CAPíTULO IV - fudepa · 2007. 6. 12. · alternativa cun número para fac¡litar despois a...
56
CAPíTULO IV DEMANDAS E EXPECTATIVAS DA PRIMEIRA XERAG!ÓN EN MATERIA soGlAL, EDUCATIVA E CULTURAL.
Transcript of CAPíTULO IV - fudepa · 2007. 6. 12. · alternativa cun número para fac¡litar despois a...
CAPíTULO IV
DEMANDAS E EXPECTATIVAS DA PRIMEIRA
XERAG!ÓN EN MATERIA soGlAL,
EDUCATIVA E CULTURAL.
ESTHER OLVEIRA OLVEIRA
4.1. TNTRODUCCTON
Co propósito de coñecer de forma directa a situación do colectivo españolen Franc¡a e de contrasta-la súa real¡dade co marco teór¡co presentado napr¡meira fase deste informe de investigación, procedeuse á elaboración e
aolicación dun cuestionario. e á real¡zación de entrevistas a membros relevantesda realidade migrator¡a. A aproximación a un contexto tan complexo require aposta en práctica dun dobre enfoque metodolóxico: cualitativo e cuanl¡tat¡vo.Cualitativo para dar respostas e comprender en profundidade as situacións socio-
educativas da colect¡vidade española no estranxeiro, e cuantitativo co obxectivo
de poñer de relevo a decantac¡ón das opinións expresadas polos ausentes.
Nos últimos anos as adm¡n¡stracións central, autonÓmica e local puxeron
en marcha diversos programas de actuación orientados a responder ás diversas
demandas da poboación española no exterior. Coa pretensiÓn de saber se en
efecto, estes programas acadaron os fins establecidos e responden ás
necesidades de ¡ntervención soc¡o-educativa, recollimos paralelamente
¡ntormación das opin¡óns deste grupo poboacional.
lsto levounos a construir ¡nstrumentos de recollida de datos para detectar
e avalia-las necesidades -f undamentalmente nos ámbitos educativo, social,
cultural e económico-, da pr¡meira xeración de emigrantes en Francia.
Estructurámo-lo traballo de campo en dúas fases. Na prime¡ra deseñáronse os
instrumentos para a recollida da ¡ntormación e aplicáronse na rex¡ón francesa que
conta cunha taxa máis elevada de emigración española (Paris ile de France),
sendo París a c¡dade el¡xida. Así mesmo, recopilámo-los d¡versos programas de
actuación das Adm¡n¡sfac¡óns. O noso coñecemento da emigración facilitou o
achegamento á real¡dade para realiza-lo estudio de campo descrito. Nunha
segunda fase traballouse no tratamento analítico e estatístico, na interpretación
dos datos recabados e na elaboración dos resultados do estudio. Tamén este foi o
momento el¡xido para a transcripción da información oral recollida nas entrevistas.
Os instrumentos empregados para a recollida de ¡nformación na primeira
etapa do noso estud¡o co colectivo da primeira xerac¡ón foron, tal e como
s¡nalamos anteriormente, un cuestionario dirixido a obte-la información necesariapara efectua-lo diagnóst¡co da realidade deste grupo humán, detectando así as
neces¡dades e demandas prioritarias. O segundo inslrumento citado foi a
entrevista, configurada de forma aberta e semi-estructurada, para o que
O INTERCULTURALISMO NA NOVA EUROPA
redactamos guións d¡r¡xidos a tres axentes de ¡nformación: os em¡grantes en xeral,os directivos de ¡nstituc¡óns públicas e os direclivos do movemento asociativo. Oterceiro recurso util¡zado foi a observación d¡recta e a convivenc¡a co colectivoemigrante durante un período superior ós cinco anos. Esta conv¡venc¡apos¡bilitounos un maior coñecemento do entorno e da vida cotiá das pr¡me¡rasxeracións, ofrecéndonos claves interpretativas para corroborar, d¡lucidar econtextualizar axe¡tadamente as respostas das enquisas e das entrev¡stas.
O avance dos resultados da investigación que expoñemos neste capítulocorrespóndese cos datos obtidos na enquisa dirixida á poboación adulta, que secomplementa coa de mozos que presentamos no vindeiro capítulo. O longo doseguinte apartado describ¡mo-la metodoloxía empregada na elaboración daenqu¡sa, o método ut¡l¡zado na súa aplicación e tamén os diversos problemas queatopamos na execuc¡ón do traballo de campo_
Establecemos diversas categorías, das cales damos conta má¡s ad¡ante,para favorece-lo bale¡rado dos datos e proceder á súa análise. Nesta fase da¡nvestigación colaboraron canda nós o.Dr. D. Antonio Rodríguez Martínez, asícomo D. José Luis Simón Cameselle, do Servicio Informático da Universidade deSant¡ago de Compostela.
Este bloque do Informe (lV capítulo) péchase avanzando o posible deseñodun programa sistemát¡co de actuación co colectivo español en Franc¡a, coafinal¡dade de acadar non só o incremento da autoestima persoal do em¡grante,senón tamén de fac¡l¡tar unha plena ¡ntegrac¡ón soc¡al na súa realidade de acollidaou de retorno.
4.2. ESTUDIO EMPíBICO DAS DEMANDAS
A acción educat¡va da adminisfación española para os res¡dentes noexterior concretouse no caso francés na oferta de clases comDlementar¡as.distribuídas por agrupacións ó longo da xeografía gata. Desde esta ¡nvestigac¡ónpretendemos non só coñecer se as demandas educativas deste colect¡vo estáncullertas na súa totalidade coa oferta descrita, senón tamén constata-la presenc¡ade referentes da cultura española no país de asentamento deste grupo. Nestecapítulo recóllese información referente o primeiro dos obxect¡vos s¡nalados,
ESTHER OLVEIRA OLVEIRA
sendo os protagonistas os emigrantes dos anos sesenta; mentres que ¡ntentamos
dar resposta á segunda cuestión no capitulo cinco.
ELABORACIÓN DO íNOUERITO
A metodoloxía que empregamos para o desenvolvemento da nosa
investigación acomódase obxecto de estudio, que condiciona a estratexia global
Dara a del¡m¡tac¡ón dos datos a obter, a sÚa recollida e tratamento.
Para a elaboración do cuest¡onario, instrumenlo fundamental no traballo
de campo, resultaron de especial inlerese as lectulas de Memorias y Anuarios de
M¡gnc¡ones (1960-1993), os estud¡os demográficos e sociolÓx¡cos realizados por
diversos autores (Pana,F.-1978-; Amando de Miguel et al--1986-; Peña Saavedra,
V. e Rodríguez Martínez, A. -1996-; Santos Rego, M A- et al. -1997r' e o apoio e
colaborcción da DÍa. D4. Ana Porto Castro do Departamento de MIDE da
Facultade de Ciencias da Educación. Tendo en conta todas esas aportacións,
deseñamos unha enquisa estructurada en seis bloquesa62:
- Datos de ¡dentificación persoal e condición familiar (o¡to ítems).
- Condición m¡grator¡a:circunstanc¡as e causalidades da emigraciÓn (o¡to
ítems).
- Inserción en destino e cualidade de vida dos emigrantes (c¡nco ítems).
- Emigrac¡ón, educación e cultura (once ítems).
- Retorno, ¡dent¡dade (p€rmanencia de vínculos coa orixe) e desarra¡go
(once ítems).
- Em¡grac¡ón e Mercado Común (a emigraciÓn española no momento
presente), t¡lela e asistencia ¡nstitucional (sete items).
O proceso de elaboración do cuest¡onario pasou por tres momentos'
2e No aoéndice nc ll oódense consulta-los ítems concretos que abrangue
O INTERCULTURALISMO NA NOVA EUROPA
- O primeiro de baleirado de bibl¡ografía, que nos permitiu cúñecerdistintos modelos de enqu¡sa aplicadas en problemát¡cas afíns en diversosmarcos, e non exclusivamente no da emigrac¡óh.
- O segundo deseño e construcción da propia enquisa, que resultaconformada por 70 ítems e organizada en sete categorías. O instrumentonon se acomoda a un patrón uniforme na redacc¡ón dos enunciados dositems, eslando ademais configurado por preguntas abertas e pechadas.
- O terceiro de rev¡sión e validac¡ón, procedendo primeiramente aunha reducción de items por resultar excesivamente ampla a enquisaelaborada ¡n¡cialmente. Con postefioridade, e nunha nova revisiónvolvéronse suprimir algunhas cuestións, configurándose o protocolodef¡n¡tivo cun corpo de 50 ítems. Optouse de forma prioritaria polaspreguntas de resposta pechada e única, facilitando así a súa cobedura eobr¡gando ó co¡ect¡vo ¡nteresado a decanlarse por unha aserción.Nembargante, non descartamos por completo as preguntas abertas,deixando unha deste tipo para que o emigrante pu¡dese expresarselibremente. Esta clase de cuestións adoltan ser moi r¡cas. oero taménaportan un gran absentismo de resposta. As preguntas de reposta múltipleforon codificadas por orde de preferencia e de impodanc¡a.
O cuestionario, como queda d¡to, está configurado por c¡ncuenta ítems,algúns deles de resposta múltiple, dirixidos a identifica-las principais demandas docolectivo emigrante e a coñece-la súa vinculación co país de orixe. Ditocuestionario fo¡ aplicado en París durante os meses de decembro de 1993 exaneiro de 1994.
As diversas alternativas de cada cuestión contan cun número queidentifica a resposta elixida, de xe¡to que facilita a lectura e comprensión dosresultados da enquisa.
APLICACIóN DA ENQUISA
Ante a imposibil¡dade pola nosa parte de aplicarlle a enquisa a toda apoboac¡ón, pois non d¡spoñemos do censo completo do colect¡vo emigranteespañol en Francia e resulta bastante dificultosa unha investigación de lal
236
ESTHER OLVEIBA OLVEIRA
envergadura'63, optamos por unha alternaliva consistente en aplicar 400 enquisas
na rexión francesa de lle-de-France, e máis en concreto na cidade de París. lsto
levounos a contactar, por unha banda, coas asocíacíóns españolas para obter
unha mostra dos seus afiliados e, por outra banda, co Consulado español como
lugar idóneo para obter informac¡ón sobre as persoas que non estaban asoc¡adas-
Deteclamos dende o pr¡me¡ro momento que a xente se ¡nteresaba pola
nosa ¡nvest¡gación, preguntando que f¡nalidade tiña. Así e todo, despois de
explicarlle-lo seu obxectivo e de indicarlles que se trataba dun traballo de
investigac¡ón, aceptaban responder, ás veces con certas reservas, pero sempre e
cando nós cubrísemo-lo cuest¡onario. Así o fixemos nun gran número de casos,
líamoslle-lo cuestionario á persoa e riscábamoslle a alternativa que ela nos
sinalaba.
A sala de espera do Consulado de París converteuse nun lugar onde a
nosa presencia era vista como algo habitual e os funcionar¡os do devandito
organismo non poñían en ningún caso trabas Ó labor que efectuábamos.
Para apl¡ca-lo cuestionar¡o nas asociacións tamén aproveitámo-los dÍas
que había algún acto ou encontro, Constatamos que a pesar de que nós lles
facilitabamos un espac¡o. así como o material necesario e as explicaciÓns
requiridas, seguían a preferir que lles cubrísemo-la enquisa coas opcións que eles
nos daban. Respondemos a este t¡po de demanda en tódolos casos, aínda que
isto suDoñía un ma¡or traballo e lentitude no proceso de recollida de ¡nformac¡ón.
Oulro elemento relevante foi que a excesiva cantidade de items nos obrigaba a
mante-lo ¡nterese e a motivación do enqu¡sado con breves descansos e temas
paralelos ás preguntas da enquisa, pero que nos permitise seguir co noso labor.
'* Unha das lagoas que intenta subsanar neste momento o Consulado é aactualización do censo de res¡dentes españois e así, cada vez que unha persoa se achegapara solicitar un documento ou renovalo, ten primeiro que cubr¡r un impreso para a sÚainscrición no censo, formalizándose por medio dese procedemento as instanc¡as dasDersoas non rex¡stradas.
O INTERCULTURALISMO NA NOVA EUROPA
ANÁLISE DOS DATOS
Unha vez rematada a recollida dos datos med¡ante o instrumento descr¡tonas páx¡nas anter¡ores, procedemos á numeración de cada cuestionario parapoder ¡dentificalos, así como ó bale¡rado das respostas emit¡das, ó tratamentoinformático no Centro de Cálculo da Universidade de Santiago de Compostela e áanálise global dos resultados obtidos. Este traballo caracterizouse por ser o má¡stedioso, pero non por elo o menos ¡nteresante. Na elaboración do cuestionario xatrveramos en conta esta fase do proceso e optaramos por codificar cadaalternativa cun número para fac¡litar despois a codif¡cac¡ón.
Podemos sistemat¡zar esta etaoa en tres momentos:
. Un primeiro no que establecémo-las categorÍas das preguntas abertas esemipechadas. Esto obrigounos a facer un "bale¡rado manual,' de cadacuestionario, para despois conforma-las categorías tendo en conta, por unhabanda, as repeticións e, por outro, a vinculación coa temática educativa e culturalque é a que a nós má¡s nos interesaba.
Cómpre s¡nalar tamén que neste primeiro vaciado, e naqueles items queas respostas perm¡tían establecer pr¡or¡dades nas demandas ou actuac¡óns,trvemos en conta estas preferencias util¡zando pares de díxitos para cada peticiónou alternativa sinalada, o que se refl¡cte nalgúns items que adema¡s do seu díxitode resposta teñen dous ou catro má¡s que recollen as súas prioridades ou asdiversas alternativas s¡naladas por orde de prelación.
Cando atopamos un ílem que non t¡ña resposta, atr¡buímos e un ceros¡stemat¡camente en tódolos casos.
Tras este proceso de clasificación introducimos tódolos datos de xeitocontinuo no ordenador mantendo o seguinte formato: cada liña de díx¡toscorresgondía a un cuestionario.
. Nun segundo momento recorremos ó centro de Cálculo da Universidadede Santiago de Compostela con tódolos datos codificados para que o persoaltécnico do centro f¡xese o estudio estatístico das variables en función das nosasdemandas- O programa estatístico empregado foi o SPSS-X RELEASE 3.j. Oscómputos solicitados foron a distribución das respostas por alternativas (número
ESIHER OLVEIRA OLVEIRA
de frecuenc¡as) e as porcentaxes para obter datos de anál¡se sobre a temát¡ca que
nos ocupa dende unha perspectiva cuantitaliva, e cruce de dúas var¡ables (idade
e estado civil) na medida en que estas variables poden ser clave para anal¡za-lad¡stribuc¡ón da mostra.
Para facil¡ta-la interpretac¡ón dos resultados homoxene¡zamos anumeración ofrecida Dolo Cenfo de Cálculo coa do noso cuestionario, facendoprevalecer esta última; s¡multaneamente cotexamo-las alternat¡vas que aparecíanen cada ítem coa enquisa e comprobamos que en catro casos as opc¡óns noncoincidían co cuestionario en xeral. Mediante o número de ¡dentificac¡ón dos catrocuestionarios revisámolos resullados constatando oue o erro era demecanografiado pola nosa parte á hora de ¡ntroduc¡los dalos no ordenador,corrixímolo e volvimos calcula-las oorcentaxes e frecuenc¡as.
. Un terceiro momento, que está estreitamente ligado co anter¡or, refireseá revisión e extracción dos datos. O noso traballo nesta etapa centrouse nadistribución dos resultados obt¡dos segundo as categorías preestablec¡das nodeseño da enqu¡sa. Cumprimentado este últ¡mo apartado procedemos ó estudiodos resultados do que nos ocupamos no punto seguinle.
RESULTADOS
Os resultados que expoñemos a cont¡nuac¡ón estructúranse en var¡osapartados para facilitar unha lectura e interpretación má¡s d¡dáctica dainformación. Oestacamos sele grandes bloques que se corresponden co obxectofundamental da nosa investigación: o perfil de ¡denlificación persoal doscompoñentes da mostra, o perfil educat¡vo, o cultural, os vÍnculos de referenc¡a aEspaña. o idioma, a integración e o asociacionismo.
4.2.1. PEBFIL PERSOAL DA MOSTRA ENQUISADAA mostra, elixida aleatoriamente, está composta de 400 suxe¡tos dos que
responderon o cuest¡onario 380, 203 mulleres (53%1,'173 homes (46%) e 4 nonidentif¡cados (1oloxFigura lV-1).
O INTERCULTURALISÍTIO NA NOVA EUROPA
FIGIRAIV-1: SE)(O
¡NCTMULER
rF0vlE
FONIE BaboEcón prop¡a a pad¡r dos dalos da erquisa de adultos.
O promedio de idade destes suxeitos, osc¡la entre os 46 e os 65 anos,
situándose neste intervalo o 62"/" da mostra. A ma¡or concentración de suxeitosprodúcese no lramo de ¡dade de 46 a 55 anos, seguido polo de 56 a 65;
representando a suma dos intervalos de 25 a 35 e de 36 a 45 só un 24"/". Caberesaltar que o .147" do colectivo enquisado é maior de 65 anos.
120
r00
l0
t0
a0
zo0
FIGURA lV.2: IDADE.t 1t
ESTHER OLVEIRA OLVEIRA
En canto ó estado civil, o 66% dos enquisados declaran estar casados,segu¡do dun 11% de solteiros, Nestas dúas categorías aglutináse máis do 75% damostra, cómpre matizar así e todo que o 13% das enquisas non resposran a esteÍtem.
F I G U R A l v - 3 : E S T A D O C t V t L
l o o 1 5 0 2 0 0 2 5 0 3 ( ' c |
f o ¡ f E : E r . b E ' . é r ñ n r
Como cabía esperar, despois dun asentamenlo profongado dende os anos60, os resultados corroboran unha estanc¡a do em¡grante nun g5% de má¡s de 20anos no pais de acoff¡da, seguido pofo ¡ntervalo de 11 a 20 anos (.12%). Os outrosdous ¡nlervalos, por non representar má¡s co 2o/" e o 1.A respectivamente, de¡xande ser signífícatívos con respecto á mostra.
O INTERCULÍURALISMO NA NOVA EUBOPA
F I G U R A l V - 4 : A N O S o E n E 9 I D E N C I AF R A N C I A
E N
, ^ r ^ " " " f
, u ^ r o ^ n o " JE1 , , ^ , 0 ^ n o " ! !
Un 87% das persoas que respostaron ó Ítem sobre a nacional¡dade actualman¡festaron ser españohs, e só un 10,26"/o afirmaron ser francesas. Da no€amoslra total, 13 p€rsoas non cont€staron a esta pregunta ignorándo6e a razÓn.
FIGURA lV-S: NACIONALIDADE
r N CrESPAÑOL¡FRANCES
FONTE: E lábo¡¿c ión prop¡ . a par indor da los da o¡qu isa dá aduno!
O núcleo familiar constitúeso coa oresencia do matrimonio e dous fillosnun 35% dos casos, seguido dun 22o/o Que af¡rman convivir cun só fillo, e xa aunha distancia prudencial € coincidindo na mesma procenlax€ aqueles que teñentres fillos ou ningún (17old. Moi d¡stantes de6te resultados encontramos familiasnúmerosas con catro ou máis fillos (6%). Destes datos despréndese que a
242
ESTHER OLVEIFA OLVEIRA
configuración familiar da poboación española emigrante en Francia estructúrase,nun 57"k dos casos, en núcleos de tres ou catro membros, de xe¡to similar áreal¡dade da ooboac¡ón autóctona francesa.
FIGURA IV-6: NÚMERO DE FILLOS
¡NS/NC
I NINGUN
trUN
ODOUS¡TRESEcATRo ou MÁts
Cómpre sinalar qúe en Franc¡a unha familia con tres f¡llos é cons¡deradanumerosa en orde a obte-las axudas dos serv¡cios soc¡a¡s e das admin¡strac¡ónsoúbl¡cas.
F I G U R A I V - 7 : S I T U A C I N L A B O R A L
250
200
r t o
t00
50
0
243
O INTERCULTUFALISMO NA NOVA EUROPA
Un 62,6y" desta poboación emigrante def Ínese como laboralmente act¡va,dato que cabÍa esperar pola concentración de suxeitos en máis dun 50% nosintervalos de idade de 46 a 65 anos.
Nembargante, resulta s¡gnificalivo que o 30p/o da mostra se man¡festexubilada (23,4%) ou parada (12,6010). Apuntar que a poboación activa de feitoprobablemente se poidese ver incrementada por algúns dos membros inscritos naporcentaxe de parados, que sen embargo desenvolven traballos de xeito ilegalmentras están a cobra{o paro. Da poboación activa, un 38,7ol. dinos traballar porconta allea, só un 5olo atima ser func¡onario, dato este último que non nossorpenden por estar en consonancia coa porcentaxe de poboación que sedeclaraba francesa, condición ¡mprescindible para traballar na función públ¡ca. Acategoría de autonómos acolle preto dun 9%, seguida por un 8,3olo quedesenvolve tarefas no fogar e un 6,4o10 que se declara empresario. Pensamos quea abstenc¡ón neste ítem foi bastante elevada. acadando un 33.6%.
As tres Comun¡dades Autónomas con maior reoresentación na mostra sonAndalucia, cun 24,2yo, Galioia cun 2?,1% e Castela-León cun 16,3ol.. Nonobstante, desglosando por provincias de procedencia, observamos que as trescircunscripcións que figuran nas posicións de cabeceira son León (8,7y4, ACouña (8,2k1e Ourense (6,60lo).
FIGURA lV-8: GRUPO LABOBAL NO OUE ESTÁ|INIEGRADOS OS TRABALADORES ACTIVOS
NS^C
EMPRESARIO
ALtroNcfvlo
coNTA ALLEA
FUI.¡CONABIO
AMCVA O€ CASA
0 2 0 , m 6 0FoNTe E¡aborac¡óñ poph a pár¡r do3 da¡o! da enqús de ádunot
ESTHER OLVEIRA OLVEIRA
Ó ser tan pequenas as reprssenlac¡óns das diversas provincias, asporcentaxes non superan en ningún dos casos ó gplo de L€ón, que clrresponde ennúmeros reais a 33 persoas da nosa mostra, o 8% da Coruña (31 r€spostas), o7% de Ourense (25 respostas) o 6"/. de Lugo (21 r€spostas) o 5olo correspondentea Valencia e outas ¡nfefiores a esta.
Coa f¡nalidade de coñecer se o seu lugar d€ destino foi dende o principio
Franc¡a, formulamos unha pregunta na que as respostas dos enquisados resultoupract¡camente unánime: un 88o/o afimou que o seu únioo lugar de em¡gración fora
o país actual de residencia, só un 9% procedía doutro espacio de emigraciÓn.
214
O INTERCULTURALISMO NA NOVA EUROPA
FIGURA lv - t1 r ANTESFRANCIA, E [ I IGROU
ALGN OUi lRO
88%FOñfE: El¡bo¡.ol¡ prop¡. . p.rtt do¡ d.lo. d. .ñqo¡.. d. ldullo.
4.2.2. PERFIL EDUCATIVO
DE EIHIGRAR AVOSTEDE APff¡
r Ns/Nct s
I N O N
FIGURA IV.12: NIVEL DE ESTUDIOS
- i | ? ¡3 E i $5 i É F i t i E ;h ¡ c b É I
É ' ' r H ;i¿,
ESTHEN OLVEIBA OLVEIRA
Segundo o manifestado polos em¡grantes que cubriron a enquisa, enrelación ó seu nivel educat¡vo, despuntan dúas grandes categorías: a dos quemanifestan non ter realizado estudios de n¡ngún tipo (29,2%) e os que declaran tercursado os estudios primarios (47,6%), alcanzando entre ambos a laxa do 76,8olo.
lsto confírmase co feito de que, en moitos casos, os enquisados preferíanque nós lles cubrísemos ou lles axudásemos a cubri-las enquisas, porque a súaescasa formac¡ón lles impedía ler con lluidez os enunciados para poder responder.
Resum¡ndo pódese afirmar que, é representativo o colectivo sspañolem¡grante en Francia con problemas de analfabetismo funcional. Do 47,60/0 quedicían ter cursado os estudios primarios sinalaban que, malia estar no sistemaeducativo durante varios anos (nalgúns casos non má¡s de dous), non chegaron arematar dita formación, polo que as súas lagoas no campo da lecto-escr¡tura sonimportantes. Estes datos confiman. unha vez máis. o baixo nivel de formacióndeste colectivo, o que reverte a efectos laborais no desempeño dos traballosconsiderados como máis humildes e, obviamente, menos especializados e peorremunerados. Así, como cabía esperar, con relación ó ítem "nivel de estudios" ascategorías porcenlualmente má¡s baixas foron, correlativamente de menor ama¡or, a de estudios universitarios (6ol.), bacharelato (7%) e formac¡ón profesional(8%).
F I G U R A l V - 1 3 : G R A O D E P R E P A R A C I Ó NP R O F E S I O N A L D O S E M I G F A N T E S E S P A Ñ O I S
E N F R A N C I A1 0 0
120
3 0
A L T A M E O I A A A I X A
Seguindo copregunlámoslles que
tema da formac¡ón, referido agorapensaban da preparac¡ón profesional
ó ámbito laboral,dos éspaño¡s en
O INTERCULTURALISMO NA NOVA EUROPA
Francia e como consideraban o grao de capac¡lación se o comparaban con oulros
colect¡vos de estranxeiros.
As respostas á primeira cuestiÓn, refer¡da á formación que eles tiñan,
distribuíronse en tres bloques: med¡a, cun 40,5%, ba¡xa, cun 32,4"/" e alta, cun
8.9%; non respondendo un 0,57" e ¡gnorándoo un 17,6"/". Se comparamos estes
datos cos obtidos na pregunta referida "a nivel de estudios" constatamos un
crecemento significat¡vo na alternativa de "formación superior", e se a
contrastamos coa de "preparación profesional dos emigrantes españois con
respecto ós dema¡s estranxeiros" na que só un 8,9% da nosa mostra af¡rmaba que
a formac¡ón profesional para desenvolver tarefas labora¡s era alta, comprobamosque agora un 21,'1"/. considera que si é super¡or á doutros eslranxeiros. PerfÍlanse
dúas exDl¡cac¡óns:
a) Oue a emigrac¡ón española, xa cunha trad¡c¡ón no país vec¡ño,
estea favorecida na súa ¡ntegrac¡ón no traballo tronte a colectivos ds
chegada máis recente.
FIGURA IV.l4: PREPARACIÓN PROFESIONALDOS EMIGRAIITES ESPANOIS CON
RESPECTO ÓS OEUNS ESTRANXEIROS
¡SUPERIOR
TIGUAL
¡ INFERIOR
trNS
¡Nc
FoMrE Bábo€c ón p/opia apariidosdarosdaenqu¡s¿ de adolos
b) Que o colectivo español d¡sfrutara durante a súa estadÍa nopaís veciño dunha formación que o habil¡tase e capac¡tase laboralmente.
De tódolos xeitos, un 53,9% cons¡dera que a súa formación é sim¡lar á dos
demais estranxe¡ros residentes en Francia. e s6 un 3,27. que é inferior. Son
ESTHEF OLVEIRA OLVEIFA
poucas as persoas que non responden, (0,8%), pero si numerosas (21,1"/.)aquelas que ignoran a cuest¡ón, o que equivale a non ler claves e referenc¡asobxect¡vas para poder opinar (como se pode corroborar na f¡gura).
A expl¡cación no tocante á pos¡ble formación no pais de acollida non se veval¡dada polos resultados que obtivemos noutro ítem co que se pretendía coñece-las oportun¡dades de estud¡ar ou de tormarse que tiveran en Francia.
FIGURA IV.15:OPORTUNIDADE
PERSOAS OUE TIVERONDE ESTUDIAR EN FRANCIA
I NON
¡ s l¡NS/NC
FONTE: EhboEción pó06¿ pállrdosdatosdá enau s¡de ¡dú[os
Un 70% manifestou que non t¡vera pos¡b¡lidade de estud¡ar, e un 28% quesi, correspondendo este último grupo a adultos de 31 a 35 anos que cursaron osseus estudios primarios no sistema educat¡vo francés, chegando nalgúns casosata a Universidade. Un 4,7y" dos que responderon afirmat¡vamente tiveronescolarizac¡ón francesa, e un 2,60/" ¡ngresou na Universidade, non sendos¡gn¡ficativas as demais opcións formuladas, polo que só as mencionaremos:concorreron a Alianza Francesa un 2,8o/", ás Clases Nocturnas un 1,1% damostra, a empresa só contribuíu á formación do colect¡vo em¡grante nun 0,8% doscasos, e os campos de concentración tiveron unha representac¡ón meramenteresidual, inferior ó 0,'1%, que o programa ¡nformático obvia. Un 14,9% das persoasque af¡rmaban ter pos¡bilidades de estud¡o no paÍs de residencia non respostaron,o oue suoón máis da metade,
Outra das cueslións formuladas á poboación á que se lle apl¡cou ocuest¡onario referíase á pos¡b¡lidade de elix¡r unha inst¡tución educat¡va españolapara a formación dos seus f¡llos. Os resultados pos¡cionáronse con case o 75%que dicía que, de teren tal posib¡lidade, enviarían ós seus fil los a colexiosespaño¡s.
O INTERCUITURALISTO NA NOVA EUROPA
Distribuídos por categorías obtemos que un 54% afirma ab€rlamente quesi (205 persoas), un 20% resposta que probablemente (r7 persoas), quedandounha categoría intermedia de dúb¡da cun 13% (48 persoas) e un 8% qu€ elixen aresposta negativa (30 p€rsoas). Cabe comsntar que o termo xenéico de 'tolex¡o
españo|", para un gran número de españcis res¡dentes en Francia, equ¡vale a dic¡rclases de lingua e cultura española, xa que a c¡dade obxecto do noso estudio sóconta cun colexio esoañol no barrio de ParÍs XVl.
FIGURA M-16: ESPACIOS DE FORMACION PARAAEMIGRACóN ESPAÑOLA EN FRA¡ICIA
FONTE Eáboráclón pDp¡a a pañido3d¡los da onqL,bsd. adultor
ESTHER OLVEIRA OLVEIRA
FTGURA lV-l7: ¿ENVIARíA ÓS SeUS FTLLOS AUN COLEXIO ESPAÑOL?
I S Í
I PROBABLET!'lENlE
I DUDOO
tr NON
I NS/NC
FONTE: Eabor¿ción Dóp'a a panirdosdaiosdá.nou'sa de ad
O INfERCULTURALISMO NA NOVA EUROPA
Eq,RAIV..I& PENÉi6 EN TIATEÍüAETruCAIIVA Ó COEEñIOESPAÑd-(1eOé)
B¿bor€ciJn lop€ a p6nr d6 daos da sque d€ adunos
A demanda máis numerosa non era orooiamente cultural ou educat¡vasenón social ou as¡stencial, referíndose os seus contidos ó tipo de axudas para oregreso, á comprensión da situación espec¡al que vivían e ós problemas que aintegración dos seus f¡llos lles orixinaba, tanlo en Francia como en España(14,2%). Tamén se repetiron con certa frecuenc¡a (12,7%) demandas como acreac¡ón de escolas para em¡grantes e para os seus fillos, así como o
252
ESTHER OLVEIRA OLVEIRA
establecemento de bolsas para adultos que estean dispostos a abandona-las súasact¡vidades labora¡s para estud¡ar un número de horas ó día. A última daspet¡c¡óns chamounos a atenc¡ón polo que supón de toma de conciencia daneces¡dade dunha formación permanente, e no caso dalgún deles, dunhareactualización das ensinanzas básicas.
As suxestións en canto ás act¡vidades culturais resúmense na petición deact¡v¡dades para os xoves e para a terce¡ra ídade, incremento de intercambioscultura¡s coas diversas Comunidades Autonómas de España, exposic¡óns,campañas para redescubrilos medios aud¡ovisua¡s e a música española, e¡nterese polo asociac¡onismo como berce de xestación de toda esta serie deactividades.
Cinguímonos á área educativa para cilar temas como a homologac¡ón deestudios, que piden sexa por materias pero que teña tamén en conta ascualif¡cacións oblidas. Es¡xen unha preparación máis especjalizada doprofesorado, sendo impresc¡nd¡ble o coñecemento da real¡dade em¡grante asícomo da cultura do país que o acolle. No campo didáct¡co constátase unhanecesidade urxente de todo t¡po de material adaptado ós fillos de em¡grantes.Considérase necesar¡o un ¡ncremento de postos de clases complementarias paraasegura-lo dere¡to de tódolos rapaces a poder asist¡r, xa que nalgúns casos aslongas distancias son elementos de disuasión imporlantes. Sinálase como casopuntual a ter en conla a ex¡stencia dun ún¡co colexio español en parís, o da Ruede la Pompe, e que as autoridades españolas queren facer desaparécer porconsiderar que non cumpre co seu fin, que non é outro senón o de atender ós lil losde func¡onarios españois; pero si acolle a numerosos fil los de emigrantes,desenvolvendo un cometido s¡m¡lar ó que lle fo¡ encomendado na súa creac¡ón.Suxiren adema¡s a necesidade de pensar na creación de escolas b¡lingües"hispano-francesas" onde o currículum sexa complementario e ás que o seuacceso sexa gratuilo, asegurando a ¡gualdade de oportun¡dades.
Unha das peticións no ámb¡to educativo-cultural é a que se refire ácreac¡ón de b¡bl¡otecas, así corno á dotac¡ón de l¡bros para as mesmas, xa que seconstata que algunhas asociacións contan cun espacio para esle fin, pero aspubl¡cacións, na maioría dos casos, non están actualizadas e o número devolumes é moi reducido-
O INTERCULTURALISi,IO NA NOVA EUROPA
Cómpre salientar tamén a ¡nsistencia en que o Estado leve a cabocampañas para fomenta-lo uso do español non só entre os seus c¡dadáns senóntarnén entre os franceses.
4.2.3. PERFIL CULTURAL
Se entendemos oola cultura dunha realidade soc¡al os modos de vida dosseus membros, así como o conxunto de ¡deas e costumes que se aprenden,comparten e transmiten, resultaba ¡mprescind¡ble recollelo protagonismo dosmed¡os de comunicac¡ón na medida en que condic¡onan fortemente a construcc¡óndas ¡denlidades colect¡vas e influen na d¡vulgac¡ón, permanencia ou camb¡o dasculturas.
Así, un factor a cons¡derar é o referente á información como med¡o deachegamento e de constante revitalizac¡ón, de actualización da situac¡ón do paísque ás veces xa non se corresponde coa vida cotiá que o emigrante leva. Ovolume de coñecementos sobre a realidade española podería depender, entreoutros factores, da frecuenle lectura de libros, revistas ou prensa, da esco¡taas¡dua de programas de radio d¡rixidos ó colectivo emigrante ou do seguementode programas de televis¡ón españois deseñados expresamente para ascomunidades do exter¡or.
FIGURA lV-í9: FRECUENCIA DE LECTURA DEPRENSA ESPAÑOLA
I A EARIOr IA|.IA VEZA SEMAMI UNHA VEZ POR MEStrTRES VECES POR MES¡MAs OE TRESVECES¡t$sr$E
FONTE ELaboÉcb¡ pópir a panrdos dalos d¿ enquis dé adu[os
ESTHER OLVEIFA OLVEIRA
Deste xe¡to, preséntansenos var¡as cuestións sobre os medios decomunicación e o uso que os emigrantes fan deles: en canto á Ectura depublicac¡óns periódicas, un 31% le a prensa española tres veces por mes, un 27%unha vez por semana, e unha vez por mes un 21%, mentres que a le a diario sóun 17ol. do total da nosa mostra. A prensa requ¡re dunha estratexia de lecturacomprens¡ya que parc un gran número deste colect¡vo resulta d¡f¡cultosa. Cabes¡nalar que aqueles que expresan ter un maior coñecemento da realidadeespañola e cultural son os que se encadran nunha frecuencia máis alta de lectura.
Oulro med¡o, mo¡to má¡s asequjble é o dos audiovisua¡s, e elo reflÍctesenunhas porcentaxes moi altas nas var¡ables que no caso precedente puntuabanmo¡ baixo. Así por exemplo, un 40ol. di oi-la rad¡o ou ve-la televisión española acotío. A recepc¡ón da ¡nformación non supón ningún esforzo ¡ntelectual para ooínte, o que favorece a súa actitude positiva cara estes medios. Por outra banda, aT.V. por cable é unha realidade de feito para a nosa mostra, o que lle permiteconecta-los programas españo¡s sen n¡ngunha dificuttade. A relativa cercaníaxeográf¡ca tamén facilita unha conexión coas emisoras españolas de alta calidade,o que se constata nesta porcentaxe significativa. Un 29o/o adica parte do seutempo a oFla rad¡o ou ve-la telev¡sión un promedio de tres veces ó mes (o quesupón que pract¡camente tfualas semanas ve ou escoita algún programa referentea España), c¡fra super¡or á obt¡da con respecto ós medios que requ¡ren unhalectura ¡nteroretativa. Un '15% esco¡tan a radio ou ven a televisión unha vez ásemana, dato do que se poderÍa facer unha ¡nterpretación conxunta dos que dinteren unha frecuencia de tres veces por mes no seu uso, o que acadaría así unhaporcentaxe dun 44"/o. Un 3%, afirma non ver nunca a telev¡s¡ón n¡n escoita-larad¡o, c¡fra neste caso insignificante.
Formulamos preguntas relac¡onadas coa frecuencia de seguemento deprogramas de rad¡o e televisión referidos a España como estratex¡a má¡s directapara descubr¡-lo grao de coñecemento que este colect¡vo ten do seu país de orixena actualidade.
Un 11,6% manifestou que os seus coñecementos eran nulos,nembargante os seus desexos de regresar eran moi fortes. Aínda así, o seu nivelde inlo(mación ou era ¡nexistente, ou non se corespondía coa ¡dea estancada daEspaña que abandonaron. Un 8,7% sitúase xusto no punto oposto, e afirma queos Seus coñecementos son moi abundantes.
O INTERCULTURALISMO NA NOVA EUBOPA
FIGURA lV-20: FRECUENCIA DE ESCOITA DEPROGRAMAS DE RADIO E T.V. REFERIDOS A
ESPAÑA
Nt¡,c^ÍlIRES VECES POF
E MES
á *urr"o*tr* #|¡j urrurvez eon
SEMAM
A DiABIO
0 20 40 60 80 100
Freouenc¡¡sFONTE: ÉaboE.¡óñ pópis apanidosdarosd¿ énqu¡sá d€ a0unós
A pofcentaxe que acada a máxima representación é a de aqueles que din
ter unha ¡dea axeitada do seu país de orixe (40,8%) e uns coñecemenlos
abundantes, mentres que outro grupo de 10 persoas recoñecen que os seus
coñecemenlos son escasos.
FIGURA IV.21: GRAO DE COÑECEMENTOS
160
140
120
100
80
60
40
20
0
DA ESPAÑA ACTUAL
ESTHEB OLVEIBA OLVEIRA
Era ¡nevitable preguntar polo soño de moitos deles; o regreso, e analizalacorrelación qué puidera te-lo factor cultural para posibilitalo ou lrenalo. Regresoilusorio en mo¡tos dos casos despois de máis de 20 ou 30 anos de estancia, perosempre arelado. Nada menos que un 91% estaría disposto a relornar a Españapara v¡v¡r. Deles, un 50,5% faríano con toda seguridade, mentres que oulroster¡ano que pensat (24,2/"1, pero non rexe¡tan en absoluto a idéa un 16,9%. Só un7,6"/o non rcgrcsatía.
FIGURA lV-22: SE TIVERAOPORTU¡{IDADE DE REGRESAR A
ESPAA FARAO?
¡coN fooASEGURIDADE
TPROBAALEMENTE
¡TERAO OUE PENSAR
¡NON O FARIA
NS/NG
Os factores sinalados como responsables do non regreso (e nos que nóspuxemos especiaf snfáse en saber se eran de tipo cuLural) acadaron as seguintesporcentaxes: nun 41,1o/o son económico-labords, factor polo que presuntamenteunha gran ma¡oría deles deixou o país, se non para enriquecerse, si para mellora-fo seu estado de ben eslar social: nun 37.9y" a familia. estas xentes xaabandonaron unha vez ás súas familias e moitos dos sgus membrosdesapareceron cos anos, agora pensan de novo ante o regreso en deixar ós fillose ós netos que xa teñen as súas vidas organizadas nese país, sgndo nun numero¡mportante cidadáns f ranceses.
O factor cullural e educativo ocupa o terceiro posto nas razóns polas queeste grupo humano tería dificultades para regresar ó seu país de orixe. Para elesnon é un mot¡vo clave para non regresar, segundo as cifras só un 3,4% nonretornaria por este mot¡vo (13 das persoas enquisadas). Por cueslións de tiposocial non o faría o g,5olo.
257
O INTERCULTURALISMO NA NOVA EUROPA
Estes resultados proxéctanse nas respostas recollidas no Ítem 37 domomento de retorno. Resum¡ndo, pensan regresar na súa maioría cando sexubifen ou cando os seus fillos se ¡ndependicen (54,2o/"), e un 29,7% aínda non odec¡diu. O factor e@nómico que lanto pesou no momento de emigrar, sendonalgúns casos o ¡ncent¡vo para saír do país, agora deixou de ser motivo queimp¡da o regreso, só un 9,2% fala do aforro para poder retornar.
FIGURA lV-24: ¿CAr.lDO PENSA VOLTAR AESPAÑA?
I NUNCA
¡CANCIO AFORREALGÚN DIÑIEIRO
oCANDO OS FILLOSSE INDEPENOICEN
ECANDO ME ruBLE
INON O SEr
r NS/NC
FONIE &boEcióñ pDpia a pe.ti óo3 d¿rG dá énqu6a d6 adulros
A ESPAI.IAFIGURA lV-23: IMPEDIMENTOS PARA O RETOBNO
160
1.lO
o 1 2 0
9 8 0
L 4 0
20
0
FoNrE Eraboa.on pop¡¡ a pari dos daros r,a .nqúÉa de adutot cebgQrí46
c ó r {ñ ¿ I= s 4E q H 5 ¡ H Z
ESTHER OLVEIRA OLVEIRA
Outro tema que vinculamos a esta calegoría loi o grao de coñemento da
¡ntegración de España na CEE e as súas consecuencias.
A entrada de España na CEE parécelles pos¡l¡va nun 49,2%, porcentaxe
que se incrementa nun 18,4ol. que a ve como algo moi posit¡vo. Estes datos
corrobóranse co ítem de autopercepc¡ón no que un 40,31" se identifica como
europeo. De tódolos xe¡tos, un 23,2o/" sinala que para eles, a enlrada na CEE non
t¡vo ningunha incidenc¡a a ningún nivel no seu estatuto de em¡grante ou de
residente, xa que os aútóctonos síguennos vendo como estranxe¡¡os. Só un 1,3%
consideran que a entrada de España foi negativa, porcentaxe pouco significativa.
50,00p/.41W"q,oe/"
35,oCP¿30,00p/.25,W"
m,w"15,oÚl.10,00/"
5,0e/"0,@/.
FIGURA lV-25: INCIDENCIA DA ENTRADA DE4g.2oY" ESPAÑA NA CEE
23,N/"
g
2 Z
6 a(.)z
aa
FONTE ElaboEcónprop¡a
3,?fh
I¡
oulz
'* 3)
4.2.4,4, VíNCULOS E REFERENCIAS A ESPAÑA
Para coñece-las identidades dos suxeitos enquisados e a súa vivencia de
España no exterior asÍ como o seu sentemento de pertenza e v¡nculación ó seu
oaís de orixe, formulámoslles unha serie de preguntas das que pasamos a
anal¡za-las súas resoostas. Pretendiamos recabar ¡nformación retrospect¡va eprospectiva da toma de decisión que os levou a em¡grar, e da peruivenc¡a de
vínculos afectivos. socia¡s, económ¡cos, polÍticos e ideolóx¡cos que configuran apersonalidade do em¡grante.
O INÍERCULTURALI9MO NA NOVA EUROPA
En relación con esta vertente interrogamos ós compoñentes do nosocolect¡vo acerca de como efecluaran a súa primeira travesía migratoria e con queelementos ou axudas contaran oara elo. De xeito abrumador os datos indican oueas persoas da noga mostra acometeran esta viaxe cos seus propios medios. Estedato non nos sorprende xa que de xeito informal, á hora de cubrila onquisa ungran número nos comentaba que entraran en Franc¡a como turistas, estab¡lizandoa súa situación con oosterioridade
Na nosa mostra os resultados procentua¡s quedan distribufdos do seguintexeito: só un 5,3ol" d¡ ter solicitado algún tipo de axuda cando emigrou a Francia porprime¡ra vez, fronte a un 79,4o/o qúe atirma telo feito polo seus propios med¡os, eun 9,9% que recorrou á axuda de familiares de España ou de parentes asentadosno pais de acoll¡da, así como un 8,9olo que atirma tér solic¡tado axuda de tipoeconómico ainda que non sinala os medios especít¡cos empregados. A prácticainex¡stencia de trabas legais é tamén constatable na infomación que dá un 17,4yoda mostra, que afirma ter legalizada a súa situación a través dalgún fam¡liar.
FIGURA lV-26: RECURSOS EMPREGADOS PABA AEMIGRACóN
NS/NC
oufRos MEotos
AruDA DEFAMILIABES
PROPIOS MEDIOS
0 50 100 150FONTE: Eaboac¡tn póDla a padi(dos datós da 6nq!t4 d€ .duhóg
Outra dimensión do noso estudio buscaba detecta-las causas principa¡sque ¡ncitaron a este grupo humano a emigrar, f undamentalmente en torno ós anos60. Interesábanos saber con cal das categorlas que lles propoñíamos se sentíanmáis identificados. Como cabía esperat, o 75,80% dos enquisados sinalaron comofactor pr¡nc¡pal o económico-laboral, seguido xa de porcentaxes mo¡to menos
260
ESTHEB OLVEIFA OLVEIRA
significativas como o 4,70"/" e o 4,50o/o respectivamente de políticas e soc¡ais.Aínda que os dalos nos revelan unha orde porcentual mo¡ concrela, cabe dicir que
eslas tres categorÍas establecen relacións de interdepencia entre elas. A real¡dadesocial e política do Estado Español condiciona un mercado laboral e unha aperturadas súas fronteiras cara ó exterior nos anos 60, como xa pu¡demos comprobar nocapítulo segundo deste estudio. Os datos obtidos non fan má¡s que corroborar quefalemos dunha em¡gración económica, que se despraza cun obxectivo ún¡co demellora-lo seu nivel de vida para poder retornar o máis axiña pos¡ble ó seu país deorixe.
FIGURAIV-27: CAISAS POI4S Ot E EM¡GBOU
m,otrl.m,(l.y/"60 m/"50,00/"
40,ffi/"
30,tr6&,w"10,m9¿
0,m¿ l,¡v¿--o.w¡úas'Nk s,úkE@|\nmI¡BORqJS
POT.JTTCAS SOclAjS CIJIRAS lwl.¡C
mt{IE Eabo€.ir' plDp€ a párE<hé&io€ dasrqu-a do aújros
Con respecto á categoría referente ó retomo, á permanencia de v¡nculoscoa orixe e ó desarra¡go, podemos extrae-los seguintes resultados:
En canto ós vínculos, un 72,8o/o (276 persoas) ven a España unha vez ó
ano e un 23% (87 persoas) faino má¡s de dúas veces. A importante cifra dexubilados vese reflectida nesta alla porcentaxe de persoas que cruzan máis dunhavez ó ano a fronteira para pasar longos períodos de tempo no país de orixe; seispersoas din non vir nunca a Españ4, c¡fra ev¡dentemente moi baixa. Nembargantesó o l,.l% (4 persoas) viaxa a España tres veces ó ano. Sumando as alternativaspositivas de viaxe a España a tendenc¡a xeral que indican os datos é que máisdun 9570 da mostra se despraza ó seu país de procedencia.
En canto ó retorno, aínda que só sexa pasaxe¡ro, as opin¡óns emitidasind¡can o seguinte: un 4V/" manitesta senlirse como un español cando regresa á
261
O I]ÍfERCULTURALISMO NA I{OVA EUROPA
súa terra de orixe, dato que demostra o recordo vivo que este colect¡vo manténrespecto á real¡dade española.
FIGURA lV-28: FRECUENCIA DE REGRESODO EMIGRANTE Ó SEU PAíS DE ORIXE
NS/NC
rREs vEcEs óANO
üiAs vEcEs óANO
UNI-|A VEz Ó AI\Io
NINGUNHA
0 50 100 150FONTE: Elábodción pópia a paürdos dato3 dá onquh¡ do sduh6,
2e É habitual escoitar durant€ o perfodo de vacacións (un rnes aproximadamente)que os vec¡ños de oulrora s6 refiran ós €migrantes corno ós de fóra cando d¡n "aí veñen osfranceses", estsreolipo que non fai outra cousa máis qu€ alonger e reproduci-la vivencia deonce rneses en Franc¡a, onde ss ¡denüñca ó em¡grante como "L'espagnol,,.
A esperanza de volver a España para mo¡tos emigrantes é a ¡lusióncompart¡da durante tódolos anos d€ emigración, e esta ¡lusión materialízase encada un dos períodos vacacionais. Respecto a súa autoperc€pción considéranseun c¡dadán má¡s do país un 24"/", cÁt? non excesivamente alta se temos en conraa prox¡midade xeográfica, así como a abundancia de canles de participac¡ón.Menor resulta o 18ol" que di sentirse, e polo tanto autoidont¡ficarse, como unem¡grante, feito comprensible se pensamos que as exporiencias v¡vidaspersoalmente foron diferontes ás dos seus conveciños no oaís de orixe e non osuficientemente amplas no pafs de acollida. podemos apuntar que aautopercepción destas persoas á a de em¡grantes, e dita percepción nin sequeramuda co retorno. O ser tratado de estranxeiro, tanto en Francia como en Esoaña.é sintoma dunha falla de intégración plena nas dúas culturas6a.
ESTHER OLVEIRA OLVEIRA
FIGURA lV-29: COMO SE SENTE VOSTEDECANDO VOLVE A ESPAÑA
¡UN CIDADAN MAISDO PAIS
r UN EMIGBANIE
! UN fUFIISTA
oUN ESPANOL NASUA TERRA DEORI)G
¡ NS/NC
Un 8ol. man¡féstase mo¡ lonxe das siluacións ata agora enumeradas cando
di sent¡rse como un turisla. España pasa a ser só un pais de vacacións e de lecer,
o que implica unha desv¡nculación de todo o que poden ser relaciÓns culturals e
intrínsecas ó suxe¡to.
FIGURA lv-30: LAZOS QUE OMANTEÑEN UNIDO A ESPANA.T-truc ll 2l
out*o" fiNEGOCIOSE
4rE
A CASA E AS
OS AMIGOS
rrrvcul l@0 50 10c 150
FONfE: g¿boracD¡ po0É ¡ palrdá pn!r,s¡ d¿ ¡duios
O INTERCULTURALISMO NA NOVA EUROPA
Coa intención de coñece-los lazos que favorecen a unión dos em¡grantesco seu país de procedenc¡a formulámoslles na enquisa apl¡cada unha ser¡e deinterrogantes dos que a conl¡nuac¡ón anal¡zámo-las respostas obtidas. O elementofundamental de unión é de tipo famil¡ar nun 79,5ol. dos casos. O peso destesvínculos despunta sobre os demais, seguindo en orde de importancia outros decarácter afect¡vo como a casa e as terras, cun 1 1,8olo, os amigos cun 3,4% e oresto con valores meramenle residua¡s.
Con respecto ós valores que def¡nen a súa v¡s¡ón de España,interesábanos saber en que med¡da eran cons¡derados relevantes tamén para osseus fil los. Así introducimos un ítem que recollÍa o interese oue eles tiñan de caraa que os seus descendentes regresaran e viv¡ran def¡n¡t¡vamente no seu país deprocedenc¡a. A tendencia dos datos queda corroborada polos enquisados candoun 527" asegura que si, un 29Y" manifesta a súa ind¡ierencia e só un l 17" diabertamente oue non.
FIGURA IV-31: VALORACIÓN DO REGRESODOS SEUS FILLOS A ESPANA
N C E
INDIFEREN]E
NON
s í
E
o 50 100FOÑfE: Ehborác iónpopbapanndosda losdá€nqu 'sadeadur tos
Cando lles preguntamos polas d¡f¡cultades coas que se encontrarian osseus f¡llos se tiveran o desexo de regresar a España, as respostas puxeron derelevo a problemática do paro sufrida en tódolos países, ¡ndependentemenle doseu grao de desenvolvemento económico, social ou tecnolóxico (47,6"k). A¡ntegración social destes mozos soc¡al¡zados nunhas normas francesas en certos
ESTHER OLVEIRA OLVEIRA
aspectos, e españois noutros26s, parece poñer en perigo unha readaptac¡ón no
país de odxe dos pais (17,6%). A convalidac¡Ón de estudios (14,5%), superada na
maioría dos casos, segue a ser unha inquedanza para un grupo no que o fe¡to de
enfrontarse a trámites legais do tipo que sexan resulta problemático, máis neste
caso, no que en xeral por parte do em¡grante ha¡ un intento de que os seus fillos
estudien Dara aumenta-lo nivel cultural dos seus proxenitores, convertindo este
éxlto nun reforzo positivo do seu traballo, así como da súa em¡gración; a
pos¡b¡l¡dade de que o seu regreso vexa truncadas éstas expectativas é sÍntoma de
preocupac¡ón. Un 11,6% non cre que ex¡stisen dif¡cultades importantes se os seus
fillos dec¡diran regresar a España.
FIGURA IV-32: OBSTÁCULOS QUEATOPARíA}¡ OS SEUS FILLOS SE
DESEXASEN WIR EN ESPÑA200180r60
120
a060
20
FOt¡TE E¡aboEcbn popia a pani do6 dstotda ¿nqusa d6 adurios
Para concluír este apartado formulamos unha pregunta coa intenc¡Ón de
saber se a experiencia, así como a súa decis¡Ón de emigrar foran un acerto O
73.427. considera que a súa decisiÓn foi un acerto fronte ó 20'20% que afirma que
non. Despo¡s dunha media de permanencia de má¡s de 20 anos sorprende este
dato negat¡vo relat¡vamente elevado aÍnda que podería corresponderse co número
de persoas que non lles foi ben na em¡graciÓn
6 Dos datos obtidos despréndese que, má¡s que española' en numerosos casos
temos oue falar de normas e valores galegos, cataláns. andaluces, valencianos" '
O INTEHCULTURALISMO NÁ NOVA EUROPA
FIGURA IV-33: ¿VOSTEDE CONSIDERA QUE AsÚA DEcIsÉN DE EMIGRAR FO! ACERTAT,A?
¡s l!NON
rNS/NC
FOñTe Ebbo,Ec ¡)n propb ¡ pa,ür dos daros da €ñqui.a dó ádultos
4.2.5. tOtO A
Outro elemento relevante nese contexto era coñece-lo id¡oma empregadonas relac¡óns @s famil¡ares e amigos rad¡cados no país de em¡gración. Así, conrespecto ó ámb¡lo l¡ngüístico, formulámoslles cinco cuestións: a primeira, referida óidioma que hab¡tualmente utilizaban antes de emigrar.
FIGUBA lV-34: UNGUA HABITUAEMPREGAI'A AI¡TES DE EMIGRAR A FMNCIA
300
250
200
150
1m
50
0
€l
- 8IGALEGo CATATA
Dal¡rd@ dalo8 da o.auba de aduhos
I CASIELANr GATEGOr CATALANE VASCOr t{c
CASTEL/ÁNFONTE Ebboracitñ p|oplá
7
r€
ESTHER OLVEIRA OLVEIRA
Neste senso o castelán sobresae cun 78,7o/o e o galego acada o 16,1%'
quedando o vasco e o catalán nunha posición moi relegada' datos que se
encontran na liña de representat¡vidade da poboación da nosa mostra e que
coinciden coas diversas realidades sociolingüísticas que configuraban o mapa
español xa antes da chegada da democracia. Cabe reseñar tamén a baixa
porcentaxe de representantes das Comunidades Autonómas de Cataluña e País
Vasco-
F]GURAIV-35: GRAO DE COÑECEMENTO DOFRANCÉS AT.ITES DE EMIGRAR
FONIE Eaboac¡tn púp¿' a panúdos datos da o.qu¡s d€ adlh6
NON85,57.
Outra das cuest¡óns que pretendiamos diluc¡dar era o dominio da l¡ngua
do país receptor antes de em¡grar. Neste sentido' s¡nalar que do total da mostra só
o 'l 1,8% sabía falar francés, c¡fra de tódolos xe¡tos bastante alta, pero expl¡cable
se temos en conta que algunhas das enquisas cubríronnolas em¡grantes de 3l
anos, hoxe natural¡zados, e que poden ser fillos de refuxiados. O 85,5% que s¡nala
o seu total descoñecemento do francés antes de emiglar permitenos aseverar que
o perfil do emigrante, como aparece recollido na primeira parte deste estud¡o, é o
dunha oersona cunha formaciÓn mo¡ deficitaria no ámbito da comunicación e con
oosib¡lidades moi reducidas de ¡ntercambio na realidade de acollida.
Unha terceira cuestión dirixíase a averigua'la l¡ngua util¡zada no seu med¡o
fam¡l¡ar. Cabía pensar que na medida en que os vínculos coa realidade de orixe
foran má¡s fortes o id¡oma utilizado nas relacións cos am¡gos e coa familia serían
predominantemente na lingua de procedencia As súas respostas, como era de
esperar despois de analizado o apartado anterior reflicten que é o castelán o
id¡oma maioritario en máis dun 75,53% dos casos, seguido do galego cun 11,3%'
287
O INTERCULTURALISMO NA NOVA EUROPA
o francés cun 10,8% e outras opcións cunha porcentaxe meramente simbólica do1,32%. Obséruase que a ¡ntroducción nas relac¡óns socioafectivas da lingua dopaís de emigrac¡ón se fai dun xeito bastante progresivo, mentras que no caso dosemigrantes de procedencia galega a ¡ntroducc¡ón do francés no núcleo fam¡liar éaínda máis lenta. No caso das ouÍas dúas l¡nguas comunitarias a transmis¡ón através do fogar é meramente residual e acorde co grao de uso destes códigos porparte dos seus proxenitores.
FIGURAIV-36: UIIGUADE USO COTIANACASA
1,050/" fi,32"/.
c I\S/NC
IGALEGOr CAÍALAN
tr FRAI.¡CES
¡ VASCOr CAS]ELAN
FONÍE E¡áboBc.on póp,¡ apaúdrsdár6da 6nqusdsed!Íos
Para obter má¡s datos que nos axuden a interoreta-las canles decomunicación e as súas preferencias de cód¡go l¡ngüíst¡co, informámonos sobre on¡vel de coñecemento da l¡ngua do país de emigración. O 95,8% manifesta qué écapaz de falala, porcentaxe que consideramos moi alta e non plenamenterepresentativa da realidade que puidemos observar "in situ". Má¡s que dominio oraldo idioma o que teñen son certas destrezas na comunicac¡ón verbal e non verbalque l¡es leva a intuír e a entende-lo que se di nunha conversa. Tamén é certo queunha alla porcenlaxe deste colect¡vo aprendeu o francés ó longo da súa estadía, eno caso dos má¡s xoves, social¡záronse neste ¡d¡oma. O proceso de lecto-escrituraexper¡menta unha ba¡xa nos seus resultados, sobre todo en escritura, pois máis dametade da mostra d¡ non saber escribir en francés (51%) fronte ó (44%) quedeclara saber. Con relación á lectura, os resultados son sens¡blemenle máisbaixos que no tocante ó dominio oral, pero máis altos que na lingua escr¡ta. Detódolos xeitos estes resu¡tados eran predicibles na med¡da en oue ha¡ unha baixaformación no colectivo emigraflte, e as oportunidades de seguir algún tipo deestudios loi inexistente na maioria dos casos. Na figura comparativa que
268
EIITHER OLVEIRA OLVEIRA
presenlamos a continuac¡ón obséfyase a dislribución destas categorías e aspuntuacións acadadas en cada unha de elas.
FIGURA !V-37:CAPACIDADE DE EMPREGO DO FRAT.ICÉS
¡l0O
350
3m
2n
200
150
100
50
0
FO¡VIe: Ebóoftrc|h popb a Oarti?do. de¡o. dá €oqlB¡ .,,r sdsnoa
Ante as respostas que nos daban ó imuérito do coñecemento oudescoñecemento do francés, se estas eran positivas engadiamos unha segundapade pafa que nos dixesen en que lugar o aprende¡an3s. Os resu,tados puxeronde manifesto como lugares de aprend¡zaxe o traballo e a escola dun xeitorelevante, despuntando cun 59,5% o trabalb e cun 20,e9olo as esoolas.
e ítsm con seis altemat¡yas, pero de ún¡ca glgcc¡ón.
zÍts
O INTERCULTURALISMO NA NOVA EUROPA
FIGURA IV.38: ÁiTAFOS DE APRENDIZAGDO FRANCÉS
2"/o 3,15"/.20,3e/"
!EscolA¡ASOCIACIÓNIIFABALLOtr PARROQUIA
!sÓI CON A[4|GOS
r NS/NC
FONTE: Eabora.ióñ propia á padi.dosdato.da€nau¡sa d€ aduhos
59,50/"
Entendemos que as relacións laborais obrigaron ó emigrante a queaprendese o ¡mprescindible para poder desempeñalas tarefas encomendadas, asícomo establecer relacións ¡nterpersoa¡s cos compañeiros de traballo, que sonem¡granles españo¡s ou doutros países, pero tamén franceses. Continuando conesta cuest¡ón temos que reiterar que desta aprend¡zaxe no traballo non podemosfacer unha lectura de formación por parte da empresa, senón de ensa¡o dende apráctica. O caso máis claro é o do servicio domést¡co.
A úhima cuestión trataba de indagar sobre o idioma que este colect¡voutiliza cos fil los. Desexabamos saber se esta percepc¡ón do ¡dioma fam¡liar era omesmo ou se había discrepancias e os seus fillos se d¡rixían a eles noutro códigod¡ferente do dos seus pais. Neste caso, o castelán segue sendo a l¡nguamaioritaria. Un 62"/. atitma empregalo cando falan con eles, sen embargodámonos conta dunha ba¡xa de má¡s de 13 puntos con respecto ós datosrecollidos na figura lV-36 ("Lingua de uso cotiá na casa"). A segunda lingua máisempregada na relación fillos-país é o ffancés, cun 25% dos casos, segu¡da dogalego (12%) e doutras linguas ('t%).
Convén sal¡entar que, se ben o castelán é o máis empregado en amboscasos, na relac¡ón ¡nteryersoal fóra do fogar dáse un descenso cons¡derable douso de d¡to idioma (18,1%) con respeclo á relac¡ón familiar. polo contrario, ofrancés é máis empregado na relación ¡ntraxenerac¡onal que na fam¡l¡ar, resultadoesperado ó desenvolverse a maior parte da súa vida relacional e profes¡onal no
ESTHER OLVEIRA OLVEIRA
marco francés, xa sexa no s¡stema educativo ou no ámbito laboral. As restantesopc¡óns non revelan d¡ferencias sign¡t¡cat¡vas.
FIGURA lV-39: IDIOMA EMPREGADO NASRELACóNS FAM |L|ARES (F|LLOS-PA|S)
ICAS]ELAN
I GALEGO
tvAscoD FRANCÉS
I CATALAN
FONTE Elabo Écióh p6piá á pántr dos d.ros d¿ éno ure de ad! los
4.2.6. INTEGRACIÓN
Tamén coa ¡ntenc¡ón de saber do seu grao de inserc¡ón no paÍs deacoll¡da, introducimos dous ilems directos gue puidesen dar conta da presenciadeste colectivo na realidade francesa así como do seu sent¡mento de aceptación.Con este obxecto indagamos cal era a súa autopercepc¡ón no país de acoll¡da_Constatamos que os emigrantes españois en Francia, nun 64,5% af¡rman tersesent¡do no territorio francés protex¡dos, fronte a un Z7,jo/o que din sentirsemarxinados ou desamparados. Estes resultados, aínda que pu¡deran parecersorprendenles, non o son se lemos en conta que esta poboac¡ón leva asenlada untempo cons¡derable na soc¡edade de acollida, que moita dela se trasladou coa súafam¡lia, ou era reclamada para a emigración, establecendo un núcleo de acollidano novo destino que ev¡taba a desprotecc¡ón ou maÍxinación. As dúas restantescategorías suman un 8,4% que non deixa de ser un valor res¡dual nunha análisecomparat¡va cos datos xa sinalados.
O INTERCULTURALISMO NA NOVA EUROPA
Cando se lles pregunta como se sinlen agora no país de residenc¡a son as
segu¡ntes respostas as que afloran: un 26j'A din sentirse como un c¡dadán má¡s
do país, un 31 , 1% recoñece como emigrantes26T (o que implica que seguen tendo
como referenc¡a da súa ¡dent¡dade a realidade de or¡xe), e o 4O,3y" sínlese como
un cidadán europeo, non sendo s¡gn¡ficativas as demais alternativas (un apátr¡da e
NS/NC).
FIGURA lV-40: AUTOPERCEPCION DOEMIGRANTE ESPANOL EN FRANCIA
¡ PRO]EXDO
r [,ARXNADO
I DESAI\4PARADO
trOuTnOS
E NS/NC
rcNTE El¿bo€c,ón pop a aparodosdaiosd¡ enqur* d6 adurlos
F l c U R A l V - 4 1 : A U T O P E R C E P C I O N D OE M I G R A N T E
N S / N C
0 2 0 4 0 6 0 6 0 1 8 01201 0 0 1 4 0 1 6 0
67 Na actualidade a lexislac¡ón fala de res¡dentes no eferior, nembalganteséguense a definir como em¡grantes.
272
ESTHER OLVEIRA OLVEIFA
A alta porcentaxe de poboac¡ón que se ident¡fica como europea valida encerta medida o ¡ntento deste grupo de situarse por enriba do marco concreto dasnormas dun único país, tratando de integra-los patróns culturais fran@ses eespañois; fe¡to que se man¡festa no ¡dioma que empregan entre eles. Cabe dic¡rque para un número ¡mportante do colect¡vo emigrante a incorporación de Españaá U.E. supón unha ma¡or consol¡dación das políticas intemacionais en tódolosámbitos, o que conleva un desenvolvemenlo e potenciación do sentemento deeuropeísmo que se tenta consolidar coa creac¡ón de estructuras supranacionaisru.
Nesta mostra tamén se confirma outro dos aspectos que ó longo destetraballo cons¡deramos: o f€ito de que, a pesar dos anos de estancia das primeirasxerac¡óns no país veciño só se nacionaliza un 12,60/o, que en cifras absolutascorresponde a unhas 48 persoas das 380 que responden, mentres que seguen amante-la súa nacionalidade de orixe un 847o deste colect¡vo.
FTGURA rV-42: CONDICIÓH C|OIOÁ
NATUFALzAoo 46
FEFuxtADo l1
E M G N A D O
rsir.rc f 2
0 50 100 150FONfE Er.ho,.cró^ prop{. ¡p
Esta última porcentaxe valida a hipotése que formulabamos ó comezo donoso estudio en canto que co paso do tempo a v¡nculación coa real¡dade españolanon deixa de estar ores€nte. e mesmo medraba a través das relacións queestablecía o em¡grante dende o exterior. A constatación de que tampoucorenuncia á súa ident¡dade é un feito máis que apoia a nosa premisa. Chama a
'o SANToS REGo, M.A. (1997\: Ánalise pedagóx¡ca da emigrac¡ón gatega eneurcpa. Perspect¡vas no marco da Un¡ón. O¡ección Xeral de Pollt¡ca Lingúistica, Xunta deGal¡cia, Santiago de Compostsla, pp.6061.
n3
O INTERCULTUFALISMO NA NOVA EUBOPA
atenc¡ón o feilo d€ que 11 persoas (o 2,970) se delinan polo vello estatuto dereluxiado a posarés doe cambios políticos.
Da figura lV-43 despréndes€ que un 42,1% emigrou só nun primeiro
momento aínda que despois coa r€agrupación lamil¡ar, a familia se reunise con el.A proximidade xeográfica é unha clave impoftante neste caso xa que úl 22,670emigrou coa súa 6sposa, e un 10,5% coa súa fam¡lia completa. Besulta
sign¡fical¡vo o 8,5% do€ enquisados que rion se definiron por ningunha dasopc¡óns ofortadas.
FIGURA IV-43: VOSTEDE EMIGROU AFRAI.ICIACON
l'lS/NC 15
AMIGOS
FAMILIARES
ESPOSA EFttl-os
ESPOSA
SÓ 13
0 20 40 60 80 100
FONfE: EaboEc bn pDph ¿ pankdos dálo3 dr €nqul€ d. lduio.
t@
Un factor relevante para coñece-lo grao de aceptadón dun grupo
minoritario por parte dun maioritario é obs€rva-las trabas administrativas eburocráticas que impoñen para conc€derlles a esl€s !¡si¡antes" uns @rtosdereilos de residencia nese terrilorio. A nosa poboación, caEcterizada por serunha emigrac¡ón de üpo económico (perfodo anos 6G70), ás nosas preguntassobr€ a regulación do seu eslado á chegada a Fft¡nc¡a apuntan que Í¡s dificultades
274
ESTHER OLVEIRA OLVEIRA
para obte-las súas cartas de estancia e de traballo toron mo¡ escasas, e isto veseavalado pofos resultados que sinalan nun 87,7y" e nun 88,7olo respectivamente encanto á ausenc¡a de imped¡mentos administrativos e burocrát¡cos na tramitacióndos devanditos documentos. Só un pequeno grupo, ó redor do 1O%, afirma quetivo algún problema para acollerse á s¡tuación legal. Estes dalos denotan aneces¡dade de man de obra do país de acollida así como a facil¡dade para accedera el, sen recorrer ás axudas do Institrlto Español de Emigrac¡ón. Esta realidade deapeíura trúncase a princ¡pios dos anos 70 e mantense ata a actualidade co oechedas fronteiras do país galo, superándose só coa reagrupación fam¡liar e, xa nosanos 90, coa integrac¡ón e a apertura das fronteiras para os membros da UniónEurooea
FIGURA lV-44: DIFICULTADES DOS EMIGRANTESESPAÑOIS PABA OBTE.LA CARTA OE ESTANCIA
E DE TBABALLO EN FRANCIA
100,00"/"
80,0úk
m.o0"/"
40,00%
20,m%
o,000/0
CARTA DE TRABALLO
CAFTA DE ESfANCIA
l.¡ON NC.FOM F Elaoo€¿on nopÉ ¿ p¿rrdordaiosdá €¡qJrer dé áduho.
Co fin de detecta-los problemas máis relevantes que Franc¡a t¡ña enmater¡a m¡gratoria e as neces¡dades que debían que satistace-los organismoscitados, introducimos un ítem pechado con varias alternat¡vas. O ámbitoeconómico laboraf foí o máís sÍnafado como probfemátíco (42,4%), tema que nóscons¡deramos que máis que afectar en exclusividade á emigración é de amplitudesocial internacional, aínda que no caso da emigración se vexa máis acentuado porlactores de xenofobia e competitiv¡dade. As cuest¡óns de índole social seguenperc¡bíndose como problemas nun 22,'1'"/0 dos casos, porcentaxe significativa seconsideramo-lo longo período de estanc¡a no país de acoll¡da da mostra; esta cifravese incrementada se lle engadímo-lo 18,4% que af¡rman ter na actualidade comoproblemas máis acuc¡antes os de t¡po cultural e educativo, acadando así unhacifra similar á da problemática económico laboral.
275
O INTERCULTURALISMO ÑA NOVA EUROPA
FIGURA lV-45: PROBLEMAS OUEACTUALMENTE TEÑEN OS EMIGRANTES
ESPAÑOIS EN FRANCIA
42,4./o
FONTE Ébboéc¡ón pDpia a p6ri dos d¿ros dá énquisa d6 ád ullo3
¡soclAL
¡ ECONÓM|cO/LABORAL
trSANITARlO
o CULIURAUEDUCANVO
¡o\J'fFiAS
E NS/NC
A quinta alternativa era aberta, e curiosamenle foi escoll¡da por un 6,1olo,
especilicando a vivenda. E conslalable a mellora da vivenda do em¡grante encanto a seNicios nalgúns casos, nembargante, os pisos seguen a ser moipequenos, habitando unha lamilia cos seus f¡llos en dúas habitac¡óns.
4.2.7. ASTSTENCIA TNSTITUCTONAL E ASOCIACIONISMO.
Polo que respecta á última categoría do noso cuestionario sobre "titela easistenc¡a inst¡tuc¡onal", pódese sinalar que actualmente o colectivo de emigrantesenquisados entende que:
- O labor da "D¡recc¡ón General de Migraciones" debería ser, segundo un
50% da mostra, educativa e cultural en pr¡meiro lugar; preto dun 25% op¡na que asúa intervención debe ser económica; un 17,4ok propugna unha acc¡Ón de tipo
soc¡al, encamiñada a adquir¡r un maior ben estar, mentres que sÓ un 6,1%defende que o seu labor len que abrangue-los tres ámbitos s¡nalados, medianteestratexias e programas axeitados.
FIGURAIV-47: PERCEPCÉN DO LABORDESEMPEÑADO POLA DIRECCIÓI,¡ GE¡¡CNI
MOtPOSMVA
MOI Nsi/i¡CNEGATMA
FONTE Eaboacón pof'b r partirtoc dab. d¡ .nqu¡rs ds adstoa
DE MIGRACIONES
POSfTtVA
ESTHEF OLVEIRA OLVEIRA
F|GUM tV-{,6: Ánens pnercRENoAs DEIIITERVENOÓN DA DIRE@óN GENERAL DE
M|GRACrc'NES
¡ OJLIURAUED(rcATVA¡ E@T.¡ÓMI@LABORALts@lAL¡OUIRAS¡ Nsi/NC
FONIE Ehbo|acbn p|opb a p¡drdos dato6 d¡ .nqui.¡ de áduho..
A avaüac.ón realizada polos ospañors rgsidentes en Francia do labordesenvovido pola Dirscción General de Migracion€s (Antiguo Instituto Español deEmigración) é posiliva en xeral s€gundo un 49,2o/o, mentres que o 7,40/6 acualifican de moi posit¡va. Nombargante, tamén cabe destacar aquelas persoasque opinan gue non acadou os seus obxect¡vos e, polo tanto, sntenden que foinegativa un 27,1o/o, e moi negativa un 6,60lo. O nivel de absentismo, obtivo unhaporc€ntaxe mo¡ próx¡ma do l0ol", que probablemente teña unha posibloexplicac¡ón no descoñecemento do l.E.E., se consideramos oue un número
O lilTERCULruRAUSrilO NA tlova EUnOPA
repr€€entativo da nosa moslra dixo enlrar 6n Franc¡a coÍlo tufistas e, pob tanlo,non livo que recurir a este organBmo.
Tratando de coñecef m€llor o contido latente nas posibles respostas,preguntamos que t¡po de axudas recibiran do Instituto Español de Emigraciór¡ ouch aclual D¡r€cción General de M¡graciones. Din non ter disfrutiado nunca den¡ngunha axuda un 967", e só o 3,r/. recibiu algunha axuda de tipo escohr paralibros, d€ tipo hboral -facerdo r€forencia ós prim€iro8 contratc d6 traba o-, € d€t¡po soc¡al e sanitario en casos moi purfuais.
O grao do mutismo oomo se pode canprcbar na ñgura lv-¡tg foi moi alto,sen ernbargo non supuxo sorpr€sa €n tanto qu6, cando os enquisados estaban arespos-tar, en númerosas ocasktns s€ nos pr€guntou gue cousas se lle podlademandar a D-G.M.
na
ESTHER OLVEFA OLVEIRA
FIGURA lV-49: TIPOS DE AXUDAS REC|B|DASDO t.E.E.
NS,l,lo
socrAL,AsrsTENC|AL
LABORAL
ESCOLAR
0 1 2 3 4
FONTE: EaboccÉn pop¡a i panirdosdatosda€nqursaoe áounos
O labor do "Consejo de Res¡dentes en el Exlranjero" é cual¡f¡cado polosemlgrantes como pos¡t¡vo en má¡s dun 50% dos casos, e nun 2e"/" é consideradomo¡ pos¡t¡vo; sen embargo, un 31% entende que a súa pos¡bil¡dade de acluac¡ónnon e real por tratarsé dun organismo que ten carácter meramente consultivo e.polo tanto, a súa acción remata sendo pouco visible e fecunda.
FIGURA IV-SO: VALORACóN DO LABOR DOCONSEJO DE RESIDENTES NO
ESTRAT\¡XEtRO
200
150
100
50
MOIPOSITIVA
POSITÍYA ÑEGAIVA MOfNEGATIVA
FOn¡rE: BaboÉc itñ pbpla a parrdos.r.tosda€ñqur$ oe arurcs
O INTERCULTUBALISI'O NA I{OVA EUROPA
As prestacións que a Emba¡xada española en Paris oferta foron taménavaliadas por este grupo em¡grante. As altemativas propostas abranguÍan o marcosociaf (32,4%), o cultural e educativo (28,5"k1, e o económico'labord (18,9'ld.Destacamos das respostas obtidas neste ítem que un 19,7% dixo non saber dosserv¡cios que prestaba a Embaixada (porque tódalas súas necesidades coaAdmin¡strac¡ón se resolvfan no Consulado) e algúns deles que non l¡ñancoñecemento deste organismo nin da súa existencia en Paris.
Na nosa preocupación por indagala súa vinculación con España e a súaidentidade étnica, pregunlámoslles pola adscripción a asociacións ou movementosespañois. De 169 suxeitos que recoñecen a súa condic¡ón de soc¡os destasinstitucións, constatamos que un I 1,3% pertsnce á "Federac¡ón de Asoc¡aciones yCentros de Emigrantes Españoles en Francia" (FACEEF), cifra que se ¡ncrementase temos en conta que o 17,9/. di pertencer a algunha asoc¡ac¡ón (APEEF) dasque integran a Federación. Esta Federación é a que aglutina a maior parte docolect¡vo emigrante en Francia, sobre todo na cidade de París. Neste ítémdábamoslle-la posibilidade de que marcasen as diversas asociacións ás quepertencían, pero citándoas por orde de preferencia. Ante os resultados obt¡dosdecidimos, para a ¡nterpretación dos datos, recoller só as dúas primeiras, porseren escasas as enqu¡sas que c¡taban máis grupos de pertenza. Das persoasque d¡xeron formar parte dalgún grupo, a Federación, como primeira alternativa,foi a máis citada (25,3%), seguindo por ode de importanc¡a as asociac¡óns de
FIGURA lV-51: SERVICIOS OUE PRESTAAEMBAXADA ESPAÑOLA NO LUGAR DE
RESIDENClA
150
1 m
0 ENSA¡C cr.JLTr.JRAr,€ Em¡¡CftflCCV
ü.EATIVA LABORALFOñTe Elabor€ción Dóoia aoanirdoedato$daonqub¡ d6aduno6
2AO
ESTHEB OLVEIRA OLVEIRA
París Xl e País Xll?6e con 18,9olo e 18,3Plo resoeclivamente. O absént¡smo derespostas neste ítem foi mo¡ atto se temos en conta que acadou un 21,37o, nonsondo s¡gnificativas as d€mais respoGtas dadas. Nembargante, estes datosaparecen recollidos nas gÉficas e cadros que a cont¡nuación pres€ntamos.
FIGUM tV-52: AFITIACIÓN OU PERTENZA AALGUNHA ISOC|ASÓN ESPAÑOLA EN
FRANCIA
m
200
r50
10
50
0Sl t¡O¡¡
FO TE &boEó¡ pDpb á psü do¡ dato. ds 6nquba d€ aduto¿
a Denom¡nación común, que fai refsrencia á APEEF de París Xl e á APEEF deParís Xll-
FIGURA IV.53: ASOCIAqóNS ELIXIDASPOLOS EMIGRANTES ESPAÑOIS EN
PRIMEIRO LUGAR
r l
fI
c
r r l . r r
(J
FONTE Ehborac¡ón popia a part¡r dos datos da enquisa de adultos.
35
30
n
' t5
1 0
5
o r I= xt *
O Ii¡TERCULTURALISIIO }{A I{OVA EUFOPA
Como era predicible, na segunda atternativa as respostas nulasincreméntanse en máis dun 75"/", e só un 8,3% d¡ pertencer tamén en s€gundolugar á asociac¡ón de París Xll, e un 3% á Casa España de V¡try, non sendosignif¡cat¡vos os dema¡s casos.
ESTHER OLVEIRA OLVEIRA
FIdJRA lV-54: ASmAOOfllS E IXDAS POLGEIIIGRANTES ESPAI\0S EN SEGIJÍ{)O Lt CIAR
NS/NC I
CASA DE ESPAIiIA ETl .VtTFry @O
oqsq 6q!o¡ I 1
APFEEF 11
PARS XX E 2
PARS xr w14
PARS x 64
0 2 0 4 0 6 0 m
F0.ITE Baboacbn p¡oph a panir cbsdatos da drqL¡sá de adunos
1m
Cabe engadir que o 1,6% da poboac¡ón valenciana man¡festa pertencer á"Casa Valencia" mentres que no caso galego só un 0,5% declara ser socio da
Casa Galicia.
4.3. RECAPITULACIóN E CONCLUSIÓNS
En resume, a tenor do exposto, a s¡tuación actual da emigración española
a Francia, está marcada por unha conxuntura de cr¡se econÓmica e de paro que
suscita problemas en diferentes ámbitos; polít¡co (control da emigrac¡Ón e peche
das fronte¡ras), soc¡al (¡ntegrac¡ón deste colectivo na poboación do país e
¡nserción dos xoves nados no exterior), cultural e l¡ngüístico (distintas pautas'
valores, códigos l¡ngüíst¡cos dispares), etc. Non obstante debemos matizar que
nesta problemát¡ca que afecta ó continxente emigrante non nos atopamos ante un
mero determ¡n¡smo soc¡al, senón que tamén ¡nciden nela outras var¡ables como a
educativa, a cultural e a económica, das que non se pode desv¡ncular. A l¡ngua'
283
O INTERCULTURALISTIO NA NOVA EUBOPA
por exemplo, non é só un ¡nstrumento de socialización, é un reflexo do statussoc¡al, e tamén o símbolo e o piar máis importante da identidade do suxeito.
A olasmación do mult¡cultural¡smo no sistema educat¡vo francés, en certoscasos revélase ambigua, pois baixo a aparenc¡a de apertura a outras culturas oque implicitamente subxace é un intento de homoxeneización cultural e, polo
tanto, de negación das diferencias, lavorecendo unha refolclorizac¡Ón dasidentidades culturais. No sistema de ensinanza francés impártense desta mane¡ra
cursos de "lingua de orixe", nos que só se ten en conta a lingua orix¡nar¡a daprimeira xeración de emigrantes -que, xa non sempre é a dos fillos-, péro non 5etoma en consideración, por exemplo, a cultura ambiental ou familiar deses fillos deemigrantes que, en moitos casos, non son senón "emigrantes de segundasxeracións".
O movemento asociat¡vo, sen dub¡da, rev¡talizou e reforzou os lazos dosausenles de España tanto na área educativa e cultural como na polít¡ca e social,fomentando a preocupación e o debate en torno á realidade espacialmentelonxana, evitando así o desarraigo definitivo do país de orixe.
A vinculación do emigrante español ó seu país de procedencia no só seaprecia na pr¡meira xerac¡ón senón tamén nas posteriores, aínda cando, por
mot¡vos de distinta índole, non se conservou a nac¡onalidade española.
O asociacion¡smo é para o emigrante español en Ftancia un dos princ¡pais
resortes de achegamento á real¡dade española. Esta s¡tuac¡ón xera a necesidadede real¡zar ¡ntervencións de t¡oo educativo ¡ntercultural con este colect¡vo dépersoas para mantener unha idenlidade de orixe e favorece-la súa integración nacultura do país de acoll¡da, Non é estraño polo tanto, que á pregunta "¿enviarÍan
ós seus fillos a un colex¡o español en Francia (currículum francés con materias decultura española)?", o 54o/" respondese que o faría "con toda seguridade" e un20,3% que "probablemente" o farÍa.
A pesar do manifestado con respecto ó colexio, entendemos que é através das asociacións como se oode mante-la identidade cultural destecontinxente humano, xa que son precisamente estas entidades as que veñenformulando permanentemente reinvindacións ó gobemo español para quepotencie as clases complementarias de lingua e cultura españolas.
ESTHER OLVEIRA OLVEIRA
As propostas de intervención estarán encamiñadas e d¡r¡x¡das ó emigrantetendo en conta a situación persoal. No noso caso teremos que artellar programasque atendan ás necesidades dunha poboación adulta cada vez máis vella, cungrupo importante da terceira idade asÍ como de xub¡lados anticipadamente,deseñando programas especÍficos e actuacións concretas.
As asociacións deberán colaborar entre elas fofmando grupos fortes e¡ncluso federándose para ser máis reinvindicativas, por unha banda e, por outra,para acadar unha maior capacidade de integración no seu ámbito de cobedura,estructurando unha educación non formal axeitada que cubra as necesidades nonrecollidas polo sistema formal.
Como entidade máis próxima ás segundas xeracións as asociacións, aÍavés de programas especÍficos, acollerán ós f¡llos dos emigrantes nas súasestructuras, por ser non só esta agrupac¡ón difusora da cultura dos seusascendentes senón tamén por integrar a esles xoves que representan sen dúbidao relevo xerac¡onal do colectivo esoañol no exterior.
Estes proxectos deseñaranse dende un marco pedagóxico-socialaxeitado, sendo neste caso a real¡dade da em¡gración española europea. Tendoen conta a esfera educat¡va, atenderase de xe¡to especial ó deseño dos currícula,dos mater¡a¡s d¡dáct¡cos e dos diversos recursos educativos cos que se podería
contar, tanto humanos (profesorado, especialistas, técnicos) como dejnfraestructura e med¡os para o seu desenvolvemento.
285
