C M A (FA L -DL NCELEMES - Turuz...T.C. SAKARYA ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ C M- A A...

T.C. SAKARYA ÜN�VERS�TES�

SOSYAL B�L�MLER ENST�TÜSÜ

C�M�-� ��A��A�� (FA��L��) -D�L �NCELEMES�-

YÜKSEK L�SANS TEZ�

Hasan Sevban KAPDAN

Enstitü Anabilim Dalı : Türk Dili ve Edebiyatı Enstitü Bilim Dalı : Yeni Türk Dili

Tez Danı�manı: Yard. Doç. Dr. Kenan ACAR

EYLÜL-2006

T.C. SAKARYA ÜN�VERS�TES�

SOSYAL B�L�MLER ENST�TÜSÜ

C�M�-� ��A��A�� (FA��L��) -D�L �NCELEMES�-

YÜKSEK L�SANS TEZ�

Enstitü Anabilim Dalı : Türk Dili ve Edebiyatı Enstitü Bilim Dalı : Yeni Türk Dili

Bu tez 21/ 09 /2006 tarihinde a�a�ıdaki jüri tarafından Oybirli�i ile kabul edilmi�tir.

Yrd. Doç. Dr. Kenan ACAR Yrd. Doç. Dr. Cevdet �ANLI Yrd. Doç. Dr. Fikri OKUTAN Jüri Ba�kanı Jüri Üyesi Jüri Üyesi

BEYAN

Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyuldu�unu, ba�kalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunuldu�unu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadı�ını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya ba�ka bir üniversitedeki ba�ka bir tez çalı�ması olarak sunulmadı�ını beyan ederim. Hasan Sevban KAPDAN 31.05.2006

��

Eski Anadolu Türkçesinin dil özellikleri, Osmanlı Türkçesinin ba�larında da

devam eder (18. yüzyıla kadar). Bazı dil özellikleri arkaik unsurlar olarak 19.

yüzyılın ortalarına kadar sürer. Dolayısıyla, bu dönemlerde yazılan eserlerde, hem

Eski Anadolu Türkçesi hem de Osmanlı Türkçesi dil özellikleri birlikte görülür.

Bir manada bu dönem eserleri, Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun gibi bazı dilciler

tarafından Eski Anadolu Türkçesi ile Osmanlı Türkçesi arasında geçi� dönemi

eseri olarak tanımlanmaktadır. Bahsedilen geçi� dönemine ait bir eser olması

yönüyle üzerinde çalı�tı�ımız C�mi�-i ��, Türk dilinin iki önemli dönemine ait

ta�ıdı�ı dil özellikleriyle ara�tırmamıza konu olmu�tur. Bu çalı�manın

hazırlanmasında yardımlarını esirgemeyen danı�man hocam Yard. Doç. Dr.

Kenan ACAR’a te�ekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim. Ayrıca, bu günlere

ula�mamda emeklerini hiçbir zaman ödeyemeyece�im aileme de �ükranlarımı

sunarım. Yeti�memde katkıları olan tüm hocalarıma da minnettar oldu�umu

ifade etmek isterim.

Hasan S. KAPDAN � �

20 Mayıs 2006

i

�Ç�NDEK�LER

KISALTMALAR…....……………...………………………………………………. v

��ARETLER…..……………………………………………………………………. vi

ÖZET……………….……………………………………………………………… vii

SUMMARY………………..……………………………………………………… viii

G�R��…..…………………………………………………………………………..... 1

BÖLÜM 1: �MLÂ ……………………………………………………………….... 12

1.1.Ünlülerin Yazılı�ı.......………………………………………………………….... 12

1.1.1. a Ünlüsü.………………………………………………………………. 12

1.1.2. e Ünlüsü.………………………………………………………………. 13

1.1.3. ı Ünlüsü.………………….……………………………………………. 14

1.1.4. i Ünlüsü.……………………………………………………………….. 14

1.1.5. o Ünlüsü.………………………………………………………………. 15

1.1.6. ö Ünlüsü.………………………………………………………………. 16

1.1.7. u Ünlüsü.………………………………………………………………. 16

1.1.8. ü Ünlüsü.………………………………………………………………. 17

1.2. Ünsüzlerin Yazılı�ı.…………………………………...………………………… 17

1.2.1. ç Ünsüzü.…………………………...…………………………………. 18

1.2.2. g Ünsüzü.…………………………………...…………………………. 19

1.2.3. � Ünsüzü.………………………………………………………...…..... 20

1.2.4. p Ünsüzü.……………………………………………...……………..... 20

1.2.5.�s Ünsüzü.………………………………………..…………………….. 21

1.2.6. t Ünsüzü.………………………………………..……………………... 23

1.2.7. �edde ��aretinin Kullanımı.………………………………………….... 24

1.2.8. Tenvin ��aretinin Kullanımı�…………………………………………... 24

1.2.9. Eklerin Yazılı�ları.…………………………………………………….. 25

1.2.9.1. Ayrı Yazılan Kelime ve Ekler………………………………………. 25

1.2.9.2. Biti�ik Yazılan Kelime ve Ekler.……………………………………. 26

1.2.10. Bazı Özel Durumlar..………………………………………………… 27

ii

BÖLÜM 2: SES B�LG�S�………………………...………………………………... 33

2.1. ÜNLÜLER..……………………………………………………………………... 33

2.1.1. Mevcut Ünlüler.……………………………………………………….. 33

2.1.2. Ünlü De�i�meleri….………………………………………................... 33

2.1.2.1. Düz Ünlülerin Yuvarlakla�ması.…………………………………….. 33

2.1.2.2. Yuvarlak Ünlülerin Düzle�mesi.…………………………………….. 34

2.1.3 Ünlü Uyumları..……………………………………………................. 34

2.1.3.1. Kalınlık-�ncelik Uyumu.………………………………….................. 34

2.1.3.2. Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu.…………………………………….….. 35

2.1.4. Ünlülerle �lgili Ses Olayları.……………………………...…….……... 49

2.1.4.1. Ünlü Türemesi.……………………………...………………………. 49

2.1.4.2.Ünlü Dü�mesi.………………………………...……………………... 49

2.1.4.3. Ünlü Yutulması.……………………………………………………... 50

2.1.4.4. Hece Kayna�ması.………………...…………………………………. 51

2.2. ÜNSÜZLER.…………………………………………...…..….………………... 51

2.2.1. Mevcut Ünsüzler.…………………………………………………….... 51

2.2.2. Ünsüzlerle �lgili Ses Olayları.………………………………...………. 51

2.2.2.1. Tonlula�ma (Ötümlüle�me).………………………………………… 51

2.2.2.2. Erime.…………………………………………...…………………… 52

2.2.2.3. Yutulma.………………………………………………...…………... 53

2.2.2.4. g’lerin Korunması.……………………………………..…………… 53

2.2.2.5. Sızıcıla�ma.………………………………………………………….. 54

2.2.2.6. �kizle�me.……………………………………………………………. 55

2.2.2.7. Geçi�me.…………………………………………………………….. 55

2.2.2.8. Göçü�me.……………………………………………………………. 55

2.2.2.9. Hece Tekle�mesi.……………………………………………………. 56

2.2.2.10. Birle�me.…………………………………………………………… 56

2.2.2.11. Ünsüz Dü�mesi.…………………………………………………..... 56

2.2.2.12. Ünsüz Kayna�ması.………………………………………………… 57

2.2.2.13. Ünsüz Türemesi..…………………………………………………... 57

2.2.2.14. Ulanma.…………………………………………………………….. 57

iii

BÖLÜM 3: �EK�L B�LG�S�………………………………………………………. 58

3.1. �ahıs zamirleri.………………………………………………………………….. 58

3.2. Ekler.…………………………………………………………………………….. 59

3.2.1. �simlere gelen ekler.………………………...…………………………. 59

3.2.1.1. Çokluk eki.………………………………………………………....... 59

3.2.1.2. �yelik ekleri.…………………………………………………………. 60

3.2.1.3. Hâl ekleri.……………………………………………………………. 60

3.2.2. Fiillere Gelen Ekler..…………………………………………….…….. 62

3.2.2.1. �ahıs Ekleri.…………………………………………………………. 62

3.2.2.2. Di�erleri (Emir).…………………………………………………...... 64

3.2.2.3. Kip Ekleri.…………………………………………………………… 64

3.2.3. Ekfiil.………………………………………………………………….. 65

3.2.4. Birle�ik Kipli Fiiller.…………………………………………………... 66

3.2.5. Olumsuzluk Eki.………………………………………………………. 66

3.2.6. Çekimsiz Fiil Yapan Ekler.………...………………………………….. 66

3.2.6.1. �sim-fiil Ekleri.……………………………………………………… 66

3.2.6.2. Sıfat-fiil Ekleri.……………………………………………………… 66

3.2.6.3. Zarf-fiil Ekleri.………………………………………………………. 66

3.2.7. Çatı Ekleri.…………………………………………………………….. 68

3.2.7.1. Ettirgenlik.…………………………………………………………... 68

3.2.7.2. Edilgenlik.…………………………………………………………… 68

3.2.7.3. Dönü�lülük.………………………………………………………...... 68

3.2.7.4. ��te�lik.………………………………………………………………. 68

3.2.8. Yapım Ekleri.………………………………………………………….. 68

3.2.8.1. �simden �sim.……………………………………………………....... 68

3.2.8.2. �simden Fiil.…………………………………………………………. 68

3.2.8.3. Fiilden �sim.…………………………………………………………. 68

3.2.8.4. Fiilden Fiil.………………………………………………………….. 68

3.2.9. Soru Eki.………………………………………………………………. 69

3.3. Birle�ik Fiiller.………………………………………………………………....... 70

3.4. Görevli ve Anlamlı Kelimeler.………………………………………………….. 70

3.4.1. Zamirler.……………………………………………………………..... 70

3.4.2. Zarflar.………………………………………………………………… 71

iv

3.4.3. Sıfatlar.……………………………………………………………....... 72

3.4.4. Edatlar.………………………………………………………………… 73

3.4.5. Ba�laçlar.……………………………………………………………… 74

3.4.6. Ünlemler.……………………………………………………………… 75

BÖLÜM 4: MET�N.………………………………………………………….…….. 76

4.1. Transkripsiyon alfabesi………………....…………….……………...………….. 76

4.2. Transkripsiyon ve Türkiye Türkçesine Aktarım.………………….………...….. 77

SONUÇ.……………………………………………………………………………. 230

KAYNAKLAR..…………………………………………………………………… 233

EKLER..…………………………………………………………………………… 236

ÖZGEÇM��..……………………………………………………………………… 305

v

��

KISALTMALAR

� �D.�.A. : Diyanet �slam Ansiklopedisi�

E.A.T. : Eski Anadolu Türkçesi

E.T. : Eski Türkçe

IRCICA ��

MEB ��

��

�� ! ! ! !�� !��"�"�"��

TÜYATOK ��Türkiye Yazmaları Toplu Katalo�u�

�

��

vi

��ARETLER L�STES�

��

��

��

��

��

��

��

K : Ünsüz (konson)

K : k, g

��

: �, �

��

��

��

��

V : Ünlü (vokal)

��

��Kelimenin solunda ise kelime ba�ını, sa�ında ise kelime sonunu gösterir.

/ : Kök ünlüsünden sonra gelen sesi gösterir.

/ / : Bir kelime içindeki sesleri gösterir.

Ø : �eklen de�il ama fonksiyonca var olan kelime ve ekleri gösterir.

( ) : Parantez içindeki sesin ihtiyarî oldu�unu gösterir.

> : Ok istikametinde tek a�amalı de�i�meyi gösterir.

>> : Ok istikametinde iki veya daha fazla a�amalı de�i�meyi gösteririr.

+ : �sme eklenmeyi gösterir.

- : Fiile eklenmeyi gösterir.

: : De�i�imin korundu�unu gösterir.

vii

��#$�#$�#$�#$��%%%%��

��

��

��

��&�&�&�&��'�'�'�'�� (�� (�� (�� (��(�(�(�(��

�(� �(� �(� �(��

��)*��+��,-�(./��!��0��

�(� �(� �(� �(��&&&&��((((��1��2��3!��!!!!��&��42��!�52�!�2��)�6

�7�7�7�7""""

�� 21 Eylül 2006��%�%�%�%��%%%%��8999�,:��/;�,��(/�;�?@,��/

��7��7��7��7��4444��

�� !��A��4�72��4444��

��&�� !��

C�mi-i Kasas, Fazlî’nin 17. yüzyılda kaleme alınan manzum bir siyer kitabıdır.Çalı�mamızda bu eserin, Eski Anadolu Türkçesi ile Osmanlı Türkçesi dil özelliklerini gösteren bir geçi� dönemi eseri oldu�unu göstermeyi amaçladık. Bu eserle ilgili yaptı�ımız çalı�mayı �u ba�lıklar altında gerçekle�tirdik: Metnintranskripsiyon alfabesi ile yazılması, Günümüz Türkiye Türkçesine Aktarımı, SesBilgisi, �ekil Bilgisi ve �mlâ. Bu çalı�mamızda eserin daha çok Türk dilinin hangidönemini yansıttı�ını tespit amacıyla, metnin ses ve �ekil özelliklerinden örnekler vermeye çalı�tık. Bir ba�ka ifadeyle, bu kitabın Eski Anadolu Türkçesi ileOsmanlı Türkçesi arasında bir geçi� dönemi eseri oldu�unu, dil özelliklerinin kullanım sıklı�ını tesbit etmek suretiyle göstermeye gayret ettik. Sonuç olarak, Fazlî’nin Câmi-i Kasas adlı bu eserinin Eski Anadolu Türkçesi ve Osmanlı Türkçesinin fonetik ve morfololik özelliklerine sahip bir geçi� dönemieseri oldu�u yargısına vardık.

Anahtar kelimeler: Eski Anadolu Türkçesi, Osmanlı Türkçesi, Cami-i Kasas, Fazlî, Transkripsiyon

viii

��%��%��%��%��BBBB��A��A��A��A��%�%�%�%��9999��"��"��"��"��0000��0�0�0�0��0000��7777��0�0�0�0��CCCC��

Title of the Thesis: Cami-i Kasas (Fazli): Language Study

Author : Hasan S. KAPDAN Supervisor : Assoc. Prof. Dr. Kenan ACAR

Date : 21 September 2006 Nu. of pages: 8999,��D�/;�,��7�4%/;�?@,��4�0�/

Department: Turkish L. and Literature Subfield: New Turkish Language

Cami-i Kasas is a handwritten manuscript book written in verse by Fazli. In this our study, we tried to show that this book is a transition period work reflecting the language characteristic of Old Anatolian Turkish and Otoman Turkish.

We studied the subject relating to this work of art under those titles: The text of transcription, the

translation to Modern Turkish, Phonetics, Morphology, and Spelling. With this our study, in order

to determine reflecting more which period of Turkic language we tried to give the examples of

phonetic and morphologic characters. In other words, we endeavored to demonstrate that this book

is a transition period between Old Anatolian Turkish and Ottoman work by giving the frequency

of using language characteristic.

In conclusion, we came to this result that Fazli’s book, named as Cami-i Kasas, is a transition

period work having the language characteristic of Old Anatolian and Otoman Turkish.

�%E��4�%E��4�%E��4�%E��4��F4�� "��$�F�� "��$�)��+��$�-�(�$� ��0��

G�R��

Câmi�-i Kasas, “Atpazarı �eyhi” olarak tanınan Osman Fazlî Efendi tarafından

kaleme alınmı� mesnevî tarzındaki manzum siyer kitabıdır.

Müellif Hakkında:

�stanbul'da yeti�en büyük velîlerden olan Osman Fazlî, 1632 (H.1041)'de �umnu

kasabasında do�du.�Fâtih'te Atpazarı denilen yerde oturdu�u için; "Atpazarı �eyhi

Osman Efendi" nâmıyla �öhret buldu. Kıbrıs'ta ise Kutup Osman ismiyle bilinir.

1691 (H.1102) senesinde Kıbrıs'ın Magosa �ehrinde vefât etti. Kabri Magosa'dadır.

Babası Seyyid Fethullah Efendi, âlim bir zât idi. O�lunun tahsil ve terbiyesiyle

bizzât me�gul oldu. Onu mükemmel bir �ekilde yeti�tirmeye çalı�tı. Osman Fazlî, on

ya�ına geldi�inde babasını kaybetti. Bu durum kendisini çok sarstı. Bir gün çar�ıda

gezerken bir dükkanın önünde �iir söyleyen bir �âiri dinledi. �âir, ilim ö�renmenin

kıymetinden ve âlimin de�erinden bahsediyordu. Bu �iir, Seyyid Osman'a çok tesir

etti. Annesinden izin alarak, tahsîlini artırıp tasavvuf yolunda ilerlemek için

Edirne'ye gitti. Azîz Mahmûd Hüdâyî'nin halîfelerinden, Saçlı �brâhim Efendi ismi

ile me�hûr âlimin talebesi oldu. �brâhim Efendi, Seyyid Osman Efendinin gayret ve

kâbiliyetini görerek, terbiyesinden âciz oldu�unu bildirdi ve �stanbul'da bulunan

büyük âlim Zâkirzâde Abdullah Efendiye gönderdi. �stanbul'a gidip, Zâkirzâde

Abdullah Efendiyi görünce, kalbinden; "��te, hocamı buldum!" diye geçirdi.

Zâkirzâde Abdullah Efendinin de kalbinden; "��te bize hakîkî talebe geldi." diye

geçti. Osman Fazlî Efendi, uzun süre Zâkirzâde'nin derslerine devâm etti. Hocası,

Osman Fazlî'ye; "Emir Çelebi, sende �eyh-i Ekber (Muhyiddîn-i Arabî (r.aleyh))

me�rebi var." derdi. Bir gün Zâkirzâde, talebelerinden bir i�in yapılmasını istedi.

Talebeler, o i�i yapmak husûsunda biraz isteksiz hareket ettiler. Bu durumu duyan

Seyyid Osman, Zâkirzâde'nin yanına giderek; "Emir buyuraca�ınız hizmet nedir

sultânım? Derhal yerine getireyim." dedi. Zâkirzâde; "Senin dersin vardır. Bu i�i

yapman dersine mânidir." deyince, Osman Fazlî Efendi; "Bu zamanda önce ve sonra

gelenlerin ilimlerini elde edece�imi bilsem, yine �erefli hizmetinizi yerine getirmeyi

tercih ederim." dedi. Bu söz, Zâkirzâde Abdullah Efendinin çok ho�una gitti. Sonra;

"Emir Çelebi! Allahü tealâ sana, önce ve sonra gelenlerin ilimlerini nasîb eylesin."

diye duâ etti. Bu olay üzerine Seyyid Osman Fazlî Efendi, arkada�larına; "Bu

duâdan sonra bir gece de bütün ilimler kalbime ilhâm olundu. Bilmedi�im ilim

kalmadı." dedi. Bundan sonra Zâkirzâde, Seyyid Osman'a îcâzet vermek istedi.

Osman Fazlî; "Sultânım, ben sizin hizmetinizi tercih ederim." diyerek kabûl etmedi.

Osman Fazlî Efendi o gece rüyâsında: "Kullarımı bana dâvet etmek için kelâmımı

al!" diye kendisine Mushaf-ı �erîfin uzatıldı�ını gördü. Korkuyla uyanan Osman

Fazlî; "Talebenin vazîfesi hocasına teslim olmaktır." dedi ve hocasına tam olarak

teslim oldu. Hocası onu Edirne tarafında Aydos isimli kasabaya, insanları do�ru

yola dâvet için gönderdi. Osman Fazlî, Aydos'da birkaç sene kaldıktan sonra, ilahî

bir i�âret üzerine, Filibe taraflarına gitti. Filibe'de on be� seneden fazla insanlara

do�ru yolu gösterdi. Osman Fazlî Efendi, bir gün kaylûle yaparken, �u rüyâyı gördü.

Üç yüz kadar âlim gelip etrafında halka oldular. Hep birlikte oradan �stanbul'a

geldiklerinde, hocası Zâkirzâde göründü ve; "Git �imdi senin ir�âd yerin burasıdır."

diyerek, Atpazarı'nda bulunan Kul Câmiini i�âret etti ve bir sarık ile bir âsâ hediye

etti. Gördü�ü bu rüyâ üzerine �stanbul'a gelen Osman Fazlî, hocasının i�âret etti�i

yere yerle�ti. Bundan sonra Atpazarı Emîri diye me�hûr oldu. Kul Câmiinin hatiplik

ve imâmlık vazîfesi Osman Fazlî'ye verildi. Kendisi �öyle anlatır: "�stanbul'a

geldikten sonra, bâzı talebelerim ile Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin, Füsûs kitabını

mütâlaa ederdik. Bâzıları; "Emîr Efendi, �eyh-i Ekber imi�." diye alay ettiler. O

gece gaybdan �öyle bir nidâ geldi: "Ceddinin yoludur, devâm et!" Bunun üzerine hiç

kimseye bir �ey söylemeden, Füsûs kitabını anlatmaya devâm ettim." Sultan

Dördüncü Ahmed Han, Osman Fazlî Efendiyi çok severdi. Zaman zaman saraya

dâvet eder, vâz ve nasîhatlerinden istifâde ederdi. Sultan bilemedi�i takıldı�ı

mevzuları ona sorar, isti�âre ederdi. Hattâ Ramazân-ı �erîfte, iftarda Seyyid Osman

Fazlî'nin önünden artan yemeklerinden bereketlenmek için ister, iftârını onunla

yapardı. Bir zaman �stanbul'da isyân oldu. Zorbalar her tarafı darma-da�ın edip

ya�maladılar. Seyyid Osman Fazlî, hiç çekinmeden talebeleri ile birlikte zorbaları

yakalayarak adâlete teslim etti. Böylece din ve devlete büyük hizmetlerde bulundu.

Sultan �kinci Süleymân pâdi�âh olunca, büyük bir karga�a oldu. Seyyid Osman bu

karga�alı�ın ortadan kalkması için duâ etti. Bu duâ bereketi ile Allahü teâlâ belâyı

kaldırdı. Sadreddîn-i Konevî hazretlerinden sonra, devlet i�lerini düzeltme

husûsunda en çok �öhret sâhibi Seyyid Osmân oldu. Devlet i�lerindeki tesiri gittikçe

artan Seyyid Osman Fazlî'yi, devletin ileri gelenlerinden bâzıları çekemediler.

Sultana, verdi�i bir vâz yüzünden �ikâyet ettiler. Çe�itli entrikalar çevirerek

Magosa'ya gönderilmesini sa�ladılar. Kendisi; "Bu hâdise, dört ay önce Allahü teâlâ

tarafından kalbime ilhâm edildi. Fakat; "Makâmından ayrılma, yerinde kal. Çünkü

bunda Allahü teâlânın çe�itli hikmetleri var." dendi. Biz de bu emre uyup,

yerimizden ayrılmadık." dedi. Magosa'ya gidi�lerinin on dördüncü ayında vefât etti.

Vasiyeti üzerine kabrinin üzeri açık bırakıldı. Vasiyeti �öyle idi: "Kabrimin üzerine

türbe yapılmasın. Ba� ucuna bir ta� dikilsin. Belki mezârım kaybolmaz da gelip-

geçen bir duâ okur. Daha sonra 1830 senesinde Kıbrıs'a tahsildâr olarak tâyin olan

Hacı Mehmed A�a, Osman Fazlî'nin kaybolmak üzere olan kabrini ortaya çıkarmı�

ve etrâfını temizletmi�tir. Talebesi �smâil Hakkı Bursevî hazretleri, onun hakkında

�öyle demektedir: "Hocam her hâlinde gizlili�i tercih ederdi. Sünnete uygun

olmayan bir �eyi yapmazdı. �u üç �eyi hiç terketmezdi: 1) Her farz namaz için

abdestini tâzelerdi. 2) Namazını dâimâ cemâatle kılardı. 3) Her ibâdet ve i�i, Kitab

ve sünnete uygun olarak yapardı. Her çe�it riyâzeti yapmı�tır. Ramazân-ı �erîfte, bir

yumurta ile iftâr ederdi. Bütün yedi�i bundan ibâretti. Derslerine iki yüz kadar

talebe devâm ederdi. Bu talebelerin içinde; Trakya, Anadolu ve Arab

Yarımadasından gelenler vardı." Osman Fazlî Efendinin yazdı�ı eserlerden bâzıları

�unlardır: 1) Misbâh-ul-Kulûb: Sadreddîn Konevî'nin Miftâh-ul-Gayb'ının �erhidir.

2) Mir'ât-ı Esrâr-il-�rfân: Sadreddîn Konevî'nin yazmı� oldu�u Fâtiha tefsîrinin

�erhidir, 3) Tecelliyât-ı Berkiyye: Kitabın asıl ismi Risâle-i Berkiyye fî �erhi

Kasîde-i I�kiyye'dir. Muhyiddîn-i Arabî'nin yazmı� oldu�u Kasîde-i I�kiyye'nin

�erhidir. 4) Hâ�iye-i �erh-i Füsûs-ül-Hikem, 5) Tenkih �erhi, 6) Telvih Hâ�iyesi, 7)

Risâle-i �mâm Hâ�iyesi, 8) Hanefiyye �erhi, 9) Hidâyet-ül-Mutehayyirîn, 10)

Mutavvel Hâ�iyesi, 11) Feth-ul-Bâb, 12) Risâlet-ür Rahmâniye. (Diyanet �slam

Ansiklopedisi, c.2 s.436; c.4 s.83)

Eser Hakkında:

Elimizdeki nüshasının son sayfasındaki bilgilerden, Câmi-i Kasas’ın hicrî 1067

(milâdî 1657) senesinde kaleme alındı�ını anlıyoruz. Kitabın son sayfalarından takip

edebildi�imiz kadarıyla müellif, eseriyle ilgili birtakım bilgileri okuruyla

payla�maktadır: “Kâtip Efendi’den rica eylerim ki yazarken vezninde hata

yapmasın.’i, , �’yi � olarak yazmasın. Yazıda yanlı� varsa, düzeltsin.” Ne yazık

ki, �air bu konudaki endi�elerinde haklı çıkmı�tır.Kâtip, bazı kelimelerin harflerini

hatalı yazmı�tır (Mesela, sebi �n kelimesindeki ’i olarak yazarak kelimeyi

�eb! �n �eklinde yazmı�tır.) (36a\3).

Osman Fazlî, üzerinde çalı�tı�ımız nüshanın son varakında, Câmi-i Kasas’ın

yanında Divan’ından da övgüyle bahseder. Bu divan, Câmi-i Kasas’a biti�ik olarak

Sermet Çifter Kütüphanesi’nde mevcuttur. Yani, Fazlî’nin Cami-i Kasas’ı ile

Divan’ı tek bir kitap olarak Sermet Çifter Kütüphanesi Yazma Eserler bölümünde

mevcuttur (173\1-2). �air, Câmi-i Kasas’ı sıkı ve sabırlı bir çalı�ma ile 30 günde

tamamladı�ını ve bu eserin “tabiatının çocu�u” oldu�unu söyler (68a\2). Böylece,

bu esere vermi� oldu�u önemi dile getirir. Ve eserinin isminden ve �eklinden

bahseder:

heft bb üzre idüp resmin anı�

eyledim cmi� �a�a� ismin anı� (67b\11)

Fazlî, Divan’ı ile birlikte inceledi�imiz Câmi�-i Kasas adlı eserine verdi�i önemi de

�öyle ifade eder:

bu iki z!b kitbeynim benim

oldı "l n�r-ı �ayneynim benim (68a\3)

Eser ve Çalı�manın Konusu:

17. yüzyılda yazılmı� bir mesnevî olan Câmi�-i Kasas’ın konusu, Hz. Muhammed’in

hayatıdır. Türk Dili Türk �iiri Özel Sayısı’nda “mesnevi” ile ilgili �u bilgiler

verilmektedir: “Arapça “� n y” üçlü kökünden türemi� “mesnevi” sözü bu dilde

kendi arasında kafiyeli mısralardan olu�mu� nazım �ekli anlamında

kullanılmamı�tır. “Mesnevî” edebiyat terimi olarak ilk defa �ran edebiyatında

kullanılmı� olmakla birlikte, bu nazım �eklinin ilk örnekleri Arap edebiyatında

görülmektedir. Araplar, kendi arasında kafiyeli beyitlerden olu�an bu nazım �ekline

“müzdevice”, aruzun recez bahri ile yazıldı�ı için “recez” ya da ço�ul olarak

“urcûze” demi�lerdir. Mesnevî terimi ve nazım �ekli Türk edebiyatına �ran

edebiyatından geçmi�, 11-19. yüzyıllar arasında bu türde sayısız eserler yazılmı�tır.

�ran edebiyatında önceleri destanî konuların i�lenmesinde kullanılan mesnevî nazım

�eklinin ilk olgun örne�i Firdevsî’nin �ah-nâme’sidir.(10-11. yy.) Bu edebiyatta,

mesnevî yalnız destanî eserlerde kullanılan bir nazım türü olarak kalmamı�,

tasavvufî, ahlakî konularla a�k ve macera hikâyeleri de bu yolla nazma çekilmi�tir.

�ran’ın büyük mutasavvıf �airi Feridüddin-i Attar (1119?-1193?) en çok �u

mesnevîleriyle Türk �airleri üzerinde etkili olmu�tur: Husrev-nâme (Gül ü Husrev),

Esrâr-nâme, Mantıku’t-tayr, Musîbet-nâme, �lâhî-nâme, Bülbül-nâme, Pend-nâme,

Cümcüme-nâme. Türk �airleri üzerinde etkisi yönünden ön sırada bulunan, Türk

�airi olmakla birlikte eserini Fasça olarak yazan Mevlânâ Celaleddîn-i Rûmî (1207-

1273)’yi burada anmak zorundayız. Anadolu’da yazılmı� olan birçok mesnevîyi,

gerek �ekil gerek muhteva yönünden etkileyen eser, bu nazım türüne verilen adın

alemi olmu�, “mesnevî” dendi�inde önce Mevlânâ’nın eseri akla gelmi�tir. Türk

�airi olmakla birlikte, Türk edebiyatının en önde gelen �airlerinden Ali �ir

Nevâî’nin “Hamse”sini de burada anıyoruz. Daha hayattayken ünü Anadolu’yu

kaplayan bu büyük �air, 16. yüzyıl ba�larından itibaren, mesnevî yazan �airlerimizce

takdir edilmi� ve hayranlıkla anılmı�tır. “Hamse”sinde �u mesnevîler vardır:

Hayretü’l-ebrâr, Ferhad u �îrîn, Leylî vü Mecnûn, Seb’a-i Seyyâr, Sedd-i �skenderî.

Mesnevî, kendi arasında kafiyeli beyitlerden olu�mu� bir nazım �eklidir.

(aa/bb/cc…). Beyit sayısı bakımından hiçbir kısıtlayıcı kurala ba�lı de�ildir. �ki ile

on binlerce beyit arasında de�i�en bir geni�liktedir. Gerek beyitler arasında kafiye

ba�lantısı bulunmaması gerek beyit sayısının sınırlı olmaması, �airlerin i�ledikleri

konuyu istedikleri kadar geni�letmelerine imkan sa�lamı�, bu yüzden de çok

kullanılan bir nazım �ekli olmu�tur. Belli bir konuyu i�leyen, ba�ımsız bir kitap

olarak yazılmı� mesnevîlerin plânda üç bölüm vardır: a. Giri� bölümü b. Konunun

i�lendi�i bölüm c. Biti� bölümü. Giri� bölümünde en çok “tevhid (= Allah’ın

birli�ini konu edinmi� �iir)”, “münâcât (=Allah’a yakarı�)”, “na’t (=Hz.

Muhammed’e övgü)”, padi�aha övgü ve “sebeb-i te’lif ya da sebeb-i terceme

(=eserin yazılma ya da çevrilme sebebi)” konularında yazılmı� parçalar görülür.

Birçok mesnevî “besmele” ile ba�lar. “Besmele” ba�lı ba�ına bir �iir de olabilir. �air

“besmele”den sonra “hamd”e geçebilece�i gibi, eserine “hamd”i konu edinen bir

parçayla da ba�layabilir. Bu parçaya “tahmid” denir. Bir kısım mesnevîde (Câmi�-i

Kasas’ta oldu�u gibi) “na’t”dan sonra “mi’rac (=Hz. Muhammed’in Allah katına

yükselmesi)”, “mu’cizât (=Peygamber’in gösterdi�i ola�anüstü durumlar)” ve

“Medh-i Çehâr-yâr (=dört halifeye övgü)” ba�lıkları da vardır. Mesnevîlerde “â�âz-ı

dâstân”, “matla-ı dâstân”, “â�âz-ı kıssa”, “â�âz-ı kitâb”… gibi ba�lıklarla ba�layan

“konunun i�lendi�i bölüm”, mesnevînin ana bölümüdür. Burada ele alınıp anlatılan

konular, eserden esere de�i�ir. Bu de�i�kenlik, bölümün genel plânında da kendisini

gösterir. Mesnevîlerin “biti� bölüm”leri, plân yönünden “konunun i�lendi�i bölüm”

gibi de�i�iklik göstermez. “Giri� bölümü”nde oldu�u gibi, bu bölüm için de

ço�unlu�u içine alan bir plân verebiliriz: “Biti� bölüm”nde ister tek ister birden çok

ba�lık bulunsun �airlerin bu bölümde söylediklerini birkaç madde halinde

gösterebiliriz: Allah’a “hamd ü senâ” ve duâ; sultana övgü ve saltanatının devamı

için dua; �airin eseriyle �airli�iyle övünmesi; tanınmı� mesnevî �airleri ve eserlerini

anma; �airin eserine verdi�i ad; hasetçilere, acemî ve dikkatsiz müstensihlerle metni

do�ru dürüst okuyamayan okuyuculara yergi, bunların esere verece�i zarardan

Allah’a sı�ınma; mesnevînin beyit sayısı, mesnevînin yazılı�ıyla ilgili tarihler;

okuyucudan hayır dua isteme; mesnevînin vezni. Ço�u mesnevîde yukarıda

gösterilen maddelerin hepsi birden bulunmadı�ı gibi, sayılanların dı�ında kalan

noktalar da görülebilir. Mesnevîler, yazılı� amaçlarına göre dört gruba ayrılır: Dinî

mesneviler, tasavvufî mesnevîler, ahlakî mesnevîler, ansiklopedi niteli�i ta�ıyan ya

da belli alanlarda bilgi veren mesnevîler. Çalı�mamıza konu olan mesnevînin

yazıldı�ı 17. yüzyılda yazılan di�er mesnevîler �unlardır: Kırk Hadis Tercüme ve

�erhi (Hakanî), Mevlid (Necîbî, Nahîfî), Hicret-nâme (Nahîfî), Mi’râciye (Nahîfî),

Hilyetü’l-envâr (Nahîfî), Mesnevî Tercümesi (Nahîfî), Mantıku’l-esrâr (Fedâî

Dede), Nefhatü’l-ezhâr (Atâyî), Sohbetü’l-ebkâr (Atâyî), Hayriye (Nâbî),

Te�rîfâtü’�-�uarâ (Güftî), �âh-nâme (Ganizâde Nâdirî), Zafer-nâme (Mustafa

Nedim, Güftî, Sâbit), �ehen�eh-nâme-i Murâdî (Erzurumlu Mülhimî), Leylâ vü

Mecnûn (Kafzâde Fâizî), Edhem ü Hümâ (Sâbit), �âh u Dervî� (Sinoplu Beyânî),

Hayrâbâd (Nâbî), Heft-Hân (Hatayî), Edirne �ehr-engîzi (Ne�âtî Ahmed Dede),

�stanbul �ehr-engîzi (Fehîm-i Kadîm), Dere-nâme (Sâbit), Berber-nâme (Sâbit),

Sûr-nâme (Nâbî), Sergüze�t (Varvarî Ali Pa�a), Hasbıhal (Güftî). Bununla birlikte,

bazı ilk dönem mesnevîlerinde (13-14. yy.), yukarıdaki bölümlerin kesin çizgilerle

ayrılmadı�ı görülür (Ünver, 1986: 430). Eserin iç kapa�ında dikey ve yatay olarak

yazılmı� Arapça, Farsça ve Türkçe; ayet, hadis, atasözleri ve dörtlükler yer alır.

Eser, bütün �slâmî eserlerde oldu�u gibi “hamdele” yani Allah’a övgü ile ba�lar.

O’nun yüceli�inden ve gücünün her �eye yetece�inden bahseder. Besmele’nin

sırlarını dile getirdikten sonra ilk insan ve ilk peygamber Hz. Âdem’in

yaratılı�ından ba�layarak Hz. Muhammed’e kadar pek çok peygamberden ve onların

özelliklerinden bahseder. Hz. Muhammed’e gelince eserin asıl konusu ba�lamı�

olur. Mefail Hızlı’nın �slâm Ansiklopesi’ne yazdı�ı “siyer” maddesinde �u bilgiler

verilmektedir: "Siyer", Arapça "sîre" sözcü�ünün ço�ulu olup Peygamber (s.a.s)'in

hayatını (hal tercümesini) anlatmak için kullanılır. Zaman içinde: Soy dizini,

do�umu, çocuklu�u, gençlik yılları, peygamberli�i, Mekke ve Medine'de meydana

gelen olaylar ve gerçekle�en sava�ları da içine alacak �ekilde, do�umundan ölümüne

kadar Hz. Peygamber (s.a.s)'in hayatından sözeden kitaplara "Siyer-i Nebî", "es-

Siretü'n-Nebeviyye" veya kısaca "Siyer" adı verilmi�tir. Siyer ile sıkça beraber

kullanılan ve sava�, sava� yeri, sava� menkıbesi anlamlarını ihtiva eden "Me�âzi"

kelimesi vardır. Hz. Muhammed (s.a.s)'in sava�larının anlatıldı�ı kitaplara da aynı

ad verilmi�tir. �zahlardan da anla�ılaca�ı üzere siyer, daha genel, me�âzî ise daha

dar anlamı ifade eder. Ancak bu iki isim sık sık karı�tırılmı� ve birbirini ifade

edecek tarzda kullanılmı�tır. Bazı me�âzi türü eserler, siyer kaynakları gibi, Hz.

Peygamber (s.a.s)'in hayatından bütünüyle bahseder ve yazıları bu tür me�âzi

kitapları Siyer-i Nebî türü eserleri andırırlar. Ancak ço�unlukla me�âzî türü eserler,

Peygamberimizin sava�larını asıl olarak ele almı�lardır. Siyer, bir yönüyle Hadis'e

bir yönüyle de �slâm tarihinin içine girmi�tir. Gerçekten siyer, Hz. Peygamber

(s.a.s)'in söz ve davranı�larından bahseden Hadis ilminin bilinmesini gerekli kıldı�ı

gibi; O'nun hayatının her safhasından bilgi vermesi itibariyle de �slam tarihinin bir

bölümünü olu�turur. Nitekim �slâm âlimlerinin ço�u, siyerden itibaren �slâm tarihini

bir bütün halinde ele almı�lar ve eserlerinde, Hz. Peygamber (s.a.s)'in hayatından -

hattâ öncesinden- ba�layarak �slâm tarihi ile ilgili olayları, ya�adıkları döneme kadar

anlatmı�lardır. Siyer'in kaynakları arasında ilk sırayı, nüzulünden itibaren hiçbir

tahribat ve tahrifata u�ramamı� olan Kur'ân-ı Kerim alır. Herhangi bir olay

konusunda Kur'ân'da âyet ve i�aretler varken ba�ka bir kaynak aramaya ihtiyaç

yoktur. Kaynaklarda ikinci sıra hadis-i �eriflerindir. Özellikle Hz. Peygamber'in

Medine'de geçirdi�i hayata ait bilgiler, hadislerde bütün ayrıntılarıyla bulunabilir.

Bu iki kaynak, �slâmî ilimlerin her dalında oldu�u gibi, Siyer için de vazgeçilmez

kaynaklar durumundadır. Siyerin kaynakları arasında Sahabe'den gelen rivâyetlerin

yeri oldukça önemlidir. Hz. Peygamber (s.a.s)'den gördüklerini, duyduklarını

kendilerinden sonraki nesle sözlü olarak aktaran bu güzide toplulu�un anlattıkları,

Emeviler devrinden itibaren yazılı belgeler olarak ortaya konmu� ve bunlar ilk Siyer

ve Me�âzi kitaplarına kaynaklık te�kil etmi�tir. Siyer-i Nebî, bir süre �ifâhi nakil

olarak devam ettikten sonra, tedvin edilmeye ba�landı. Siyer'i ilk tedvin eden, �bn

�ihâb ez-Zühri (öl. 122/739)'dir. Siyer alanında �slam tarihinde büyük �öhrete

ula�mı� dört eser vardır. Bunlar "Siyer-i erbaa" (En ünlü dört siyer) adını

almı�lardır. Bunlar; �bn Hi�am'in "es-Siretü'n-Nebeviye"si; �bn Seyyidin-Nâs'ın

"Uyûnül-Eser' i; Muhammed b. Yusuf ed-Dıma�kî'nin "Sebilül-Hedyi ve'r-Re�âd"ı

ve Ali b. Burhaneddin el-Halebî'nin "�nsânül-Uyün"udur.” Hz.Muhammed’in

do�umu, çocuklu�u, gençli�i, evlilikleri, peygamberli�i, mucizeleri, vahiyleri,

hicreti, dini tebli� ve temsili, Miraç hadisesi (ayrı bir ba�lıkta), �akk-ı Kamer

mucizesi, evlilikleri, �ahsiyeti, sahabeleri, insanlarla olan ili�kileri, hasılı bütün bir

hayatı eserde gözler önüne serilir. Eserin belirli bölümlerine �air’in dua ve niyazları

serpi�tirilmi� olup bu ara dua ve temennilerden ba�ka son bölümde genel bir dua ve

niyaz bölümü vardır ki eser bununla son bulur. f�il�tün- f�il�tün- f�ilün vezninde

yazılmı� olan Câmi�-i �asas, 1600’e yakın beyitten olu�maktadır. Bazı beyitlerde

bu veznin ihlal edildi�i görülür. Bir sayfa, iki sütun halinde 13 satırdan

olu�turulurken oldukça açık bir harekeli nesih hattıyla yazılmı�tır. Bununla birlikte,

kitabın yazarı zaman zaman bazı kelimelerin yazımında ve bazı eklerin

harekelendirilmesinde yanlı�lar yaptı�ı gözlenir. Mesela, �!s� kelimesindeki

harfinin � harfiyle yazılması (10b\8), dü�-üp kelimesindeki zarf-fiil eki “–üp”ün

herekesinin üstünle yazılması (16a\12) bu kabil hatalı kullanımlardır. Eserin dikkat

çeken bir noktası 15. yüzyılın önemli �airlerinden Süleyman Çelebi’nin Mevlid-i

�erif’i ile olan ifade benzerlikleridir. Câmi-i Kasas’taki bazı ifadeler, Mevlid’deki

beyit ve bölümlere nazire olarak yazılmı� hissini verir. Özellikle, “merhaba” ile

ba�layan beyitler bize Mevlit’teki “Merhaba Bahri”ni hatırlatır:

mer"ab ey fti"-i ebvb-ı d!n

mer"ab ey ra"meten li#l-�lem!n

…

ismi�i ismimle ta"r!r eyledim

resmi�i n$rımla tenv!r eyledim

C�mi-i Kasas

mer"ab� ey âl-i sult�n mer"ab�

mer"ab� ey k�n-i �irf�n mer"ab�

…

z�tıma mir#atedindim z�tını

bile yazdım adım ile adını

Ves!letü’n-Nec�t

Çalı�mada �zlenen Yöntem ve Çalı�manın Amacı:

Yapı Kredi Sermet Çifter Ara�tırma Kütüphanesi Yazma Eserler bölümünde tespit

etti�imiz 173/1 numaralı eser olan Cami-i Kasas’ın 1657 yılında kaleme alınmı�

olması, bu eserin bir müellif hattı oldu�unu göstermektedir. �stanbul’daki belli ba�lı

yazma eserler kütüphaneleri dı�ında TÜYATOK (Türkiye Yazmaları Toplu

Katalogu)’u da taramamıza ra�men, ne telif nüshaya ne de ba�ka bir müstensih

nüshasına rastladık. Bu açıdan eser, elimizdeki tek örnek nüsha olması noktasında

önem kazanmaktadır. Ayrıca, müellif Fazlî ile ilgili yaptı�ımız biyografi

ara�tırmalarında kendisinin ondan fazla eserinin içerisinde divanı ile beraber Cami-i

Kasas’ın zikredilmemesi de dikkatimizden kaçmamı�tır. Bu çalı�ma 5 bölümden

olu�maktadır: Transkripsiyonlu Metin, Türkiye Türkçesine Aktarma, Ses Bilgisi,

�ekil Bilgisi, �mlâ. Transkripsiyon çalı�masında kar�ıla�tı�ımız en önemli zorluk,

kelimelere ait bazı harflerin yanlı� harekelenmesi ve bazı önemli kelime ve eklerde

hareke kullanılmamı� olması oldu. Bu arada, Dr. Musa Duman’ın “Evliya Çelebî

Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyılda Ses De�i�meleri” adlı eserinin önsözündeki �u

önemli tespiti de göz ardı etmemeliyiz: “Eski harfli metinlerimizden yola çıkarak

Türkçenin tarihî fonetik yapısıyla ilgili tespitlerde bulunmanın oldukça zor ve bazen

de imkânsız oldu�u söylenebilir. Müellif hattı ve sanat endi�esiyle yazılmamı�

eserlerden bu hususta sınırlı da olsa faydalanmak mümkündür. Ancak bu zorlu�u

esas, çevriyazılı metinler (transkripsiyon metinleri) diye bilinen ve Türkçenin ses

sistemini büyük ölçüde gösteren alfabelerle yazılmı� metinlerle yine aynı kategoride

de�erlendirilebilecek olan yabancılarca hazırlanmı� Türkçe sözlük ve gramer

kitaplarının yardımıyla kısmen a�mak mümkün olabilmektedir.” (Duman 1995, xiii).

Üzerinde çalı�tı�ımız metnin bazı beyitlerindeki kimi kelimeleri okumakta

zorlandık. Okuyamadı�ımız kelimeleri, metindeki yazıldı�ı �ekliyle oldu�u gibi

aldık. Ayrıca metnimizde bulunan yirmi bine yakın kelimenin ço�unlu�unun Arapça

ve Farsça kökenli olması, Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine geçi�

vetiresinde Türkçe kelimelerde ya�anan ses hadiseleri ve �ekil de�i�ikliklerinin

zengin örneklerine tesadüf etmemizi zorla�tırdı. Türkiye Türkçesine aktarım

çalı�masında bazı kelimelere mana vermede titiz davranmaya gayret ettik. Genelde

günümüzde de yer yer kullanılan kelimelere pek fazla müdahale etmeksizin

kelimelerin ana metindeki kullanımlarına sadık kalarak aktarmaya çalı�tık. Özellikle

Arapça ve Farsça kelimelerden te�ekkül etmi� isim ve sıfat tamlamalarıyla basit ve

birle�ik kelimelerin günümüz Türkçesi için anla�ılması zor olanlarının dı�ındakileri,

Türkiye Türkçesine aktarırken aslî kullanımlarına sadık kalmaya çalı�tık. Mesela,

“peyk-i l�-yez�l” tamlamasını, Türkiye Türkçesinde herkesçe anla�ılabilmesi zor

olabilir dü�üncesiyle “yok olmayan Allah’ın habercisi” �eklinde sadele�tirerek

Türkiye Türkçesine aktardık. Di�er yandan, “Fesahat” ve “belagat” gibi günümüz

Türkçesinde herkesçe anla�ılması zor olmayaca�ına inandı�ımız kelimeleri

sadele�tirmeden aktardık. Ayrıca, bazı Arapça veya Farsça ibareleri aktarırken,

bazen bunların Türkçe kar�ılık ifadelerine ba�vururken ( “ehlen ve sehlen” Arapça

ibaresinin Türkçe dilindeki kar�ılı�ı “Ho� geldiniz, Safalar getirdiniz!” ifadesini

tercih ettik.), bazen de 38a/13 numaralı beytin ikinci mısrasında oldu�u gibi, hadis

alıntısı “lâ fetâ” ibaresini (“lâ fetâ illâ Ali lâ seyfâ illâ Zülfikâr”: Ali’den ba�ka yi�it,

Zülfikâr’dan ba�ka kılıç yoktur.) oldu�u gibi aktardık; Türk diline aktarma yoluna

gitmedik. Türkiye Türkçesine aktarımda, aktarılan metni transkripsiyonlu metnin

hemen kar�ısına koymak suretiyle metnin kar�ıla�tırmalı takibini kolayla�tırmayı

amaçladık. Ses Bilgisi bölümünde, mevcut ünlü ve ünsüz sesleri belirttikten sonra

inceledi�imiz metindeki kelimelerde mevcut olan ba�lıca ses olaylarını metinden

örnekler vermek suretiyle göstermeye çalı�tık. �ekil Bilgisi bölümünde ise metinde

geçen kelime türlerini ve kelimelerin aldı�ı eklerin özelliklerini belirlemeye çalı�tık.

�mlâ çalı�masında, �air’in vezin kaygısından kaynaklanan aynı kelimelerdeki aynı

sesleri farklı uzunlukta ve farklı seslerle yazma gayreti, pek çok malzemenin ortaya

çıkmasına yol açmı�tır ki, bu farklı kullanımları göstermeye çalı�tık. Ayrıca,

kısaltmalar listesi, özgeçmi�, beyan, önsöz, özet ve anahtar kelimeler, kaynakça,

trankripsiyon alfabesi ve metnin orijinal nüshaları bu çalı�mamızı �ekillendiren

di�er

bölümler olarak bu incelemede yer almaktadır.

Çalı�manın Önemi:

17. yüzyılda Fazlî tarafından kaleme alınan bu manzum siyer yazmasının, ta�ıdı�ı

ses ve �ekil özellikleri ile bazen Eski Anadolu Türkçesi bazen de Osmanlı Türkçesi

dönemi dil özelliklerini göstermesi yönüyle her iki dönemin ses ve �ekil özelliklerini

yansıtan bir eser oldu�unu söyleyebiliriz.

12

BÖLÜM 1: �MLÂ

Eski Anadolu Türkçesinde imlâ konusunda Uygur imlâsı ve Arap-Fars imlâsı olmak

üzere iki ayrı yazı gelene�inin özellikleri görülür. Bu nedenle Eski Anadolu

Türkçesi için düzenli ve kurallı bir imlâdan söz etmek imkansızdır. Özellikle ünlüler

konusunda görülen bu karı�ıklık sonucu ünlüler kimi zaman harekeyle kimi zaman

da elif (�), vav (�) ve ye (�) ile gösterilmektedir. Bu karı�ık imlâ, farklı eserlerde ve

müelliflerde oldu�u gibi aynı dönemde yazılmı� eserlerde hatta aynı eserde bile

görülebilmektedir. Ünlülerin yazılması Uygur imlâsına, yazılmaması ise Arap-Fars

imlâsına uygun özelliklerdir (�ahin, 2003: 33). Üzerinde çalı�tı�ımız metinde de

mezkur imlâ farklılıklarını görmekteyiz.

1.1. Ünlülerin Yazılı�ı

1.1.1. a Ünlüsü

a ünlüsü kelime ba�ında medli elifle (�), üstünlü elifle (�), ve elif i�aretiyle (�) yazılır.

a ünlüsü kök hecede elifle (�), kök hecesinden sonra elifle (�), üstün ile (� ) ve i�aretsiz

olarak yazılır. Kelime sonunda a ünlüsü elif (�) ve he ile (�) yazılır.

1.1.1.1. Medli Elif harfiyle �

az� (15a\9),� arzu (54b\6), anı� (6b\9)

1.1.1.2. Elif ve Üstünlü Elif Harfiyle �

��arasın (15a\3), yalan (8a\1), �aldı (5a\8)

13

1.1.1.3. He harfiyle �:

aradan (32b\7), no��asında (5b\1), ��ma�ara (25b\10)

1.1.1.4. Üstün Harekesiyle :

%&'��(�)*+�,-), � andan (26a\6), �apladı (64a\12)

1.1.2. e Ünlüsü:

e ünlüsü kelime ba�ında üstünlü elif (�) ve elif ile (�) gösterilmi�tir. Kök hecede

genellikle üstün ile (� ) bazen de üstünlü elif ile (�) gösterilen e sesi kök hecesinden

sonra i�aretsiz ve he ile (�) kelime sonunda ise he ile (�) gösterilmi�tir. Metnimizde

kelime sonunda elif (�) harfiyle gösterilen bir e yoktur.

1.1.2.1. He harfiyle (�):

üstine (15b\7), gice (15b\8), üzre (25b\8)

1.1.2.2. Üstünlü Elif Harfiyle:

etmeye (67b\6), emdi (39b\12), eyleridi (20b\11),

1.1.2.3. Elif harfiyle:

eyledi (8b\4), etmedi (22a\10), emriyle (49a\12)

14

1.1.3. ı Ünlüsü:

ı ve i ünlüleri kelime ba�ında esreli elif (�) ve elif-ye ile (��) ve i�aretsiz olarak; kök

hecede ye ile (�) ve i�aretsiz olarak; kelime sonunda ise ye (�) veya esreli ye ile (�)

yazılmı�tır.

1.1.3.1. Esre Harekesiyle:

�ıldı (32a\6), rı.v�n (15b\2), �ır�/(15b\9)

1.1.3.2. � Harfiyle Yazımı:

��ıl (44b\4), çı�dı (17b\2), düny�yı (17b\3)

1.1.3.3. Harekesiz ve harfsiz Yazımı:

��ıl (40b\2), yıl (62b\2), �ıldılar (9a\9)

1.1.4. i Ünlüsü:

1.1.4.1. ��Esre Harekesiyle:

bir (16b\10), �albinde (17b\9), s�&��0�0� (17b\11)

1.1.4.2. Ye�(�) Harfiyle Yazımı:

itdiler (15b\9), virdi (13a\12), dikildi (15a\6)

15

1.1.4.3� Hemze (�) Harfiyle Yazımı:

k�#in�� (15b\6), d�#im (13a\2), s�#irlere (14b\1)

1.1.4.4. Esreli ye ( �) Harfiyle:

�utdı (15a\12), hemn (45a\10), ide (67b\2)

1.1.5. o Ünlüsü:

o, ö, u, ü ünlüleri kelime ba�ında elif-vav (��), ötreli elif-vav ile (�); kök hecede vav

ile (�) veya i�aretsiz olarak, kök hecesinden sonra u ve ü ünlüsü vav ile (�) ve ötreli

elif-vav ile (�) veya i�aretsiz olarak gösterilir. Kelime sonunda ise vav ile (�) veya

ötre ile () gösterilir. Metnimizde ötreli () o, ö harflerinin örnek kelimeleri, Arapça

ve Farsça kökenli alıntı kelimeler üzerinde yo�unla�mı�tır.

1.1.5.1. Ötre Harekesiyle:

�o�ra (21a\13), �opra�dan (8b\3), monla (66b\5)

1.1.5.2. Vav�() Harfiyle Yazımı:

1oldı (15b\5), yo� (59b\2), oları��(51b\4)

1.1.5.3. Vav Harfi ve Ötre Harekesiyle:

olur (4a\3), �opdı (46b\2), �o�du�ı (16b\8)

16

1.1.6. ö Ünlüsü


böyle (14b\3), gözlemezdi (22b\8), gönderdiler (46b\7)


�öhret (19a\11), �ömri (49\7), �ömer (63a\3)


söz (4a\2), gösterürdi (21b\5), gözden (60a\10)

1.1.7. u Ünlüsü


, �u� (14b\2), bunda(16b\10), �apuyı (53b\3)


buyurmı�dı (14a\3), bulut (21b\11), t$tiy�dur (48b\9)


budur (58a\6), buyurmı�dı (14b\3), �uluz (33b\5)

17

1.1.7.4. Harfsiz ve Harekesiz:

mur�dım (56a\9), buyur (56b\9), sul��n (25a\3)

1.1.8. ü Ünlüsü

1.1.8.1. Vav�() Harfiyle:

kendü (14b\9), yüce (41b\11), getürdi (41a\2)


süd (41a\2), cüd�(26b\6), �albimüz (42b\9)


kendüden (12a\1), gün (14a\8), üç (21a\8)

1.1.8.4. Harfsiz ve Harekesiz:

zübdesi (15b\13), dü�men (62b\1), cümle (5a\4)

1.2. Ünsüzlerin Yazılı�ı

Türkçedeki p, ç, g ve � sesleri Arap alfabesinde kar�ılık bulamadı�ı için Arap

harfleriyle yazılmı� metinlerimizde bu seslerin foneti�ini tespit etmek son derece

güçtür. (�ahin, 2003: 35)

18

1.2.1. ç (�) Ünsüzü

ç ünsüzü Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde ç (�) ve c (�) i�areti ile gösterilmi�tir.

Metnimizde de bu durum görülmektedir.

1.2.1.1. Ba�ta

� ile

cih�n (15b\1), cenneti (15b\2), cism (16b\3)

� ile

çün (16b\2) ç�k (17b\7) ço�dur (20b\6) çı�- (17b\2)

1.2.1.2. Ortada

� ile

olınca (15b\8), gice (26b\6), mec$s (16a\10), nice (16b\4)

� ile

niçe�(28a\�), içinde (16a\12), �açan (27b\3), niçün(40a\3)

1.2.1.3. Sonda

� ile

teferrüc (17a\3), sert�c (16a\4), �ur$c (28a\5)��

19

� ile

� geçdi (17b\1), �hiç (17a\5), açdı (33a\5), �açdı (37b\11)

1.2.2. g (�) Ünsüzü

g ünsüzü için kullanılan kef (�) i�areti, aynı zamanda ince sıradan k içinde

kullanılır. Zaman zaman k ve g arasındaki ayrımı yapabilmek için üç noktalı kef (�)

veya çift ke�ideli kef (�) kullanılır ama yine de bu iki ses arasındaki ayrımı yapmak

Eski Anadolu Türkçesi metinleri için son derece güçtür. Kalın sıradan ünlülerin

yanında (�) i�areti ile gösterilir. Metnimizde de g ünsüzünün yazımında aynı yazım

özelliklerini görmek mümkündür.

1.2.2.1. Ba�ta

� geçdi (43b\12) göz (29a\9) � gün (26b\8)

1.2.2.2. Ortada (�lk Hece ve Tabanlarda)

degildür (31a\5), yigirmi (44a\1), �g�h (41b\9), birligine (50b\8)

1.2.2.3. Sonda

� beg (10b\3) reng (44b\4) degdi (62b\12)

20

1.2.3. (�) Ünsüzü

� ünsüzü kelime ba�ında bulunmayan, kelime içinde (tabanlarda ve eklerde) ve

kelime sonunda kullanılması durumunda kef (�) veya (�) temsil edilmi�tir.

Metnimizde daha çok kef (�) tercih edilmi�tir.

�.�.�.�.� Kök ve Tabanlarda

de�lü (10b\10), � di�le (28a\1), gö�ül (53a\10)

1.2.3.2. Sonda

�bi� (29a\2), ö� (32b\12), olu��(33a\7)

1.2.4. p (�) Ünsüzü

p ünsüzü Türkçe ve Farsça kelimelerin ba�ında düzenli olarak p (�) i�aretiyle

gösterilmi�tir. �ki ünlü arasında ve bir ünsüzün yanında da p (�) i�aretiyle gösterilen

ses, kelime sonunda p (�) veya b (�) i�aretiyle gösterilmi�tir.

1.2.4.1. Ba�ta

� ile

Türkçe kelimelerde, ötümsüzle�me sonucu kar�ıla�ılan örnekler hariç, kelime

ba�ında p ünsüzü bulunmaz.

pende (55a\4), putlar (16a\12),� pes (16b\4)

�� ile

Metinde, kelime ba�ında b ( ) ile temsil edilen p ( !) ünsüzü bulunmamaktadır.

21

1.2.4.2. Ortada (�lk Hece ve Tabanlarda)

� ile

�apladı (15b\8), �apusına ("5b\11)

� ile

Metnimizde kelime ortasımda ile�temsil elden bir p bulunmamaktadır.

1.2.4.3. Sonda

� ile

öp- (17b\13), �� op-(55a\1)

� ile

hep (15b\3), �o�uyup (17a\6), görüp (17a\6)

1.2.5.� s ( �� ) Ünsüzü

s ünsüzü Arap alfabesinde ince ve kalın sıradan ünlülerle kullanılan ayrı i�aretleri

söz konusudur. Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde ince sıradan ünlülerin yanında

sin (�), kalın sıradan ünlülerin yanında sad (�) i�areti kullanılır. Ancak kalın

sıradan ünlülerin yanında sad i�aretinin yanında sin (�) i�aretinin de kullanıldı�ı

görülür.

22

1.2.5.�1. Ba�ta

� Harfi ile

�%�2�(16b\73� �oru�dılar (31b\13), �un (57a\12)

� Harfi ile

süd (41a\2), s�&erdi (58a\10), severdi (51b\12)

1.2.5.�2. Ortada

� Harfi ile

a�"ab (45b\7), a��(20b\5), a�la(42a\11)

� Harfi ile

cismini (26a\1), res$l (55b\5), üstine (15b\7)

1.2.5.�3. Sonda

� Harfi ile

ba��dı (29b\6), al�� (41b\8), �a ��&(47b\1)

� Harfi ile

kesdi (44b\8), �ems (60b\4), ins (61a\2)

23

1.2.6. t ( �� ) Ünsüzü

t ünsüzünün Arap alfabesinde hem ince hem kalın �ekilleri bulundu�undan Eski

Anadolu Türkçesi metinlerinde de ince sıradan ünlülerin yanında t ile (�) kalın

sıradan ünlülerin yanında tı (�) ile yazılmı�tır. Ancak bazı durumlarda kalın sıradan

ünlülerin yanında da te (�) i�aretinin kullanıldı�ı görülür.

1.2.6.1. Ba�ta

� Harfi ile

1%��z (5a\5), 1utdı (5a\1), 1oldı (49b\13)

� Harfi ile

ta (16a\5), t�m (18a\9), tam�m (19b\2)

1.2.6.�2. Ortada

� Harfi ile

sul1�n (63b\7), i1��at (64a\6), la1!f (19b\5)

� Harfi ile

ate�i (16a\10), atası (17a\7), altı (18a\5)

1.2.6.�3. Sonda

� Harfi ile

4��1(64a\10)

24

� Harfi ile

i�itdi (15b\2), 1utdı (15b\6), itdi (15b\2)

1.2.7. �edde (� ) ��aretinin Kullanımı

1.2.7.1. Alıntı Kelimelerde

mu�a55am (60b\3), "üccet (61b\2), cennet (56b\8)

1.2.7.2. Türkçe Kelimelerde

a��ı (20b\5), elli (31b\5)

1.2.7.3. �eddenin harfle beraber kullanımı��

Metnimizde �edde i�areti, üstüne gelmi� oldu�u harfi iki sefer okuturken bazı

kelimelerde bundan farklı olarak �eddeye ra�men üzerine geldi�i harf iki kere

yazılmı�tır. Bu durum eklerin kelimeye eklenmesinde ortaya çıkar.

ye�illi (23b\5), dilleri (45b\5), "allerin (31b\13),

1.2.8. Tenvin ��aretinin Kullanımı�

Metnimizde daha çok zarf olarak kullanılan alıntı kelimelerde kullanılır. Ekler için

metnimizde tenvin kullanılmamı�tır.

�um$men (33a\2), ��filen (62b\5)

25

1.2.9. Eklerin Yazılı�ları

Eski Anadolu Türkçesi imlâsıyla ilgili olarak ele alınması gereken bir di�er konu da

bazı eklerin ve edatların yazılı�ıyla ilgilidir. Bu devreye ait eserlerde bazı ekler ilgili

oldukları kelimeyle biti�ik yazılabilecekleri halde ayrı yazılmı�lar, ayrı yazılması

gereken bazı kelimeler de biti�ik yazılmı�tır (�ahin, 2003: 36). Metnimizde de

eklerin yazılı�ları farklılıklar arz etmektedir. Bazı aynı kelime ve ekler, bazen ayrı

bazen biti�ik yazılmı�tır.

1.2.9.1. Ayrı Yazılan Kelime ve Ekler

+da i: r�hib da !(19a\1)

+dek: �ub"a dek (16a\5)

+dem: ol dem (16b\8)

+ken: �asl olunurken (59b\6)

+kez: elli altı kez (46b\7)

+ki (ba�laç) : mur�dallah ki (4b\1)

+lAr (�ahıs Eki): olmasunlar (43a\13)

26

mI:

�ab4a mı (53b\10), olur mı (24a\6),

+sUn: sensin (16a\4), m�liksin (13b\6), �erfsin (56a\1)

+(y)IdI: mevz$n idi (26b\12)

1.2.9.2. Biti�ik Yazılan Kelime ve Ekler

+dAn: dilden (43a\12)

��adar: �ol �adar ( 33b\1)

kim: geldi kim (43b\6)

+lar: müslimanlarla (25b\10)

+(y)IlA: beytile (56a\10)

+(i)ken: �olmı�iken (46b\12)

+lı�� ullı� (10a\1)

dem: oldem (25b\13)

+dA: �ma��mında (16a\6)

27

+dAn: �ba1nı�dan (16b\11)

+dUr: mer�$bdur (46a\2)

+dUrUr: oldurur (53a\9)

+/- sUn: gelsün (53b\3), cih�nsın (30a\9), �utsun (41a\12)

+(y)IdI: �olmı�idi (43b\5),

1.2.10. Bazı Özel Durumlar

1.2.10. 1. döndür- Fiilinin Yazımı

Bu kelime metnimizde bir yerde, ikinci hece ünlüsü ötreli vav ile� (41b\7),

ba�ka bir yerde ötresiz ve vavsız (41b\6) yazılmı�tır.

1.2.10. 2. Emir Kipinde Çokluk 1. �ahıs Ekinin Yazımı:

Emir kipinde çokluk 1. �ahıs ekinin yazımı, metnin bir yerinde ötreli vav ile ()

[ deyelüm (16b\5)] yazılırken, ba�ka bir yerde ötresiz ve vavsız [

deyelüm (58b\5)] yazılmı�tır.

1.2.10. 3. git- Fiilinin yazımı:

git- fiili metnimizde bir yerde ye harfi ile yazılırken git (36a\8), ba�ka bir

yerde ye harfi kullanılmadan gitdi (17a\9), yazılmı�tır.

28

1.2.10.4. et- Fiilinin yazımı:

Et- fiili metnimizde ye harfiyle itdi (16b\8), ba�ka bir yerde ye harfi

kullanılmadan itdi (16b\7) �eklinde yazılmı�tır.

1.2.10.5. yine Kelimesinin Yazımı:

Bu kelime metnimizde bir yerde ilk hecesindeki ünlü y ile � (57a\10), ba�ka bir

yerde esre ile ye harfi kullanılmadan ��(57a\4) yazılmı�tır.

1.2.10.6. l!6!6!6!6 Kelimesinin Yazımı:

Metnimizde bu ba�lacın leyk (35b\2), ve l!k (20a\8) �eklinde iki türlü

yazımı vardır.

1.2.10.7. “�eb! �! �! �! �n” Kelimesinin Yazımı:

“seb! �n” kelimesinin yazımı metinde iki farklı �ekilde kar�ımıza çıkmaktadır:

seb! �n�(35b\12), �eb! �n (36a\3)

1.2.10.8. “gece” Kelimesinin Yazımı:

Bu kelimenin metnimizde iki farklı yazımı var: Bazen üstün i�areti ile [ gece

(33a\11)], � bazen de ye harfiyle� [ gice (16b\1)] yazılır.

29

1.2.10.9. “z!!!!ra” Kelimesinin Yazımı:

Bu kelimenin metnimizde iki farklı yazımı var: Metnin bir yerinde ikinci hecenin

ünlüsü elifle [ z!r� (16b\4)] yazılırken, ba�ka bir yerde yuvarlak he ile [ z!ra

(25b\7)] yazılmı�tır.

1.2.10.10. “gerü” Kelimesinin Yazımı:

Bu kelimenin metnimizde iki farklı yazımı var: Metnin bir yerinde birinci hece

ünlüsü i, esre ile [ girü (21b\2)] yazılmı�ken, ba�ka bir yerde bu kelimedeki i

ünlüsü ye harfi ile [ girü (41a\10)] gösterilmi�tir.

1.2.10.11. “eb$$$$ bekr ve ebu cehil” �simlerinin Yazılı�ı:

Bazen vezin gere�i bu kelimeler bu �ekilde yazılmı� olmalıdır:

b$ bekr (21a\13)- eb$ bekr (19a\7) ;

b$ cehil (25b\1)- eb$ cehil (33b\10)

1.2.10.12. “peyk” Kelimesinin Yazımı:

Bu kelimenin metnimizde iki farklı yazımı var: Metinde bu kelime bazen b ( )

harfiyle [ beyk (36a\5)], bazen de p (!) harfiyle [ peyk (49a\6)] yazılmı�tır.

1.2.10.13. “da” Kelimesinin Yazımı:

30

Bu kelimenin metnimizde iki farklı yazımı var: Metinde bu kelime, ilk hece ünlüsü

üstün harekesiyle [ da�� (56a\9)], nadiren de elif harfiyle [ d�� (15b\4)]

yazılmı�tır.

1.2.10.14. ��Ve (�) Ba�lacının Yazımındaki Farklılıklar :

a- “ve” ba�lacı ötre ile (#�) gösterilir: üsn ü cem�l (17b\1)

b- “ve” ba�lacı ötre ile (�) gösterilir: b-na�r u b-bedel (13b\7)

c- “ve” ba�lacı ötre ve vav ile ($) gösterilir: dil��d u �and�n (42a\6)

d- “ve” ba�lacı ötresiz ve vavsız gösterilir: sem�v�t u zemn (55a\9)

1.2.10.15. “s��ir” Kelimesinin Yazımı :

Bu kelimenin metnimizde iki farklı yazımı var: Metinde bu kelime bazen ye (%)

harfiyle � � s�yir (13a\3), bazen de hemze (&) harfiyle [ � s�ir (10b\6)] yazılmı�tır.

1.2.10.16. 7g��ib��ne” Kelimesinin Yazımı :


harfiyle [ ��yib�ne (11b\4)], � � bazen de hemze (&) harfiyle [ ��#ib�ne

)88�,8839yazılmı�tır.

1.2.10.17. �yer” Kelimesinin Yazımı:

31


harfiyle [ yir (43a\1)], � � bazen de harfsiz ve harekesiz [ � yer (23b\5)]

yazılmı�tır.

1.2.10.18. “oku” Fiilinin Yazımı :

Bu kelime, emir kipinde (okı) �eklinde yazılırken, isim-fiil �eklindeki

yazımında �(oku) �ekli tercih edilmi�tir. (23b\6)

1.2.10.19. Tamlama Eki (�zafet Terkibi)nin Yazım �ekilleri:

Tamlama ekinin yazımı, metnimizde farklı �ekillerdedir:

a- Tamlama eki bazen kesre ile��gösterilmi�tir:

� cen�b-ı �izzeti�(25b\1), server-i s�l�r (48b\11), �ehd-i

kerbel�(65a\4)

b- Tamlama eki bazen →∂ herekesiz ve harfsiz gösterilmi�tir:

emr-i a�� (22b\10), a��b-ı kib�r (48a\7), ehl-i temiz

(65b\12)

c- Tamlama eki bazen →esreli hemze harfi ile gösterilmi�tir:

cümle-i av�le (17a\4), yara-i y�re (39b\10), �:ca-i ��lem

(40a\5)

d- Tamlama eki nadiren →∂ötre ile gösterilmi�tir:

�� r$�-u �a;ret (53b\8),

32

1.2.10.20. dur- Fiilinin Yazımı:

a- Metnimizde dur- kelimesi bazen dal ( ' ) harfi ile yazılmı�tır.

�dur- (24a\12),

b- Metnimizde dur- kelimesi bazen tı ( ( )�harfi ile yazılmı�tır.

��1ur- (26b\3)

1.2.10.20. Akuzatif Ekinin Yazımı:

a- Ye Harfi ile Yazımı:

Metnimizde yönelme hali eki genellikle ye (�) harfi ile yazılır.

düny�yı (23b\13), be��yı (61a\9), nehyi (27a\13)

b- Hemze Harfi ile Yazılması:

Metnimizde ünlü sesle biten bir kelimeye yönelme hali eki geldi�i zaman nadiren

esreli hemze (� ) ile yazılır.

kimse(y)i (22b\5)

Metin üzerindeki imlâ incelememiz sonucu ula�tı�ımız sonuç �udur ki; eser

yazılırken belirli bir imlâ anlayı�ı takip edilmemi� olup aynı kelimeler ve ekler

farklı �ekillerde yazılmı�tır.

33

BÖLÜM 2: SES B�LG�S�

2.1. ÜNLÜLER

2.1.1. Mevcut Ünlüler:

Eski Anadolu Türkçesi eserlerinin imlâsından tespit edilebilen ünlüler a, e, ı, i, o, ö,

u, ü ünlüleridir. Bu ünlülerin dı�ında bir de kapalı e’nin varlı�ından söz edilse de

varlı�ı kabul edilen bu ünlünün söz konusu imlâ nedeniyle tespiti mümkün de�ildir.

Ta Eski Türkçeden beri i/e (bir-/ber-/ver-), e>i (ked-/giy-) biçimindeki ikili

geli�meler yer aldı�ı ve ilk hecelerde aynı kelimenin hem i’li hem de e’li �ekilleri

görüldü�ü kapalı e konusu V. Thomsen’den ba�layarak birçok ara�tırıcıyı me�gul

etmi�tir. Ne var ki, Türkçenin bütünü için her iki yöndeki de�i�ime temel olan ortak

ve aslî bir kapalı e’nin varlı�ı konusu daha kesin bir sonuca ba�lanabilmi� de�ildir

(Korkmaz, 1995: 484; �ahin, 2003: 37).

Metnimizde kullanılan ünlü sesler, yukarıdaki kaynaklarda sözü edilen, Eski

Anadolu Türkçesinde ve Osmanlı Türkçesinde de var olan ünlülerdir. Metnimizde

farklı bir ünlü ile kar�ıla�madık.

2.1.2. Ünlü De�i�meleri :

�nceledi�imiz metinde düz ünlülerin yuvarlakla�ması ve yuvarlak ünlülerin

düzle�mesi haricinde bir ünlü de�i�imine rastlamadık.

2.1.2.1. Düz Ünlülerin Yuvarlakla�ması:

Bu ses olayının metnimizdeki tek örne�i ı > u de�i�mesidir. Eski Türkçede ı’lı olan

bazı kelimeler metnimizde Eski Anadolu Türkçesinde oldu�u gibi u’ludur:

�

�ar�u (Metin) < �ar�ı (E.A.T.) < �ar�ı (E.T.) �ar�usında (43a\9)

34

bulut (Metin): bulut (E.A.T.) < bulıt/bulut (E.T.) bulut (21b\11)

2.1.2.2. Yuvarlak Ünlülerin Düzle�mesi:

Bu ses olayının metnimizdeki tek örne�i u > ı de�i�mesidir.Eski Türkçede düz,

Eski Anadolu Türkçesinde yuvarlak ünlülü olan bu ekler, metnimizde ise Eski

Türkçede oldu�u gibi düz ünlülüdür.

+siz/+suz (Metin) < +suz (E.A.T.) < +sız/suz (E.T.) �übhesiz (18b\2),

��usuzlı��(64a\12)

+li (Metin) < +lu (E.A.T.) < lıg (E.T.) heybetli (39a\11)

2.1.3. Ünlü Uyumları

2.1.3.1. Kalınlık-�ncelik (Damak)Uyumu :

Bu uyum Türk dilinin önemli bir özelli�i olarak Eski Türkçeden beri geli�mi� bir

�ekilde her dönemde görülmektedir. Eski Anadolu Türkçesinde de damak uyumu

a�a�ı yukarı tamdır.

sözleri (55a\6)

munta5ırlardur (55b\10)

oldu�ı (32b\6)

Metnimizde de bu uyum görülmekle beraber bu uyuma tabi olmayan ekler de

mevcuttur. Bunların ba�lıcaları �unlardır:

36

kendü (Metin): kendü (E.A.T.): kendü/kentü (E.T.) kendü (18a\10)

ayru��(Metin): ayru��(E.A.T.) < ayru�/ayrı��(E.T.) ayru�� (55b\6)

artu� (Metin)� artu�(E.A.T.) @�2��Aartu��)E.T.) artu�� (56a\9)

Buna kar�ılık Eski Türkçedeki uyumun metnimizdeki bazı kelimelerde (Eski

Anadolu Türkçesinde oldu�u gibi) bozuldu�u görülür.

�ar�u (Metin) < kar�ı (E.A.T.) < �ar�ı/�ar�u (E.T.) ��ar�usında (43a\9)

Bu uyumun bozuldu�u ekler ise �unlardır:

2.1.3.2.1. Zarf-fiil Eklerinde :

–Up

Bu zarf-fiil eki Eski Türkçede düz ünlülü oldu�u halde metnimizde Eski Anadolu

Türkçesindeki yuvarlak �eklini korumu�tur.

-up (Metin): -up (E.A.T.) < -ıp (E.T.) a�layup (56b\3), eyleyüp (26b\10)

–dI��dA:

Eski Türkçede yuvarlak ünlülü olan bu ek Eski Anadolu Türkçesinde de yuvarlaktır.

Metnimizde bu ekin düz ve yuvarlak �ekilleri vardır. Düz �ekilleri baskındır.

37

-dı�da/-du�da (Metin) < -du�da (E.A.T.) : -du�da (E.T.)

va�t-i 5uh�r oldı��da (33b\7),

�adem ba�du��da (38b\13)

-I2ncA��

Eski Türkçede düz ünlülü olan bu ek, Eski Anadolu Türkçesinde de dar ünlülüdür.

Bu ek metnimizde de dar �ekildedir.

-ınca (Metin) : -ınca (E.A.T.) : -ınca (E.T.) gice olınca (15b\8)

-dUgI2ndA:

Eski Anadolu Türkçesinde ilk hecesi yuvarlak �ekilde olan bu ek, metnimizde de

aynı �ekilde korunmu�tur. Eski Türkçede bu ek görülmez.

-düginde (Metin): -düginde (E.A.T.) geçdüginde (28a\2)

2.1.3.2.2. Çatı Eklerinde

Ettirgenlik Eki -dIr- :

Eski Türkçede yuvarlak olan bu ek Eski Anadolu Türkçesinde de yuvarlak

ünlülüdür. Bu ekin hem düz hem yuvarlak �ekilleri metnimizde vardır. Her iki

�ekliyle de düzlük-yuvarlakluk uyumunu bozmaktadır. Metnimizde baskın olan

yuvarlak �ekillerdir.

-dır-/-dur- (Metin) < -dur- (E.A.T.) : -dur- (E.T.)

38

�aldur (30b\11), uydırdı (34b\5), ta�br itdürdi (20a\3)

Edilgenlik Eki –[I]l-:

Eski Türkçe ve Eski Anadolu Türkçesinde bu ekin yardımcı ünlüsünün düz ve

yuvarlak �ekilleri vardır. Metnimizde daha çok düz, tek tük de yuvarlak �ekilleriyle

düzlük-yuvarlaklık uyumunu bozmaktadır.

-ıl- (Metin)

39

2.1.3.2.3. �yelik Eklerinde:

Ünlü ile biten isim tabanlarına 1. ve 2. �ahıs eklerinden önce ba�lama ünlüsü

gelmez. Bir ünsüzden sonra umumiyetle (düz �ekilli) ı, i ilave edilir. Son hecede

yuvarlak ünlü varsa, 1. ve 2. �ahıs eklerinde ekseriya (yuvarlak �ekilli) u, ü olur. (

Gabain, Çev. Akalın, 2000: 70-71)

+(I)m:

Eski Anadolu Türkçesinde bu ek yuvarlak ünlülü iken metnimizde hem yuvarlak

hem düz �ekildedir. Eski Türkçede ise umumiyetle düz ünlülüdür. Her iki �ekliyle

de düzlük

yuvarlakluk uyumunu bozmaktadır.

+ım/+um (Metin)< +um (E.A.T.)< +ım/+um (E.T.)

"ab!bümsin (27b\11), ��u;$rımda (40a\2)

+(I)��:

Eski Anadolu Türkçesinde yuvarlak olan bu ekin metnimizde hem yuvarlak hem de

düz �ekilleri vardır. Düz �ekiller daha sık kullanılmı�tır. Eski Türkçede ise

umumiyetle düz ünlülüdür.

+ı�/+u� (Metin)< +u� (E.A.T.)< +ı�/+u� (E.T.)

40

yolı��da (26a\12), �ud$mi��le (31b\12)

+I:

Eski Türkçe ve Eski Anadolu Türkçesinde düz olan bu ekin metnimizde hem düz

hem yuvarlak �ekilleri vardır. Düz �ekilleri çok daha fazladır.

+ı/+u (Metin)< +ı (E.A.T.): +ı (E.T.)

�

�apusına (25b\11), �o�ında (41b\3)

41

+I��/�/�/�/�

�

�

�

=?6� Anadolu Türkçesinde yuvarlak �ekillerden olu�an çokluk 2. �ahıs ekinin

metnimizde sadece düz �ekilleri vardır. Düzlük-yuvarlaklık uyumuna tabidir. Eski

Türkçede yuvarlak �ekilli olanları vardır.

+ı�ız (Metin)< +u�uz (E.A.T.): u�uz (E.T.)

sırrı��ızı (35b\2), tedbiri��iz (35b\7), ara��ızda (51a\3)

+lArI2:

Eski Türkçede ve Eski Anadolu Türkçesinde oldu�u gibi metnimizde bu ekin son

ünlüsünün sadece düz �ekli vardır. Düzlük-yuvarlaklık uyumuna tabidir.

+lAr�+

(Metin)

:

+lAr�+

(E.A.T.) : +lAr�+

(E.T.)

r�hların (18a\8),

atunları�(27a\10), ba�larında (38a\7)

2.1.3.2.4. Hal Eklerinde

Yükleme Hali +

��++++ :

Eski Türkçede ve Eski Anadolu Türkçesinde düz �ekilleri bulunan bu ek,

metnimizde de düz �ekildedir.

42

+�+ (Metin)

: +�+ (E.A.T.) : +�+

(E.T.)

to")u)mı (22a\12), dü�i (20a\3), a4retü� va�fını (66b\10)

�lgi hali [+(n)I��] :

Eski Türkçede düz ve yuvarlak �ekilleri olan bu ek, Eski Anadolu Türkçesinde

daima yuvarlaktır. �lgi ekinin metnimizde hem yuvarlak hem de düz biçimleri

vardır. Bu ekler metnimizde ço�u zaman hareke ile gösterilmedi�i için harekenin

kullanılmadı�ı yerleri –herhangi bir harfle de ötreli oldu�una dair i�aret olmadı�ı

için- esre i�areti varmı� gibi okuduk. Bunun sonucunda düz �ekillerin metnimizde

daha fazla kullanıldı�ını gördük.

+(n)I�

(Metin)

< +(n)U�

(E.A.T.)

< +(n)I�

(E.T.)

"a�� te��l�+nu�� ulu i"s�nıdur (4a\2), dyenü devleti (17a\9), "a��ı�� emriyle

(34a\6)

2.1.3.2.5. �simden �simYapma Eklerinde:

+lI��

Eski Türkçede düz �ekilleri vardır. Eski Anadolu Türkçesinde ise yuvarlakla�tı�ı

görülür. Metnimizde bu ekin hem düz hem yuvarlak �ekli var. Bu ekten sonra

herhangi bir ünlü ek gelmi�se, –lık ekinin yuvarlak �ekilde kulanıldı�ı görülür.

Metnimizde bu ekin düz �ekilleri baskındır.

43

+lI�(Metin)

@+lU�(E.A.T.)

@+lI�(E.T.)

�ullı�� itdi (10a\1),�ullu��ına (36b\5),��usuzlı��dan �(64a\12)

birligine (50b\8), kemlik (22b\6)

+lI :

Eski Türkçede +lı� �eklinde düz biçimde olan ek sonundaki � sesinin erimesiyle

Eski Anadolu Türkçesinde +lu yuvarlakla�ır. Bu ek, metnimizde ise düz �ekildedir.

Yuvarlak �ekli yoktur. Düzlük-yuvarlaklık uyumuna tabidir.

+l�+(Metin)

@+lU(E.A.T.)

@+l�+B(E.T.)

ye�illi (23b\5) , heybetli (39a\11)

+sIz:

Eski Türkçede düz �ekilleri olan bu ek Eski Anadolu Türkçesinde yuvarlakla�ır.

Metnimizde ise bu ekin her iki �ekli de vardır.

�usuzlı�dan (64a\12)

�übhesiz (18b\2)

44

2.1.3.2.6. Zaman ve Kip Eklerinde:

Görülen Geçmi� Zaman Eki [-dI] :

Eski Türkçede bu ek düz ve yuvarlak �ekilde iken Eski Anadolu Türkçesinde

yuvarlak �ekillerin a�ır bastı�ı görülür. Metnimizde bu ekin düz ve yuvarlak

�ekilleri vardır. Teklik 3. �ahıs çekiminde bu ek her zaman düzdür.

ni�n oldı (4b\9), güldüm (57a\8),

ber� urdı (59b\5), fer�� oldum (57a\8)

�if��ıldı� (43a\7)

Duyulan Geçmi� Zaman Eki [–mI�]:

Eski Türkçede bu ek hem düz hem yuvarlak �ekildedir. Eski Anadolu Türkçesinde

de bu ek düz ve yuvarlak �ekliyle devam eder. Metnimizde bu ek her zaman düz

�ekildedir.

��ı� olmı� (29a\2), buyurmı�dı (14b\3), dimi� (30b\4)

45

Geni� Zaman Eki [-(U)r] :

Eski Türkçede daha çok yuvarlak ünlülüdür. Eski Anadolu Türkçesinde bu ek

yuvarlaktır. Geni� zaman ekinin metnimizde de sadece yuvarlak �ekilleri vardır.

incidür (37a\8), kim bilür (34a\2)

gelürdi (27b\3), bulur (16b\10)

Gelecek Zaman Eki [-IsAr]:

Bu ekin ilk ünlüsü metnimizde Eski Anadolu Türkçesinde oldu�u gibi her zaman

düz �ekildedir. Düzlük-yuvarlaklık uyumuna tabidir.

�ikr olısardur (13b\2)

su#�l idisersin (56a\6)

2.1.3.2.7. Bildirme Eki +dUr\+dUrUr:

Tur- fiilinden gelen bu ek metnimizde (Eski Türkçede ve Eski Anadolu Türkçedeki

gibi)

daima yuvarlak �ekildedir. Dolayısıyla düzlük-yuvarlaklık uyumunu bozar.

46

��dirdürür (45a\3)

i"s�nıdur (4a\2)

yalandur (34a\1)

2.1.3.2.8. Soru Eki [mI2]:

Eski Türkçede yuvarlak �ekli olan bu ekin, E.A. Türkçesinde düz ve yuvarlak

�ekilleri vardır. Bu ek, metnimizde ise her zaman düzdür.

nih�n olur mı (24a\6), var mıdur (36b\8), böyle midür (58a\1)

2.1.3.2.9. �ahıs Eklerinde:

Duyulan Geçmi� Zamanda Kullanılan �ahıs Eklerinde:

Teklik 1. �ahıs [-Am]:

Metnimizde bu ekin düz-geni� �ekilleri vardır.

gelmi�em (55b\6)

cüd� olam (55b\4)

Çokluk 1. �ahıs [-I2z]:

Metnimizde bu ek düz �ekildedir. Düzlük-yuvarlaklık uyumuna tabidir.

47

bilmi�iz (18b\1)

Geni� Zamanda Kullanılan �ahıs Eklerinde:

Teklik 1. �ahıs [-Am]:

Metnimizde bu ekin düz-geni� �ekilleri vardır. Düzlük-yuvarlaklık uyumuna tabidir.

rev�n eylerem (26b\4)

Teklik 2. �ahıs [-sI2n]:

Metnimizde bu ek, Eski Anadolu Türkçesindeki gibi düz �ekildedir. Düzlük-

yuvarlaklık uyumuna tabidir.

minneti idersin (31a\10)

Çokluk 1. �ahıs [-Uz]:

Metnimizde bu ekin yuvarlak �ekilleri vardır.

eylerüz(33b\3)

Gelecek Zamanda Kullanılan �ahıs Eklerinde:


48

Eski Anadolu Türkçesinde bu ek hem düz hem yuvarlak iken metnimizde bu ek düz

�ekildedir. Düzlük-yuvarlaklık uyumuna tabidir.

idisersin (56a\6)

�stek Kipinde Kullanılan �ahıs Eklerinde:


Metnimizde bu ek düz �ekildedir.

m�lik olasın (56a\1)

Çokluk 2. �ahıs [-sI2z]:

Metnimizde bu ek düz �ekildedir. Düzlük-yuvarlaklık uyumuna tabidir.

revn olasız (34b\4)

Emir Kipinde:

Teklik 3. �ahıs [-sUn]:

Eski Anadolu Türkçesinde oldu�u gibi metnimizde de bu ek yuvarlaktır.

gelsün (55b\1)

49

Çokluk 1. �ahıs[-AlIm]:

Metnimizde bu ekin hem düz hem yuvarlak �ekli vardır.

deyelüm (16b\5)

deyelim (58b\5)

Çokluk 3. �ahıs [-sUnlAr]:

Eski Anadolu Türkçesinde oldu�u gibi metnimizde bu ekin yuvarlak �ekli vardır.

��ı� olmasunlar (43a\13)

2.1.4. Ünlülerle �lgili Ses Olayları

2.1.4.1. Ünlü Türemesi:

Ses özelliklerine veya birbirleri ile birle�me �artlarına ba�lı bazı sebeplerle

kelimenin ön, iç ve sonuna ünlü getirilmesi olayıdır.

Türkçe kelimelerde:

yedinci (Metin) < yidinci (E.A.T )< yitinç (E.T.) yedinciye (29b\9)

altıncı (Metin) < altıncı (E.A.T.) < altınç (E.T.) altıncı (31b\11)

50

Alıntı Kelimelerde

�ükür < �ükr bi� �ükür (30a\11)

za im < za m za�imn�k eyledi��(40a\3)

2.1.4.2. Ünlü Dü�mesi

Türlü fonetik etkiler altında kelimelerin iç ve son seslerinde bulunan bazı ünlülerin

dü�mesidir.

va�C�@D��C va�fını (18b\1)

resmi < resim resm

C M A (FA L -DL NCELEMES - Turuz...T.C. SAKARYA ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ C M- A A...

Documents

Transcript of C M A (FA L -DL NCELEMES - Turuz...T.C. SAKARYA ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ C M- A A...