CHAQ’RAB’ 7-2013 - usaid-cncg.org · chaq’rab’ re li tenamital re xkolb’al rix xkehal ut...

Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li Xkósbál li Xch'intochíl li Ch'a'ajkilal, li K'aayk sa' Minbíl chi ru li Naxk'am chaq Xjalajik Xtiqwal li Chóch´ ut li Xk’osb’al Risinkil Xtiqwal li K’uulanb’il tiq. 1Ley Marco para Regular la Reducción de la Vulnerabilidad, la Adaptación Obligatoria Ante

los Efectos del Cambio Climático y la Mitigación de Gases de Efecto Invernadero

CHAQ’RAB’ 7-2013LI ROCHOCHIL YIIB’OB’AAL CHAQ’RAB’

RE LI XTENAMITUL WATEMAAL

WATEMAAL, C.A.

ChAq'rAb'rE Chi XjuniL Li nATuqub'Ank Li XkósbÁL Li XCh'inToChíL Li Ch'A'AjkiLAL, Li k'AAyk sA' MinbíL Chi ru Li nAXk'AM ChAq Xjalajik Xtiqwal li ChóCh´ ut li Xk’osb’al

Risinkil Xtiqwal li k’uulanb’il tiq

Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li Xkósbál li Xch'intochíl li Ch'a'ajkilal, li K'aayk sa' Minbíl chi ru li Naxk'am chaq Xjalajik Xtiqwal li Chóch´ ut li Xk’osb’al Risinkil Xtiqwal li K’uulanb’il tiq. 2

Impreso en Guatemala 2014

Traductor:Clara Cu

Revisores:Antonio Coc Ico Eduardo Pacay Coy

Diseño y Diagramación: Licda. Ana Carolina del Cid,Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales

Melanio Cuma Chá[email protected]

Coordinación de la publicación: Sotz’il

Impresión hecha con el apoyo de CNCG

3


Sa’ li oob’ xb’e li po sepyempr re li chihab’ oxlaju xwaq oq’ob’ , li Xch’utamileb’ aj K’uub’anel Chaq’rab’ re li Tenamit Watemaal xxaqab’ li CHAQ’RAB’ RE CHI XJUNIL LI NATUQUB’ANK LI XK’OSB’AL LI XCH’INTOCH’IL LI CH’A’AJKILAL, LI K’AAYK CHI WANK CHI XNUMSINKIL LI NAXK’AM CHAQ XJALAJIK XTIQWAL LI CH’OCH’ UT LI XK’OSB’AL XB’OOK LI TIQWAL IQ’, rik’in li rajlil wuqub’ re li chihab’ oxlaju xwaq oq’ob’ (07– 2013), re naq li Awa’b’ejilal sa’ xk’ab’a’ li xtenamitil Watemaal, ut chi xjunil li roq ruq’il, eb’ li poopol, eb’ li k’iila molam jo’ ajwi’ chi xjunil li tenamit tixtikib’ xtzolb’al rib’ re xsik’b’al xyaalil chan ru xjeb’al ru li ch’intoch’il, jo’ wi’ tchaab’ilob’resi li k’aayk ut texk’uub’ k’anjel re xkub’sinkil li xmetz’ew li xjalajik li xtiwal li ch’och’ li nachal sa’ xk’ab’a’ xb’ook li tiwal iq’.

Li xna’leb’il k’anjelak sa’ komonil nake’ xb’aanu laj ralch’och’ ut eb’ li jun junq chi k’aleb’aal sa’ chi xjunil xteepal li tenamit b‘ar wi’ k’ub’k’u ut nake’roksi jun ch’uut chi loq’al, jun ch’uut chi na’leb’, nawohom ut b’aanuhom re q’eekutan a’an li nak’anjeak re kolok ib’ chi ru li xjalajik li tiwal li ch’och`, jo’ wi’ re xk’osb’al li majelal naxk’am chaq, xb’aan naq li k’aleb’aal wankeb’ wi’ laj ral ch’och’ a’an li jwal xiwxiw wankeb’chi ru li ch’ajkilal a’in.

Chi xjunil li xtusulal ru li k’anjel li nak’a’uxlamank ut na b’aanumank ma kok’ ma nimq, aajel ru naq te’tz’aqonk te’okenq chi tz’aqal reeru eb’ li k’aleb’aal, li xtenamiteb’ laj ral ch’och’ jo wi’ chi xjunil li molam wan rilomeb’ sa’ chi xjunil xteepal li tenamit re naq t-oksimanq sa’ xyaal li xchaq’rab’il li komonil, jo’kan utan naq tento roksinkil li raatinob’aaleb’; Jo’kan naq aajel ru xkanab’ankil chi tz’iib’anb’il sa’ eb’ li junjunq chi aatinobaal jokan naq numsinb’il sa’ li aatinob’aal Q’eqchi’ li Ch’aq’rab’ re chi Xjunil li Xjalajik Xtiqwal li Ch’och’ ak jultikanb’il.

A’in jun li k’anjel xtikib’ Li Xnimal Ruhil aj Ilol Sutam ut li K’a’aq Reeru Wank sa’ li Sutam – MARN – re Watemaal re naq ttenq’anq chi xnawb’al ru li chaq’rab’ a’in eb’ li tenamitit jwal xiwxiw wankeb’ wi’ ut re xk’utb’al li k’a’ ru aajel ru xb’aanunkil rub’elal xk’uub’ankil ut k’a’ ru xb’aanunkil sa’ komonil chi tustu ru chi ru li k’a’ ru yo chi chalk sa’ xb’een li sutam rik’in li jalajik li xtiwal li ch’och’ sa’ li qatenamit. Jo’ kan ajwi’, a’in xru sa’ xk’ab’a’ li tenq’ank ib’ rochb’een li molam sotz’il ut rochb’een li The Nature Conservancy - TNC- sa’ xk’a’b’a’ li tenq’aj ib’ naxwaklesi li k’anjel “Xtiqwal xkehal li sutam ut eb’ li xk’aleb’aal Watemaal ( CNCG) “, li naxjolomi Rainforest Alliance, A’aneb’ yookeb’ chi xkawresinkil naab’al li wotzb’il k’anjel rochb’een li Xnimal Ruhil aj Ilol Sutam ut li K’a’aq Reeru Wank sa’ li Sutam re xwaklesinkil li na’leb’ chi rix li Xjalajik li Xtiqwal li Ch’och’ Watemaal.

Michelle Melisa Martínez KellyXjolomil Xnimal Ruhil aj Ilol Sutam ut li K’a’aq Reeru Wank sa’ li Sutam

3


CHAQ’RAB’ 7-2013

LI ROCHOCHIL YIIB’OB’AAL CHAQ’RAB’ RE LI XTENAMITUL WATEMAAL

NAWB’IL:Naq sa’ li xnimal ruhil chaq’rab’ re li tenamit Watemaal, li tanamital, eb’ li poopol ut chi xjunil li ralal xk’ajol li xstutam li tenamit a’in tento sa’ xb’eeneb’ xkuutunkil i xwaklijik li komonil wank, xtuminal ut li chi xjunil li xk’anjelob’aal li tril naq ink’a’ ttz’ajni ru li sutam ut twanq sa’ tiikilal li che’k’aham, ut chi rix a’an,tento tk’eemanq li chaq’rab’ aajel ru, re naq sa’ li roksinkil ut sa’ li xyalb’al xsahil li xyu’ameb’ li xul, li che’k’aham, li choch’ ut li loq’laj ha’ chi uxq chi tz’aqal reeru, ut ink’a’ chi muxmanq.

NAWB’IL:Naq rik’in xtzaqob’resinkil ru li xk’ulub’ li pòyanam junsut rub’el choxaal, li xk’ehok ib’ sa’ aatin reheb’ li tenamit ab’yayala chi rix li xk’ulub’ li poyanam ut li xjolomin li na’leb’ chi rix li k’ulub’ chi rix li tuminab’k, li komonil wank ut li yehom b’aanuhom, k’a’ aj wi’ tb’aanunq re naq li poyanam ach’ab’anb’ilaq, maak’a’q li xxiw ut li xneb’a’il, wi’ nak’eeman li xb’ehil naq li junjunq chi poyanam naq tyal xsahil li xk’ulub’ chi rix li tuminab’k, li komonil wank ut li yehom b’aanuhom, jo’ aj wi’ li xk’ulub’ li poyanam chi rix li sahil wank sa’ li xsutam ut chi ruqtu ru li xsutam li kuutunb’il xsa’ li xchaq’rab’il li aawa’b’ejilal.

NAWB’IL:Naq li tenamit Watemaal ak xsumehom ut xxaqab’ahom k’iila chaq’rab’ chi rix li sutam, jo’ tz’aqal chi rix xjalajik li xtiqwal li ruuchich’och’, jo’ li k’ehok ib’ sa’ aatin re li xmolamil k’iila tenamit chi rix xjalajik xtiqwal li ruuchich’och’ (CMNUCC) ut li xyeeman Kyoto, li k’ehok ib’ sa’ aatin chi rix xjalajik li xtiqwal li ch’och’, li k’ehok ib’ sa’ aatin re Viena re xkolb’al rix li riq’ul li choxaal, li k’ehok ib’ sa’ aatin chi rix li xk’iila paayil li sutam, li k’ehok ib’ sa’ aatin xb’aan xmolamil k’iila tenamit re risinkil li xrahob’tesinkil ru li ch’och’ sa’ eb’ li tenamit jwal chaqi malj li wankeb’ sa’ li t’uru’ ch’och’/chaqi ch’och’ aran tz’aqal africa, rik’in a’an naxk’ulub’a li naleb’ re rilb’al li nachal chi rix li xjalajik xtiqwal li ruuchich’och’, re tkuutu rix li xk’ulub’ li poyanam chi rix li kawilal, li sahil sutam, li tzakank ut wank chik xkomon, ut xye raatin re xkamresinkil junaq chaq’rab’ re li tenamital re xkolb’al rix xkehal ut xtiqwal ru li ch’och’, li junelik nake’aatinak chi rix eb’ li xjolomil eb’ li tenamit ut eb’ li awa’b’ejilal xkomoneb’ li tenamit wankeb’ sa’ li xch’uutal eb’ li temanit xyi ab’yayaala(centro america), naq ch’utch’uukeb’ San Pedro Sula, Honduras, sa’ ro’ li po re li hab’ waqxaqib’ xwaq oq’ob’ (2008), b’ar wi’ xe’xk’e rib’ sa’ aatin naq sa’ komonil te’xyal xq’e re xkolb’aleb’ rib’ chi ru li naxk’am chaq ut li naxb’aanu li xyib’al ru xjalajik li xtiqwal li ch’och’, sa’ li roksinkil jo’ li naxye li xb’ehil li sutam molam re xjalajik li xtiqwal li ch’och’; jo’kan aj wi’, xe’xk’e reetan naq aaje ru xk’uub’ankil li xtuminal ut li xchaq’rab’il li xkuutunkil li wakliik sa’ xyanq li wank chi minb’il chi kaw sa’ xk’ab’a’ xjalajik xtiqwal li ch’och’.

4


5NAWB’IL:

Naq sa’ chi xjunil li ruuchich’och’ nawb’il li xjalajik xtiqwal li ch’och’ ut a’an jun ch’a’ajkilal cho’q reheb’ chi xjunil li tenamit sa’ ruuchich’och’; ut watemaal jwal qún chi ru li rahilal naxkám chaq li xjalkéebánkil rib´ li xjalajik xtiqwal li chóch´, rikín aán tento naq tkuy riiqakil li xkawilal ut xnimal li inká´ us ut li moko tzáqal ta reeru, li nakútun chi ru naq Naru nanimank ru ut li xkok´ saíl li nachal sa´ li sutam jo´ rb´ li kawil iq´ ut li xiwxiw saqik, li naxkám chaq jo´ li I) xkóxbál li xwanjik li ha´ ut li xchaabílal li ha´; II) xkámbál chaq li kíila xul nakámok yajel, kok´ suq, kok´ xul nake´xkúx jalan chik xul, kok´ xul naxkamsi chi xjunil ut eb´ li yajel, sa´ ak´ ut jalan chik naájej; III) xjalajik ut xtílbál li xk-aamankil rib´ li tzaqkahemq sa´ xstuslal sa´ ru li chóch´, sa´ li ha´ ut tiq re ha´; IV) xkíhankil li xkátbál li kíche´ xbán li saqéhiil; V) xjk´bál eb´ li kab´lanbíl ká´ reeru; VI) xkíhankil li xmajelal li tzakahemq sa´xkábá´ xtzéqbál li awimq; VII) Xjukínkil li naáj sutam ut li xnaáj li ká´ wan sa´ li sutam. VIII) xkáminkil chaq li inká´ us sa´ xbéen li nakéhok xyuám li poyanam, ut IX) xkub´sinkil xchaabílal li ru li chóch´.

NAWB’IL:naq li xnimal ruhil li xtaqihom li tenamital Watemaal aán li xbáanunkil li chaabíl cho´q re chi xjunil, jo´kan ut naq li xwaklijik li komonil waqnk moko naru naq rikín li wank re li sutam , chi moko li xchaabílal li sutam malaj re ta xkéebál sa´ li rahilal chi yalaq chan reeru li nakútank wi´. re xkúlbál chi ru li xjalajik li xtiqwal li chóxh´, aajel bán ru xxaqabánkil chi junpaat li xbánol ak re wi´ ut li naélk chi uubéj saćhi xjunil li tanamital, saébáín nakeókenk chi xjunil li amaq´ tenamit, joćhan ru Naru xbáanunikil, jo´ li tenebánbíl sa´ xbéen chalen chaq qé kutan, jo´ aj wi´ chi xjunil eb´ li mokam, xtikibánkil rikíneb´ li ak reheb´ wi´ xjolomil li chúut junjunq ut li ká´ ri tenebánbíl sa´ chi tikto sa´ xbéen xyeebál xchaq´rab´íl tsut chi xjunil, re naq aànaq xxeél chi xjunil bá tbéeq li xchaq´rabíl li molan aín li aajel ru.

JO´KAN BÍ´sa´ xkábá´ xbáanunkil li tenebánbíl sa´ xbéen wank sa´ li xchólil a), re li raqal 171 re li xnimal ruhil chaq´rab´ re li tenamital Watemaal; NAXXAQAB´


6LI NACHAL ARIN:

CHAQ'RAB'RE CHI XJUNIL LI NATUQUB'ANK LI XKÓsBÁL LI XCH'INTOCHÍL LI CH'A'AJKILAL, LI K'AAYK sA' MINBÍL CHI RU LI

NAXK'AM CHAQ XJALAJIK XTIQWAL LI CHÓCH´ UT LI XK’OsB’AL RIsINKIL XTIQWAL LI K’UULANB’IL TIQ.

XBÉEN CHÚUT

XNA´LEBÍL RE CHI XJUNIL

XBÉEN TAsAL

LI RILOM, XJAYALIHOM UT LI NAXsUT. Xb’een raqal: Rilom. Li rilom li chaq’rab’ a’in a’an xxaqab’ankil rilb’al li aajel ru chi rix li xkawresinkil, xtusb’al ru ut xsumekil chi junpaat, chi us, chi k’uub’anb’il ut chi twaklisi rib’ li na’leb’ cho’q re li xjalajik xtiqwal li ch’och’ sal i tenamital a’in.

Xkab’ Raqal. Li naxrom. Li chaq’rab’ a’in naxrom tz’aqal naq li xtenamital Watemaal, sa’ xk’ab’a’ li awabejilal, eb’ li molam roq ruruq’b’il li chaq’rab’, li molam nake’ril rib’, eb’ li poopol kab’l, li xch’uutaleb’ li poyanam k’ub’k’uukeb’ ut li chi xjunil chik li poyanam, te’xyoob’ xb’aanunkil li aajel ru, re naq ink’a’ chik tnumtaaq li tiq ut tchaab’ilob’resi li wanko’k sa’ eb’ li hoonal a’in ut truuq aj wi’ twaklisi xna’leb’il chan ru xk’osb’al ru li rahilal naxk’am chaq li xtiqwal li ch’och’ li nataq’ chaq chi rix naq ak xtiqwo’k xbaan li saq’e.

Rox Raqal. Li kolok ib’ chi tuqtu ru. Li chaq’rab’ a’in ut li roq ruq’b’il li chaq’rab’ a’in twanq chi sa’ li li aajel ru cho’q re xkolb’al li k’ulub’ej ut li kolb’a ib’ chi tuqtu ru, sa’ xb’eeresinkil li xnimqal k’anjel ut li kok’ k’anjel nab’aanuman sa’ li tenaital a’in.

Xka raqal. B’ar t-oksimanq. Li chaq’rab’ a’in a’an re chi xjunil sa’ li xsutam li tenamital Watemaal, jo’kan utan naq tento tpaab’amanq xb’aaneb’ li amaq’il tenamit, xmolamil li chaq’rab’, molam nake’ril rib’ xjunes ut li wankeb’ rilom rik’in li chaq’arab’ sa’ eb’ li teep junjunq.

XKAB’ TAsAL

XCH’OLOB’ANKILRo’ Raqal. Xch’olob’ankil. Re xtawb’al ru chi tz’aqal reeru li nayeeman sa’ li chaq’rab’ a’in, nach’olob’aman eb’ li na’leb’ a’in:

a) Xtawb’al xna’aj: A’an li xsik’b’al xyaalal sa’ li xk’ub’ulal li xwanjik li po-yanam naxtaw choo’q xsumenkil li xjalajik li xtiqwal li ch’och’ anaq wank malaj toj moqon ut li naxkam chaq, eb’ a’in naxch’anab’ li rahilal malaj naxk’e xkawilal li k’a’ ru us xb’aanunkil.


7b) Xtiqwal chi xjunil li ruuchich’och’: xtaqik li xtiqwal chi xjunil li ruuchich’och’

jo’ sa’ xk’ab’a’ xtamik xtiqwal li iq’ sa’ ch’och’ li nataqe’ aj wi’ sa’ iq’. A’in yal jun re sa’ xyanq li majelal.

c) Xjalajik ru li ch’och’: xjalajik ru li ch’och’ xb’an xb’aan tz’aqal malaj yal xmaril li xb’aanuhom li poyanam, li naxjal ru xwanjik li iq’ sa’ chi xjunil li ruuchich’och’, ut nak’ukun chi xjalb’eech’inkil li tzaqal xwanjik li xkehal malaj li xtiqwal li ch’och’ sa’ eb’ li xjuntaq’eetankil li hoonal junjunq.

d) Xjalb’al roksinkil li loq’laj ch’och’: Jun xjalajik roksinkil malaj xch’e’b’al li ch’och’ sa’ xk’ab’a’ li poyanam, li Naru naxjal li ru li ch’och’ a’an.

e) Xchapb’al li sib’j: xk’eeb’al reetal li xq’olel li sib’j sa’ li iq’, sa’ xk’ab’a’ naab’al chi k’anjel, wan naq tzaqal sa’ xk’ab’a’ li xsutq’isinkil rib’ xkutan-kil li saq’e cho’q metz’ew, jo’kan aj wi’ li xtuub’ankil rib’ li sib’ sa’ eb’ li k’iche’.

f) K’uulanb’il tiq. A’an ak re naq nak’ulman chi jo’kan naq li ch’och’ naxtz’ub’ xtiqwal li saq’e, li naru xtuqub’ankil li xtiqwal li ch’och’, re naq nake’ru chi k’iik chi xjunil li wank chi ru li ch’och’.

g) Riq’ul k’uulanb’il tiq. Iq’ yal k’uulanb’il sa’ iq’, chalenaq yal chi jo’ka’an malaj yiib’anb’il xb’aan li poyanam, li nake’xtz’ub’ li xtiqwal li saq’e nak’utun chi ru li ch’och’, li iq’ ut chi ru li choql.

h) Yakok sib’j: A’an chi xjuni li k’anjel wanrilom rik’in li na’ajman ut li naye’chi’iman ut li yakok rik’in li wank sa’ li sutam, re naq naru xb’aanunkil li sumenb’il na’leb’ malaj teneb’anb’il na’elb’ malaj ta ut yal ajb’il na’leb’ chi rix xk’osb’al roksinkil li sib’j malaj jalan chik chi iq’ul naxk’uula xtiqwal li iq’.

i) Xkotzb’al: K’anjel naxkub’si xk’iiresinkil riq’ul k’uulanb’il tiq malaj naxk’iiresi naq naab’al li sib’j chapb’ilaq

j) Xk’anjelankil li sutam: Rusilal naxtaw li poyanam rik’in xsahilankil li sutam ut li xch’uutal li sutam.

k) Xjalk’eb’al rib’ xkehal xtiqwal li ch’och’: a’an naraj naxye li xjalk’eeb’al rib’ li xkehal xtiqwal li ch’och’ li ink’a’ jwal ch’olch’o ut li xkomon chik li nab’sman, sa’ chi xjunil li xb’iisul li hoonal ut sa’ li na’aj junjunq li naxq’ax ru junaq yal xch’inab’iisul li xb’isb’al junaq li xcha’al li sutam.

l) Xjalk’eeb’ankil rib’ chi sa’: Toch’b’il ut b’aanunb’il xb’aan li sutam aj wi’ li nak’ulman sa’ li xk’ub’ulal li xtiqwal xkeha li ch’och’.

m) Xjalk’eeb’ankil rib’ chi rix: Toch’b’il ut b’aanunb’il xb’aan li sutam aj wi’ li nak’ulman chi sa’ li xk’ub’ulal li xtiqwal xkehal li ch’och’ antropògeno


8n) Ch’intoch’: xk’utb’al xtusulal li wank toj b’ar nawulak xkawilal malaj

xq’unil chi xk’ulb’al chi xjunil li majelal nachal sa’ xjalajik li xtiqwal li ch’och’, jo’ aj wi’ Xjalk’eb’al rib’ xkehal xtiqwal li ch’och’ ut li xtamik li majelal, li xch’intoch’il nachal rik’in li rilom, li nimal ut li xk’ihal xjalk’eb’al rib’ xkehal xtiqwal li ch’och’ li naru naxk’ul junaq li xtusulal li wanko’k, li xq’unal ut li xkawilal re naq ttaw xna’aj.

XKAB’ CH´UUT

LI NA’LEB’ NARAQOK RIX.Xwaq raqal. Xna’leb’il. Naxtz’aqob’resi ru eb’ li xna’leb’il ak tuqub’anb’il ru sa’ li xnimal ruhil chaq’rab’ re li tenamital Watemaal ut sa’ eb’ li k’ehok ib’ sa’ aatin rik’in k’iila tenamit li sumenb’il ut xaqab’ab’il xb’aan li xtenamital Watemaal chi rix li sutam, li nachal arin naxch’utum li xna’aleb’il chi rix li chaq’rab’ a’in, li tnto te’xk’e sa’ ru chi xjunil li poyanam ut eb’ li molam naq nake’xxaqab’ junaq li xk’anjeleb’ ut xb’aanunkil sa’ li xk’anjeleb’ make’xteneb’ sa’ xb’eeneb’.

a) Li xna’leb’il li ink’a’ xik sa’ aanil ut xk’eeb’al reetal rub’eetal. (in dubio, pro natura) Xna’leb’il li na’uxman re rusilankil li sutam ut li loq’laj che’k’aam, li naxteneb’ jun li k’a’uxl naq ma’us ta wi’ malaj ink’a’ ta wi’, mare wa chik xjot’b’al li sutam malaj li k’a’ reeru li wan sa’ li sutam t-uxmanq, li nak’ulub’aman xb’aanunkil tento naq tkol rix chi xjunil a’in.

b) Xk’eeb’al reetal rub’eetal: Aajel ru xk’eeb’al reetal rub’eetal re xk’ulb’al chi ru, xromb’al chi ru malaj xk’osb’al chi ru li ch’a’ajkilal naxk’am chaq li xjalajik xtiqwal li ch’och’ ut xkotzb’al li xmajelal naxk’am chaq, naq joq’e xiwxiw li majelal malaj maak’a’a chik xjalb’al ru li ch’a’ajkilal, ink’a’ raj aajel ru roksinkil li na’leb’ a’in naq ink’a’ ch’olch’o ru li na’aleb’ tzilb’il rix re naq toj t’ilmanq xb’aanunkil a’in.

c) “Ani natz’ajnink naxtoj ut naxk’e reeqaj”: Na’leb’ naxteneb’ naq ak xb’aanu junaq li majelal, li ani xb’aanunk re teneb’anb’il sa’ xb’een xtojb’al malaj xk’eeb’al reeqaj. li poyanam malaj li molam wank chi ru li chaq’rab’ naxtz’ajni ru li sutam teneb’anb’ilsa’ xb’een riiqankil li xtuminal re xtojb’al malaj xk’eeb’al reeqaj, jo’ naraj li komonil wank.

d) “Xtz’aqalil ru”: Rilb’al naq naxk’ul rib’ rik’in li yeqhom b’aanuhom ut li ko-monil, jo’ aj wi’ rilb’al li xk’eebal sa’ aj chi xjunil , sa’ li xtusb’al ru k’anjel, li k’iila k’anjel ut li k’a’ ru tb’aanumanq.

e) “xk’ulub’ li yehom b’aanuhom” xk’eeb’al reetal ut xkutunkil xb’anunkil li k’aanaqil na’leb’ ut li xe’toonil na’leb’ re roksinkil ut xk’anjelankil li k’a’ ru wank sa’ li sutam ut li us xb’aanunkil ut nak’enjelak re xtawb’al xna’aj, sa’ xk’ab’a’ li nak’ulmank sa’ xjalajik xtiqwal li ch’och’ ut li xkotzb’al risinkil li riq’ul li k’uulanb’il tiq.


9f) “Metz’ew re iiqank”: ink’a’ nume’k sa’ xb’een li naru naxkuy riiqankil li

xna’aj jun ch’uut chi yu’am.

g) “tz’aqonk”: xk’eeb’al chi tz’aqonk chi xjunileb’ li poyanam ut eb’ li mo-lam, wanqeb’ sa’ ajl chi xjunil li tenamit sa’ li xk’uub’ankil ut xtusb’al ru li k’anjel, k’iila k’anjel ut b’aanuhom sa’ li xna’leb’il li xjalajik xtiqwal li ch’och’.

ROX CH’UUT

XKAWREsINKIL LI NARU XB’AANUNKIL LI TANAMITAL

XB’EEN TAsAL

LI ROKsINKIL UT LI XJOLOMINKILxwuq raqal. Tz’ilok ix. chi xjunil eb’ li molam re li chaq’rab’ li nake’k’anjelak chi rix xtzolb’al, xtz’ilb’al rix ut roksinkil q’esnal na’leb’ ut li k’iila k’anjelob’aal, tk’uub’ ut roksi li xtusulal k’anjel, k’iila k’anjel ut k’uub’anb’il k’iila k’anjel, b’aanuhom ut k’anjel re: xchaab’ilob’resinkil xk’anjelankil rix rilb’al li majelal sa’ li sutam, rilb’al naq ink’a’ jwal ch’intochaq li sutam, xchaab’ilob’resinkil k’aak ut xkotzb’al risinkil li riq’ul li k’uulanb’il tiq.

Li xnimqal ru tzoleb’aal re li tenamital ut eb’ li molam aj tz’ilol ix ak re nake’ril, sa’ li xk’a’uxleb’ chi rix tenq’ank re xsik’b’al xyaalal li ch’a’ajkilal re li tanamital, te’xkuutu rix tz’ilok ix chi rix xjalajik xtiqwal li ch’och’ ut naru nake’tenq’aak xb’aan li tenamital.

Li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam, li xnimal ru molam aj jolominel tzolok ut li molam re tenamital chi rix li eb’ li tz’ilb’il na’leb’ ut li k’anjelob’aal –CONCYT- te’xk’uub’ xb’ehil tz’ilok ix chi rix li xjalajik li xtiqwal li ch’och’.

Li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam tk’e xkawilal li Naru xb’aanunkil li xmolamil re li tz’ilok ix, li xb’isb’al ut xk’eeb’al reetal li riq’ul k’uulanb’il tiq ut wank chik xkomon li na’leb’ wank rilom chi rix xjalajil li xtiqwal li ch’och’, jo’kan aj wi’ tento tril li riq’ul k’uulanb’il tiq ut li xna’aj li najalok ru li xtiqwal li ch’och’.

Xwaqxaq raqal. Rik’in xyoob’ankil ut li rilom li molam re li tenamital chi rix xjalajik xtiqwal li ch’och’. Nayoon’amank rik’in li chaq’rab’ a’in, li molam re li xjalajik li xtiqwal li ch’och’, naxjolomi li awab’ej re li tenamital, jo’ molam aj xaqab’anel na’aleb’ rik’n xtz’aqonikeb’ li xmolamil chaq’rab’ ut li molam nake’ril rib’ k’uub’anb’il rik’ineb’ li junjunq chi molam, chi jo’ka’in:


0a) Li xnimal ruhil molam aj ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam;

b) Xnimal ruhil molam aj ilonel xk’anjelankil li ch’och’, li wakaxib’k ut li tzakahem;

c) Xnimal ruhil molam kaxlan metz’ew ut li xb’ihomal li ch’och’;

d) Xnimal ruhil molam re k’iila b’e, yiib’ank b’e ut ochochnaal;

e) Laj jolominel k’amol xb’ehil k’anjel sa’ li tenamital chi rix xk’osb’al ru li rahilal, CONRED;

f) Jun ruuchileb’ li xmolamileb’ aj ralch’och’.

g) jun ruuchileb’ li xmolamileb’ aj k’anjel chi rix ch’och’

h) Jun ruuchileb’ re li ch’uut xmolameb’ aj k’ay’, aj yiib’aneb’ k’a’ reeru ut aj ch’e’ol tumineb’;

i) Jun ruuchileb’ xolam aj yiib’aneb’ k’a’ reeru;

j) Jun ruuchileb’ aj awinel ut aj k’iiresinel:

k) jun ruuchileb’ xmolamil aj poopol sa’ li tenamital, ANAM;

l) Jun ruuchileb’ xmolamil eb’ xb’eenil tenamit ut eb’ aj jolomil tenamit aj ralch’och’, AGAAI;

m) jun chuuchileb’ li k’iila ch’uut sa’ li tenamital re eb’ li ch’uut nake’ril rib’ xjunes re rilb’al li k’a’ reeru re li sutam ut aj wi’ li sutam, ASOREMA, li k’ulb’il xb’aan li ch’uut sa’ li tenamital re rilb’al xjalajik xtiqwal li ch’och’.

n) Jun ruuchil li xnimal ruhil tzoleb’aal re Watemaal;

o) Jun ruuchileb’ li xnimal ruhil tzoleb’aaleb’ sa’ li tenamital.

Li xk’anjel li xmolam aj jolominel a’in wank sa’ xyanq li xxaqab’ankil li na’leb’, li xk’aak’alenkil li b’aanuhom ut li xsik’b’al xyaalalil li ch’a’ajkilal, re xk’eeb’al reetal li b’aanuhom natikla sa’ xk’ab’a’ roksinkil li chaq’rab’ a’in, wank aj wi’ sa’ ajl li xna’leb’il li tenamital chi rix li xjalajik li xtiqwal li ch’och’, li xtuninal li xjalajik xtiqwal li ch’och’, li xk’iila b’ehil ut li xtuslaleb’ k’anjel ut K’iila k’anjel re b’aanuhom re k’osok (xk’osb’aleb’ li insink) ut li xk’aak sa’ nimqal ru xjalajik li xtiqwal li ch’och’.

Tb’aanu xk’anjel jo’ aj tz’iib’ re li molam, li xnimal ruhil molam aj ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam, MARN, rik’in xtenq li xmolam aj tusul k’anjel aj k’ehol hoonal re li b’aanuhom re li awab’ejilal –SEGEPLAN-, a’aneb’ te’xkanab’ ut te’xk’¡e chi k’anjelak li molam re li tenamital.


! Eb’ li komon nake’tz’aqonk arin naru nake’xsik’ ruuchil jo’ naxye li xchaq’rab’il li naxtaqla li xmolam malaj laj jolominel.

Xb’ele raqal. Xk’ubulal sa’ li tenamital li resilal li xjalajik li xtiqwal li ch’och’. Cho’q re roksinkil li chaq’rab’ a’in nayoob’aman li Xk’ubulal sa’ li tenamital li resilal li xjalajik li xtiqwal li ch’och’ li wank chi rub’el roq ruq’b’il Li xnimal ruhil molam aj ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam.

Re roksinkil li nayeeman sa’ li raqal a’in, chi xjunil li molam re li chaq’rab’ ut li nake’ril rib’ xjunes tento te’xk’e li esilal chi rix tz’aqal li xjalajik li xtiqwal li ch’och’, jo’ tz’aqal chi rix li risinkil ut xk’osb’al li tiqwal iq’ li naxk’e li k’uulanb’il tiq, li naxk’am chaq ch’a’ajkilal ut li k’aayk sa’ li jalaak xtiqwal li ch’och’ li naxpatz’ li xnimal ruhil molam aj ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam, li aajel ru cho’q reheb’ laj k’ehol esil re li tenamital li teneb’anb’il sa’ xb’een li tenamital.

Xlaje raqal. Xtusb’al ut xk’eeb’a xhoonalil li roksinkil xtuminal li awab’ejilal. Eb’ li molam re li waklisink sa’ tenamit ut sa’ k’aleb’aal, sa’ xxaqb’ankil li xna’leb’il, stusb’al k’anjel, k’iila k’anjel ut K’uub’anb’il k’iila k’anjel re wakliik, truuq te’roksi jo’ naxye sa’ li raqal na’leb’ natiqok re a’in, li xjalb’enkil rib’ li xtiqwal li ch’och’.

Cho’q re li na’leb’ a’in li xmolam aj tusul k’anjel aj k’ehol hoonal re li b’aanuhom re li awab’ejilal –DEGEPLAN- Xk’eeb’al chi sa’ li xjalk’eeb’ankil rib’ li xtiqwal li ch’och’ tjolomi k’anjelak chi rix li xtusb’al ut xtusb’al ru li roksinkil li xtuminal li tenamit sa’ li junjunq chi ch’uut, re li chaq’rab’ ut sa’ li xtam li tenamit, rilb’al naq sa’ li chi xjunil li molam re li chaq’rab’ sa’ li xk’ub’ulal li xna’leb’il li xk’anejeleb’, stuslal k’anjel, k’iila k’anjel, xk’ub’lal k’iila k’anjel li ttenq’anq rik’in li naxjayali li chaq’rab’ a’in.

li xmolam aj tusul k’anjel aj k’ehol hoonal re li b’aanuhom re li awab’ejilal –DEGEPLAN- teneb’anb’il sa’ xb’een naq tk’e xna’aj eb’ li tusub’anb’il k’anjel a’in sa’ li xk’ubulal tenamital re li roksinkil xtuminal li chaq’rab’.

Li xmolam aj tusul k’anjel aj k’ehol hoonal re li b’aanuhom re li awab’ejilal ut li xnimal ru molam aj ilol tumin re li chaq’rab’ aajel ru naq tk’e xtuminal reheb’ li xmolam re li awab’ejial li nake’xxaqab’ xstusulal li xk’anjel, xk’iila k’anjel ut li xtusulal k’iila k’anjel jo’ naxye li raqal a’in.

Xjunlajuhil raqal. Xtusulal li b’aanuhom sa’ li tenamital de k’aayk ut xkotzb’al li xjalajik xtiqwal li ch’och’. Molam re li tenamital chi rix xjalajik xtiqwal li ch’och’ ut xmolam aj tusul hoonal k’anjel re li xb’aanuhom li awab’ejilal –SEGEPLAN-, te’xyiib’ sa’ kiib’al jun stuslal k’anjel chi rix li xjalajik


Cxtiqwal li ch’och’, li naru xtuqub’ankil ru naq eb’ laj yehol esil sa’ li tenamital, nake’xye xjalajik li xtiqwal malaj xkehal li ch’och’.

Xkab’lajuhil raqal. Xtusub’ankil li teep re k’aayk ut xk’osb’al li xjalajik xtiqwal li ch’och’. Li Xnimal ruhil molam aj ilonel xk’anjelankil li ch’och’, li wakaxib’k ut li tzakahem –MAGA-, Li xnimal ruhil molam aj ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam li xmolam aj tusul hoonal k’anjel re li xb’aanuhom li awab’ejilal –SEGEPLAN-, te’xk’e li xtenq’ naq eb’ li poopol nake’raj re xtusb’al ru li sutameb’, re li xtaaqi li chaq’rab’ a’in.

eb’ li poopol ut eb’ li molam re li wakliik sa’ tenamit ut sa’ k’aleb’aal, jo’ chan ru li xk’anjeleb’, re te’ril li xtusb’aleb’ ru li xsutam re k’aayk ut xk’osb’al li xjalajik xtiqwal li ch’och’, te’xk’e sa’ ruheb’ li nake’xye eb’ laj yehol esil sa’ li tenamital ut li xcharuhileb’ li xch’och’el, li komonil, li xtuminal ut li xyehom xb’aanuhom sa’ li xsutam na’ajeb’.

XKA CH’UUT

CHI RIX LI K’AAYK

LI NAXK’AM CHAQ sA’ LI XJALAJIK XTIQEWAL LI CH’OCH’.Roxlajuhil raqal. Chi rix li xsik’b’al xyaalal li k’a’ reeru nachalk sa’ xjalajik xkawil xkehal malaj xtiqwal li ch’och’. eb’ li molam re chaq’rab’ li ani nake’t’ane’ sa’ xb’een te’xk’e chi k’anjelak eb’ li xtuslal k’anjel ut li k’iila k’anjel chi rix xsik’b’al xyaalal li majelal nachalk li k’uub’anb’il a’yaal naxye li wank re ut li xwanjik li tenamital, li na’uxk sa’ li kok’na’ajej toj chalen sa’ chi xjunil li tenamital, naru xk’ub’ulal rub’eetaankil li ch’a’ajkilal ut xk’eeb’al aj wi’ li tenq’ aajel ru sa’ li hoonal aajel ru, jo’ chan ru naxtuqub’ ru li xnimal ruhil molam aj ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam ut rik’in xtenq’ li molam aj jolominel k’amol xb’ehil k’anjel sa’ li tenamital chi rix xk’osb’al ru li rahilal, -CONRED-

Kaalaju raqal. Li nak’amolb’e re xk’osb’al li ch’intoch’. Li xnimal ruhil molam aj ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam, MARN, li molam aj jolominel k’amol xb’ehil k’anjel sa’ li tenamital chi rix xk’osb’al ru li rahilal, -CONRED- ut li molam aj k’ehol na’leb’ sa’ li tenamital chi rix eb’ li hiik’, li k’u, li nak’ulmank sa’ li iq’ ut li nak’ulman rik’in li ha’. –INSIVUMEH- te’xyiib’ li hu nak’amok b’e re xb’ehil li xsik’b’al xyaalal rub’elankil li ch’a’ajkilal, li xk’osb’al rub’eetal li ch’a’ajkilal, xchaab’ilob’resinkil li xkawilal li k’aayk.

O’lajuhil raqal. Xtusulal xb’ehil k’anjel reheb’ li molam chi rix xk’osb’al ru li ch’a’ajkilal rub’eetal, k’aayk ut xk’osb’al ru li xjalajik xtiqwal li ch’och’. Jo’ naxye li xtusulal ru li b’anuhom re li tenamital chi rix li k’aayk ut xk’osb’al li xjalajik xtiqwal li ch’och’, eb’ li molam


# re li chaq’rab’, li ak reheb’ xb’aanunkil, tento naq wanqeb’ li xtusulal xb’ehil li xk’anjel ak re wi’ li molam, li t-ilmanq ut t-ak’ob’resimanq rajlal. Li xnimal ruhil molam aj ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam, MARN, li xmolam aj tusul hoonal k’anjel re li xb’aanuhom li awab’ejilal –SEGEPLAN-, ut li xnimal ruhil molam aj b’eeresinel tumin re li chaq’rab’ –MINFIN- Naru nake’xtenq’a li xyiib’ankil li xtuslal k’anjel a’in.

Li aajel ru a’an naq tyiib’amanq xb’ehil xtusulaleb’ k’anjel ut re rajlal hab’, jo’ tz’aqal sa’ eb’ li molam a’in, a’yaal naxye tz’aqal li xna’leb’il.

a. Xkawilal poyanam. Li xnimal ruhil molam re kawilal re tenamital ut tenq’ank re amaq’ tenamit ut li molam re Watemaal chi rix sahil wank re amaq’ tenamit tento naq te’xk’e sa’ ajl li xhalajik li xtiqwal li ch’och’ sa’ eb’ li xtusulal li xk’ajel re xchaab’ilob’resinkil li rub’eetalinkil ut xk’osb’aleb’ xk’ihal li yajel nake’xnumsi li kok’ suq ut eb’ li kok’ sip, li naru nanumta sa’ xk’ab’a’ xjalajik li xtiqwal li ch’och’, rilb’al uyta: li xyajel li musiq’ob’aal jwal ra, rahil sa’, ut li rilb’al tz’aqal li yib’ aj yajel nakexk’e eb’ li mitz aj xul nakewank sa’ li ha’ malaj sa’ li na’ajej ke, ut eb’ aj wi’ li yib’ aj yajel li nake’xnumsi li kok’ suq jo’ li xkomon li raxkehob’, yib’ aj yajel reheb’ li tiq ut wank chik xkomon, xk’eeb’al sa’ ajl li ak’ k’anjelob’aal ut li xnawomeb’ li xe’toonal ut li k’aanaqil na’leb’.

b. Li tiqwal na’ajej chi re palaw. Li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam –MARN-, li Xnimal ruhil molam aj ilonel xk’anjelankil li ch’och’, li wakaxib’k ut li tzakahem –MAGA-, li xnimal ruhil molam aj kolol re li tenamital ut li molam sa’ li tenamital re li na’ajej kolb’il rix –CONAP- Te’xk’e reetal ut te’roksi xtuslal k’iilak’anjel, K’uub’anb’il k’iila k’anjel ut b’aanuhom sa’ li tenamital re rubeetalinkil ut xk’osb’al li xch’intoch’al li xmolam sutam sa’ li tiqwal re palaw, xyalb’al tz’aql qe chi k’anjelak re xkub’sinkil xmetz’ew li ch’intoch’il sutan ut li xjalajik xtiqwal li ch’och’ cho’q reheb’ li amaqtenamit toq’ob’eb’ ru ut li wankeb’ chi ru li rahilal.

c. Xk’anjelankil li ch’och’, xk’anjelakil li wakax ut li xwanjik li tzakahemq. Li Xnimal ruhil molam aj ilonel xk’anjelankil li ch’och’, li wakaxib’k ut li tzakahem –MAGA-, jo’ aj wi’ li molam re li awab’ejilal xwanjik li tzaka-hemq ut li nak’ehok kawilal –SESAN- Te’xxaqab’ xtuslal k’anjel re naq li xch’uutaleb’ aj k’anjel ch’och’ ut eb’ xul aj watemaal te’xk’aaytasi rib’eb’ sa’ li naxk’am chaq xjalajik xtiqwal li ch’och’ naq na’ilmank li chan ru li na’ajejeb’ ut li naxk’am chaq li xjalajik xtiqwal li ch’och’.

Li MAGA ut li SESAN te’xk’e chi uub’ej eb’ li b’aanuhom li wank rilom rik’in xpuktasinkil li tzakahemq, jo’ tz’aqal cho’q re li roksinkil malaj tzakankil ut li re kole’k sa’ li na’ajej b’ar aajel ru.


$a. Eb’ li loq’laj che’kaham, xna’aj jun ch’uut chi yu’am ut na’ajej kolb’il rix. Li

molam aj kolol k’iche’ –INAB-, li molam sa’ li tenamital re li na’ajej kolb’il rix –CONAP-, li xk’ub’ulal sa’ li tenamital rub’elankil rilb’al li k’atok sa’ eb’ li k’iche’ –SIPECIF-, Li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam –MARN-, li reheb’ xb’aanunkil, te’xb’eeresi xtuslal k’anjel sa’ li xstameb’, sa’ li teepal ut sa’ li tenamital re rilb’al rub’eetal ut xkamsinkil li k’atok sa’ eb’ li k’iche’, roksinkil chi tz’aqal reeru li xtusulal ru li k’a’ reeru re li xtusulal ru sa’ li tenamital chi rix li na’ajej kolb’I rix –SIGAP-, Li xsuutal eb’ li k’iche’ ut li xna’aj jun ch’uut chi yu’am reheb’ li che’k’ahaam re k’iiresinkil li metz’ew re tkuy li xjalk’eeb’ankil rib’ ut li xjalajik li xtiqwal li ch’och’ ut xkawresinkil li xwanjik rilb’al xk’iijikeb’ li sutam ut eb’ li sahilal re li sutam.

b. Kab’lank na’ajej. Xnimal ruhil molam re k’iila b’e, yiib’ank b’e ut ochoch-naal, ut eb’ li molam re li chaq’rab’ li wankeb’ rilom arin ut eb’ li poopol, tento te’xchap xjunqtaq’eetil li k’uub’ank ut kab’lank na’ajej wank ru ch’och’el li tk’e sa’ ajl li xjalk’eeb’ankil rib’ ut li xjalajik li xtiqwal li ch’och’ jo’ chan ru nak’utun li junqteep sa’ li xnimla sutam li tenamital.

Xwaqlajuhil raqal. xk’anjelajil li awk ak re wi’ tk’aaq sa li xjalajik xtiqwal li ch’och’. Eb’ li poyanam xjuneseb’ malaj wankeb’ chi ru chaq’rab’, re chaq’ram malaj nake’ril rib’ xjunes sa li tenamital a’in, sa’ li xk’anjelankil li nake’xb’aanu ut xyiib’ankil k’a’ reeru nak’anjelak, tento te’xk’e chi ru li ch’a’ajkilal nachal ut li xjalajik li xtiqwal li ch’och’ jo’ aj wi’ chan ru xkehal malaj xtiwqal li jalanjalanq chi teep, jo’ aj wi’ rilb’al li chaab’il nawom chi rix li k’aaynaqil b’aanuhom ut li xnawomeb’ li xe’tonoonal, roksinkil chi chaab’il li chaab’il k’anjelob’al, li k’alek ut li xraab’al li sutam ut rik’in rilb’al li jo’ chan ru li xche’k’aamal ut li xyu’am eb’a a’in sa’ li tenamital a’in.

Jo’kan aj wi’, te’roksi ak’ b’aanuhom, wank aran li nachal chaq sa’ li junxil nawom ut xe’toonil nawom, li nab’aanunk re naq us na’elk ru li loq’laj awinq ut ink’a’ nanat’e’ xb’aan li naxk’am chaq li xjalajik xtiqwal li ch’och’ ut li truuq aj wi’ chi b’aanunk re naq tz’aqal yaal naq wanq li xtzakahemqeb’ li amaq’ tenamit, sa’ li tenamital a’in ut li tk’os aj wi’ xpo’b’al ru li loq’laj ch’och’.

Wuqlajuhil raqal. Xkolb’al ru li loq’laj ch’och’. Li Xnimal ruhil molam aj ilonel xk’anjelankil li ch’och’, li wakaxib’k ut li tzakahem –MAGA-, li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam –MARN-, te’xxaqab’ xna’leb’il ut xtusulal k’iila k’anjel re naq ink’a’ tk’ulmanq li majelo’k, xchaab’ilob’resinkil b’an li ru li ch’och’ ut yeeb’al chan ru us t-oksimanq li ch’och’ re naq us t-elq li awimq.


% RO’ CH’UT

CHI RIX XK’OsB’AL RIsINKIL LI XTIQWAL LI RIQ’UL K’UULANB’IL TIQ

XB´EEN TAsAL

XYIIB’ANKIL EB’ LI TIQWAL IQ’.Waqxaqlaju raqal. Xtuslal k’anjel sa’ li tenamital chi rix li xmetz’ew xaml. Xnimal ruhil molam kaxlan metz’ew ut li xb’ihomal li ch’och’ –MEM-, rik’in xk’amb’aleb’ rib’ sa’ aatin li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam –MARN-, ut rik’in li xmolam aj tusul hoonal k’anjel re li xb’aanuhom li awab’ejilal –SEGEPLAN-, tk’uub’ li xtusulal re li tenamital re li xmetz’ew li xaml re k’anjelak malaj xyiib’ankil k’a’ reeru ut re aj wi’ roksinkil yal re saqenk, naq na’oksimank li k’a’ reeru re li sutam li naru xtawb’al reeqaj, li xkuutunkil roksinkil k’anjelob’aal ink’a’ jwal nasachok ut naroksi ink’a’ k’i kaxlan xaml ut ink’a’ jwal narisi sib malaj li riq’ul k’uulanb’il tiq.

Belelajuhil raqal. Xk’eeb’al reeqaj li na’isiman. Naq li xk’ihal li riq’ul k’uulanb’il tiq na’isiman chaq rik’in li xk’atb’al kaxlan metz’ew li natawman sa’ li ch’och’ ut maak’a’ chik reeqaj malaj ink’a’ chik naru xyiib’ankil reeqaj, chi ru li nayiib’aman wi’ raj rik’in li kaxlan metz’ew maawa’ li maank’a’ xyu’am, tento tk’eemanq reeqaj sa’ xk’ab’a’ xb’aanunkil k’uub’anb’il k’iila k’anjel ut eb’ li k’anjel li tk’os maj ttz’ub’ li na’isiman.

Li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam tento k’anjela junaq xstuslal k’iila k’anjel re k’ehok kawil ch’oolej li ttoch’oq ch’oolej re xb’aanunkil yal junes ib’ re xk’osb’al malaj xtz’ub’al risinkil li riq’ul k’uulanb’il tiq.

Li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam tyiib’ li xchaq’rab’il cho’q re a’in.

Junmayil raqal. Xk’osb’al li na’isiman rik’in xjalb’al roksinkil li ch’och’. Li molam aj kolol k’iche’ –INAB-, li molam sa’ li tenamital re li na’ajej kolb’il rix –CONAP-, li Xnimal ruhil molam aj ilonel xk’anjelankil li ch’och’, li wakaxib’k ut li tzakahem –MAGA-, rik’in xk’amb’aleb’ rib’ sa’ aatin rik’in xk’amb’aleb’ rib’ sa’ aatin li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam –MARN-, te’xtuqub’ ru ut te’xk’uub’ ru jo’ naxye li naxjayali ut li xloq’al li chaq’rab’ a’in, eb’ li xna’leb’il, li xk’iilab’ehil, li xtusb’il k’anjeleb’ ut li xk’uub’anb’il k’anjeleb’ re xwaklisinkil ut roksinkil chi tz’aqal reeru ut aj wi’ li xsk’inkil li xkomon re xtamb’al li k’a’ reeru wank sa’ li sutam, jo’ aj wi’ li xpuktasinkil resil li xk’anjelankil li chaab’il wank li naxk’os ru sisinkil li riq’ul k’uulanb’il tiq ut li xkolb’al rix li xna’aj jun ch’uut chi yu’am re li loq’laj ch’ek’aham.


&Jun xka’k’aalil. Li b’eeleb’aal ch’iich’ re li anaq’ tenamit ut li ak reheb’ li poyaman junjunq ut li xjunajinkileb’ sa’ li Xkotzb’al Riq’ul k’uulanb’il tiq. Li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam –MARN-, roxb’een li xnimal ruhil molam re k’iila b’e, yiib’ank b’e ut ochochnaal, te’xxaqb’ li chaq’rab’il li risinkil li riq’ul k’uulanb’il tiq nake’xke’ li b’eeleb’aal ch’iich’ re amaq’ tenamit ut li ak re wi’ li junjunq, chi ru kaayib’ xka’k’aal po. Li xnimal ruhil molam aj b’eeresinel tumin re li chaq’rab’ –MINFIN- ut li molam na’ilok re li xmolb’al li toj cho’q re li chaq’rab’ –SAT- te’xye junaq xchaq’rab’il re te’xxaqab’ jun xtusulal k’anjel re xk’eeb’al junaq maatan chi tuminal ut xtenq’ankil rik’in tumin sa’ roksinkil li saq ruhil iq’ xb’aaneb’ li b’eeleb’aal ch’iich’ re amaq’ tenamit ut li ak re wi’ li junjunq.

XKAB’ TAsAL.

XK’AYINKILEB’ II sIB’JKiib’ xka’k’aal raqal. K’uub’anb’il k’iila k’anjel re k’ayink eb’ li sib’j. Eb’ li B’aanuhom ut li K’uub’anb’il k’iila k’anjel chir xhuch’ xhuhil li tojok chi rix reek’asinkil malaj xk’osb’al risinkil riq’ul k’uulanb’il tiq, naru nake’ok sa’ li k’ayiil chi ach’ab’anb’il ut li wank xch’aq’rab’il rix re li sib’j, jo’ aj wi’ li sik’b’il xyaalal sa’ kiib’al ut sa’ naab’alil re xq’ajkamunkil ut tojok sa’ xk’ab’a’ li k’anjel chi rix li sutam.

Li k’ulub’ej chi rix, li eechanink re ut li k’ehok ib’ sa’ aatin chi rix li junjunq chi xkub’sinkil li isink sib’j malaj jalan chik chi tiqwal iq’ li naxk’am chaq li k’uulanb’il tiq, jo’ aj wi’ li juch’b’il hu twanq ka’ aj wi’ cho’q reheb’ laj eechal re li tusb’il ru k’iila k’anjel na’uxman jo’ naxye li jun raqal na’leb’ wanq rub’eetal, re naq truuq xb’aanunkil eb’ a’an, tento naq te’xtz’iib’a rib’ sa’ li ak re aj wi’ a’in li naxyoob’ li xnimal ruhil molam aj ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam.

Naru cho’ aj eechal reheb’ li tusb’il k’iila k’anejel li poyanam yal xjuneseb’ malaj molam chi ru chaq’rab’ ut li tenamital, wi’ a’aneb’ aj eechal reheb’ malaj wank sa’ xk’ab’a’eb’ chi ru li chaq’rab’ eb’ li ch’och’ malaj li k’a’ chik chi eechejil b’ar na’uxman li tustuukil k’iila k’anjel.

chi ru ka’ aj wi’ waqxaqlaju po, chalen naq ak x’ok chi b’eek li chaq’rab’ a’in, li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam, naq tk’e sa’ ajl li yehom xb’aan li molam re li tenamital chi rix xjalajik xtiqwal li ch’och’ yoob’anb’il xb’aan li chaq’rab’ a’in, tento trisi li xchaq’rab’il aajel ru re xyoob’ankil ut xk’eeb’al chi k’anjelak li na’ajel b’ar naxokman xk’ab’a’eb’ li tustuukil k’iila k’anjel re jalok malak k’osok risinkil riq’ul k’uulanb’il tiq, re xb’eeresinkil li resil, xye’echinkil, xxokb’al xk’ab’a’, xyalb’al rix, rilinkil chaq ut xk’eeb’al reetal li tustuukil k’iila k’anjel.


/ XWAQ CH’UUT

Q’UNTAsINK CH’OOLEJ UT XTZ’AQONIL AMAQ’ TENAMIT.Oxib’ xka’k’aalil raqal. Tzolok, xyeeb’al resil ut toch’ok ch’oolej re amaq’ tenamit. Chi xjunileb’ li molam re li chaq’rab’, li teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’, te’xkuutu ut te’xb’aanu sa’ chi xjunil li tenamital, teepal ut sa’ kok’ na’ajej, b’aanuhom chi rix xb’ehileb’ li xpuktasinkil, xtoch’b’al xch’ool li amaq’ tenamit, okenk chi anchal ch’oolej, toch’ok ch’oolej ut tzolok chi rix li naxk’am chaq li xjalajik xtiqwal li ch’och’, li nak’amok sa’ li okenk chi anchal ch’oolej ut k’anjelk xb’aaneb’ li amaq’ tenamit sa’ li jalanjalanq chi na’leb’il, naq wank sa’ junaq li hoonal chi maak’a’ chik xjalb’al naq nachal li rahilal cho’q re li xjunxaaqalil, xkawilal li xsik’b’al ru li k’anjel, li kawilal, li sahil eechej ut li wakliik.

XWUQ CH’UUT

XTUMINALKaahib’ xka’k’aalil raqal. Xtuminal re li tenamital re li xjalajik xtiqwal li ch’och’. Nayoob’aman li Xtuminal re li Tenamital re Xjalajik li Xtiqwal li Ch’och’ (FONCC), a’in wanq rik’in li Xnimal Ruhil Molam aj Ilonel Sutam ut li R’a’ Reeru Wank sa’ li Sutam, li naxjayali a’an li xk’eeb’al xtuminal eb’li tusb’il k’anjel, tusb’il k’iila k’anjel ut k’uub’anb’il k’iila k’anjel chi rix xk’anjelankil rix rilb’al li majelal sa’ li sutam, xk’osb’al ru li ch’intoch’, li k’aayk sa’ minb’il, jo’ aj wi’ xchaab’ilob’resinkil xmetz’ew li tenamital chi ru li xjalajik li xtiqwal li ch’och’, li tojok chi rix xk’anjelankil li sutam, rik’in rilb’al li sib’j, xyiib’ankil ut xkolb’al rix li ha’, xkolb’al rix xna’aj jun ch’uut chi yu’am, ch’ina’usal na’ajej ut wankeb’ chik xkomon.

Li tuminal a’in ink’a’ naru roksinkil sa’ jalan chik k’anjel jo’ li ak yeeb’il sa’ li chaq’rab’ a’in.

Sa’ li xb’een xhab’il naq naxaqab’aman li chaq’rab’ a’in, li Awab’ejilal txaqab’ chi tz’aqal reeru li xwanjik ut b’ar chalq chaq li xsachomq xtuminal, ut jo’kan aj wi’ chan ru naq tk’anjelaq ut li k’a’ ru aajel ru naq naru xk’eeb’al ib’ cho’q roq ruq’b’il li molam a’in. Li Xnimal Ruhil Ilonel Sutam ut li K’a’ Reeru Wank sa’ li Sutam tk’uub’ ru ut tk’e chi k’anjelak jun xhuhil li xch’olob’ankil li xk’anjel jo’ re k’amok b’e re xyiib’ankil eb’ li k’uub’anb’il k’anejl nayiib’aman.

Xcha’aleb’ laj k’ehol tumin li xtuminaleb’ a’in:

a) Li tumin na’ok chaq jo’ aj eechal re malaj li k’a’ ru wank xtz’aq li nak’ulmank sa’ xk’ab’a’ xk’osb’al ut k’aayk sa’ li xjalajik li xtiqwal li ch’och’.


(b) Li xtojb’al jo’ jun maatan re li risinkil riq’ul k’uulanb’il tiq li naxpatz’ li xni-

mal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam, jo’ li xchaq’rab’il sa’ li roksinkil li chaq’rab’ a’in tk’uub’amanq.

c) Li xtuminal napatz’man chaq rik’in xjalb’al ru cho’q k’aayk ut xk’osb’al li xjalajik xtiqwal li ch’och’.

d) Li xtuminal nachal chaq rik’ineb’ xtenq li molam sa’ li tenamital ut li najtil tenamit, li Naru xk’ulb’al malaj ink’a’, rik’in tumin malaj yal maatan li nachalk rik’in xb’aanunkil li najayaliman cho’q re xtuminal li tenamital sa’ xjalajik li xtiqwal li ch’och’

e) Jun tenq’ li txaqab’amanq sa’ li xtuminal li nasachman ut li nak’ulman re li tenamital re li rajlal hab’ ut a’in ink’a’ naru xnumsinkil re ralan chik.

f) Wankeb’ chik xkomon li tenq’ ink’a’ ch’olob’anb’il ru sa’ li raqal a’in ut li ink’a’ naxq’et rix li chaq’rab’ re Watemaal, jo’kan aj wi’ li naxye li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam, rochb’eeneb’ li molam wank rilomeb’ chi rix a’in.

g) li xb’een ch’ol ut li roxch’ol li raqal a’in tento te’xsume ka’ aj wi’ eb’ li k’ub’k’uukil k’anjel re li tenamital Watemaal ut tento naq tzàlaq xnawbàl naq tiik inkà` tkùlmanq yalaq kà` ruheb` kùubànbìl kànjel re molam naril rib´.

Li molaj aj jolominel re li tenamital yoobánbíl xbáan li chaq´rab´ aín, ttuqub´ ru chakaq ru li xtuminal, li xkúbúbúlal ru li xjolominkil, joáj wi´ bár tzáqal tchaql li xtuminal, li chankatq ru tbéeres rib´ ut li ká´ ru aajel ru re naq Naru ok chi tzáqonk jo´ aj tzáqonel re li usilal aín. xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam, jo´ xtzáqob´l aj tzíib´ sa´ li aj jolominel re li tenamital, tril naq tbáanumanq aín chi tikto li chan ru truuq, li xkúubánkil nunq xchaq´rabíl li tento txaqab´ li molam aj wi´ aín.

oob´ xka´káal raqal. li nake´tzáqon sa´ li xtuminal li tenamital chi rix li xjalajik li xtiqwal li chóch´. Eb´ li nake´tzáqon sa´ li xtuminal li tenamital chi rix li xjalajik li xtiqwal li chóch´ aáneb´ laj eechal reheb´ li kúubánbíl kánjel re li tenamital li wakeb´ re xbáanunukil li naxjayali li molam aín tu li chaq´rab´ aín ut te´xbáanu li chaq´rab´ ak re aj wi´.

Te´kéemanq xnaájeb´ eb’ li tusb’il k’anjel, tusb’il k’iila k’anjel ut k’uub’anb’il k’iila k’anjel chi rix xk’anjelankil rix rilb’al li majelal sa’ li sutam, xk’osb’al ru li chj’intoch’, li k’aayk sa’ minb’il, cho´q reheb´ aín t-oksimanq wi´ jwal maaká´ aá li kaahib´ xka´káal sa´ li okáal re chi xjunil li xtuminal ak re aj wi´.


)Re heb´li tusb’il k’anjel, tusb’il k’iila k’anjel ut k’uub’anb’il k’iila k’anjel chi rix xk’anjelankil rix rilb’al li majelal sa´ minbíl, tkéemanq sa´ ajl chi tikto li naxkúlubá xyalbál xqé chi risinkil li roksinkil li chóch´ ut li xtánbál li kíila che´.

Li tunim nachal chaq sa´ xkúbúlal li qájkamunk, t-oksimanq chi xjunil re xkósbál li risinkil li kúulanbíl tiq.

XWAQXAQ CHÚUT

YEHOM sA´ XRAQIK

UT NARU XJALBÁL waqib´ xka´káalil. li xwanjik li xtuminal. Chi xjunil eb´ li molam re chaq´rab´ li wankeb´ rilom rikín li naxye li chaq´rab´ aín tnto naq te´ké sa´ li xsachomqeb´ li xtuminal aajel ru re xtawbál aín.

Wuqub´ xka´káal raqal. Li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam, tenebánbíl sa´ xbéen xkéebál eb´ li chaq´rab´ , xyiibánkil ut xtusbál ru kánjel ut kíila kánjel ut li aajel chik ru re xbáanunukil ut rilbál naq t-oksimanq chi tuqtu ru li chaq´rab´ aín chi ru jun hoonal inká´ tnume´q li jun jab´ chalen naq t-ok chi kánjelak li chaq´rab´ aín.

Waqxaqib´ xka´káalil. Xhoonalil. Li chaq´rab´ aín t-ok chi béek xhoonalil chalen chi rix waqxaqibáq kutank risinkil li resilal sa´ li huhil esil re xyi abýayaal. (C.A.).

XQÁXTAsINKIL sA´ LI XJOLOMIL AWABÉJILAL RE XTÍLBÁL, XXAQABÁNKIL UT XKÉEBÁL REsIL.

KÉEBÍL sA´ ROCHOCHIL LI XMOLAMIL YIIBÓBÁAL CHAQ´RAB´, sA´ LI NIMLA TENAMIT WATEMAAL, sA´ LI OOB´ XBÉ LI PO sEPTIEMBRE RE LI

HAB´ OXLAJU XWAQ OQÓB´.

PEDRO MAUDI MENÈNDEZXBÉENIL

MANUEL DE JESUS BARQUIN DURANAJ TZÍIB´

MARIO ALEJANDRO ESTRADA RUANOAL ILOL TUMIN

NIMLA ROCHOCHIL TENAMITAL: Watemaal, oxib´xka´káal re septiembre re li hab´ oxlaju xwaq oqób´.


1= CHI YEHE´Q RESIL UT CHI UXQ

PÈREZ MOLINA

Sobebnes Garciaaj jolominel sutam ut´ ká´ reeru re li sutam

Lic Gustavo Aldo Martinez Lunaxbéenil aj tzíib´re li aawabéjilal re li tenamital

CHAQ’RAB’ 7-2013 - usaid-cncg.org · chaq’rab’ re li tenamital re xkolb’al rix xkehal ut...

Documents

Transcript of CHAQ’RAB’ 7-2013 - usaid-cncg.org · chaq’rab’ re li tenamital re xkolb’al rix xkehal ut...