdèren en aquera lum: eraimpression passèc ara prèssa, mès que siguec irreversibla.

- Que non voi trebolar, pendent mès temps, ara audiéncia, didec JeanValjean. Que me’n vau, donques que non m’agarren. Qu’è fòrça causes ahèr. Eth senhor fiscau sap se qui sò e entà on vau, e me pòt hèr a cuélherquan volgue.

Se filèc de cap ara pòrta. Ne ua soleta votz se lheuèc, ne un solet braçs’estenec entà arturar-lo. Toti se heren enlà: Jean Valjean auie en aquethmoment aguesta superioritat qu’obligue ara multitud a hèr repè dauant d’unòme. Passèc entre era gent tot doç: que non se sap se qui dauric era pòrta;mès çò de cèrt ei qu’ère dubèrta quan arribèc ada era. Aquiu se virèc edidec:

- Senhor fiscau, que sò ara vòsta disposicion.

E, en tot dirigir-se ar auditòri, higec:

- Toti credetz que sò digne de pietat, vertat? Mon Diu! Quan pensi ençò qu’è estat a mand de hèr, me creigui digne d’enveja. Totun aquerò,m’estimaria mès qu’arren de tot aquerò s’auesse passat.

Gessec; era pòrta se barrèc tau que s’auie daurit pr’amor qu’es que hènquauqua causa grana son tostemp segurs de trapar a quauquarrés que lesservisque entre era multitud.

Ua ora dempús, eth veredicte deth jurat declaraue innocent aChampmathieu que, botat en libertat de seguit, partic estonat, en tot creirque toti èren hòls e sense compréner arren d’aquerò qu’auie vist.


Libre ueitau: Reaccion

I.- Deth miralh qu’en eth vedec eth senhor Magdalena essòns peus.

Començaue a hèr-se de dia. Fantina auie passat ua net de fèbre ed’insòmi, crossada per beròies esperances; peth maitin s’esclipsèc. SorSimplicia, qu’auie passat era net en velha, profitèc aqueth sòmi entàpremanir ua naua pocion de quinina; e hège quauques menutes qu’ère enlaboratòri dera infirmaria, damb es sues drògues e es sues fiòles, en totguardar-les plan près pr’amor d’aguesta leugèra broma qu’esparg ethcrepuscul ar entorn des objèctes. De ressabuda, virèc eth cap e hec unsorriscle: eth senhor Magdalena auie entrat silenciosaments e ère ath sòndauant.

- Qu’ètz vos, senhor alcalde!, sorrisclèc.

- Com està aguesta prauba hemna?, responec eth, en votz baisha.

- Que non està mau en aguest moment. Mès qu’auem estat espauridi.

E li condèc çò que s’auie passat; que Fantina ère fòrça mau era vesilha,mès que ja ère mielhor, donques que se pensaue qu’eth senhor alcalde auieanat a quèrrer ara mainada en Montfermeil. Sor Simplicia non gausècpreguntar ath senhor alcalde; mès que se’n sabec pro ben que non venguied’aquiu.

- Plan ben, auetz hèt ben en non desenganhar-la, didec.

- Òc, responec era fraia; mès ara que vos veirà sense era mainada, quéli dideram?

Er alcalde s’estèc un moment cogitós.

- Diu que mos inspirarà, didec.

- Mès que non li poiram mentir, didec era religiosa, a mieja votz.

Qu’ère ja totafèt de dia: era lum illuminaue eth ròstre deth senhorMagdalena. Er edart hec que sor Simplicia lheuèsse es uelhs.

- Mon Diu!, exclamèc. Qué vos a arribat? Qu’auetz vengut peublanc!

- Peublanc?, didec eth.

Sor Simplicia que non auie miralh; mès botèc era man en un calaish etreiguec un tròç de lua que d’era se’n servie eth mètge dera infirmaria entà


provar s’un malaut auie mòrt e ja non alendaue. Eth senhor Magdalena locuelhec enes sues mans, e didec:

- Ei vertat.

Prononcièc aguestes paraules damb indiferéncia, coma se pensèsse en uaauta causa.

Era religiosa se demorèc gelada, donques que vedie quauquarrendesconeishut en tot aquerò.

Eth senhor Magdalena preguntèc:

- La posqui veir?

- Non se’n brembarà dera sua mainada, en veder-vos?, didec era fraia,leù sense gausar hèr aguesta pregunta.

- Plan que òc; mès qu’auem besonh de dus o tres dies entà her-la-mosa vier.

- Se non vos vedesse enquia alavetz, didec timidaments sor Simplicia,non se’n saberie qu’auetz ja entornat; que serie aisit hèr-la demorar dambpaciéncia, e quan arribèsse era sua hilha se pensarie qu’auetz vengut dambera. Que non mos calerie mentir bric entad aquerò.

Eth senhor Magdalena reflexionèc pendent uns instants e dempús didecdamb era sua gravetat de costum:

- Non, hilha, que me cau veder-la. Dilhèu siga jo eth qu’a prèssa.

Era religiosa hec veir, aumens, que non se n’auie fixat en aguest “dilhèu”que balhaue un significat tant escur e particular as paraules deth senhoralcalde, e responec damb votz respectuosa e jocant es uelhs:

- Alavetz que podetz entrar, qu’ei adormida.

Hec de seguit quauques observacions sus ua pòrta que barraue mau equ’eth sòn bronit podie desvelhar ara malauta; dempús entrèc en quarto deFantina, s’apressèc en lhet e separèc es ridèus. Qu’ère esclipsada. Er alendgessie dera sua boca damb aqueth bronit lugubre, pròpi des malauts,qu’espaurís as pruabes mairs quan velhen pendent era net ath costat dethsòn hilh adormit o moribond. Mès aquera respiracion penibla a penestrebolaue era inefabla serenitat deth sòn ròstre, que se transfigurauependent eth sòmi. Eth sòn pallitge s’auie convertit en blancor; es suescaròles èren rosades; es sues longues pestanhes ròies, soleta beresa que lirestaue dera sua virginitat e dera sua joenesa, pataquejauen a maugrat


d’èster clucadi es uelhs. Tot eth sòn còs tremolaue damb un movementsemblable ath d’ues ales prèstes a daurir-se e a hèr-la-se a vier; ales que sesentien, mès invisibles. En veder-la alavetz non s’aurie pogut pensar qu’èreua malauta lèu desengatjada. Semblaue mèsalèu que se n’anaue, que nonque se morie.

Quan s’aprèsse ua man entà cuélher ua flor, era arrama tremole, e sembleque hug e que s’aufrís ath còp. Eth còs uman qu’a quauquarren d’aguestatremolor quan arribe er instant qu’es dits misteriosi dera mòrt van a cuélherera amna.

Eth senhor Magdalena s’estèc pendent un moment immobil, près dethlhet, guardant alternatiuaments ara malauta e ath crucific, madeish que dusmesi abans eth dia que la vedec per prumèr còp en asil. Es dus èren enamadeisha actitud: era dormie, eth pregaue; mès, en aqueri dus mesi, es peusde Fantina auien vengut grisi e es de Magdalena blanqui.

Sor Simplicia non auie entrat damb er alcalde, qu’ère de pès, damb eth ditena boca, coma se siguesse en tot díder a quauqu’un que sauvèsse silenci.

Fantina dauric es uelhs, lo vedec, e didec tranquillaments e arrint:

- E Cosette?


II.- Fantina erosa.

Fantina non hec ne un solet movement de suspresa ne d’alegria, donquesqu’en aqueth moment ère, era madeisha, tot alegria. Aguesta pregunta tansimpla “e Cosette?”, que siguec hèta damb ua fe tan prigonda, damb tantaseguretat, damb ua abséncia tan completa d’inquietud e de dobte, que noncredec de besonh mès paraules.

- Me’n sabia, seguic, qu’èretz aquiu; dormia, mès que vos vedia. Quehè fòrça temps que vos veigui, que vos seguisqui damb era vista pes nets.Qu’ètz en ua sòrta de glòria, e vos entornegen milèrs de figures celestiaus.

E tachèc era sua guardada en crucific.

- Mès, higec, a on ei Cosette? Per qué non me l’auetz hèt a vier enmèn lhet entà quan jo me desvelhèssa?

Eth senhor Magdalena responec maquinauments quauques paraules quejamès a pogut rebrembar.

Erosaments eth mètge, qu’ère avertit, venguec ena sua ajuda.

- Hilha mia, didec, padegatz-vos; era vòsta hilha qu’ei aquiu.

Es uelhs de Fantina s’illuminèren e curbiren de claretat tot eth sòn ròstre.Era joena crotzèc es mans, exprimint tota era violéncia e doçor d’uaarderosa oracion.

- Ò!, sorrisclèc. Hètz-la-me a vier.

Trenda illusion de mair. Cosette qu’ère encara entada era eth mainatgeque s’amie en braça.

- Encara non, didec eth mètge; en aguest moment non. Qu’auetz unshinhau de fèbre. Era vista dera vòsta hilha vos agitarie e vos harie mau.Mès que mès, vos cau remeter-vos.

Era l’interrompec bruscaments:

- Que ja sò ben! Vos digui que ja sò ben! Aguest mètge que non se’nsap d’arren! A! Que voi veir ara mia hilha! Ac voi.

- Ja vedetz, didec eth mètge, se com vos exaltatz. Tant que seguitzatau, m’opausarè a qué veigatz ara vòsta hilha. Que non ei pro que laveigatz; vos cau víuer entada era. Quan sigatz mielhor vo’la portarè jomadeish.

Era prauba mair joquèc eth cap.


- Senhor doctor, vos demani perdon; vos demani perdon umilaments.Bèth temps a, que non auria parlat coma ac è hèt, mès que m’an arribatautanti malastres, que non sai se qué digui. Me’n sai que cranhetz eraemocion; demorarè tot çò que volgatz, mès vos asseguri que non me haràmau veir ara mia mainada. Que sò en tot veder-la, e non la dèishi de uelhd’ager tath ser. Se me la presentèssen li parlaria tranquillaments; nonm’esmoiria. Non ei normau qu’aja desirs de veir ara mia hilha, que l’a calutanar a cercar exprèssaments en Montfermeil? Que non sò anujada; me’n saique vau a èster erosa. Tota era net è estat campant bromes blanques epersones que me guardauen arrint. Quan eth mètge volgue me haràn a viera Cosette. Que ja non è fèbre, ja sò lèu guarida; me’n sai que ja non è arren;mès que vau a hèr coma se siguesse malauta, e non botjar-me entàcontentar as senhores que me suenhen. E quan veiguen que sò tranquilladideràn: “mos cau hèr-li a vier era sua hilha”.

Eth senhor Magdalena s’auie seigut en ua cagira près dera hièstra. Fantinase virèc entada eth, esdegant-se entà semblar tranquilla, e hèr veir qu’ère“brava” sivans didie en aquera feblesa deth mau que hè ath malautsemblable a un mainatge, entà que, en veder-la tan tranquilla, non trapèssencap dificultat entà portar-li a Cosette. A maugrat d’aquerò, e autanplancontentant-se, non podie passar-se’n de hèr mil preguntes ath senhorMagdalena.

- Auetz auut un bon viatge, senhor alcalde? Ò! Be n’auetz estat debrave! Que l’auetz anat a cercar! Didetz-me solet se com està? A auut unbon viatge? A! Que ja non m’arreconeisherà! Que m’aurà desbrembatdempús tant de temps! Praubeta! Es mainatges non an memòria, que soncoma es audèths. Aué ven ua causa e deman ua auta e non pensen en arren.Auie ròba blanca? L’auien agençat es Thernadier? Ère ben neurida? Ò!,Guaire è passat, s’ac vedéssetz, en hèr-me totes aguestes preguntes pendenteth temps dera mia miséria! Ara tot que s’a acabat; ja sò contenta. Comdesiri veder-la! Senhor alcalde, ei beròia? Non ei vertat qu’ei plan beròiaera mia hilha? Que deuetz auer auut fòrça hered ena diligéncia. Non me lapodetz hèr a vier un moment? Se la harien a seguir de seguit. Didetz-ac,vos que manatz aciu.

Eth senhor Magdalena, en tot cuelher-li era man, didec:


- Cosette ei beròia, està ben, la veiratz lèu; mès padegatz-vos. Parlatzdamb massa fòrça e treiguetz eth braç deth lhet, çò que vos hèr a tossir.

Plan que òc, quauqui còps de tos interrompien a Fantina en cada moment.

Fantina carèc, en pensar-se qu’auie comprometut damb quauqua paraulaapassionada era confiança que volie inspirar e se metec a parlar de causesindiferentes.

- Qu’ei plan polit Montfermeil, non ei vertat? En ostiu se hèn aquiufòrça viatges d’esvagament. Les va ben eth negòci as Thenardier? Que noni deu vier guaira gent ena sua casa. Qu’ei ua sòrta de tauèrna aqueraaubèrja.

Eth senhor Magdalena la tenguie dera man, guardant-la damb ansietat; sevedie qu’auie vengut aciu pr’amor de dider-li quauquarren que hège dobtarath sòn esperit. Eth mètge auie hèt era sua visita e s’auie retirat. Solet sorSimplicia, s’auie demorat damb es dus.

Ath miei d’aqueth silenci exclamèc Fantina:

- Que l’enteni, mon Diu, l’enteni!

Estirèc eth braç en tot impausar silenci, arturèc era respiracion, e escotècdamb ansietat.

Qu’ère ua mainada que jogaue en pati: ua mainada dera portièra o dequinsevolh obrèra: Que siguec un d’aguesti edarts que se passen tostemp, eque semble que formen partida deth mistèri qu’enròde es misteris lugubres.Era mainada anaue e venguie, corrie entà hèr enlà eth hered, arrie e cantaueen votz nauta. A! A on ei que non se barregen es jòcs des mainatges!

- Ò, didec Fantina, qu’ei era mia Cosette! Arreconeishi era sua votz!

Era mainada s’aluenhèc dera madeisha manèra que s’auie apressat;s’amortèc era votz, mès Fantina quedèc en tot escotar quauqui moments.Dempús se caperèc d’ombra eth sòn ròstre e eth senhor Magdalena entenecque didie en votz baisha:

- Que hè mau eth mètge de non deishar-me veir ara mia hilha! Qu’amala mina aguest òme!

Mès, lèu entornèc era alegria enes sues idies, e seguic en tot parlar-se adaera madeisha, damb eth cap en coishin:

- Be ne seram d’eroses! Qu’auram un jardinet, eth senhor Magdalenam’ac a prometut. Era mia mainada jogarà en jardin. Que ja deu saber es


letres; harè que liege; la veirè córrer peth jardin darrèr des parpalhòles,dempús harà era sua prumèra comunion. A! Quan comuniarà per prumèrcòp?

Se metec a compdar damb es dits.

- …Un, dus, tres, quate… qu’a sèt ans. En cinc ans qu’amiarà un velblanc e miches coma era nhèu; que semblarà ua hemneta. Ò, fraia mia! Bene sò de pèga, que sò en tot pensar ena prumèra comunion dera mainada!

E se metec a arrir.

Eth senhor Magdalena auie deishat anar era man de Fantina e escotaue essues paraules coma eth qu’escote eth vent, damb es uelhs entà baish e eresperit negat en prigondes reflexions. Mès, de pic, lheuèc eth cap perqueFantina auie deishat de parlar: Fantina qu’ère orrificada.

Non parlaue, non alendaue, s’auie incorporat; eth sòn muscle ossós gessiedehòra dera camisa; eth sòn ròstre, tant alègre uns moments abans, èrebluenc; era sua guardada semblaue tachada en quauqua causa formidablaapareishuda en aute costat deth quarto; es sòns uelhs èren dubèrtsdesmesuradaments peth terror.

- Qué vos cau, Fantina?, didec Magdalena.

Fantina non responec, non separèc era sua vista; mès lo toquèc en braçdamb ua man, e damb era auta l’indiquèc que guardèsse darrèr sòn.

Se virèc e vedec a Javert.


III.- Javert content.Guardatz se qué s’auie passat.

Venguien de tocar es dotze e mieja quan eth senhor Magdalena gessecdera sala deth tribunau d’Arras. Tornèc ena aubèrja, just en momentoportun entà partir damb eth corrèu qu’eth sòn sèti, rebrembarà eth lector,auie cuelhut. Pòc abans des sies deth matin arribèc en M… ara vòra dethM…e eth sòn prumèr trabalh siguec botar era carta tath senhor Laffitte encorrèu, e dempús vier a tier-li ua visita a Fantina.

Mès, a penes auec abandonat era sala dera audiéncia, eth fiscau, remetutdera prumèra suspresa, cuelhec era paraula entà deplorar er acte de lhocariadeth respectable alcalde de M… ara vòra deth M… , declarar qu’es suesconviccions non s’auien modificat en arren per aguest incident, ques’esclaririe dempús, e demanar, mentretant, era condemnacion deChampmathieu, qu’ère evidentaments eth vertadèr Jean Valjean. Erainsisténcia deth fiscau qu’ère visiblaments en contradiccion damb essentiments de toti, deth public, deth tribunau e deth jurat. Ath defensor licostèc pòc trabalh refusar eth sòn discurs, e assegurar que, per çò desrevelacions deth senhor Magdalena, ei a díder, deth vertadèr Jean Valjean,er ahèr auie cambiat complètaments, e eth jurat non auie ath dauant senon aun innocent. Er avocat defensor treiguec d’aguest incident quauquesepifonemes, malerosaments massa ancianes, sus es errors judiciaus, eca.eca; eth president, en resumit, s’amassèc ath defensor, e eth jurat, enpòques menutes, declarèc liure de colpa a Champmathieu.

Mès coma que l’ère de besonh un Jean Valjean ath fiscau, en non auer jaa un Champmathieu, s’atenguec a Magdalena.

Ara seguida que siguec botat en libertat Champmathieu, eth fiscaus’embarrèc damb eth president, e parlèren “sus eth besonh d’apoderar-sedera persona deth senhor alcalde de M… ara vòra deth M…” Aguesta frasaque i a tantes de qu’ei deth fiscau, e ei escrita deth sòn punh e letra endocument dera relacion enviat entath tribunau superior. Passada eraprumèra emocion, eth president hec pòques objeccions. Li calie qu’erajustícia siguesse eth sòn cors. Ath delà, entà didè’c tot, encara qu’ethpresident ère un bon òme, pro intelligent, qu’ère, ath còp, plan reialista, lèufuribond, e auie notat qu’er alcalde de M… ara vòra deth M…, parlant dethdesbarcament de Cannes, auesse dit er emperaire e non Bonaparte.


S’expedic, donc, era orde de preson, e eth fiscau la manèc entà M… aravòra deth M… damb un messatgèr, ath mès córrer, en tot encargar-ne d’eraar inspector Javert.

Ja mo’n sabem de qué Javert auie tornat ena poblacion immediatamentsdempús d’auer declarat.

Javert se vestie quan eth messatgèr l’autregèc era orde de preson e detranspòrt.

Eth messatgèr qu’ère tanben un individú dera policia, plan esdegat, e, endues menutes, li hec saber a Javert çò que s’auie passat en Arras. Era ordede preson, signada peth fiscau, ère redigida en aguesti tèrmes: “Er inspectorJavert amiarà ena preson ath senhor Magdalena, alcalde de M… ara vòradeth M…, qu’ena audiéncia d’aué a estat arreconeishut coma eth forçatcomplit, Jean Valjean.”

Qui non coneishesse a Javert e l’auesse vist en moment qu’entrèc enainfirmaria, que non aurie endonviat, solide, çò que se passaue, e l’aurietrapat coma tostemp. Qu’estaue hered, tranquil, grèu, damb es sòns peusgrisi perfèctaments alisadi sus es possi; e auie pujat era escala damb era sualentor de costum. Mès qui lo coneishesse e l’auesse examinatatentiuaments, qu’aurie tremolat. Era fivèla dera sua corbata de cuer, ensòrta d’estar en cogòt, qu’ère ena aurelha quèrra. Aquerò revelaue uaagitacion extraordinària.

Javert qu’ère un òme complet; non permetie cap arrupa ne ena suaobligacion, ne en sòn unifòrme; metodic damb es maufactors, regde dambes botons dera sua ròba.

Entà amiar mau botada era fivèla dera sua corbata, qu’ère de besonhqu’experimentèsse ua d’aguestes emocions que se pòden cridar tèrratremsinteriors.

Auie anat ena fabrica tranquillaments; auie demanat un caporau e quatesoldats en còs de garda mès pròche; auie deishat as soldats en pati e auiehèt que lo guidèsse, entath quarto de Fantina, era portièra, qu’ac hec sensecap de temor, donques qu’ère acostumada a veir gent armada que cercaueath senhor alcalde. Quan arribèc en quarto de Fantina, lheuèc eth picapòrt epossèc era pòrta damb eth suenh d’un infermièr o d’un espion e entrèc.

Parlant damb propietat, que non podem díder qu’entrèc. Se quedèc de pesath cant dera pòrta, miei dubèrta, damb eth chapèu botat, e era man calada


ena gabardina qu’amiaue cordada enquiara barba. Ena articulacion dethbraç se vedie eth punh de plomb deth sòn enòrme paishon que despareishiepeth darrèr deth sòn còs.

S’estèc atau lèu ua menuta, sense hèr notar era sua preséncia. Deressabuda, Fantina lheuèc es uelhs, lo vedec e hec que se virèsse eth senhorMagdalena.

En moment qu’era guardada de Magdalena trapèc era de Javert, aguest,sense botjar-se, sense apressar-se, se botèc espaventós. Cap sentimentuman que pòt èster tant òrre coma eth dera alegria.

Eth gèst de Javert siguec coma eth d’un dimòni que trape ath sòncondemnat.

Era seguretat d’auer en poder sòn a Jean Valjean hec aparéisher ena suafesomia tot çò qu’auie ena amna. Eth hons remoigut pugèc ena superfícia.Era umiliacion d’auer perdut era tralha e d’auer-se enganhat respècte deChampmathieu despareishie dauant der orgulh d’auer endonviat dès eraprumeria, e d’auer auut er instint tant exacte. Era alegria de Javerts’estarnèc en tota era sua extension: en sòn front estret se pintèc erafermetat dera capitada; campèc, ara fin, ena plenitud orribla d’ua resvenjasatisfèta.

Javert qu’ère ena sua glòria en aqueth moment. Credie, sense saber se perqué, per ua sòrta d’intuicion confusa dera sua importància e deth sòn trionf,que personificaue era justícia, era lum e era vertat, en desvolopament derasua mission celesta de esbauçar eth mau. Li servien e l’emparauen enaqueth moment, d’ua manèra eficaça, era autoritat, era rason, era causajutjada, era consciéncia legau, era vindicta publica, totes es esteles; protegieer orde; hège gésser er arrai dera lei; resvenjaue ara societat; prestaue ajudaad açò d’absolut; l’entornejaue era glòria. Ena sua victoria encara i auie uarèsta deth desfiament e deth combat; de pès, capinaut, reludent, brilhauedamb era bestialitat suberumana d’un arcàngel herotge; era ombra terribladera accion qu’executaue hège visibles ena sua nerviosa man es vaguibualhs dera espada sociau; content e indignat, qu’auie jos es sòns pès ethcrim, eth vici, era revòuta, era perdicion, eth lunfèrn; enludernaue,exterminaue, arrie. Que i auie, plan que òc, ua cèrta granor en aqueth àngelmonstruós.

Eth Javert espaventós, que non auie arren d’innòble.


Era probitat, era sinceritat, eth candor, era conviccion, era idia deth déuer,son causes que, en tot enganhar-se, pòden èster repugnantes; mès,autanplan repugnantes, que son granes; era majestat pròpia deraconsciéncia umana subsistís en orror; son vertuts qu’an un vici, er error. Erimpiu e aunèst plaser d’un fanatic, ath miei dera atrocitat, que sauvequauque resplendor lugubre, mès respectable. Sense saber-se’n, Javert, enasua felicitat qu’ère digne de pietat, coma quinsevolh ignorant que capite.Qu’ei impossible trapar arren mès terrible qu’aquera fesomia qu’en era sepintaue tot çò que se pòt cridar dolent e bon.


IV. Era autoritat recupère es sòns drets.Fantina non auie vist a Javert deth dia qu’eth senhor alcalde l’auie

desliurat des sues mans. Eth sòn cervèth malaut non se podie explicararren; mès que non dobtèc un moment que venguie a cercar-la. No podectier era visita d’aquera hastigosa persona, se sentec perduda, e caperant-seeth ròstre damb es mans, exclamèc angoishada:

- Senhor Magdalena, sauvatz-me!

Jean Valjean, a compdar d’ara lo cridaram atau, que s’auie lheuat, li dideca Fantina damb votz tranquilla e doça:

- Padegatz-vos, que non vie per vos.

E dempús, en tot dirigir-se a Javert, li didec:

- Ja sai se qué voletz.

Javert responec:

- Anem, lèu!

Eth ton que prononcièc aguestes paraules siguec frenetic e herotge. Javertnon didec, “anem, lèu!” Didec: “Anelèu!” Era ortografia que non ei proentà exprimir aguest ton; aquerò que non siguec ua paraula umana; quesiguec un bram.

Non hec çò qu’acostumaue; non parlèc bric; non mostrèc era orde depreson. Jean Valjean, qu’ère entada eth ua sòrta d’enemic misteriós eimpaupable; un combatent tenebrós que lutaue hège cinc ans sense poder-lovéncer.

Aguesta preson que non ère un principi, ère un finau. Plan per aquerò selimitèc a díder: “Anem, lèu!”

En didè’c, non se botgèc, mès li tachèc a Jean Valjean aquera guardadaque tachaue as criminaus, coma un gancho, e damb era quau solie atreir-lesenes sues mans violentaments.

Aguesta guardada ère era que Fantina auie sentut calar-se enquiath mothdes sòns uassi, dus mesi abantes.

En enténer eth crit de Javert, Fantina auie dubèrt es uelhs. En èster aquiueth senhor alcalde, li calie cranhèr?

Javert s’auancèc enquiath miei deth quarto e cridèc.

- Anem!, vieràs?


Era malerosa joena guardèc ath sòn entorn. Que non i auie arrés mès,qu’era religiosa e er alcalde. A qui, donc, tutejaue Javert tantignominiosaments? Solet ada era. Tremolèc! Alavetz vedec ua causaextraordinària, de tau manèra extraordinària, que non se podie comparardamb arren de çò qu’auie vist enes mès tenebrosi deliris dera fèbre.

Vedec ar espion Javert cuélher ar alcalde peth còth; vedec ath senhoralcalde ajocar eth cap. Credec qu’eth mon deishaue d’existir. Javert, plan,auie agarrat a Jean Valjean peth còth.

- Senhor alcalde, exclamèc Fantina.

Javert se metec a arrir damb aquera arridalha que mostraue toti es sònsdents, e didec:

- Que ja non i a aciu cap senhor alcalde.

Jean Valjean non sagèc de separar eth sòn còth dera man que lo tenguie.Solet didec:

- Javert!...

Javert l’interrompec:

- Crida-me senhor inspector.

- Senhor inspector, seguic Jean Valjean, que voi dider-vos ua paraulasolets.

- Parla naut, responec; a jo que se me parle naut.

Jean Valjean seguic baishant era votz:

- Me cau demanar-vos un favor…

- Te digui que me parles naut.

- Qu’ei que voi que sonque ac entenatz vos…

- A jo que m’ei parièr, aquerò. Jo que non escoti.

Valjean se virèc entada eth, e li didec ara prèssa e en votz baisha:

- Autrejatz-me tres dies! Tres dies entà vier a quèrrer ara mainadad’aguesta malerosa. Pagarè çò que calgue; m’acompanharatz, se voletz.

- Te’n vòs arrir?, didec Javert.Vai, non te hèja tan bèstia! Me demanestres dies entà escapar-te! Dides qu’ei entà vier a quèrrer ara hilha d’aguestahemna? A!, Plan, donc, qu’està ben!

Fantina s’estrementic.


- Era mia hilha!, Anar a cercar ara mia hilha? Qu’ei que non ei aciu?Fraia, responetz-me, a on ei Cosette? Voi ara mia hilha! SenhorMagdalena! Senhor alcalde!

Javert fotèc un còp de pè en solèr.

- Aguesta que ne vau quate! Vos carar, briganta? Diable de país qu’esforçats son magistrats e es hemnes publiques son suenhades comacomdesses! Mès que ja cambiarà tot aquerò! A fe de Diu que ja ère ora!

Guardèc fixaments a Fantina, e higec en tot cuélher era corbata de nauèth,era camisa e eth còth de Valjean:

- Te digui que ja non i a aciu senhor Magdalena ne senhor alcalde.Sonque i a un panaire, un bandit, un forçat cridat Jean Valjean, e ei aguestque tengui agarrat. Aquerò ei çò que i a.

Fantina s’incorporec còp sec en tot apuar-se enes sòns flaqui braci e enessues mans, guardèc a Valjean, guardèc ara religiosa, dauric era boca comaentà parlar, gessec ua roncadera deth hons dera sua gòrja, tumèren es sònsdents, estenec es braci damb angonia daurint convulsiuaments es sues manse paupant ath sòn entorn coma eth que s’afògue, e dempús queiguec aplomb sus era coishinèra.

Era sua tèsta tumèc contra eth cabeç det lhet, e queiguec sus eth sòn pièchdamb era boca dubèrta, madeish qu’es uelhs.

Qu’ère mòrta.

Jean Valjean botèc era sua man sus era de Javert que l’auie agarrat, ladauric coma se siguesse era d’un mainatge, e li didec:

- Qu’auetz assassinat ad aguesta hemna.

- Acabaram ja?, didec Javert furiós. Que non sò entà enténer rasons.Estauviem-mos tot aquerò. Era garda demore; baishem de seguit, o manique t’amien estacat.

I auie en un cornèr deth quarto un lhet vielh de hèr, en fòrça mau estat,que servie entà ajaçar-se es religioses enes nets de velha. JeanValjean sedirigic ada eth, trinquéc en un moment eth cabeç, ja fòrça espatracat, causaaisida entàs sues fòrces, agarrèc era barra mèstra e guardèc a Javert. Javertarreculèc entara pòrta.

Jean Valjean damb era barra ena man s’apressèc lentaments a Fantina, equan se virèc li didec a Javert damb ua votz qu’a penes s’entenie:


- Vos conselhi que non me distreiguetz en aguesti moments.

Çò de cèrt ei que Javert tremolaue.

Pensèc cridar ara garda qu’amiaue; mès Jean Valjean poirie profitar-se’nentà húger. S’estèc, donc, de pes, cuelhec eth sòn paishon pera punta es’emparèc en gahon dera pòrta sense deishar de uelh a Jean Valjean.

Aguest metec eth code en cabeç deth lhet, apuèc eth front ena man econtemplèc eth cadavre immobil e regde de Fantina, en tot estar-se atau unsmoments abstrèt, mut e sense pensar en arren probablaments. En sòn ròstree ena sua actitud se desnishaue solet eth sentiment dera pietat. Après uacuerta meditacion s’inclinèc entà Fantina, e li parlèc en votz baisha.

Qué li didec? Qué podie díder aqueth òme criminau ad aquera hemnamòrta? Quines paraules èren aqueres? Arrés les entenec. Les entenec ethcadavre? Que i a illusions que son realitats sublimes. Çò qu’ei dehòra dequinsevolh dobte ei que sor Simplicia, solet testimóni de çò que se passècaquiu, a racondat diuèrsi còps, que tant que Jean Valjean li parlaue aFantina, vedec campar claraments un inefable arridolet en aqueriesblancossidi pòts e en aqueri vistons vagui qu’alendauen er estonamentdera hòssa.

Jean Valjean cuelhec damb es dues mans eth cap de Fantina e lo placècena coishinèra, madeish qu’ac aurie hèt ua mair damb eth sòn hilh; dempúsl’estaquèc eth cordon dera camisa, botèc es sòns peus ena casqueta dedormir; hèt aquerò, li barrèc es uelhs.

Eth ròstre de Fantina en aqueth moment semblaue illuminat per ua lumestranha.

Era mòrt qu’ei era entrada ena gran lum. Era man de Fantina queiguiedehòra deth lhet. Jean Valjean s’ajulhèc dauant d’era, la lheuèc doçamentse la punèc.

Dempús se metec de pès, e virant-se entà Javert, li didec:

- Que sò prèst.


V.- Ua hòssa a prepaus.Javert se hec a vier a Jean Valjean ena preson deth pòble.

Er empresoament deth senhor Magdalena costèc en pòble de M… aravòra deth M… ua sensacion, o, entà didè’c mielhor, ua commocionextraordinària. Que mos hè dò non poder amagar qu’en enténer aguesafrasa: ei un forçat, lèu toti l’abandonèren. En mens de dues ores sedesbrembèc tot çò qu’auie hèt; e non siguec ja senon un forçat. Qu’ei justdíder tanben que non se’n sabien de çò que s’auie passat en Arras.

Pendent tot eth dia non s’enteneren en pòble que convèrses coma aguesta:

- Non ac sabetz? Qu’ère un forçat complit.

- Qui?

- Er alcalde.

- Bè! Eth senhor Magdalena?

- Òc.

- De vertat?

- Non se cride Magdalena. Qu’a un nòm terrible, Bejean, Bojean,Bujena.

- Mès, mon Diu!

- Qu’ei empresoat.

- Empresoat!

- Ena preson, demorant que lo transferissen.

- Que lo transferissen? Entà on?

- Entath tribunau d’Arras, per un panatòri en camp dubèrt que cometechè ja temps.

- Que ja m’ac pensaua. Aguest òme qu’ère massa brave, massaperfècte, massa amable; renonciaue as decoracions e balhaue sòs a toti escoquins que trapaue. Tostemp m’auia pensat que tot aquero amagaue uamala vida.

Enes salons, mès que mès, abondauen aguestes scènes.

Ua vielha soscriptora de Era Bandèra Blanca21, hec aguesta reflexion,qu’era sua prigondor ei lèu impossible d’aubirar:

- M’alègri: quina leçon entàs bonapartistes!

21 Jornau ultrareialista (1819-1827).


Atau s’esbugassèc aguest hantauma que s’auie cridat senhor Magdalena.Solet tres o quate persones dera poblacion sauvèren fidèuments era suamemòria. Era vielha portièra que l’auie servit ne siguec ua d’eres.

Era net d’aguest madeish dia era vielha ère seiguda en sòn quarto,espaurida encara, e reflexionant tristaments. Era fabrica auie estat barradapendent tot eth dia, era pòrta-cochèra ère damb eth barrolh passat, ethcarrèr, desèrt. Que non i auie ena casa senon es dues religioses, sorPerpetua e sor Simplicia, que velhauen a Fantina.

Tara ora qu’eth senhor Magdalena auie per costum recuelher-se, era bravadera portièra se lheuèc maquinauments, cuelhec era clau deth quarto dethsòn patron, qu’ère en un calaish e eth candeler que tenguie totes es netsentà pujar era escala; pengèc era clau en clau qu’ac solie hèr e botèc ethcandeler ath costat, coma se siguesse en tot demorar-lo. De seguit tornèc asèir-se e se metec a reflexionar. Era prauba vielha auie hèt tot aquerò sensesaber se qué hège.

Ath cap de dues ores gessec dera sua meditacion e didec:

- Tè! Senhor mèn Jesucrist! Qu’è botat era clau en clau!

En aqueth moment se dauric era veirina dera portaria, passèc ua man,cuelhec era clau e aluguèc era lum en ua candèla. Era portièra lheuèc esuelhs, se quedèc estabordida e estofèc un sorriscle ena sua gòrja.

Que coneishie aquera man, aqueth braç, aquera manja.

Qu’ère eth senhor Magdalena.

Demorèc uns moments abantes de parlar, arraulida, coma didie quanracondaue dempús aguesta scèna.

- Mon Diu! Senhor alcalde, didec, ara fin, jo vos hèja…

S’arturèc, donques qu’eth finau dera frasa aurie estat ua fauta de respècteas sòns principis. Jean Valjean, que seguie estant entada era eth senhoralcalde.

- Ena preson, didec Jean Valjean acabant era frasa. Plan que òc, qu’èraen era, mès è trincat un hèr dera hièstra, me sò deishat quèir de naut de totd’un losat, e ja sò aciu. Vau a pujat en mèn quarto; avisatz a sor Simplicia,que deu èster, plan, ath cant d’aguesta prauba hemna.

Era vielha aubedic ara prèssa.


Valjean que non li hec cap recomanacion; que n’ère solide fòrça que losauvarie mielhor qu’eth madeish.

Non se sap se com artenhec entrar en pati, sense cridar, entà que lidaurissen era pòrta dera cochera. Auie e amiaue damb eth ua clau mèstraque damb era daurie ua pòrta laterau; mès que deuien auer-lo escorcolhat el’ac aurien trèt. Aguest punt que non ei encara clar.

Pugèc era escala deth sòn quarto; en arribar naut deishèc era candèla endarrèr gradon, dauric era pòrta en tot hèr pòc de sorrolh e venguec enaescurina a barrar era hièstra e es hustes; dempús gessec, cuelhec era lum eentrèc en sòn quarto.

Era precaucion qu’ère utila, donques que li calie rebrembar qu’era suahièstra se vedie deth carrèr estant.

Guardèc ar entorn dera sua taula, ena sua cagira, en sòn lhet, que nons’auie des.hèt en tres dies. Que non i auie cap senhau deth desòrdre deradarrèra net que siguec aciu. Era portièra auie “apraiat eth sòn quarto”; mèsqu’auie recuelhut d’entre es cendres e botat suenhosaments sus era taula esdues viròles deth baston, e era moneda de quaranta sòus ennerida pethhuec.

Cuelhec ua huelha de papèr e escriuec: “Aguestes son es viròles deth mènbaston, e es quaranta sòus panadi a Gervasiet, qu’è parlat ath tribunau”. Ebotèc en aguest papèr era moneda d’argent e es dus tròci de hèr, de sòrtaque siguesse çò de prumèr que se vedesse en entrar en quarto. Treiguecd’un armari ua camisa vielha e l’estarnèc, en tot estropar enes sòns bocinses dus candelers d’argent. Que hège tot aquerò tot doç e sense agitacion, een estropar es candelers der avesque qu’ère en tot minjar un tròç de pannere. Serie probablaments eth pan dera preson que s’auie hèt a vier enevadir-se.

Aguest hèt se verifiquèc pes mores que sigueren trapades en solèr quanera justícia manèc hèr dempús un reconeishement.

Piquèren dus còp ena pòrta.

- Entratz, didec Jean Valjean.

Qu’ère sor Simplicia.

Estaue esblancossida, auie es uelhs rogidi; era lum trantalhaue ena suaman. Era violéncia deth destin qu’a era propietat de mostrar entar exterior,


per mès dissimuladi e hereds que sigam, es secrets dera amna. Enesemocions d’aqueth dia, era religiosa s’auie convertit en hemna. Qu’auieplorat; tremolaue.

Jean Valjean venguie d’escríuer quauques linhes en un papèr que lipresentèc ara religiosa, en tot dider-li:

- Fraia, manaratz aquest papèr ath senhor prèire.

Eth papèr es destropat. Era joena lo guardèc.

- Que lo podetz liéger, didec eth.

Sor Simplicia liegec: “Prègui ath senhor prèire que tengue compde de totçò que dèishi aciu. Que calerà pagar es còsti dera mia causa e er acogamentdera hemna que s’a mòrt aué. Era rèsta se distribuirà entre es praubi.”

Era fraia volec parlar, mès qu’a penes podec gasulhar quauques paraules.Ça que la, didec:

- Non voletz veir per darrèr viatge ad aguesta prauba malerosa?

- No, responec; que m’acacen; me poirien agarrar en sòn quarto eaquerò trebolarie eth sòn sòmi.

A penes venguec de díder aguestes paraules, s’entenec un gran sarabatena escala; un revolum de passi; era vielha portièra didie damb era sua votzmès fòrta:

- Senhor, vos juri peth bon Diu que non a entrat arrés en tot eth dia een tota era net, donques que non me sò separada dera pòrta.

Un òme responec:

- Ça que la, i a lum en aguest quarto.

Arreconeisheren era votz de Javert.

Eth quarto ère dispausat de sòrta que en daurir-se era pòrta amagaue erangle dera paret dreta. Jean Valjean amortèc en un bohada era lum es’amaguèc en aqueth angle.

Sor Simplicia queiguec de jolhs près dera taula.

Se dauric era pòrta.

Entrèc Javert.

S’entenie eth mormolh de fòrça òmes e es protèstes dera portièra encorreder.

Era religiosa non lheuèc es sòns uelhs. Qu’ère en tot pregar.


Era candèla amortada ère sus era humeneja e eth blese espargie encarabèra claror.

Javert vedec ara fraia e s’arturèc en sec.

Mos cau rebrembar qu’er element de Javert, eth miei qu’alendaue ère eraveneracion a quinsevolh autoritat. Qu’ère un èsser omogenèu que nonadmetie de cap des manères ne objeccions ne restriccions. Credie qu’eraautoritat eclesiastica ère era prumèra de totes; e ère religiós, superficiau eregde en aguest punt, coma en toti es auti. Un prèire, dauant des sòns uelhs,qu’ère un esperit infalible; ua religiosa, ua creatura impecabla. Ambdúsqu’èren amnes embarrades en aguest mon damb ua soleta pòrta, que non sedaurie senon entà dar pas ara vertat.

En veir a sor Simplicia, era sua prumèra intencion siguec de retirar-se.

Mès, qu’anaue a complir un déuer que lo tirassaue poderosaments ensentit contrari. Era sua dusau intencion siguec quedar-se, e hèr aumens uapregunta a sor Simplicia, que non auie mentit ena sua vida. Javert se’nsabie e la veneraue especiauments per aquerò.

- Fraia, didec, ètz soleta en aguest quarto?

Que passèc un terrible moment, qu’era prauba portièra credec que semorie.

Sor Simplicia, lheuèc es uelhs, e responec:

- Òc.

- Desencusatz-me, didec Javert, se persuti; qu’ei eth mèn déuer; nonauratz vist aguesta net a un òme que s’a escapat, e que cercam? Non auetzvist a un òme cridat Jean Valjean?

Era fraia responec:

- Non.

Mentie. Auie mentit dus còps seguits, sense trantalhar, ara prèssa, comaeth que se sacrifique.

- Desencusatz, didec Javert e se retirèc en tot saludar prigondaments.

Ò, santa joena! Que non ètz d’aguest mon hè fòrça ans; qu’auetz trapatena lum as vòstes fraies, es vèrges e as vòsti frairs, es angels: qu’aguestamentida vos sigue compdada en paradís.


Era afirmacion de sor Simplicia siguec entà Javert ua causa tan decisiuaque non vedec era singularitat de qué era candèla que s’auie amortathumejaue ath dessús dera taula.

Ua ora dempús, un òme, a trauèrs des arbes e dera broma, s’aluenhaue deM… ara vòra deth M… en direccion entà París. Aqueth òme qu’ère JeanValjean. Se sabec dempús, peth testimòni de dus o tres mulatèrs que lotrapèren, qu’amiaue un paquet, e qu’ère jargat damb ua blòda. E d’a onauie trèt aguesta blòda? Que non se sap pas. Mès quauqui dies abantes auiemòrt un vielh ena infirmaria dera fabrica e n’auie deishat ua. Dilhèusiguesse era madeisha.

Ua paraula finau sus Fantina.

Toti qu’auem ua mair: era tèrra. Fantina entornèc entara sua mair.

Eth prèire credec, e dilhèu auie rason, que çò de mielhor ère reservar, deçò qu’auie deishat Jean Valjean, era màger quantitat possibla entàs praubi.A tot darrèr, de qui se tractaue? D’un forçat e d’ua hemna publica. Plan peraquerò simplifiquèc tot çò que podec er acogament de Fantina, e lo redusicad aquerò estrictaments de besonh que se cride era hòssa comuna. Fantina,donc, siguec acogada ena trencada, a gratis, deth cementèri, en clòt qu’ei detoti e de cadun, e a on se trapen es praubi. Mès Diu que sap a on cercar eraamna: S’acoguèc a Fantina enes tenebres, entre es prumèrs uassi que sevederen; passèc pera promiscuitat des cendres; siguec lançada ena hòssapublica. Eth sòn taüt siguec coma eth sòn lhet.


Colleccion Antòni Nogués de versions en aranésEth prumèr volum, de cinc, ei titolat Fantine en...

Documents

Transcript of Colleccion Antòni Nogués de versions en aranésEth prumèr volum, de cinc, ei titolat Fantine en...