Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

245
B IZKAIKO GAZTEEN PROSODIAZ Euskaraz eta Gaztelaniaz Iñaki Gaminde

description

Bizkaiko Gazteen Prosodian oinarrituta, Azentua, Intonazioa (esaldietan zein testuetan), Emozioak, Jarrerak eta beste ezaugarri linguistiko, para-linguistiko eta ez-lingustiko batzuk lantzen dira, batez ere euskaraz. Bizkaiko gazte elebidunen gaztelaniaren erabilera batzuk ere aurkezten dira.

Transcript of Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

Page 1: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

BIZKAIKO GAZTEEN PROSODIAZ

Euskaraz eta Gaztelaniaz

Iñaki Gaminde

Page 2: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

© Iñaki Gaminde Terraza© Mendebalde Kultura AlkarteaISBN: 978-84-92413-49-2Lege gordailua:

Diseinua, maketazioa eta argitalpena: Erroteta - www.erroteta.comAzala: Iñaki Gaminde TerrazaInprimaketa:

Printed in EU.

Debekatuta dago liburu honen kopia egitea, osoa nahiz zatikakoa, edozein modutara izandabere, edizio honen Copyright-aren ja been baimenik barik.

Page 3: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

BIZKAIKO GAZTEEN PROSODIAZ

Euskaraz eta Gaztelaniaz

Iñaki Gaminde

Mendebalde Kultura Alkartea

Izaro bilduma

VI

Page 4: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz
Page 5: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

Aurkibidea

Sarrera.......................................................................................................................

1. Hasiera .................................................................................................................

2. Azentua ................................................................................................................

2.1. Lekukoen datuak.........................................................................................

2.1.1. A taldeko lekukoen datuak................................................................

2.1.1.1. Arratia Nerbioi ............................................................................

2.1.1.2. Durangaldea ...............................................................................

2.1.1.3. Lea-Artibai ...................................................................................

2.1.1.4. Busturialdea ................................................................................

2.1.1.5. Mungia-Txorierri .........................................................................

2.1.1.6. Bilbo............................................................................................

2.1.2. B taldeko lekukoen datuak................................................................

2.1.3. C taldeko lekukoen datuak................................................................

2.2. Sailkatzeko irizpideak .................................................................................

2.3. Azentu ereduen sailkapena ........................................................................

2.4. Barietate zaharrak eta berriak ....................................................................

2.5. Euskara batuaren azentuaz.........................................................................

2.6. Ondorioak ...................................................................................................

3. Esaldi enuntziatiboak ..........................................................................................

3.1. Eredu metriko-autosegmentala...................................................................

3.1.1. Osagaiak..............................................................................................

3.1.2. Tonu motez .........................................................................................

3.2. Metodologia.................................................................................................

3.3. Euskararen datuak ......................................................................................

3.3.1. Sb+A ....................................................................................................

3.3.2. Sk+A ....................................................................................................

3.3.3. Sb+Sb+A ..............................................................................................

3.3.4. Euskararen datuen laburpena ............................................................

3.4. Gaztelaniaren datuak ..................................................................................

3.4.1. A+Sb ....................................................................................................

3.4.2. A+Sb+Sb ..............................................................................................

3.4.3. Sb+A+Sb ..............................................................................................

Bizkaiko gazteen prosodiaz 7

Page 6: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

8 Iñaki Gaminde

3.4.4. Gaztelaniaren datuen laburpena........................................................

3.5. Euskara batuaren intonazioaz ....................................................................

3.5.1. Sintagma bakunak ..............................................................................

3.5.2. Sintagma konplexuak .........................................................................

3.5.3. Ereduen ezaugarriak...........................................................................

4. Bai/ez galderak....................................................................................................

4.1. Metodologia.................................................................................................

4.2. Euskararen datuak ......................................................................................

4.2.1. Sb+A ....................................................................................................

4.2.2. Sk+A ....................................................................................................

4.2.3. Sb+Sb+A ..............................................................................................

4.3. Gaztelaniaren datuak ..................................................................................

4.3.1. A+Sb ....................................................................................................

4.3.2. A+Sb+Sb ..............................................................................................

4.3.3. Sb+A+Sb ..............................................................................................

4.4. Hizkuntza bien arteko aldeak ....................................................................

4.5. Azterketa fonetikoa .....................................................................................

5. N/Z galderak........................................................................................................

5.1. Euskararen datuak ......................................................................................

5.2. Gaztelaniaren datuak ..................................................................................

5.3. Hizkuntza bien arteko aldeak ....................................................................

5.4. Azterketa fonetikoa .....................................................................................

6. Testuen prosodiaz ...............................................................................................

6.1. Aztergaiak ....................................................................................................

6.1.1. Etenak..................................................................................................

6.1.2. Muga-tonuak .......................................................................................

6.1.3. Talde prosodikoen ezaugarriak .........................................................

6.2. Metodologiaz ...............................................................................................

6.3. Bat-bateko testuak euskaraz.......................................................................

6.4. Bat-bateko testuak gaztelaniaz...................................................................

6.5. Testu irakurriak euskaraz ...........................................................................

6.6. Testu irakurriak gaztelaniaz........................................................................

6.7. Hizkuntza bien arteko aldeak ....................................................................

6.8. Testuen arteko aldeak.................................................................................

6.9. Lekukoen arteko aldeak jatorrizko hizkuntzaren arabera........................

6.10. Adinaren araberako aldeak ......................................................................

7. Norbanakoaren ezaugarriak................................................................................

Page 7: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

7.1.Generoa.........................................................................................................

7.2. Adina............................................................................................................

7.3. Egoera fisikoa..............................................................................................

7.3.1. F0 galtzea ............................................................................................

7.3.2. Parkinson gaitza..................................................................................

7.3.3. Gorreria ...............................................................................................

8. Emozioak .............................................................................................................

8.1. Metodologia.................................................................................................

8.2. Euskararen datuak ......................................................................................

8.3. Gaztelaniaren datuak ..................................................................................

8.4. Hizkuntzen arteko aldeak ..........................................................................

9. Jarrerak.................................................................................................................

9.1. Metodologia.................................................................................................

9.2. Euskararen datuak ......................................................................................

9.3. Gaztelaniaren datuak ..................................................................................

9.4. Hizkuntzen arteko aldeak ..........................................................................

10. Amaiera ..............................................................................................................

10.1. Lekukoen sailkapena euskaraz ................................................................

10.2. Lekukoen sailkapena gaztelaniaz.............................................................

10.3. Lekukoen sailkapena hizkuntza bien arabera.........................................

11. Bibliografia.........................................................................................................

Bizkaiko gazteen prosodiaz 9

Page 8: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz
Page 9: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

SARRERA

Iñaki Gaminde ikerlariaren liburua aurkeztu behar dizuet, ondo gogo onez. Askodira Iñakik euskal linguistikaren arlo ugari eta korapilatsuen gainean egineko artikulueta liburuak. Mendebalde Kultura Alkartean ere hainbat lan argitaratu ditu, artikuluak,cd-romak eta liburuak. Liburuak honakoak: Bizkaiko euskararen esaldi eta testu ere-duak, Irakurketa ozena Bizkaian lantzeko materialak, Irakurketa ozena ebaluatzekoirizpideak Bizkaian, Sorginakaz jantzan, Bizkaian zehar kantetan, Bizkaian zehar kon-tetan, Bizkaian zehar: Euskararen ikuspegi orokorra.

Gure nagusien euskara aztertzen ere urte asko eta asko eman ditu. Euskal Herrikoherri guztietan egin ditu bere inkestak eta horrek gure dialektologialaririk oparoenabihurtu du. Lan hori zein beharrezkoa duen euskarak, denok dakigu. Euskara testue-tatik ez eze, ahozkotik ere ikasi behar dugula gogoan izaten lagundu digu. Zorionezasko dira gaur egun bere eta beste batzuen lanari jarraituta, han-hor-hemen, ugaritzenari diren ikerlanak.

Oraingo liburu hau, berriz, gazteekin eginekoa da. Gazteekin egiten du behar Iña-kik, Bilboko Irakasle Eskolan. Gazte euskaldun zaharrak, gazte euskaldun berriak,gazte euskaldunak. Zelako euskara duten, prosodiari dagokionez, horixe aztertu dugure ikerlariak honako honetan. Hizkuntzalari baten lan zehatza da, teknikoa, neur-tua. Euskal linguistikan ez ezik, linguistika orokorrean ere puntarengo azterketa pare-gabea. Askotan gramatika normatiboetatik gazteen hizkera gaitzetsi eta zuzendu egi-ten da: gazteen esamoldeak, esaten dituztenak, eta euren gurasoek bai baina eurekerabiltzen ez dituzten esapide eta egiturak, email eta smsetako idazkera ustez traketsaeta gramatikaren kontrakoa, eta abar. Ez dugu gogoko gazteen berba egikera etalehengoa beti hobea begitantzen zaigu. Eztabaidarako gaia da sarri gure artean, etaizango da gero ere. Denean dela eta iritziak iritzi, Bizkaiko gazteen prosodiaren des-kribapen eta ikerketa zehatza dugu liburu honetan, gaur egungo belaunaldi berrienisla ematen diguna.

Pozgarria da gure elkartearentzat halako lanak zabaltzea Mendebaldeko euskarareneta enparaduen onerako, hartan ere adiskideek eta gogaideek eginak direnean. Amai-tzeko ez zait gogoratzen hoberik Piarres Lafittek Euskera aldizkarian argitaratutako ar-tikulu baten amaierako berbak baino: Gora gazteak! Hala biz!

Eneko Barrutia

Mendebalde Kultura Alkartea

Bizkaiko gazteen prosodiaz 11

Page 10: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz
Page 11: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

1. HASIERA

Liburu honen helburua Bizkaiko gazteen prosodia aztertzea da, bai euskaraz baigaztelaniaz. Lehen lehenik argi utzi gurako nuke lan hau hastapenetako saiotzat hartubehar dela eta ez dudala biderik bat ere ebakitzat jotzen; aitzitik uste dut ezen, bidearilotu baino ez gatzaizkiola egin.

Lanaren helburuak hobeto ulertzekotan, zilegi izan bekit labur-labur kontatzea zeinizan den berau gauzatzeko ibilbidea. Nire aurreko lan baten (Gaminde 2007a) aldibaten amaiera aurkeztu zen. Ordura arte arteragokoen euskara lantzen jardun dut urteluzeetan, ez dut esango gogaitu naizenik baina bidean topatu ditudan behaztopa-harrihoriek nekatu samar utzi naute. Horiek guztiak eta beste batzuk holakoak izanik, ja-kingurak eraginda, gazteen artean emozioen gainean inkesta batzuk egitea bururatuzitzaidan. Inkesta horien emaitzak (Gaminde 2007c) nahikoa harrigarriak izan zireneta erabaki nuen apur bat gaian sakontzea entretenigarritzat. Batak bestea dakar etagaldetegitxoak metatuz etorri dira.

Ustekabean aurkitu ditudan horiek gehiago sakonarazi didate eta bata bestearenatzean etorri dira, harik eta nahikoa esan dudan arte. Zer edo zer itaundu, gauza be-rriak agertu, berriro itaun sorta prestatu, osatu corpusa eta bitarte horretan hau edohura irakurrita, ideia berriak etorri dira eta atzera berrian. Hauxe izan da metodoa. Ezda egon aldez aurretiko plan zehatzik. Hala ere, neronek asko ikasi dudalako gogorradaukat eta nahiko nuke beste batzuen interesa zitatu. Esan dezadan bidenabar, itaun-keta itxien bidez egiten den ikerkuntzan bakarrik ikasten dela aldez aurretik jakin du-guna; metodologia ona izaten da gauzak zehazteko edo errefusatzeko, baina nekezaurki daiteke berririk. Arriskua ere bada sekula amaitu ez egitea.

Ibilbidea hau izanik ere, biziki aberasgarria izan dela aitortuta, aurkezten direnakbide erakusgarri izango direlakoan baizik ez ditugu plazaratzen gure ekarriok. Atalguztietan zabalik uzten ditugu erromadak etor daitezkeenen ikerketetarako, batzuetandiren bestean, beste askotan hertsi-irekian.

Badakit gure arteko askok bitxi edo hutsal iritziko diona nire honi. Gazteen eus-kara ikertzea? Holakorik! Gazteena euskañola ei da! Gure arbasoek bai euskara ede-rra! Gainera galdu egingo da batzen ez badugu.

Holako korronte uzkur antzeko bat islatzen da gure artean korritzen duten lan as-kotan, euskara jaso behar da museorako beste batzuen ideia. Egia da euskara baizikez dakiketen horiena ederra dena eta gorde beharko litzatekeena. Baina ziur nago

Bizkaiko gazteen prosodiaz 13

Page 12: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

14 Iñaki Gaminde

euron arteragokoek antzera pentsatu zutela orduko gazteen berba egiteko moldeaz.Nahi nituzke gogotara ekarri belaunaldi oso baten ikur horietarikoa izan zen Tagorepoetaren berbak hona, guti goiti beheiti adierazi zuelarik negar egiten badugu eguz-kia ezin ikus dezakegulako negar anpuluek ez digutela izarrak ikusten utziko. Bada,nik oraingo honetan izarrei so egin nahi izan diet; bada euskal ortzian gure gazte eus-kaldunen gainako izar distiratsurik?

Hortaz, lehen lehenik badirudi on datekeela hizkuntz bariazioaz ulertzen dugunaazaltzea, gero prosodiaz jarduteko, horrela azterketaren esparrua munarrituz joangogara. Argi dago hizkuntza guztiak aldatu egiten direna eta aldatzen ez dena ez denaedo galdu dena. Entropiarekiko analogia bat eginik, esan dezakegu ezen, ordenatutadagoen edozein sistemak berez desordenura jotzen duela eta berdin gertatzen delahizkuntzarekin. Ordenu desordenu etengabeko prozesu hau begi-bistakoa den arren,badirudi zenbaitetan hizkuntza erabiltzen dugula arau multzo aldaezina balitz legezbetiraunean. Gogotara ekarri behar dugu atzera ere hiru mailetan gauzatzen dela hiz-kuntzaren bariazioa: diatopikoa, diastratikoa eta diafasikoa.

(1.1.) Bariazio moten elkar eragipen dinamikoa

Hori gogotan, alde batetik guganaino belaunez belaun transmititu eta heldu direnbarietate linguistikoak ditugu, euskararen kasuan euskalkiekin lotuta, jakina. Bestetik,gizarte aldagaien arabera dauden barietate sozialak edo soziolektoak. Eta, azkenik, ba-riazio diafasikoaren esparruan, erregistroak. Argi dago itxurako anabasa horretan al-daki eta molde desberdin franko aurki dezakeguna. Baina aztertu ezagatik edo kon-tuan hartu ezak ez du esan nahi ez direnik. Aldaketaren zergatietan sakon sartu guraezta, eragiten dioten faktore batzuk ekarri gura ditugu bertora, hausnarketarako inte-resgarriak izango direlakoan.

Berezko bilakaera daukagu oinarrizkoena; berezkotasun horretaz ñabardurak egin beharbadira ere, esan dezagun ezen, barietate edo euskalki klasikoez ari garela. Jakina denez, ho-riek ere aldatzen ari dira gure begien aurrean, aldaketa fonetikoek eta analogikoek eragindabereziki. Aldaketa horien ondorioz ondoko modukoak entzun ditzakegu:

Page 13: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

15Bizkaiko gazteen prosodiaz

“tzakurre“ (“txakurre“ zaharrek), Gernika; “tzorise“ (“txoridxe“ zaharrek) Ger-nika; “guste yat“ (“guste dxat“ zaharrek) Gernika; “zemi“ (“semi“ zaharrek), On-darroa; “mutiye“ (Bizkaiko hiztun gazte gehienek) (“mutille“ zaharrek), e.a.

Euskararen esparruan gertatzen ari diren aldaketez egin diren lan batzuk badaude,nire gogoan bi dira honetan gehien arduratu diren egileak; alde batetik Aurre koe txearenlanak dauzkagu (Aurrekoetxea, 2003, 2004, 2006, 2008 eta Aurrekoetxea eta Ormaetxea,2006) oinarrizko datuen bilketaz eta azterketez arduratu dena eta bestea Hualde (2004),aldaketen eragileez teoria linguistikoaren ikuspuntutik arduratu dena eta marko teorikosendo baten barruan azalpenak eman gura izan dituena. Pro so diaren eremuan hainbatdira gurea ez den beste hizkuntzetan egiten diren lanak ba ria zioa kontuan hartuta(Matín Butragueño, 2002; Enbe. eta Tobin, 2008, askoren artean)

Gaur egun euskararen inguruan bariazioaren eragiletan garrantzitsuenak hiru direlaesan dezakegu: Euskara Batuaren ezarpena; Erdaren presioa eta Euskararen irakas-kuntza.

Euskara batuaren ezarpena ezinbestekoa izan da hizkuntzaren iraupenerako etahizkuntzaren normalizazio bidean. Euskara batuaren egonkortze prozesuan gehiegike-ria batzuk egin diren arren (honetarako ikusi adibidez Zuazo, 2000, 2003, 2005), ezinukatuzkoak dira beronen onurak. Hala ere, euskara batuak ahozko barietate berriakeragin ditu oso urte gutxiko epean. Euskara batua idazteko moldetzat baino ez zenikusten sortu zenean. Gaur egun esparru publiko gehienetan, hau da, irakaskuntzan,hedabideetan eta hizkuntzaren teknologietan, bera baino ez da erabiltzen. Aregehiago, esparru pribatuetan ere sartu da euskara batua, edo hobeto esateko, euskarabatuan oinarritutako barietate berriak, gainera familia barruan transmititzen da lehenhizkuntza gisa. Ezin ahatz ditzakegu gero eta ugariagoak diren guraso euskaldun be-rrien seme-alaba euskaldun zaharrak. Argi dago euren barietate linguistikoen ezauga-rriak ere ikertu behar direna eta gogotan erabili behar direna.

Erdara da aldaketen eragile garrantzitsua ere; Bizkaian gazteleraren presioa osohandia da eta beronek eragin ditu aldaketa batzuk eta eragiten ditu. Gorago aipatu di-tugun afrikatuen murriztapenari dagokionez, esan behar dugu gaztelaniaz gazteen es-parru batzuetan ondokoen modukoak ohikoak direla:

“Anotze fwimos kon una tzika en kotze”(Atzo gauean neska batekin joan ginen autoan)

Euskararen irakaskuntzaz azterketa eta material asko egin da; dena den, irakurketaozenaren ezaugarrien azterketa nahiko baztertuta egon da orain artekoan. Badago au-rretik egindako lanen bat edo beste, baina oraindinokarren hutsune handia dago.Ahozkoaren esparruan irakurketa ozena ez ebaluatzeak dakartzan kalteen gaineanluze jardun genuen gure aurreko lan baten (Gaminde eta Goikoetxea, 2005). Argi era-kutsi genuen, irakurketa ez lantzeak bat-bateko ahozkoari berari eragiten diola. Bero-rren ondorioz gaztelaniaren arau fonologikoak aplikatu egiten zaizkio euskarari, aregehiago fonemen inbentarioa bera aldatu egiten da. Gaur eguneko geure gizarteanidatziak garrantzia handia dauka eta talde honen eragin sozialagatik irakurketa ozenak

Page 14: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

16 Iñaki Gaminde

bat-bateko mintzaeraren fonologiari eragiten dio. Egoera normalizatuan dauden hiz-kuntzetan, gaztelaniaz adibidez, erregistro ez-formalek irakurketa ozena praktikatzenden erregistro neutro jasoari eragiten dio. Geurean, ostera, alderantziz gertatzen da.Eredu formalek eragiten diete ez-formalei.

Bariazio diafasikoan erregistroak irudika ditzakegu segida batean; bata bestearekinnahasirik agertzen dira mugetan, baina formala eta ez formala argi bereizten dira. Erre-gistro horiek bana daitezke hizkuntzaren funtzioen arabera, banaketa horren barruanhizkuntz forma batzuek edo besteek euren espazioa edo espazio zehatzak beteko li-tuzkete. Euskararen kasuan erregistro berezien ezaugarriek aztertzeke eta definitzekediraute prosodian ez eze, gainerakoetan ere. Mutur batean etxeko eta lagunartekoerregistroen ezaugarri linguistikoak esparru horietan landu beharko lirateke, honetanbetiko euskalkiek garrantzi handia daukate ezaugarri asko bertan daude eta; bainaezin ahaztu daitezke sortu diren barietate berriak, hots, euskaldun berriek eta eurota-rik seme-alaba euskaldun zaharrek eurok eurotara erabiltzen dituztenak. Zer esanik ezdago beste aldeko muturrean daukakegun euskara arranditsuaren gainean, batzuetanbadirudi berori helburu bat baizik ez dela.

XXI. mende honetako egoera linguistikoa arean ulertzekotzat XX. mendean gertatudiren hiru aldi nagusien ezaugarriak gogotan erabili beharko genituzke. Hiru aldi ai-patu dugu nagusiki horiek erraz identifika daitezkeelako, argi dago aldi batetik beste-rako bidean egoerak nahaspilatu egiten direna eta trantsizioak gehiago direna aldi gar-biak baino. Hala ere, muturretako egoerak erraz identifika daitezke eta erdikoa gurebelaunaldiarena litzateke, une historiko zehatz batean eztanda egin zuena eta hemendeskribatu nahi den egoera berria irudikatzeko balio diezagukeena. Lehen aldian Biz-kaian nahiko komunitate linguistiko berezituak egon dira. Alde batetik euskaldunakbizi ziren eta bestetik erdaldunak, egia da ezagutu ditugun kasuak kontuan edukita,zenbaitetan erdaldun batzuk euskaldunen komunitatean integratzen zirena era natura-lez; arruntera ostera euskaldunek euren hizkuntza galtzea zen baina. Euskararen piz-kundearekin batera 70 hamarkadaren amaiera aldean, euskararen irakaskuntza heda-tzen hasi zen eta beronekin batera euskara batua ere bai. Aldi honetan euskaldunenkomunitatean euskaldun berrien fenomenoa agertu zen indar handiz eta apurka-apurka finkatuz joan den taldea osatu zen. Une batzuetan euskaldun zaharrak eta eus-kaldun berriak bereizten ziren argiro. Geroago “euskaldun ikasi“ etiketa sortu zen etaarrakasta handirik eduki ez duen arren, etiketa horren bidez euskaldun alfabetatu etaeuskaldun berrien multzoa bereiztu nahi izan zen, suposatzen dut talde horretan eureneuskalkiak baztertu zituzten euskaldun deserriratuen multzoa integratu nahi izan zela.Euskal komunitate linguistikoaren konplexutasuna handituz joan da era guztietakoeuskaldun motak sortu arte. Bien bitartean hizkuntza eta barietate klasikoak erabil-tzeko sareak ez dira sendotu nahi adina. Esan nahi da, euskaldun elebakarrak kasikdesagertu dira; batez ere zaharrenak eta ume txiki elebakarrek badakigu berehalaikasten dutena gaztelania; are gehiago, bizimoduaren aldaketek eraginda inoizko ari-nen, izan ere, lehen sei urterekin hasten bazen eskolara, hau da hizkuntza nahikoafinkatuta zeukatenean, orain jaio orduko hasten dira, etxeko eredua finkatu bainolehen eta leku askotan murgiltzea erdal ereduetan egiten da, zalantza barik. Bestalde,

Page 15: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

ezin ahatz dezakegu umeen zaintza gurasoen esku baino sarri askotan etxetik kan-poko zaintzaileetan utzi behar izaten dela ezinbestez eta beti ezin topa daitezkeelazaintzaile euskaldunak. Gaurko egoeran gero eta gehiago uzten da euskararen trans-misioa hezkuntzaren esparruan.

Bestalde, ezin ahaztuzkoa da Bizkaiko eta Euskal Herriko paisaia linguistikoa al-datuz eta ñabartuz doala etengabe, berriki egin den ikerketa baten arabera (Uranga etalag., 2008), 100tik gora dira gaur Erkidego Autonomoan egiten diren hizkuntzak. Gu-gana etorri eta gurekin berton bizi diren horiei irakatsi behar diegunaz asko hitz egi-ten den arren, ez dago argi euskaldunok eurei zer ikasi behar diegun, benetako inte-grazioa egin dadin ikaspenak alde bietatik egin beharko dira eta.

Gure gazte euskaldunen artean hiru eledunak eta eleaniztunak direnak geroago etagehiago dira. Aberastasun sozial hori linguistikoki ere azter daiteke. Adibide gisa hiztungazte baten esaldi enuntziatiboak eta galderen azterketa txiki bat emango dugu jarraian.

Gure lekuko honek hiru hizkuntza ikasi ditu gutxienez ondoko ordenean: galegoa,gaztelania eta euskara. Bilboko Irakasle Eskolan ikasketak euskaraz burutu ditu etahau idazten nabilen honekin beti egin du euskaraz.

(1.2.) “u amíjo merkóu u játo” Galegoa.

(1.3.) “el amígo bebjó el bíno”

(1.4.) “txakurra sartu da dendan”

Bizkaiko gazteen prosodiaz 17

Page 16: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

Prosodiaz jarduten hasteko komenigarria da hizketaren bidez transmititzen diren in-formazio motak ikustea (Fujisaki, 2004). Autore honen arabera hiztunak hiru informaziomota transmititzen ditu hizketaren tasun segmentalen eta suprasegmentalen bidez. Motahoriek linguistikoak, paralinguistikoak eta ez-linguistikoak dira; berak esaten duen mo-duan, hiru horien arteko mugak beti ez dira argi egoten.

Informazio linguistikoa sinbolo diskretu eta arau multzotzat definitzen du. Infor-mazio paralinguistikotzat intentzioa, jarrera eta hizkera estiloak jotzen ditu; eurok ar-teragokoen moduan hiztunaren kontrolpean daude. Informazio ez-linguistikoa adina,generoa, izaera, egoera fisikoa eta emozionala moduko faktoreei dagokie; faktoreokez daude zuzenki lotuta hizkeraren eduki linguistiko eta paralinguistikoekin eta hiz-tunak ez ditu kontrolatzen, nahiz imita ditzakeen. Egileak paralinguistikoen eta ez-lin-guistikoen mugatu ezintasuna nabarmentzen du bereziki. Hiruren arteko erlazioaz etaantolamenduaz ondoko taula hau egin daiteke (Schötz, 2006):

Prosodiaren gainean jardun dutenek ez datoz guztiz bat berau definitzean. Schötzberak prosodiaren gaineko bibliografiaz egindako arakatze lan batean (2003a) ondokoeskema eman zuen prosodiaren funtzio nagusi bitan oinarrituta:

(1.5.) Prosodiaren eremuak.

Funtzio linguistikoak intonazioaren bidez gauzatzen dira bereziki eta enuntziatuenegitura fonologikoarekin zerikusia daukate, hala nola sintaxiaren egiturarekin ere.Honen betekizunetan oinarrizko maiztasunaren baranoak osatzen dituzten unitate to-nalak (tonuak, oinarrizko maiztasunaren ibiltartea, azken silaben luzapena, e.a.) sail-

18 Iñaki Gaminde

Page 17: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

19Bizkaiko gazteen prosodiaz

katzea eta arauak ezartzea da. Bestetik, identifikatu diren unitate tonal horiek txerta-tzeko unitate prosodikoen mugatzea (intonazio sintagmak edo talde prosodikoak,azentu sintagmak, e,a,) ere bada beste betekizun garrantzitsu bat. Azkenik, kate min-tzatuaren antolaketan etenak sailkatzea eta sintaxiarekiko eta fonologiaren gainekounitateekiko erlazioak zehaztu egin behar ditu.

Funtzio paralinguistikoetan hiru multzo nagusi egin ditzakegu; automatikoak, estilis-tikoak eta adierazgarriak. Automatikoak dira hiztunak zuzenki kontrolatzen ez dituenaketa eurotan adina, sexua eta egoera fisikoaren berri ematen dituztenak kokatzen dira.Estilistikoak, ostera, hiztunaren kontrolpean daudenak dira; estilistikoetan aldaki sozial,geografiko eta kulturalen berri emateko funtzioak dauzkagu eta, adierazgarrietan, jarre-rak eta emozioak daude (Schötz-en, 2003a, lanetik egokitua).

Funtzio linguistikoetan zein paralinguistikoetan korrelato akustiko berberak erabil-tzen dira. Oinarrizko maiztasuna edo F0 (mailak, ibiltartea, baranoa, mugimendua)iraupena (luzera, kantitatea) energia (zabalera, intentsitatea) ahots mota edo kalitatea(formakinak, ahoskabetzeak, aldaketak).

Linguistikoen eta paralinguistikoen ezaugarri fonetikoen arteko erlazioa oso konple-xutzat jotzen da bibliografian (Mozziconacci 1998, Meral eta lag., 2002, Seppänen eta lag.2003). Badira, hala ere, tasun batzuk bienak direnak eta beste batzuk linguistikoenak di-renak baina paralinguistikoen fonetikan erabiltzen ez direnak.

Euskararen kasuan, dela prosodiaren alde linguistikoan dela alde paralinguistikoan,ikerketak hastapenetan daudela esan behar dugu. Ikerketa batzuk burutu diren arren(ikusi Gaminde eta Goikoetxea 2005, bibliografia zehatzerako), euron helburuak osodesberdinak izan dira.

Atal hau mukurutzeko ahaleginduko gara ikerketa esparru honetako bide batzukirudikatzen, metodologiari dagokionez behintzat. Mozziconacci-ri (1998) jarraikirik,uste dugu lehen etapan deskripzio akustikoak egin behar direla, deskripzio akustikohorietan lortzen diren parametroak pertzepzioaren bidez balioetsi behar dira eta aldiberean lortzen diren emaitza ziurrekin materialak sortu behar direla. Prosodiaren aldeguztiak landu behar dira batera: linguistikoa, paralinguistikoa eta ez-linguistikoa. On-doko eskeman kontuan hartu behar direnak adierazten ditugu.

Behar hau burutu ahal izateko eduki ditugun lekukoak multzo nagusi bitan sailkadaitezke. Lehen multzoan beharraren gunea osatzen duten datuak lortzeko erabili di-

Page 18: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

20 Iñaki Gaminde

tugunak daude eta bigarren multzoan beharraren atal batzuetan sakontzeko materialosagarriak lortzeko eduki ditugunak.

Lekukoak aukeratzean eta euron datuak aztertzean Bizkaian azken urteetan gertatudiren populazio mugimenduak eta euskara batuak eta beronen irakaskuntzak eragin di-tuzten aldaketak ezin ahatz ditzakegu. Herri askotan makina bat urtean ez da umerikegon, edo oso gutxi egon dira, berorren ondorioz gaur ezin topa dezakegu bertako gaz-terik. Beste alde batetik, sano gaitza izaten da egun guraso biak herri berekoak eduki di-tuen lekukoa. Horregatik irizpide geografikoez ostera, irizpide sozialak erabili behar izanditugu. Aldagai batzuk kontrolatzekotan baldintza zehatz batzuk erabili ditugu gure le-kukoak aukeratzerakoan; erabili ditugun irizpideak honako hauek izan dira:

(a) 1979-1990 urte bitartekoan jaioak izatea(b) D ereduan ikasiak izatea(c) Ikasleak izatea, unibertsitate mailakoak edo batxilergo mailakoak(d) Andrazkoak izatea

Laugarren irizpidea aukeratu da arrazoi praktikoengatik, inkesta gehienak BilbokoIrakasle Eskolako ikasleen artean burutu dira 2006-2008 urte artekoan eta bertan ikaslegehienak andrazkoak izaten direnez gero, oso zail suertatzen zen era orekatuan gizo-nezko kopuru bera aurkitzea.

Hizkuntza alorreko sailkapena egiten badugu, gaur egun konbinazio asko aurkitzenditugu lekukoen artean, eta ondorioz euskaldunen artean. Lekukoak mailakatzeko iriz-pide nagusi bi erabil ditzakegu: Lehen hizkuntza eta Euskara erabiltzeko aukerak. Lehenhizkuntzatzat jotzen dugu etxean txikitan lehenengoz ikasi dena eta etxeko giroan era-bil daitekeena. Honetarako guraso biak euskaldunak izan behar dira, izan ere, eurota-riko bat erdalduna izan den kasuetan hasierako erlazio linguistikoetan umearekin hiz-kuntza erabil daitekeen aukera guztietan %33an baino ez litzateke erabiliko. Jo dezagunA eta B gurasoetan eurotariko bat erdalduna dela, umearekin egotean hiru aukera daude(AU, BU eta ABU), jakin dakigun moduan, erdalduna dagoen kasu guztietan erdaraegingo da, bera elebakarra delako; kasurik onenetan umeari zuzenean berba egikeraneuskaldunak euskara erabiliko du, baina argi dago honelako kasu gehienetan umea ele-biduna izango dena jatorriz eta ez euskaldun hutsa.

Beraz jatorrizko euskaldunen artean mota desberdinak edukiko genituzke; lehenhizkuntzatzat euskara jaso dutenak eta elebidunak izan direnak. Lehenengoen artean,era berean, beste mota bi dauzkagu, batetik euskararen barietate klasikoren bat jasodutenak eta, bestetik, euskararen barietate berriren bat jaso dutenak; azken horien ar-tean euskaldun berrien seme-alaba euskaldun zaharrak kokatu beharko genituzke.Lehen aipatu ditugun populazioaren mugimenduek eraginda, beste bereizketa bat eginbeharko genuke euskararen barietate klasikoren bat jaso dutenen artean, izan ere, ezda berdin barietate horren jatorrizko inguruan bizi izatea edo beste lekuren baten biziizatea. Esan nahi da ze, jatorrizko inguruan bizi izan direnak hizkuntzaren ingurunekobilakaeraren parte izan direla eta bilakaera horren barruan gertatu dela euren hizkun-tzaren garapena. Haatik, jatorrizko ingurunetik kanpo bizi izan direnek, demagun in-

Page 19: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

1 Fenomeno hau gurean bertan aztertu ahal izan dugu hainbat ezaugarrirekin. Esaterako, Gatikan gazteenartean “eu” eta “ei” diptongoak “au” eta “ai” (neu>nau; geittu>gaittu, e.a.) egiteko joera handia dagoenartean, gurean ez dira bilakatu. Antzera gertatzen da tt>tx bilakaerarekin, herriko gazteek “tx” egitendute eta gurean “tt” gordetzen da.

2 Hemen eskualdeak kontuan hartuko ditugu.

21Bizkaiko gazteen prosodiaz

gurune erdaldun batean, hizkuntza etxeko funtzioetara zokoratuta garatu dute eta es-kolan eta lagunartean beste barietateren bat erabiltzen dute eskuarki. Horregatik ger-tatzen da jatorrizko inguruan hizkuntza bilakatu den ginoan, kanpoko ingurunean bizidiren lekukoen hizkuntza ez dela garatu1.Hau guztia gogotan jatorrizko hizkuntzatzateuskara eduki dutenen artean hiru multzo nagusi egin ditzakegu (A1, A2 eta A3):

A1 Barietate klasikoa jaso dutenak, barietate horren inguruneanA2 Barietate klasiko jaso dutenak, barietate horren ingurunetik kanpoA3 Barietate berria jaso dutenak

Jatorrizko hizkuntza gaztelania eduki dutenen artean badirudi halaber, multzo bibederen egin behar ditugula. Batetik, ingurune erdaldunagoetan bizi izateagatik edoeuskara eskolako esparru formal hutsetarako utzi dutelako lekuko batzuek, D eredue-tan ikasi izanagatik ere, oso egoera zehatzetan baino ez dute erabiltzen euskara (B1).Bestetik, ingurune euskaldunetan bizi direnak ditugu; hauek, nahi izanez gero, egoeragehiagotan erabil dezakete euskara eta bertako euskaldunen ezaugarriak eurekanduegiten dituzte kasu askotan (B2).

Talde horietatik guztietatik sistematikoki landu ditugunak hiru baino ez dira izan,(A), (B) eta (C); gainerako taldeetako lekukoak eduki ditugun arren, eurokin egin di-tugun azterketek gainerakoetan aurkitu ditugun arauak edo joerak baiesteko edo ezes-teko baino ez ditugu erabili. Horregatik hiru talde nagusi baino ez ditugu egingo au-rrerantzean (nahiz lanean aurrera joan ahala gainerakoen ezaugarriak kontuan erabi-liko ditugun):

(A) Barietate klasikoa jaso dutenak2

(B) Euskara eskolan ikasi dutenak (C) Barietate berria jaso dutenak

Talde hauetako ezaugarriak gomuta eraginda, hemengo lan honen gunea osatzekoeduki ditugun lekukoen zerrenda emango dugu. Lekuko bakoitzeko lanean identifika-tzeko erabiliko dugun izena emango dugu, izen hori osatzeko lekukoaren herria eta,herri horretan lekuko bat baino gehiago eduki dugunean, zenbaki bat erabiliko di-tugu. Lekukoaren izen-abizenen ondoan jaiotze urtea ipiniko da. A taldeko lekukoenkasuan, aitaren eta amaren jaioterriak adieraziko dira; gurasoetariko bat erdalduna de-nean, marra baten bidez adieraziko da.

A taldeko lekukoak dira txikitan etxean eta ingurunean euskararen barietate klasi-koren bat jaso dutenak. Gero eskolatze prozesuan euskara normalizatua ikasi dute,baina, oro har, euren komunikazio esparru gehienetan barietate klasiko horiek erabil-tzen dituzte. Barietate klasikoek oraindik diraute hemen aurkezten dena baino zaba-

Page 20: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

22 Iñaki Gaminde

lagoa den esparruan; hala ere, eskualde batzuetan nekez aurki daitezke adin honetakolekukoak. Honek ez du esan nahi bat ere ez dagoenik, ezpadaze guk geure ikerketaegiteko denboraldian ez dugula topatu. Eskualde horiek Uribe-Kosta eta Hego-Uribeizan dira bereziki. Era askotako faktoreek eragin dute eskualde horietan lekukoak to-patu eza; batetik, bertako euskararen ahulezia bera, leku batzuetan bertako euskara ezda transmititu izan familiaren barruan eta horrenbestez galbidean dago; bestetik, herritxiki batzuetan urte mordoan ez da umerik egon edo bertako populazioa mugitu daalbo herrietara. Horrek guztiak, besteak beste, ekarri du baldintzak betetzen dituztenlekukoak aurkitu eza. Bilboko lekukoen ezaugarriak gainerakoenak bezalakoak dirasalbuespen batekin, eurek barietate klasikoren bat jaso dute baina barietate hori egi-ten ez den ingurune batean. Gure lekukoek euren barietate klasikoa etxean eta etxekogiroan baino ez dute erabiltzen; kalean euskara egiteko aukera daukatenean, dela la-gunartean, dela esparru formaletan, beste barietate bat erabiltzen dute.

Jarraian ikertu ditugun eskualdeetako lekukoen zerrenda emango dugu (119). Es-kualde horiek Txorierri-Mungialdea (9), Busturialdea (23), Lea-Artibai (18), Durangal-dea (11), Arratia-Nerbioi (14) eta Bilbo (6) izan dira.

Txorierri-Mungialdea:

Bakio (Nekane Ugalde, 1982, Bakio, Bermeo), Derio (Udane Goikoetxea, 1981, Mungia,Derio), Larrabetzu01 (Amaia Emaldi, 1986, Galdakao, Larrabetzu), Larrabetzu02 (MirenApraiz, 1983, Larrabetzu, Larrabetzu), Leioa02 (Osane Learra, 1987, Leioa, Leioa), Lezama(Gotzone Larrabe, 1983, Lezama, Lezama), Meñaka (Izaskun Telletxea, 1979, Bermeo,Meñaka), Mungia01 (Olatz Urrutia, 1987, Mungia, Arrieta), Mungia02 (Ainhoa Izurieta,Meñaka, Mungia)

Busturialdea:

Arratzu01 (Eneka Basterretxea, 1981, Gernika, Arratzu), Arratzu02 (Miriam Olaeta, 1987,Mendata, Arratzu), Bermeo01 (Esti Aranzeta, 1987, Bermeo, - ), Bermeo02 (Ainhoa Begoña,1985, Bermeo, Bermeo), Bermeo03 (Leitza Laka, 1985, Bermeo, Bermeo), Bermeo04 (Izas-kun Martinez, 1981, -, Bermeo), Bermeo05 (Enara Laka, 1982, Bermeo, Mundaka), Ber-meo06 (Esti Gomez, -, Bermeo), Bermeo07 (Leire Olondo, 1979, Bermeo, Bermeo), Ea01(Ainhoa Erkiaga, 1988, Ispaster, Ea), Ea02 (Jone Korta, 1988, Ea, Ea), Ereño (Garazi Ko-beaga, 1989, Ereño, Ibarrangelua), Forua (Virginia Cruz, 1981, Forua, Eibar), Gernika01(Marta Castilla, 1986, Derio, Arratzu), Gernika02 (Oihana Onaindia, 1979, Gernika, Ger-nika), Gernika03 (Alazne Iturraran, 1985, Gernika, - ), Gernika04 (Igone Ruiz, 1984, Ger-nika, Gernika), Gernika05 (Ainara Bilbao, 1985, Artea, Nabarniz), Gernika06 (Ainara Gon-zalez, 1985, Elantxobe, Munitibar), Gernika07 (Amaia Borregon, 1983, Gernika, Gernika),Gernika08 (Saioa Guarrotxena,1987, Gernika, Munitibar), Mendata (Nerea Onaindia, 1989,Mendata, Munitibar), Muxika (Leire Otazua, 1986, Errigoiti, Muxika).

Lea-Artibai:

Amoroto01 (Janire Elorrieta, 1986, Mendata, Amoroto), Amoroto02 (Eider Zatika, 1985, Ispas-ter, Amoroto), Aulesti01 (Maitane Urberuaga, 1987, Munitibar, Aulesti) Aulesti02 (Janire Omar,1986, Aulesti, Etxebarria), Etxebarria01 (Maialen Gorosabel, 1986, Elgoibar, Etxebarria), Etxe-barria02 (Anhuxka Arrieta, 1980, Etxebarria, Etxebarria), Ispaster (Nagore Gonzalez, 1985, Le-keitio, Ispaster), Lekeitio01 (Eneritz Goitiz, 1985, Lekeitio, Lekeitio) Lekeitio02 (Joana Ituarte,

Page 21: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

23Bizkaiko gazteen prosodiaz

1985, Lekeitio, Markina) Lekeitio03 (Ainhoa Eiguren, 1983, Lekeitio, Amoroto) Markina01(Ane Laka, 1987, Berriatua, Markina) Markina02 (Erika Zabala, 1987, Bolibar, Mendaro), On-darroa01 (Alaitz Monasterio, 1984, Ondarroa, Ondarroa), Ondarroa02 (Nahiara Arostegi, 1985,Ondarroa, Ondarroa), Ondarroa03 (Eider Berridi, 1980, Ondarroa, Ondarroa), Ondarroa04(Alaine Solabarrieta, 1985, Ondarroa, Ondarroa), Ondarroa05 (Maria Elu, 1980, Ondarroa, On-darroa), Ondarroa06 (Eneritz Ituarte, 1982, Ondarroa, Ondarroa)

Durangaldea:

Abadiño01 (Eiharne Carrera, 1985, -, Abadiño), Berriz (Eneritz Telleria, 1984, Ermua, Be-rriz), Durango02 (Amaia Ugarte, 1985, Bergara, Durango), Durango03 (Udane Rodriguez,1986, -, Iurreta) Durango04 (Eider Larrazabal, 1979, Zeberio, Iurreta), Durango06 (AmaiaMendiola, 1986, Durango, - ), Ermua01 (Naiara Izagirre, 1987, Ermua, Lemoa), Ermua02(Olatz Zendoia, 1984, Ermua, Ermua), Mallabia (Maite Unzurrunzaga, 1984, Bergara, Malla-bia), Zornotza01 (Nerea Urrutxurtu, 1989, Igorre, Zornotza), Zornotza02 (Itsaso Gisasola,1987, Iurreta, Hondarribia).

Arratia-Nerbioi:

Areatza (Irune Olabarri, 1984, Igorre, Bilbo), Galdakao01 (Eider Maza, 1985, Galdakao, Zor-notza), Galdakao02 (Maider Erzilla, 1981, Zeberio, Galdakao), Igorre01 (Janire Lejarza,1988, Igorre, Zeberio), Igorre02 (Ainitze Petralanda, 1986, Dima, Igorre), Igorre03 (IratxeEtxebarria, 1982, Igorre, Aranzazu), Igorre04 (Josune Etxebarria, 1982, Igorre, Aranzazu),Lemoa01 (Izaskun Betzuen, 1984, Lemoa, Artea), Lemoa02 (Enara Azkune, 1988, Dima, Do-nostia), Orozko01 (Maider Aiesta, 1986, Orozko, Dima), Orozko02 (Iratxe Larrazabal, 1983,Orozko, - ), Orozko03 (Irati Larrori, 1989, Orozko, - ), Ugao (Ainhoa Bilbao, 1988, Zebe-rio, Ugao), Zeanuri (Garazi Uriarte, 1985, Zeanuri, Dima)

Bilbo:

Bilbo01 (Ursua Gaminde, 1990, Bilbo, Gatika), Bilbo02 (Maddalen Osa, 1984, Bergara, Elan-txobe), Bilbo03 (Lorea Argarate, 1990, Elgoibar, Elgoibar), Bilbo12 (Nerea Bolibar, 1980,Igorre, Zeanuri), Bilbo13 (Miren Beobide, 1984, Zeanuri, - ), Bilbo15 (Iraitz Garai, 1983, -,Galdakao)

B taldeko lekukoak euskara txikitan ikasi dutenak dira. Batzuk ingurune erdaldu-netan bizi dira eta bakar batzuk ingurune euskaldunetan. Denetara 27 izan dira. He-rriaren izen identifikagarriaren ondoan, euron izen-abizenak eta jaiotze urtea adiera-ziko ditugu:

Abadiño02 (Faouzia Ben Omar Aklhof, 1988), Arrankudiaga (Janire Perez, 1979), Balmaseda(Itxaso Alvarez, 1988), Barakaldo (Goizargi Bustos, 1986), Barrika (Nerea Gorospe, 1984),Basauri01 (Iratxe Garcia, 1988), Basauri02 (Erika Llamazares, 1985), Bermeo08 (Maria Lo-renzana, 1984), Bilbo09 (Irune Fernandez, 1987), Bilbo10 (Oihane Bilbao, 1987), Bilbo11(Irati Ugalde, 1987), Bilbo14 (Naroa Fernandez, 1984), Durango01 (Leire Etxaburu, 1988),Durango05 (Irantzu Fernandez, 1987), Elorrio (Monika Hilera, 1985), Gernika09 (Laura An-dres, 1985), Gernika10 (Laura Camacho, 1988), Karrantza (Beatriz Quintano, 1987), Leioa01(Leire Alonso, 1988), Portugalete (Patrizia Beristain, 1988), Santurtzi (Sira Capilla, 1985),Sestao (Leire Agirrezabal, 1988), Sopela01 (Zuriñe Diaz, 1982), Sopela02 (Janire Muñoz,1979), Sopuerta (Maitane Camino, 1988), Trapagaran (Nagore Arteaga, 1986), Urduña (Kar-mele Ulibarri, 1987)

Page 22: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

3 Aipatuta edo aipatu barik geratuta, lekukoei zor zaizkie datuak, denak egon dira prest nire galdereieran tzuteko, bihoazkie denei hemendik nire eskerrik beroenak.

24 Iñaki Gaminde

C taldeko lekukoen lehen hizkuntza euskara izan den arren, euskararen barietateberriren bat jaso zuten, hots, gurasoak euskaldun berriak izan dira eta euskara trans-mititu diete euren alabei. Argi dago guraso euskaldun berrien artean maila desberdi-nak daudena, baina eduki dute, oro har, euskararekiko atxikimendu handia eta horre-gatik pasatu diete euren seme-alabei. Gerora begira talde honek eduki dezakeen era-gin soziolinguistikoa nabarmendu gurako genuke. Hona hemen eduki ditugunlekukoak (11):

Bilbo04 (Jone Ibarra, 1990), Bilbo05 (June Martinez, 1990), Bilbo06 (Aitziber Martinez deLagos, 1979), Bilbo07 (Eneritz Ibarrondo, 1983), Bilbo08 (Aintzane Loizaga, 1980), Erandio (Ai-tziber Garcia, 1989), Getxo (Leire Balenziaga, 1986), Sondika (Nahia Eguzkizaga, 1982), So-pela03 (Irati Otxoa, 1986), Sopela04 (Irantzu del Portillo, 1987), Urduliz (Raisa Baldelana,1987).

Lekuko hauek, gorago esaneko moduan, lanaren gunea osatzen dute; eurokin jasoditugu euskararen eta gaztelaniaren datu gehienak. Hala ere, lanaren atal batzuk osa-tzeko eta beste belaunaldi edo barietate batzuetako datuak bildu ditugu ondoko leku-koen laguntzarekin:

Euskara: Mitxel Zenarruzabeitia (Aulesti, 1984), Gorka, Zabala (Bilbo, 1951), Zaloa Zarraga(Bilbo, 1975), Jon Gaminde (Bilbo, 1985), Asier Gonzalez (Bilbo, 1982), Jon Etxebarria(Bilbo, 1959), Amaia Montorio (Bilbo, 1958), Maite Morentin (Bilbo 1957), Iñigo Larrinaga(Etxebarria, 1971), Bibiana Barandika (1914, Gatika), Esther Elgoibar (1958, Gatika), OlaiaGurtubai (Igorre, 1973), Maribi Egia (Jatabe, 1969), Ander Olalde (Larrabetzu, 1962), NaiaLoizate (Lekeitio), Santi Rodriguez (Lekeitio, 1982), Kepa Betzuen (Lemoa, 1979), AdanBatiz (Lezama, 1927), Pedro Urtiaga (Lezama, 1925), Paulin Zarate, 1923), Matilde Larrabe(Lezama, 1931), Benigna Olabarrieta (Lezama, 1927), Serafin Loroño (Lezama, 1931), SabiñeEtxebarria (Lezama, 1913) Iñaki Gilisasti (Urduliz, 1964), Irune Zuluaga (Zeanuri, 1970).

Gaztelania: Inmaculada Maiz (Bilbo), Bego Pacín (Bilbo), Felicitas Terraza (Bilbo), BegoMolero (Bilbo), Marisol Abreu (Venezuela), Luzia Santa Cruz (Kolonbia), Janire Luberiaga(Uruguai), Rosario Chile (Bolibia), Maria Fernanda de Vasconcelos (Argentina).

Lanaren atal batzuk osatzeko gaur Bizkain egiten diren beste hizkuntza batzuetakolekukoengana jo dugu informazio eske. Hizkuntza berri horien lekukoen egoera per-tsonala erraza ez denez gero, ezin guztien izenak hemen aipa ditzaket. Aipa ditzake-danak eta bilduta dauzkadanak honako hauek izan dira:

Alemanera (Gerardo Lang), Amazigh (Jatabi Latif), Arabiera (Faouzia Ben Omar Aklhof),Basaa (Esther Passop), Errusiera (Lidia Uspenska), Fang (Oyono Eliseo), Galegoa (MaruxaLopez), Georgiera (Irakli Akhwlediani), Italiera (Nicola La Torre), Japoniera (Yamasaki Kati-jiro), Katalana (Ariadna Pou), Norvegiera (Hilde Hernes eta Hege Nilsen), Txinera (FangXiao)3.

Behin gure lekuko prestuekin zer grabatu nahi izan dugun erabakita, grabazioeiekin behar zaie eta ondorengo guztiari. Atal bakoitzeko metodologiaren gaineko azpi-

Page 23: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

25Bizkaiko gazteen prosodiaz

atal bat sartu badut ere, nahi izango nituzke xehetasun metodologiko orokor batzukaipatu hemen argigarriak izango direlakotzat.

Honelako ikerketek hiru aldi nabarmen edukitzen dituzte, seinaleak jasotzea, sei-naleak erabiltzea eta seinaleak aztertzea.

Seinaleak jasotzea lanaren zatirik atseginena dela esan behar da; lekukoekin buruzburu egotea, itaunak jasotzea, iruzkinak egitea, e.a. Bada alde teknikoa ere honetan.Alde batetik inkestagintzari dagokiona eta bestetik seinaleak jasotzeko aparailuenasoinu kalitatea bermatzeko. Inkestak egiteko ikerketaren helburuak eta oinarri teori-koak argitu behar dira lehenik, nahiz gure oraingo kasuan, inkestek eurek erabili gai-tuzten teoriaren bidezidorretan barna. Seinaleen soinu kalitatea bermatzeko guk Mini-disk aparailua erabili dugu kanpo mikrofono batekin.

Behin grabazioak edukiz gero, hurrengo urratsa seinaleak aztertu ahal izateko era-bili behar dira. Honetarako bide batzuk daude. Lehenengo eta behin seinaleak digita-lizatu behar dira, hau da ordenagailu batera irauli behar dira; horretarako programabat behar da. Badira programa batzuk askeak direnak, hala nola “Audacity” deritzona.Behin seinaleak ordenagailuan edukita, etiketatzeko eta transkribatzeko “Praat” ize-neko programa askea erabil daiteke (www.praat.org). Bigarren aldi hau da astunenaduda barik.

Hirugarren aldiaren gainean ez dugu gauza handirik esango, izan ere, hori da gurelanaren mamia eta irakurlea behingoan konturatuko da erabili dugun ibilbidearekin.Ohar txiki bat baino ez nuke egin gura estatistikaren erabilpenaren gainean; gogotaraekarri beharko genuke estatistika ez dela mirari bat tresna bat baino, komeni da tresnakontu handiz erabiltzea eta lagungarri moduan.

Lan hau hamar ataletan banatuta aurkezten dugu. Hasiera honen ostean, bigarrenatalean, euskararen datuak aztertzeko erabili ditugun lekukoen azentu moldeak des-kribatzen dira. Hirugarren atalean, azterketarako erabili dugun eredu teorikoaren oi-narrizko ezaugarriak aurkeztu ondoren, esaldi enuntziatiboen azterketa egiten da. Lau-garren atalean bai/ez galderen propietate nagusiak ikertuko ditugu. Bosgarren ataleangauza bera egingo dugu n/z galderei dagokienez. Seigarren atalaren ikergaiak bat-ba-teko testuen eta testu irakurrien tasunak izango dira. Zazpigarren atalaren gaia norba-nakoaren ezaugarri prosodikoek osatzen dute. Zortzigarrenean emozioen ezaugarrinagusiak aztertuko ditugu. Bederatzigarrenean gauza bera egingo dugu baina jarrerenalorrean. Azkenik, amaieran arteragoko atal guztietan jaso edo irudikatu ditugun on-dorioak laburbilduko ditugu; era berean, lekukoen sailkapena egingo dugu bai eus-karaz bai gaztelaniaz.

Esker onean

Honen moduko beharrek asko zor diete era bateko eta besteko laguntzaileei, eurakbarik ezin burutuko lirateke eta. Eskerrak eman nahi dizkiet Gotzon Aurrekoetxea, Bi -ttor Hidalgo eta Hiart Legarra adiskideei behar honen lehen bertsioa irakurri eta egindizkidaten ohar garrantzitsuengatik. Esther Elgoibarrek bertsio guztiei orpoz orpo ja-rraitu dielako. Sarri askotan lagunen adore berbak izaten dira akuilagarri honelakoe-

Page 24: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

26 Iñaki Gaminde

tan, Jose Ignacio Hualderenak halakoak izan dira niretzat oraingoan, eskertu behardiot denbora atera ahal izatea hemengo atal baten irakurraldia egiteko.

Beste arlo batzuetako lagunekin berba egitea oso onuragarria izaten da, hola psi-kologoek nirekin eduki duten eroapena aurrerantzean edukitzea espero dut, eskerrakberen-beregi Esther Zarandona, Fernando Olabarrieta, Eduardo Rubio eta Josetxu Ma-dariaga lankideei. Gora behera matematikoen gaineko itaunak erantzuteko beti prestegon den Clara Galdosen azalpen argiengatik mila esker. Nahia Loizate ikasle gorohiaren laguntza bereziki aipatu behar dut, ez bakarrik itaunketak egin ezpada azpi-atalaren lehen bertsioa ere irakurri du eta bere iritzia eman dit.

Etorkinen hizkuntzak grabatu ahal izateko kontaktuak egiten lagundu didaten ba-tzuk Eneko Barrutia, Begoña Gómez Rojo, Kepa Zarraga eta Lusitania Taracido izandira.

Baliteke ibilbide luze honetan eduki dudan laguntzaileren bat ahaztu izana, barkabiezadate hala balitz eta bihoazkie denei nire eskerrik beroenak.

Page 25: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

4 Galdegaigunetzat aditz aurreko egongunea hartzen dugu.

2. AZENTUAOrain arte egin diren lan guztietan agerian jartzen izan da azentua eta intonazioa-

ren arteko lotura (Elordieta eta Hualde, 2001 eta 2003, Hualde, 2003a, Hualde eta lag.,2002, Elordieta, 1999, 2000, 2003, 2006, 2007a eta b), izan ere, azen tudun silaban edoberonen inguruan gertatzen dira tonu mugimendurik nabarmenenak. Hori dela eta,euskararen kasuan behintzat, azentu sistemak ikertzea eta arau nagusiak finkatzeaezinbesteko bihurtzen da intonazio ereduak ikertzeko unean. Azentu sistemen ikerke-ten egoeraz Hualde (2006) eta Elordietaren (2008) artikulu dokumentatuetara jo dai-teke, hemen ideia orokor batzuk baino ez ditugu azalduko.

Hualdek eta beste ikertzaile batzuek euren lanetan (Hualde 1997, 1999, 2003b,Hualde eta lag., 1994 eta 2002, Gaminde, 1998 eta 2007a) argi erakutsi duten moduan,iparraldeko barietateetan, hemen Getxo-Gernika eta Lea-Artibai izenekin identifika-tzen ditugunak, oinarrizko desberdintasun bat egiten da berba azentudun eta azentubakoen artean. Berba azentu bakoek azentu hartzen dute galdegaigunean4 edo, baka-rrik ebakitzen direnean, azken (2.1. irudia) edo azkenaurreko silaban (2.2. irudia), ba-rietateen arabera.

Honek inplikatzen du honelako barietateetan esaldian osagai nagusi bi daudela;bata hasieratik aditzera artekoa eta bestea hortik amaierara artekoa. Beste alde bate-tik, azentudun berbek osagai bat osatzen dute eurok; era berean, azentudunen etaazentu bakoen arteko konbinazio guztiak egin daitezke. Jarraian gure lekuko gazteekegiten dituzten adibide batzuk ikus daitezke. Azentu bereizgarria daukatenak Amo-roto01 (2.1. taula), Bakio (2.2. taula), Bermeo05 (2.3. taula), Ea01 (2.4. taula), Etxe-barria02 (2.5. taula), Gernika01 (2.6. taula), Igorre01 (2.7. taula), Lemoa01 (2.8. taula),

(2.2.) “lagunan alabí re”, silaba azentuduna azkenau-rrekoa. Ondarroa, lekukoa andrazkoa.

(2.1.) “lagunen alabé sartu da”, tonu beherakada silabaazentudunetik gora gertatzen da, silaba azentuduna az-

kena da. Jatabe, lekukoa andrazkoa.

27Bizkaiko gazteen prosodiaz

Page 26: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

5 Kurben estilizazioa egiteko metodo batzuk daude (Cantero, 2002; Dorta, 2007), gure kasuan silababakoitzaren erdian neurtu dugu oinarrizko maiztasuna.

28 Iñaki Gaminde

Markina01 (2.9. taula) eta Ondarroa01 (2.10. taula) dira; azentu bereizgarria ez dau-katenak Abadiño01 (2.11. taula) eta Durango01 (2.12. taula) dira.

Amoroto01:

(2.1. Taula) (a) lagunen alabie da, (b) lagúnen alabie da, (c) lagunen intxáurre da, (d) lagúnen intxáurre da.

Bakio:

(2.5.) “a” eta “b” esaldien kurba estilizatuak. (2.6.) “c” eta “d“ esaldien kurba estilizatuak.

(c) lagunen íntxaurre da, (d) lagúnen íntxaurre da.(2.2. taula) (a) lagunen alabie da, (b) lagúnen alabie da,

(2.4.) “c” eta “d” esaldien kurba estilizatuak.(2.3.) “a” eta “b” esaldien kurba estilizatuak5.

Page 27: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

29Bizkaiko gazteen prosodiaz

Bermeo05:

(2.3. taula) (a) lagunen alabi da, (b) lagúnen alabi da, (c) lagunen amúma da, (d) amúman íntxorra da.

Ea01:

(2.4. taula) (a) lagunen alabie da, (b) lagúnen alabie da, (c) lagunen íntxaurre da, (d) lagúnen íntxaurre da.

(2.10.) “c” eta “d” esaldien kurba estilizatuak.(2.9.) “a” eta “b” esaldien kurba estilizatuak.

(2.8.) “c” eta “d” esaldien kurba estilizatuak.(2.7.) “a” eta “b” esaldien kurba estilizatuak.

Page 28: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

30 Iñaki Gaminde

Etxebarria02:

(2.5. taula) (a) lagunen alabie da, (b) lagúnen alabie da, (c) amáman lagune da, (d) amáman intxáurre da.

Gernika01:

(2.6. taula) (a) lagunen alabie da, (b) lagúnen alabie da, (c) lagunen amúma da, (d) lagúnen amúma da

(2.14.) “c” eta “d” esaldien kurba estilizatuak.(2.13.) “a” eta “b” esaldien kurba estilizatuak.

(2.12.) “c” eta “d” esaldien kurba estilizatuak.(2.11.) “a” eta “b” esaldien kurba estilizatuak.

Page 29: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

31Bizkaiko gazteen prosodiaz

Igorre01:

(2.7. taula) (a) lagunen alabea da, (b) lagúnen alabea da, (c) lagunan intzáurre da, (d) lagúnen intzáurre da.

Lemoa01:

(2.8. taula) (a) lagunen alabea da, (b) lagúnen alabea da, (c) lagunan intzúrre da, (d) lagúnen intzúrre da.

(2.16.) “c” eta “d” esaldien kurba estilizatuak.(2.15.) “a” eta “b” esaldien kurba estilizatuak.

(2.18.) “c” eta “d” esaldien kurba estilizatuak.(2.17.) “a” eta “b” esaldien kurba estilizatuak.

Page 30: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

32 Iñaki Gaminde

Markina01:

(2.9. taula) (a) lagunan alabi da, (b) lagúnen alabi da, (c) lagunan intxáurre da, (d) lagúnen intxáurre da.

Ondarroa01:

(2.10. taula) (a) launan alabi re, (b) laúnan alabi re, (c) launan áume ra, (d) laúnan áume ra.

(2.22.) “c” eta “d” esaldien kurba estilizatuak.(2.21.) “a” eta “b” esaldien kurba estilizatuak.

(2.20.) “c” eta “d” esaldien kurba estilizatuak.(2.19.) “a” eta “b” esaldien kurba estilizatuak.

Page 31: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

33Bizkaiko gazteen prosodiaz

Abadiño01:

(2.11. taula) (a) lagúnan intxáurre da, (b) lagúnen intxáurre da.

(2.23.) “a” eta “b” esaldien kurba estilizatuak; singularra eta plurala ez dira azentuaren bidez bereizten

Durango01:

(2.12. taula) (a) lagúnen alába da, (d) lagúnen alába da.

(2.24.) “a” eta “b” esaldien kurba estilizatuak.

Gaur egun, oro har, esan dezakegu ze, azentu sistema nagusi bi daudela Bizkaikogazteen artean. Batetik, azentu klasikoetatik datozen barietateak dauzkagu eta, beste-tik, azentu sistema berriak. Azentu eredu klasikotzat jotzen ditugu belaunez belauntransmititu direnak eta lotura estua daukatenak eremu geografikoekin. Gure aurrekobehar baten sei barietate nagusi deskribatu genituen (Gaminde 2007a) Getxo-Gernika,Lea-Artibai, Txorierri, Arratia, Durangaldea eta Hego-Bizkaiera. Barietate horiek sail-katu ahal izateko honako irizpideok zehaztu ziren:

(a) Azentu bereizgarria ez-bereizgarria

(b) Azentu eremua: talde prosodikoa/erroa

(c) Azentua txertatzeko norabidea eta silaba buruaren kokapena

Page 32: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

(d) Doinu-azentua erabiltzea

(e) Azken silaban azentua onartzea edo ez

Irizpide horien arabera egindako sailkapen haren azentu sistema bakoitzaren ezau-garriak eta arauak 2.4. azpi-atalean ikus daitezke.

Gorago esaneko moduan, azentuaren kokagunea jakitea ezinbestekoa izaten daprosodiaren azterketetan, tonuaren mugimenduak silaba azentudunean edo beroneninguruan gauzatzen dira eta. Horregatik atal honen helburu nagusia gure lekuko gaz-teen azentu eredu nagusiak deskribatzea eta sailkatzea izango da. Era berean, leku-koen jatorrizko hizkuntz ezaugarrien arabera aurkitzen diren multzo nagusiak sailka-tzen ahaleginduko gara.

Atal honen hasieran helburu horiek lortzeko erabiliko ditugun datuak emango di-tugu. Bigarren azpi-atalean datuen azterketarako erabiliko ditugun irizpideak aurkeztueta arrazoituko dira. Hirugarren azpi-atalean hartuko irizpide sailkatzaileen araberasailkapen bera aurkeztuko da. Laugarren atalean gazteen barietateen ezaugarriak zaha-rren barietateen ezaugarriekin erkatuko dira egon daitezkeen aldaketak erakusteko etaahal den neurrian azaltzeko. Bosgarren azpi-atalean euskara batuaren azentu ereduazjardungo dugu. Azkenik, seigarren azpi-atalean ondorio orokorrak irudikatuko ditugu.

2.1. Lekukoen datuak

Gazteen azentu motak aztertzeko berba bakartuak eta talde klitikoak baino ez di-tugu ikertu. Berba bakartuen azterketen bidez azentu bereizgarririk dagoen edo ez az-tertu nahi izan da, hots, berba guztiak patroi baten arabera azentuatzen diren edo baote dagoen patroi horretatik kanpo dagoenik. Beste alde batetik, norabidea eta silababuruaren kokapena ere euron bidez zehatz daitezke. Azkenik, talde klitikoen azterke-taren bidez azentuaren eremua zehaztu nahi izan da (ikusi hurrengo azpi-atalean sail-katzeko irizpideak).

Lekukoei jaso dizkiegun datuak aurkezteko euron jatorrizko hizkuntza izango daoinarrizko irizpidea. Horretarako, aurreko atalean egin ditugun lekuko taldeak erabi-liko ditugu oinarritzat (A, B eta C).

Taldeen barruan lekukoen herria izenburutzat erabiliko dugu, herri berean lekukobat baino gehiago eduki dugunean, herriaren izenarekin batera zenbaki bat agertukoda. Datuak Bizkaiko eskualdeen arabera banatuta emango ditugu. Erabili ditugun es-kualdeak honako hauek izan dira: Enkarterri-Ezkerraldea, Bilbo, Mungia-Txorierri,Busturialdea, Lea-Artibai, Durangaldea eta Arratia-Nerbioi. 2.25. irudiko mapan es-kualde banaketa eta lekukoak eduki ditugun herrien kokapenak ikus daitezke:

Iñaki Gaminde34

Page 33: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

(2.25.) Lekukoak eduki ditugun herrien kokapena

Azkenik, lekuko bakoitzeko jaso ditugun berba bakartuak eta talde klitikoak bereizemango ditugu.

2.1.1. A taldeko lekukoen datuak

Jatorrizko hizkuntzatzat euskararen barietate klasikoren bat eduki duten lekukoak 73izan dira; eskualdeka banatuta honela eman ditzakegu: Arratia-Nerbioi (14), Durangal-dea (10), Lea-Artibai (15), Busturialdea (19), Mungia-Txorierri (9) eta Bilbo (6).

2.1.1.1. Arratia-Nerbioi

Areatza

Berba bakartuak

ó-o: úre, sárra, máye, báltza, súe, óna, gátza, kéa, tzárra, béye

o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrre, lagúne, suríe, seméa, gorríe, tzoríe, gisóna, intzáurre, mutíle,iyúne

o-o-ó-o: alabéa, alargúne, iturríe

ó-o-o-o: léngusue

Talde klitikoak: óna da, tzárra da, seméa da, lagúne da, alargúne da, iturríe da

Igorre01

Berba bakartuak

ó-o: úre, sárra, máye, báltza, súe, óna, gátza, kéa, tzárra, béye

o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrre, lagúne, suríe, seméa, gorríe, tzoríe, gisóna, intzúrre, mutíle,ilúne

o-o-ó-o: alabéa, alargúne, iturríe

ó-o-o-o: léngusue

Talde klitikoak: oná da, tzarrá da, seméa da, lagúne da, alargúne da, iturríe da

Igorre02

Berba bakartuak

ó-o: úre, báltza, súe, óya, lúrre, kéa, béye

Bizkaiko gazteen prosodiaz 35

Page 34: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

o-ó-o: seméa, ogíe, astóa, katúe, tzakúrre, tzarríe, gastáya, limóya, euríe, ardíe, intzáurre,babéa, gisóna, mutíle, agíñe, indérra

ó-o-o: sútea

o-o-ó-o: alabéa, alargúne, atzamárra, arratóya, afaríe

o-ó-o-o: belárrie, bekókie

ó-o-o-o: léngusue

Talde klitikoak: úre da, lagúne da, amáma da, intzáurre da, alabéa da

Igorre03

Berba bakartuak

ó-o: úre, óna, máye, gátza, báltza, súe, txárra, béye, kéa

o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrre, lagúne, txoríe, seméa, gisóna, mutíle, gorríe, iyúne, intxúrre

o-o-ó-o: alabéa, alargúne, iturríe

ó-o-o-o: léngusue

Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúne da, alargúne da, iturríe da, léngusue da

Igorre04

Berba bakartuak

ó-o: úre, óna, máye, gátza, báltza, súe, txárra, béye, kéa

o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrre, lagúne, txoríe, seméa, gisóna, mutíle, gorríe, iyúne, intxúrre

o-o-ó-o: alabéa, alargúne, iturríe

ó-o-o-o: léngusue

Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúne da, alargúne da, iturríe da, intxúrreda, máye da

Galdakao01

Berba bakartuak

ó-o: úre, sárra, máye, báltza, súe, óna, gátza, kéa, tzárra, béye

o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrre, lagúne, suríe, seméa, tzoríe, gisóna, intzáurre, mutíye, iyúne

o-ó-o-o: lengúsue, alárgune, itúrrie

o-o-ó-o: alabéa

Talde klitikoak: óna da, tzárra da, seméa da, lagúne da, alárgune da, itúrrie da

Galdakao02

Berba bakartuak

ó-o: úre, sárra, súe, kéa, óya, úre, lúrre, béye, báltza

o-ó-o: burúe, begíe, uléa, eskúe, seméa, aitíte, amáma, ogíe, ardáua, gastáya, euríe, aríe,ikóa, sagárra, porrúe, pipérra, idíe, aséa, astóa, txakúrre, txarríe, ardíe, katúe, gastéa,erríe

ó-o-o: sútea, íntxaurre

o-o-ó-o: atzamárra, alabéa, alargúne, okeléa, madaríe, arratóya, beyegíe

o-ó-o-o: belárrie, bekókie, mayúkie

36 Iñaki Gaminde

Page 35: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

6 Informatzaile honek “gatxa” eta “gatza” ez ditu bereizten (beti “tz” erabiltzen du); hala ere, tx>tz bi-lakaera ez da guztiz burutu adibideetan ikusten den moduan.

37Bizkaiko gazteen prosodiaz

ó-o-o-o: léngusue

Talde klitikoak: úre da, alabéa da, lagúne da, amáma da, íntxurre da

Lemoa01

Berba bakartuak

ó-o: úre, sárra, máye, báltza, súe, úrre, gátza, txárra, béye6

o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrre, lagúne, suríe, seméa, gorríe, txoríe, gixóna, mutíle, iyúne

ó-o-o: íntzurre

o-o-ó-o: alabéa, alargúne, iturríe

ó-o-o-o: léngusue

Talde klitikoak: oná da, txarrá da, máye da, seméa da, laguné da, íntzurre da, alargúneda, iturríe da

Lemoa02

Berba bakartuak

ó-o: úre, gátza, máye, báltza, súe, óna, kéa, tzárra, béye

o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrre, lagúne, seméa, gorríe, tzoríe, intzáurre, gixóna, mutíye,iyúne

o-o-ó-o: alabéa, iturríe

o-ó-o-o: lengúsue, alárgune

Talde klitikoak: óna da, tzárra da, seméa da, lagúne da, alárgune da, iturríe da

Orozko01

Berba bakartuak

ó-o: úre, gátza, sárra, máya, báltza, súe, óna, kéa, txárra, béye

o-ó-o: uyóa, sagárra, txakúrre, lagúne, suríe, seméa, gorríe, txoríe, intxúrre, gisóna, mutíye,iyúne

o-o-ó-o: alabéa, alargúne, iturríe

o-ó-o-o: lengúsue

Talde klitikoak: oná da, txarrá da, semía da, lagúne da, alargúne da, iturríe da

Orozko02

Berba bakartuak

ó-o: úre, óna, máye, gátza, báltza, súe, txárra, béye, kéye

o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrre, lagúne, txoríe, semíe, gisóna, mutíye, gorríe, iyúne, intxáu-rra

o-ó-o-o: alábie, lengúsue, alárgune, itúrrie

Talde klitikoak: óna da, txárra da, semíe da, lagúne da, alárgune da, itúrrie da

Page 36: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

38 Iñaki Gaminde

Orozko03Berba bakartuak

ó-o: úre, óna, máye, gátza, báltza, súe, tzárra, béya, kéa

o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrre, lagúne, tzoríe, seméa, gisóna, mutíye, gorríe, iyúne, intzáu-rra, alába

o-ó-o-o: lengúsue, alárgune, itúrrie

Talde klitikoak: oná da, tzarrá da, seméa da, lagúne da, alárgune da, itúrrie da

UgaoBerba bakartuak

ó-o: úre, máye, béltza, súa, óna, gátza, kéa, tzárra, béya

o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrra, saárra, lagúna, alába, suríe, seméa, gorría, tzoría, gisóna,intzáurra, mutíya, iyúne

o-ó-o-o: lengúsua, alárguna, itúrria

Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúne da, alárgune da, itúrria da

ZeanuriBerba bakartuak

ó-o: úre, sárra, máye, báltza, súe, óna, gátza, kéa, txárra, béye

o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrre, lagúne, suríe, seméa, gorríe, txoríe, gixóna, intxúrre,mutíle, ilúne

o-o-ó-o: alabéa, alargúne, iturríe

ó-o-o-o: léngusue

Talde klitikoak: oná da, txarrá da, semeá da, laguné da, alargúne da, iturríe da

2.1.1.2. Durangaldea

Abadiño01Berba bakartuak

ó-o: úre, gátxa, sárra, máixe, báltxa, súe, óna, kíe, txárra, béixe

o-ó-o: semíe, ogíxe, astúe, katúe, txakúrre, lagúne, amáma, gorríxe, mutíye, gixóna, argíxe,etxíe, oyúe, sagárra, suríxe, txoríxe, iyúne, intxáurre

o-ó-o-o: alábie, alárgune, lengúsue, itúrrixe

Talde klitikoak: úre da, óna da, txárra da, lagúne da, amáma da, semíe da, alábie da, alár-gune da, itúrrixe da

BerrizBerba bakartuak

ó-o: óna, béixe, txárra, úre, sárra, máixe, báltza, súe, gátza, kéye

o-ó-o: oyúe, gorríxe, gisóna, intxáurre, mutíye, iyúne, sagárra, txakúrre, lagúne, suríxe,semíe, txoríxe

o-ó-o-o: lengúsue, alárgune, itúrrixe, alábie

Talde klitikoak: óna da, txárra da, semíe da, lagúne da, alárgune da, itúrrixe da

Page 37: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

39Bizkaiko gazteen prosodiaz

Durango02

Berba bakartuak

ó-o: úre, óye, kéye, bédxe, súe, lúrre, báltza

o-ó-o: semíe, katúe, ogídxe, txakúrre, gastáye, amáma, astúe, eurídxe, intxáurre, gisóna,mutíye

o-ó-o-o: lengúsue, alárgune, alábie, belárridxe, bekókidxe, atzámarra

Talde klitikoak: úre da, lagúne da, alábie da, intxáurre da, amáma da

Durango03

Berba bakartuak

ó-o: úre, óye, kéye, maixe, súe, lúrre, báltza

o-ó-o: semíe, katúe, ogíxe, txakúrre, gastáye, amáma, astúe, euríxe, intxáurre, gixóna,mutíye, limóye

o-ó-o-o: lengúsue, alárgune, alábie, belárrixe, bekókixe, atzámarra, arrátoye

Talde klitikoak: úre da, lagúne da, alábie da, intxáurre da, amáma da

Durango06

Berba bakartuak

ó-o: úre, óna, máye, gátza, béltza, súe, txárra, béye, kéye

o-ó-o: semíe, ogíxe, oyúe, sagárra, txakúrre, lagúne, txoríxe, gisóna, mutíye, gorríxe, iyúne,intxáurre

o-ó-o-o: alábie, alárgune, lengúsue, itúrrixe

Talde klitikoak: óna da, txárra da, lagúne da, semíe da, alárgune da, itúrrixe da

Ermua01

Berba bakartuak

ó-o: úra, sárra, máya, báltza, súa, óna, gátza, kéa, béya, txárra

o-ó-o: oyúa, sagárra, txakúrra, lagúna, suría, semía, gorría, gisóna, intxáurra, mutíya, lusía,iyúna, astóa, txoría, katúa

o-ó-o-o: alábia (alába), lengúsua, alárguna, itúrria

Talde klitikoak: óna da, txárra da, semía da, lagúna da, alárguna da, itúrria da

Ermua02

Berba bakartuak

ó-o: úra, súa, kéya, óya, lúrra

o-ó-o: sagárra, txakúrra, lagúna, semía, intxáurra, katúa, burúa, gastáya, begíxa, aríxa, ulía,euríxa, eskúa, erríxa, amáma, ardáua, ogíxa, porrúa

o-ó-o-o: alábia, lengúsua, alárguna, belárrixa, bekókixa, atzámarra, afárixa

Talde klitikoak: úra da, lagúna da, alábia da, amáma da, intxáurra da

Mallabia

Berba bakartuak

ó-o: óna, béixe, txárra, úre, sárra, máixe, báltza, súe, gátza, kéye

Page 38: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

40 Iñaki Gaminde

o-ó-o: ollúe, gorríxe, gisóna, intxáurre, mutílle, illúne, sagárra, txakúrre, lagúne, suríxe,semíe, txoríxe

o-ó-o-o: lengúsue, alárgune, itxúrrixe, alábie

Talde klitikoak: óna da, txárra da, semíe da, lagúne da, alárgune da, itxúrrixe da

Zornotza01

Berba bakartuak

ó-o: óna, béye, txárra, úre, sárra, máye, báltza, súe, gátza, kéye

o-ó-o: oyóa, gorríe, gisóna, intxáurre, mutíye, iyúne, sagárra, txakúrre, lagúne, alába, suríe,seméa, txoríe

o-ó-o-o: lengúsue, alárgune, itúrrie

Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúne da, alárgune da, itúrrie da

Zornotza02

Berba bakartuak

ó-o: óna, béye, tzárra, úre, máye, béltza, súe, gátza, kéa

o-ó-o: oyóa, gorríe, gisóna, intzáurre, mutíye, iyúne, sagárra, tzakúrre, lagúne, alába,seméa, txoríe

o-ó-o-o: lengúsue, itúrrie

o-o-ó-o: alargúne

Talde klitikoak: oná da, tzarrá da, seméa da, lagúne da, alargúne da, itúrrie da

2.1.1.3. Lea-Artibai

Amoroto01

Berba bakartuak:

o-ó: uré, sarrá, baltzá, sué, oná, gatzá, keyé, txarrá, beidxé

ó-o: máidxe

o-o-ó: ollué, sagarrá, txakurré, laguné, suridxé, semié, gorridxé, txoridxé, gixoná, mutiyé,iyuné

o-ó-o: intxáurre

o-o-o-ó: alabié, alarguné, itxurridxé

o-ó-o-o: lengúsue

Talde klitikoak: ona dá, txarra dá, semie dá, lagune dá, alargune dá, itxurridxe dá

Amoroto02

Berba bakartuak:

ó-o: gátza, báltza, gíltze, súe, súrre, máidxe

o-ó-o: katúe, sabála, txakúrre, txarrídxe, semíe, pipárra, sagárra, porrúe, sagúe, esníe,etxíe, egúne, eskúe, sakúe, aisíe, bedárra, edúrre, gixóna, mutíye

ó-o-o: ámuma, íntxaurre, básue, lékue, óyarra, égidxe

o-o-ó-o: atzamárra, alabíe

o-ó-o-o: astélena, martítzena, eguástena

Page 39: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

41Bizkaiko gazteen prosodiaz

Talde klitikoak: uré da, oná da, baltzá da, sarrá da, giltzé da, sué da, gastié da, semié da,katué da, porrué da, sagué da, etxié da, esnié da, mutiyé da, txakurré da, alabié da,máidxe da, égidxe da, básue da, ámuma da, astélena da, martítzena da

Aulesti01

Berba bakartuak

ó-o: úre, sárra, máidxe, báltza, súe, óna, gátza, kéye, txárra, bédxe

o-ó: ollú, semí

o-ó-o: sagárra, txakúrre, lagúne, surídxe, gorrídxe, txorídxe, gisóna, intxáurre, mutílle,illúne

o-o-ó: alabí

ó-o-o: léngosu

o-o-ó-o: alargúne, itturrídxe

Talde klitikoak: oná da, txarrá da, semí da, laguné da, alarguné da, itturridxé da

Aulesti02

Berba bakartuak

ó-o: úre, sárra, báltza, súe, kéye, bédxe, lúrre, óye

o-ó: burú, semí, ulí, eskú, astú, porrú, así, katú, gastí

o-ó-o: sagárra, txakúrre, lagúne, ardídxe, errídxe, gastáye, arídxe, eurídxe, trumóye, idídxe,txarrídxe, pipérra, begídxe, eskátza, ogídxe, ardáue

ó-o-o: íntxaurre, ámuma

o-o-ó: alabí, okelí

ó-o-o: léngosu

o-o-ó-o: alargúne, atzamárra, afarídxe, madarídxe, arratóya

o-ó-o-o: mayúkidxe

ó-o-o-o: bélarridxe, békokidxe

Talde klitikoak: uré da, laguné da, alabí da, ámuma da, íntxaurre da

Etxebarria01

Berba bakartuak

ó-o: súe, kéye, óye, úre, lúrre, báltza, sárra, béixe

o-ó-o: burúe, begíxe, eskúe, semíe, aitxítxe, amáma, eskátza, ogíxe, ardáue, aríxe, gastáye,euríxe, trumóye, erríxe, pikúe, sagárra, asíe, txarríxe, txakúrre

ó-o-o: íntxaurre

o-o-ó-o: atzamárra, alabíe, alargúne, afaríxe, okelíe, madaríxe

o-ó-o-o: belárrixe, bekókixe, lengósue

Talde klitikoak: uré da, laguné da, alabié da, amáma da, íntxaurre da

Ispaster

Berba bakartuak

ó-o: súe, kéye, óna, úre, txárra, báltza, gátza, béidxe, máidxe

Page 40: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

42 Iñaki Gaminde

o-ó-o: txakúrre, oyúe, sagárra, lagúne, txorídxe, semíe, gisóna, mutíye, gorrídxe, iyúne

ó-o-o: íntxaurre

o-o-ó-o: alabíe, alargúne, itxurrídxe

o-ó-o-o: lengúsue

Talde klitikoak: oná da, txarrá da, laguné da, semié da, alabié da, alarguné da, itxurridxéda

Lekeitio01

Berba bakartuak

o-ó: urá, oná, txarrá, suá, gatzá, bedxá, keyá, baltzá

ó-o: mádxa

o-o-ó: saarrá, oyuá, suridxá, txoridxá, semiá, gorridxá, sagarrá, txakurrá, laguná, gixoná,mutiyá, iyuná

o-ó-o: intxáurra

o-o-o-ó: alabiá, alarguná, itxurridxá

o-o-ó-o: lengusúa

Talde klitikoak: ona dá, txarra dá, semia dá, laguna dá, alarguna dá, itxurridxa dá

Lekeitio02

Berba bakartuak

o-ó: oyá, keyá, suá, lurrá, urá, baltzá

ó-o: mádxa

o-o-ó: semiá, ogidxá, astuá, katuá, txakurrá, gastayá, limoyá, eskatzá, euridxá, gixoná, mu-tiyá

o-ó-o: aitxítxa, amóma, intxáurra, indxárra

o-o-o-ó: alabiá, atzamarrá, alarguná, arratoyá, afaridxá

o-o-ó-o: belarrídxa, bekokídxa, lengosúa

Talde klitikoak: ura dá, alabia dá, laguna dá, amúma da, intxáurra da

Markina01

Berba bakartuak

ó-o: úre, óna, txárra, súe, gátza, béixe, máixe, sárra, kéye, báltza

o-ó: oyú, semí

o-ó-o: suríxe, txoríxe, gorríxe, sagárra, txakúrre, lagúne, gixóna, mutíye, iyúne, intxáurre,lengósu

o-o-ó: alabí

o-o-ó-o: alargúne, itxurríxe

Talde klitikoak: oná da, txarrá da, semí da, laguné da, alarguné da, itxurrixé da

Markina02

Berba bakartuak

ó-o: úre, óna, máixe, gátza, báltza, súe, txárra, béixe, kéye

Page 41: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

43Bizkaiko gazteen prosodiaz

o-ó: semí

o-ó-o: oyúe, sagárra, txakúrre, lagúne, txoríxe, gisóna, mutíye, gorríxe, okérra, iyúne

ó-o-o: íntxaurre

o-ó-o: lengúsu

o-o-ó: alabí

o-o-ó-o: alargúne, itxurríxe

Talde klitikoak: oná da, txarrá da, semí da, laguné da, alarguné da, itxurrixé da, íntxau-rre da

Ondarroa01

Berba bakartuak

ó-o: óye, kéye, máxe, súe, lúrre, úre, báltza, sárra, óna, gátza, txárra, déxe

o-ó: semí, astú, katú, oyú

o-ó-o: ogíxe, txakúrre, eskátza, afáixe, euríxe, sagárra, lagúne, suríxe, gorríxe, txoíxe,gixóna, mutíye, iyúne, intxáurre

o-o-ó: alabí, ganarú

o-o-ó-o: atzamárra, alargúne, aberátza

o-ó-o: lengúsu

Talde klitikoak: oná ra, txarrá ra, semí re, laguné ra, alarguné ra, aberatzá ra

Ondarroa02

Berba bakartuak

ó-o: óye, kéye, súe, lúrre, úre, báltza, míñe, áume

o-ó: semí, astú, katú, gastái

o-ó-o: ogíxe, txakúrre, eskátza, euríxe, beláune, intxáurre, inyárra, mutílle

ó-o-o: átxitxe

o-o-ó: alabí, arratói

o-o-ó-o: belarríxe, bekokíxe, atzamárra, alargúne

o-ó-o: lengúsu

Talde klitikoak: uré ra, alabí re, launé ra, áume ra, intxaurré ra

Ondarroa03

Berba bakartuak

ó-o: óye, kéye, súe, lúrre, úre, báltza, áume, máxe

o-ó: semí, astú, katú, gastái, limói

o-ó-o: ogíxe, txakúrre, eskátza, euríxe, intxáurre, gixóna, mutíye

o-o-ó: alabí, arratói

o-o-ó-o: belarríxe, bekokíxe, atzamárra, alargúne

o-ó-o: lengúsu

Talde klitikoak: uré ra, alabí re, launé ra, áume ra, intxaurré ra

Page 42: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

44 Iñaki Gaminde

Ondarroa04

Berba bakartuak

ó-o: óye, kéye, súe, lúrre, úre, báltza, áume, máxe

o-ó: semí, astú, katú, gastái, limói

o-ó-o: ogíxe, txakúrre, eskátza, euríxe, intxáurre, gixóna, mutíye

o-o-ó: alabí, arratói

o-o-ó-o: belarríxe, bekokíxe, atzamárra, alargúne

o-ó-o: lengúsu

Talde klitikoak: uré ra, alabí re, launé ra, áume ra, intxaurré ra, inyárra ra, inyarrá ra

Ondarroa05

Berba bakartuak

ó-o: óye, kéye, súe, lúrre, úre, báltza, áume

o-ó: semí, astú, katú, gastái, limói

o-ó-o: ogíxe, txakúrre, eskátza, euríxe, intxáurre, gixóna, mutíye

o-o-ó: alabí, arratói

o-o-ó-o: belarríxe, bekokíxe, atzamárra, alargúne

o-ó-o: lengúsu

Talde klitikoak: uré ra, alabí re, launé ra, áume ra, intxáurre ra

2.1.1.4. Busturialdea

Arratzu02

Berba bakartuak

o-ó: oyé, keyé, beixé, sué, gatxá, uré, baltxá, oná, sarrá

ó-o: máixe

o-ó-o: semié, uruné, sagarrá, oyoá, txakurré, laguné, surixé, gorrixé, txorixé, gixoná, umié,mutiyé, iyuné

ó-o-o: íntxaurre

o-o-o-ó: alabié, alarguné, iturrixé

o-ó-o-o: lengúsue

Talde klitikoak: txarra dá, ona dá, semie dá, lagune dá, alargune dá, iturrixe dá

Bermeo01

Berba bakartuak

o-ó: uré, sarrá, baltxá, sué, oná, gatxá, keyé, beidxé, txarrá

o-o-ó: oyué, suridxé, txakurré, laguné, sagarrá, semié. gorridxé, gixoná, mutiyé, lusié,iyuné, astué, txoridxé, katué

ó-o-o: máidxie, íntxorra

o-o-o-ó: alabié, alarguné, itxurridxé

o-ó-o-o: lengúsue

Talde klitikoak: ona dá, txarra dá, semie dá, lagune dá, alargune dá, itxurridxe dá

Page 43: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

45Bizkaiko gazteen prosodiaz

Bermeo02

Berba bakartuak

o-ó: uré, lurré, baltzá, sué, keyé, beidxé, oyé

o-o-ó: semié, katué, ogidxé, txakurré, astué, gastayé, limoyé, euridxé, mutiyé, gixoná

o-ó-o: amúma

ó-o-o: íntxorra

o-o-o-ó: alabié, alarguné, arratoyé, atzamarrá

o-ó-o-o: lengúsue, belárridxe, bekókidxe, indxábie

Talde klitikoak: ure dá, alabie dá, lagune dá, amúma da, íntxorra da

Bermeo03

Berba bakartuak

o-ó: uré, lurré, baltzá, sué, keyé, beidxé, oyé

o-o-ó: semié, katué, ogidxé, txakurré, astué, gastayé, limoyé, euridxé, mutiyé, gixoná,afaidxé

o-ó-o: amúma, atxítxe

ó-o-o: íntxorra

o-o-o-ó: alabié, alarguné, arratoyé, atzamarrá

o-ó-o-o: lengúsue, belárridxe, bekókidxe

Talde klitikoak: ure dá, alabie dá, lagune dá, amúma da, íntxorra da

Bermeo04

Berba bakartuak

o-ó: oyé, keyé, bedxé, sué, lurré, uré, baltxá, auntxé, oná, gatxá

o-o-ó: semié, ogidxé, astué, katué, txakurré, gastayé, eskatxá, euridxé, gixoná, mutiyé,oyué, sagarrá, laguné, txoridxé, gorridxé, iyuné

ó-o-o: íntxorra, máidxie

o-o-o-ó: alabié, atxamarrá, alarguné, arratoyé, itxurridxé

o-ó-o-o: belárridxe, bekókidxe, lengúsue

Talde klitikoak: ure dá, lagune dá, alabie dá, amúma da, íntxorra da, ona dá, txarra dá,semie dá, alargune dá, itxurridxe dá, máidxie da

Bermeo05

Berba bakartuak

o-ó: oyé, keyé, bedxé, sué, lurré, uré, baltxá

o-o-ó: semié, ogidxé, astué, katué, txakurré, gastayé, eskatxá, euridxé, gixoná, mutiyé,burué, begidxé, ulié, eskué, aridxé, sagarrá, piperrá

o-ó-o: amúma

ó-o-o: íntxorra

o-o-o-ó: alabié, atxamarrá, alarguné, arratoyé, madaridxé, okelié

o-ó-o-o: belárridxe, bekókidxe, lengúsue

Talde klitikoak: ure dá, lagune dá, alabie dá, amúma da, íntxorra da

Page 44: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

46 Iñaki Gaminde

Bermeo06

Berba bakartuak

o-ó: beidxé, oyé, keyé, auntxé, baltxá, miñé, sué, lurré, uré

o-o-ó: semié, ogidxé, astué, katué, txakurré, limoyé, gastayé, euridxé, ogidxé, txakurré,mutiyé

o-ó-o: atxítxe, amúma

ó-o-o: íntxorra

o-o-o-ó: alabié, alarguné, arratoyé, atxamarrá, afaridxé

o-ó-o-o: indxábie, belárridxe, bekókidxe, lengúsue

Talde klitikoak: ure dá, alabi dá, lagune dá, amúma da, íntxorra da

Bermeo07

Berba bakartuak

o-ó: uré, oná, gatxá, baltxá, sué, txarrá, bedxé, keyé

o-o-ó: oyué, sagarrá, txakurré, laguné, txoridxé, semié, gisoná, mutiyé, gorridxé, iyuné

ó-o-o: íntxorra, máidxie

o-o-o-ó: alabié, alarguné, itxurridxé

o-ó-o-o: lengúsue

Talde klitikoak: ona dá, txarra dá, semie dá, lagune dá, alargune dá, itxurridxe da, íntxo-rra da, máidxie da

Ea01

Berba bakartuak

o-ó: uré, sarrá, baltzá, sué, oná, gatzá, keyé, bedxé, txarrá

ó-o: mádxe

o-o-ó: oyué, sagarrá, txakurré, laguné, suridxé, semié, gorridxé, txoridxé, gixoná, mutiyé,iyuné

ó-o-o: íntxaurre

o-o-o-ó: alabié, alarguné, itxurridxé

o-ó-o-o: lengúsue

Talde klitikoak: ona dá, txarra dá, semie dá, lagune dá, alargune dá, itxurridxe dá

Ea02

Berba bakartuak

o-ó: uré, oná, gatzá, baltzá, sué, txarrá, beidxé, keyé

ó-o: máidxe

o-o-ó: oyué, sagarrá, txakurré, laguné, txoridxé, semié, gixoná, mutiyé, gorridxé, iyuné

ó-o-o: íntxaurre

o-o-o-ó: alabié, alarguné, itxurridxé

o-ó-o-o: lengúsue

Talde klitikoak: ona dá, txarra dá, semie dá, lagune dá, alargune dá, itxurridxe dá

Page 45: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

47Bizkaiko gazteen prosodiaz

Ereño

Berba bakartuak

o-ó: uré, oná, gatzá, baltzá, sué, txarrá, bedxé, keyé

ó-o: máidxe

o-o-ó: oyué, sagarrá, txakurré, laguné, txoridxé, semié, gixoná, mutiyé, gorridxé, iyuné

ó-o-o: íntxaurre

o-o-o-ó: alabié, alarguné, itxurridxé

o-ó-o-o: lengúsue

Talde klitikoak: ona dá, txarra dá, semie dá, lagune dá, alargune dá, itxurridxe dá, ín-txaurre da

Forua

Berba bakartuak

o-ó: keyé, sué, oyé, gatzá, uré, otzá, lurré

ó-o: máidxe

o-o-ó: burué, begidxé, sudurré, agoá, ulié, besoá, eskué, belauné, semié, odolá, umié, mu-tiyé

o-ó-o: amúma

ó-o-o: básoa, lékue, íntxaurre

o-o-o-ó: atzamarrá, alabié, alarguné, okelié

o-ó-o-o: belárridxe, bekókidxe, lengúsue, bentánie, baskáridxe

Talde klitikoak: uré da, oná da, baltzá da, seie dá, gastie dá, suridxe dá, sabala dá, abe-ratza dá, alargune dá, máidxe da, égidxe da, lékue da, básoa da, íntxaurre da lengúsueda

Gernika01

Berba bakartuak

o-ó: uré, sarrá, baltzá, sué, oná, keyé, gatzá, txarrá, beidxé

ó-o: máidxe

o-o-ó: oyoá, sagarrá, txakurré, laguné, suridxé, semié, gorridxé, txoridxé, gixoná, mutiyé,iyuné

ó-o-o: íntxurre

o-o-o-ó: alabié, alarguné, itxurridxé

o-ó-o-o: lengúsue

Talde klitikoak: ona dá, txarra dá, semie dá, lagune dá, alargune dá, itxurridxe dá

Gernika02

Berba bakartuak

o-ó: oyé, keyé, beisé, sué, lurré, uré, baltzá, euntzé

o-o-ó: semié, ogisé, astoá, katué, tzakurré, gastayé, limoyé, eurisé, gisoná, mutiyé, eskatzá

ó-o-o: íntzaurre, áitxitxe

Page 46: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

48 Iñaki Gaminde

o-ó-o: amúma

o-o-o-ó: alabié, atzamarrá, alarguné, arratoyé, afarisé

o-ó-o-o: belárrise, bekókise, lengúsue, inyábie

Talde klitikoak: ure dá, alabie dá, lagune dá, amúma da, íntzaurre da

Gernika03

Berba bakartuak

o-ó: oyé, keyé, beisé, sué, lurré, uré, baltzá, euntzé

o-o-ó: semié, ogisé, astoá, katué, tzakurré, gastayé, limoyé, eurisé, gisoná, mutiyé, eskatzá

ó-o-o: íntzaurre, áitxitxe

o-ó-o: amúma

o-o-o-ó: alabié, atzamarrá, alarguné, arratoyé, afarisé

o-ó-o-o: belárrise, bekókise, lengúsue, inyábie

Talde klitikoak: ure dá, alabie dá, lagune dá, amúma da, íntzaurre da

Gernika04

Berba bakartuak

o-ó: oyé, keyé, beixé, sué, lurré, uré, baltzá

o-o-ó: semié, ogidxé, astué, katué, txakurré, gastayé, limoyé, eskatzá, euridxé, gixoná, mu-tiyé

ó-o-o: íntxaurre, áitxitxe

o-ó-o: amúme

o-o-o-ó: alabié, atzamarrá, alarguné, arratoyé, aparidxé

o-ó-o-o: belárridxe, bekókixe, lengúsue

Talde klitikoak: ure dá, alabie dá, lagune dá, amúme da, íntxaurre da

Gernika05

Berba bakartuak

o-ó: oyé, keyé, beisé, sué, lurré, uré, baltzá, auntzé

o-o-ó: semié, ogisé, astoá, katué, tzakurré, gastayé, limoyé, eskatzá, eurisé, gisoná, mutiyé,tzorisé, tzarrisé

ó-o-o: íntzaurre

o-ó-o: amúma, aitxítxe

o-o-o-ó: alabié, atzamarrá, alarguné, arratoyé, afarisé

o-ó-o-o: belárrise, bekókise, lengúsue

Talde klitikoak: ure dá, alabie dá, lagune dá, amúma da, íntzaurre da

Gernika06

Berba bakartuak

o-ó: oyé, keyé, beidxé, sué, lurré, uré, baltzá

o-o-ó: semié, ogidxé, astué, katué, tzakurré, gastayé, limoyé, eskatzá, euridxé, gisoná, mu-tiyé, tzoridxé

Page 47: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

49Bizkaiko gazteen prosodiaz

ó-o-o: íntzaurre

o-ó-o: amúma, aitxítxe

o-o-o-ó: alabié, atzamarrá, alarguné, arratoyé

o-ó-o-o: belárridxe, bekókixe, lengúsue

Talde klitikoak: ure dá, alabie dá, lagune dá, amúme da, íntzaurre da

Mendata

Berba bakartuak

o-ó: uré, oná, gatzá, baltzá, sué, txarrá, bedxé, keyé

ó-o: mádxe

o-o-ó: oyoá, sagarrá, txakurré, laguné, txoridxé, semié, gixoná, mutiyé, gorridxé, iyuné

ó-o-o: íntxaurre

o-o-o-ó: alabié, alarguné, itxurridxé

o-ó-o-o: lengúsue

Talde klitikoak: ona dá, txarra dá, semie dá, lagune dá, alargune dá, itxurridxe dá, ín-txaurre da

2.1.1.5. Mungia-Txorierri

Bakio

Berba bakartuak

o-ó: uré, kié, beidxé, sué, oná, baltzá, gatzá, txarrá

ó-o: máidxe

o-o-ó: oyoá, sagarrá, txakurré, laguné, suridxé, semié, gorridxé, lusié, txoridxé, mutiyé,katué, gixoná, iyuné, astoá, katué

ó-o-o: íntxaurre

o-o-o-ó: itxurridxé, alabié, alarguné

ó-o-o-o: léngusue

Talde klitikoak: ona dá, txarra dá, semie dá, lagune dá, alargune dá, itxurridxe dá

Derio

Berba bakartuak

o-ó: uré, sarrá, baltzá, sué, oná, gatzá, keá, txarrá, beyé

ó-o: máye

o-ó-o: ollóa, sagárra, txakúrre, lagúne, seméa, suríe, gorríe, txoríe, gixóna, mutíle, illúne

ó-o-o: íntxurre

o-o-ó-o: alabéa, alargúne, iturríe

ó-o-o-o: léngusue

Talde klitikoak: oná da, txarrá da, semeá da, laguné da, alargúne da, iturríe da

Page 48: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

50 Iñaki Gaminde

Larrabetzu01

Berba bakartuak

ó-o: úre, sárra, máye, báltza, súe, óna, gátza, kía, txárra, béye

o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrre, lagúne, suríe, semía, gorríe, txoríe, gisóna, intxáurre, mutíle,iyúne

o-ó-o-o: alábea, alárgune, itúrrie, lengúsue

Talde klitikoak: óna da, txárra da, semía da, lagúne da, alárgune da, itúrrie da

Larrabetzu02Berba bakartuak

ó-o: úre, sárra, máye, báltza, súe, óna, gátza, kía, txárra, béye

o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrre, lagúne, suríe, seméa, gorríe, txoríe, gisóna, intxúrre, mutíye,iyúne

o-ó-o-o: alábea, alárgune, itúrrie, lengúsue

Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúne da, alárgune da, itúrrie da

Leioa02Berba bakartuak

o-ó: uré, oyó, sarrá, surí, semé, gorrí, baltzá, oná, txorí, gatzá, keá, txarrá, beyé

ó-o: máya

o-o-ó: sagarrá, laguné, txakurré, alabé, gisoná, mutiyé, iyuné

ó-o-o: léngusu, íntxaurre

o-ó-o-o: alárgune

Talde klitikoak: ona dá, txarra dá, seme dá, lagune dá, alárgune da, itúrrie da

LezamaBerba bakartuak

ó-o: úre, sárra, máye, báltza, súe, gátza, kía, txárra, béye

o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrre, lagúne, suríe, semía, gorríe, txoríe, gisóna, mutíle, iyúne

ó-o-o: íntxurre

o-ó-o-o: alábia, itúrrie, lengúsue

o-o-ó-o: alargúne

Talde klitikoak: oná da, txarrá da, semía da, lagúne da, alargúne da, iturríe da

Mungia01Berba bakartuak

o-ó: beyé, gatzá, keá, oná, baltzá, sué, uré, sarrá, txarrá

ó-o: máye

o-o-ó: semié, txakurré, sagarrá, gixoná, mutiyé, surié, gorrié, txorié, iyuné, oyoá, laguné

ó-o-o: íntxaurre

o-o-o-ó: alabié, alarguné, iturrié

ó-o-o-o: léngusue

Talde klitikoak: ona dá, txarra dá, lagune dá, semie dá, iturrie dá, alargune dá

Page 49: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

51Bizkaiko gazteen prosodiaz

Mungia02

Berba bakartuak

o-ó: beidxé, oyá, kiá, euntzé, miñé, sué, uré, lurré, lurré

o-o-ó: semiá, ogidxé, astoá, katué, txakurré, limoyá, gastayá, euridxé, gisoná, mutiyé,burué, begidxé, eskué, uliá, piperrá, porrué, aridxé

ó-o-o:áitxitxe, ámoma, sútia, íntxurre

o-o-o-ó: alabiá, beyegidxé, alarguné, afaridxé, atzamarrá

o-ó-o-o: bekókidxe, mallúkidxe

ó-o-o-o: índxabia, bélarridxe, léngusue

Talde klitikoak: ona dá, lurre dá, lagune dá, begidxe dá, alabia dá, alargune dá

Meñaka

Berba bakartuak

o-ó: sué, kiá, oyá, uré, lurré, beidxé, baltzá

o-o-ó: burué, begidxé, uliá, eskué, semiá, ogidxé, ardauá, gastayá, aridxé, euridxé, tru-moyá, erridxé, sagarrá, piperrá, astoá, txakurré, katué, sagué, gastiá

ó-o-o: áitxitxe, ámama, sútia, íntxurre

o-o-o-ó: atzamarrá, alabiá, afaridxé, okeliá, madaridxé, arratoyá, bellegidxé

o-ó-o-o: belárridxe, bekókidxe

ó-o-o-o: léngusue, ínyabia

Talde klitikoak: ure dá, alabia dá, lagune dá, ámama da, íntxurre da

2.1.1.6. Bilbo

Bilbo01

Berba bakartuak

o-ó: baltzá, beyé, keá, lurré, sué, uré, oyá, astó, eurí, gastái, katú, limói, ogí, semé

ó-o: súte

o-o-ó: alabé, arratói, agiñé, mutiyé, txakurré

o-ó-o: bekóki

ó-o-o: áittitte, ámoma, bélarri, índabe, íntxurre, léngusu

o-o-o-ó: alarguné, atzamarrá

Talde klitikoak: alabe dá, ure dá, lagune dá, ámoma da, íntxurre da

Bilbo02

Berba bakartuak

ó-o: kéa, béya, súa, lúrra, úra, béltza

o-ó-o: alába, seméa, ogía, astóa, katúa, intxáurra, mutíya, iyúna, txakúrra, oéa, gastáya,limóya, euría, gisóna, indárra

o-ó-o-o: belárria, atzámarra, alárguna, sukáldea, lengúsua, afária

Talde klitikoak: urá da, alába da, lagúna da, amúma da, intxáurra da

Page 50: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

52 Iñaki Gaminde

Bilbo03Berba bakartuak

ó-o: óya, kéya, béya, súa, lúrra, úra, béltza

o-ó-o: alába, semía, ogíxa, astúa, katúa, intxáurra, mutíya, txakúrra, gisóna, gastáya, limóya

o-ó-o-o: belárrixa, bekókixa, atzámarra, alárguna, lengúsua, afárixa, arrátoya

Talde klitikoak: úra da, alába da, lagúna da, amáma da, intxáurra da

Bilbo12Berba bakartuak

ó-o: úre. óna, máye, gátza, béltza, tzárra, súe, béye, kéa

o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrre, lagúne, tzoríe, seméa, gisóna, mutíle, gorríe, ilúne, intzáu-rre

o-o-ó-o: alabéa, alargúne, iturríe

o-ó-o-o: lengúsue

Talde klitikoak: óna da, tzárra da, seméa da, lagúne da, alargúne da, iturríe da

Bilbo13Berba bakartuak

ó-o: kéa, béya, súe, lúrre, úre, báltza, óya, gásta, máye

o-ó-o: alába, seméa, ogíe, astóa, katúe, intzáurre, mutíye, tzakúrre, gisóna, tzoríe

ó-o-o: sútea

o-ó-o-o: belárrie, bekókie, atzámarra, alárgune, lengúsue, afárie, oyáskoa

Talde klitikoak: úre da, alába da, lagúne da, amáma da, intzáurre da

Bilbo15Berba bakartuak

ó-o: úra, óna, máye, gátza, báltza, súe, txárra, béye, kéa

o-ó-o: alába, semía, oyóa, sagárra, txakúrre, lagúne, txoríe, gisóna, gorríe, iyúne, intxáurre,mutíye

o-ó-o-o: alárgune, lengúsue, itúrrie

Talde klitikoak: óna da, txárra da, semía da, lagúne da, alárgune da, itúrrie da, máye da

2.1.2. B taldeko lekukoen datuak

Euskara etxetik kanpo ikasi duten lekukoak denetara (22) izan dira; eskualdeenarabera honela banatuta agertzen dira: Enkarterri-Ezkerraldea (8) Arratia-Nerbioi (3),Durangaldea (3), Busturialdea (3), Mungia-Txorierri (2) eta Bilbo (3).

BalmasedaBerba bakartuak

ó-o: úra, béltza, súa, óna, gátza, kéa, tzárra, béya, máya

o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrra, saárra, lagúna, alába, suría, seméa, gorría, tzoría, gisóna,intzáurra, mutíya, iyúna

o-ó-o-o: lengúsua, alárguna, itúrria

Talde klitikoak: óna da, tzárra da, seméa da, lagúna da, alárguna da, itúrria da

Page 51: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

53Bizkaiko gazteen prosodiaz

Barakaldo

Berba bakartuak

ó-o: úra, béltza, súa, óna, gátza, kéa, txárra, béya

o-ó-o: oyóa, maáya, sagárra, txakúrra, saárra, lagúna, alába, suría, seméa, gorría, txoría,gisóna, intxáurra, mutíya, iyúna

o-ó-o-o: alárguna, itúrria, lengúsua

Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúna da, alárguna da, itúrria da

Karrantza

Berba bakartuak

ó-o: úra, béltza, súa, óna, gátza, kéa, tzárra, béya

o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrra, saárra, lagúna, alába, maáya, suría, seméa, gorría, tzoría,gisóna, intzáurra, mutíya, ilúna

o-ó-o-o: lengúsua, alárguna, itúrria

Talde klitikoak: óna da, tzárra da, seméa da, lagúna da, alárguna da, itúrria da

Portugalete

Berba bakartuak

ó-o: úra, máya, béltza, súa, óna, gátza, kéa, béya, tzárra

o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrra, saárra, lagúna, alába, suría, seméa, gorría, txoría, gisóna,intzáurra, mutíya, iyúna

o-ó-o-o: lengúsua, alárguna, itúrria

Talde klitikoak: óna da, tzárra da, seméa da, lagúna da, alárguna da, itúrria da

Santurtzi

Berba bakartuak

ó-o: úra, máya, béltza, súa, óna, gátza, kéa, béya, tzárra

o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrra, saárra, lagúna, alába, suría, seméa, gorría, txoría, gisóna,intzáurra, mutíya, iyúna

o-ó-o-o: lengúsua, alárguna, itúrria

Talde klitikoak: óna da, tzárra da, seméa da, lagúna da, alárguna da, itúrria da

Sestao

Berba bakartuak

ó-o: úra, béltza, súa, óna, gátza, kéa, béya, txárra

o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrra, lagúna, alába, seméa, gorría, txoría, gisóna, intxáurra,mutíya, iyúna, maáya

o-ó-o-o: lengúsua, alárguna, itúrria

Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúna da, alárguna da, itúrria da

Sopuerta

Berba bakartuak

ó-o: úra, béltxa, súa, óna, gátxa, kéa, txárra, béya, máya

Page 52: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

54 Iñaki Gaminde

o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrra, saárra, lagúna, alába, suría, seméa, gorría, txoría, gisóna,intxáurra, mutíla, iyúna

o-ó-o-o: lengúsua, alárguna, itúrria

Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúna da, alárguna da, itúrria da

Trapagaran

Berba bakartuak

ó-o: úra, béltxa, súa, óna, gátxa, kéa, txárra, béya

o-ó-o: oyóa, sagárra, saárra, lagúna, alába, maáya, suría, seméa, gorría, gisóna, txoría,intxáurra, mutíya, iyúna

o-ó-o-o: lengúsiña, lengúsua, alárguna, itúrria

Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúna da, alárguna da, itúrria da

Bilbo09

Berba bakartuak

ó-o: úra, béltza, súa, óna, gátza, kéa, béya, tzárra, sárra, máya

o-ó-o: oilóa, sagárra, tzakúrra, lagúna, tzoría, intzáurra, ilúna, alába, suría, seméa, gorría,gisóna, mutíla

o-ó-o-o: lengúsua, alárguna, itúrria

Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúna da, alárguna da, itúrria da

Bilbo11

Berba bakartuak

ó-o: úra, béltza, súa, óna, gátza, kéa, béya, txárra

o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrra, saárra, lagúna, txoría, intzáurra, iyúna, alába, maáya, suría,seméa, gorría, gisóna, mutíya

o-ó-o-o: lengúsua, alárguna, itúrria

Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúna da, alárguna da, itúrria da

Bilbo14

Berba bakartuak

ó-o: úra, óna, máya, gátza, báltza, súa, txárra, béya, kéa

o-ó-o: alába, seméa, oyóa, sagárra, txakúrra, lagúna, txoría, gisóna, gorría, iyúna, intzáurra

o-ó-o-o: alárguna, lengúsua, itúrria

Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúna da, alárguna da, itúrria da

Arrankudiaga

Berba bakartuak

ó-o: úre, máya, báltza, súa, óna, gátza, kéa, txárra, béye

o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrra, lagúna, alába, suría, seméa, gorría, txoría, gisóna, intxáurra,mutíya, iyúna

o-ó-o-o: lengúsua, alárguna, itúrria

Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúna da, alárguna da, itúrria da

Page 53: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

55Bizkaiko gazteen prosodiaz

Basauri01

Berba bakartuak

ó-o: úra, máya, béltza, súa, óna, gátza, kéa, tzárra, béya

o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrra, saárra, lagúna, alába, suría, seméa, gorría, tzoría, gisóna,intzáurra, mutíya, iyúna

o-ó-o-o: alárguna, itúrria

Talde klitikoak: óna da, tzárra da, seméa da, lagúna da, alárguna da, itúrria da

Urduña

Berba bakartuak

ó-o: úra, óna, máya, gátza, béltza, súa, txárra, béya, kéa

o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrra, lagúna, alába, txoría, seméa, gisóna, mutíya, gorría, iyúna,intxáurra

o-ó-o-o: lengúsua, alárguna, itúrria

Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúna da, alárguna da, itúrria da

Durango01

Berba bakartuak

ó-o: úre, sárra, máye, béltza, súe, óna, gátza, kéye, txárra, béixe

o-ó-o: oyárra, oyúe, sagárra, txakúrre, lagúne, alába, suríxe, semíe, gorríxe, txoríxe, gixóna,intxáurre, mutíye, iyúne

o-ó-o-o: lengúsue, alárgune, itxúrrixe

Talde klitikoak: óna da, txárra da, semíe da, lagúne da, alárgune da, itxúrrixe da

Durango05

Berba bakartuak

ó-o: úra, máya, béltza, súa, óna, gátza, kéa, txárra, béya

o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrre, lagúna, alába, seméa, gorría, txoría, gisóna, intxáurra,mutíye, iyúne

o-ó-o-o: itúrria, lengúsua, alárguna

Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúna da, alárguna da, itúrria da

Elorrio

Berba bakartuak

ó-o: úra, sárra, máya, béltza, súa, óna, gátza, kéa, txárra, béya

o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrra, lagúna, alába, suría, seméa, gorría, txoría, gisóna, intxáurra,mutíya, iyúna

o-ó-o-o: itúrria, lengúsue, alárguna

Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúna da, alárguna da, itúrria da

Bermeo08

Berba bakartuak

o-ó: uré, maidxé, baltzá, sué, oná, gatzá, keyé, txarrá, beidxé

Page 54: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

56 Iñaki Gaminde

o-o-ó: oiloá, sagarrá, laguné, semié, txoridxé, intxaurré, iyuné, txakurré, saarrá, suridxé,gorridxé, gisoná, mutiyé

o-ó-o-o: alábie, lengúsue, alárgune, itúrridxe

Talde klitikoak: ona dá, txarra dá, lagune dá, semie dá, alárgune da, itúrridxe da

Gernika09

Berba bakartuak

o-ó: uré, baltzá, sué, oná, keyé, gatzá, txarrá, bedxé

ó-o: máidxe

o-ó-o: oyoá, sagarrá, txakurré, laguné, semié, gorridxé, txoridxé, gisoná, mutiyé, iyuné,alabá

ó-o-o: íntxaurre

o-o-o-ó: alarguné, itxurridxé

o-ó-o-o: lengúsue

Talde klitikoak: ona dá, txarra dá, semie dá, lagune dá, alargune dá, itxurridxe dá

Gernika10

Berba bakartuak

o-ó: uré, baltzá, sué, oná, keyé, gatzá, txarrá, bedxé, madxé

o-ó-o: oyoá, sagarrá, txakurré, laguné, semié, gorridxé, txoridxé, gisoná, mutiyé, iyuné,alabá, intzaurré

o-o-o-ó: alarguné, itxurridxé

o-ó-o-o: lengúsue

Talde klitikoak: ona dá, txarra dá, semie dá, lagune dá, alargune dá, itxurridxe dá

Leioa01

Berba bakartuak

ó-o: úra, máya, béltza, súa, óna, gátza, kéa, béya, tzárra

o-ó-o: oilóa, sagárra, tzakúrra, saárra, lagúna, alába, suría, seméa, gorría, tzoría, gisóna,intzáurra, mutíla, ilúna

o-ó-o-o: lengúsua, alárguna, itúrria

Talde klitikoak: óna da, tzárra da, seméa da, lagúna da, alárguna da, itúrria da

Sopela01

Berba bakartuak

ó-o: úra, máya, béltza, súa, óna, gátza, kéa, béya, tzárra

o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrra, saárra, lagúna, alába, suría, seméa, gorría, txoría, gisóna,intzáurra, mutíya, iyúna

o-ó-o-o: lengúsua, alárguna, itúrria

Talde klitikoak: óna da, tzárra da, seméa da, lagúna da, alárguna da, itúrria da

Page 55: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

57Bizkaiko gazteen prosodiaz

2.1.3. C taldeko lekukoen datuak

Talde hau osatzen duten lekukoek familia transmisioaren bidez jaso dute euskara-ren barietate berriren bat; denetara (7) izan dira, eskualdeka ondoko era honetara ba-natuta: Bilbo (2), Mungia-Txorierri (5)

Bilbo04

Berba bakartuak

ó-o: béltza, béya, gásta, kéa, lúrra, máya, órtza, súa, úra

o-ó-o: gisóna, indába, intxáurra, agíña, aitíte, akérra, alába, amáma, astóa, euría, limóya,katúa, mutíya, oéa, ogía, sagúa, seméa, txakúrra

o-ó-o-o: afária, alárguna, arrátoya, atzámarra, bekókia, belárria, lengúsua, sukáldea

Talde klitikoak: úra da, alába da, lagúna da, amáma da, intxáurra da

Bilbo05

Berba bakartuak

ó-o: áuntxa, béltza, béya, gásta, kéa, lúrra, súa, úra

o-ó-o: agíña, aitíte, alába, amáma, astóa, euría, gisóna, indárra, intxáurra, katúa, limóya,maáya, mutíya, oéa, ogía, sagúa, seméa, txakúrra, txerría

o-ó-o-o: afária, alárguna, arratóya, atzámarra, babárruna, bekókia, belárria, lengúsua,sukáldea

Talde klitikoak: úra da, alába da, lagúna da, amáma da, intxáurra da

Erandio

Berba bakartuak

ó-o: úra, máya, béltza, súa, óna, gátza, kéa, béya, txárra

o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrra, saárra, lagúna, alába, suría, seméa, gorría, txoría, gisóna,intxáurra, mutíya, iyúna

o-ó-o-o: lengúsua, itúrria

o-o-ó-o: alargúna

Talde klitikoak: óna da, txárra da, súa da, seméa da, lagúna da, alargúna da, itúrria da

Getxo

Berba bakartuak

ó-o: úra, máya, béltza, súa, óna, gátza, kéa, béya, txárra

o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrra, saárra, lagúna, alába, suría, seméa, gorría, txoría, gisóna,intxáurra, mutíya, iyúna

o-ó-o-o: lengúsua, alárguna, itúrria

Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúna da, alárguna da, itúrria da

Sondika

Berba bakartuak

ó-o: úre, sárra, béltza, súa, óna, gátza, kéa, txárra, béye

Page 56: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

58 Iñaki Gaminde

o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrra, lagúna, alába, maáya, suría, seméa, gorría, txoría, gisóna,intxáurra, mutíya, iyúna

o-ó-o-o: lengúsua, alárguna, itúrria

Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúna da, alárguna da, itúrria da

Sopela04

Berba bakartuak

ó-o: úre, óna, máya, gátza, báltza, súe, tzárra, béya, kéa

o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrre, lagúne, alába, tzoríe, seméa, gisóna, mutíya, gorríe, iyúna,intzáurra

o-ó-o-o: lengúsua, alárgune, itúrrie

Talde klitikoak: óna da, tzárra da, seméa da, lagúne da, alárgune da, itúrrie da

Urduliz

Berba bakartuak

ó-o: úra, óna, máya, gátza, báltza, súa, txárra, béya, kéa

o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrra, lagúna, alába, txoría, seméa, gixóna, mutíya, gorría, iyúna,intxáurra

o-ó-o-o: lengúsua, itúrria

o-o-ó-o: alargúna

Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúna da, alargúna da, itúrria da

2.2. Sailkatzeko irizpideak

Aurreko azpi-ataleko datuak aztertuz gero, eta gure aurreko lanean (Gaminde1998) barietate klasikoak sailkatzeko erabili genituen irizpideak gogotan, uste duguezen, aldaketa txiki batzuengatik ere, oraingoan irizpide berberak erabil ditzakegulaere bai. Irizpide horietariko batzuk arautzat jo daitezke eta beste batzuk arau horienbaldintzatzat. Jarraian erabiliko ditugun irizpideen zerrenda dakargu:

(1) Azentu bereizgarria ez bereizgarria

(2) Azentu eremua: talde prosodikoa (klitikoa) berba

(3) Erroaren silaba kopurua kontuan edukitzea

(4) Silaben kantitatea kontuan edukitzea

(5) Silaba burua finkatzean, silabak kontatzeko norabidea (ezker-eskuin edo eskuin-ezker)

(6) Azken silaba estrametrikala izatea edo ez

(7) Silaba azentuduna lehena edo bigarrena izatea arau orokorrean

Lehen irizpidea zehazteko azterketa sakona egin beharko litzateke lekuko bakoi-tzeko; azterketa hori egin ezean, berba markaturik edo azentudunik egotea, berbaazentudun eta azentu bakoen arteko bereizketa egiten den barietateetan (Hualde, 1999eta 2006), hau da, patroi orokorretik aldentzen den berbarik dagoen ala ez ikusteaizango litzateke irizpide hau zehazteko modua.

Page 57: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

59Bizkaiko gazteen prosodiaz

Sailkatzeko erabiliko dugun hurrengo irizpidea azentua txertatzeko eremuarenaizango da. Horretarako silaba bakarreko erroekin talde klitikoetan (2.14. taula) ikus-ten diren joerak aztertu dira. Hego-bizkaieraren barietate klasikoan esate baterakonahikoa izaten zen arau bi ematea (2.13.):

(1) Azken silaba estrametrikala

(2) Azentua bigarren silaban txertatu (edo silaba bakarrean) [2

(2.13. taula) Azentu arauak Hego-bizkaieraz.

Talde klitikoen kasuan arau berberei eusten zitzaien. Azentuaren arauak talde kli-tikoa (t.k.) osatu ondoren aplikatzen ziren 2.14. taulan ikusten den moduan.

(2.14. taula) Azentu arauak talde klitikoekin. Hego-bizkaieraz.

Gure gazteen datuetan, ostera, joera nagusi bi nabarmentzen dira; bata, urriena,tradizio zaharraren bidetik doa, hau da, azentua txertatzeko eremutzat talde klitikoahartzen duena eta, bestea, azentua txertatzeko eremutzat berba bera hartzen duena.Azken joera honetan talde klitikoetan azentua ez da berbatik aurreratzen; adibidez:“óna”, “txárra”, “úra”, “óna da”, “txárra da”, “úra da”, e.a.

Hurrengo arau biak (5) eta (7) irizpideen araberakoak izan litezke, hau da, silababurua talde prosodikoaren zein ertzetan eta zenbatgarren silaban txertatzen den ikus-tea, hain zuzen. Hala ere, arau hauek aplikatu aurretik lekuko batzuek egiten dituztenerabilerek iradokitzen dituzten baldintzak kontuan hartu beharko lirateke. Leioa02 etaBermeo08 alde batetik, eta Arratiako lekuko batzuen datuek erakusten duten moduan;norabidea eta silaba burua erabaki baino lehen erroaren silaba kopurua eduki beharda kontuan. Hala, Bermeo08 eta Leioa02 lekukoen kasuan 1] araua ezartzen da erroaksilaba bat edo bi daukanean baina, [2 araua erabiltzen da erroak hiru silaba dauka-nean; adibidez: sué, oná, semié, txoridxé, alárgune, itúrridxe

Arratiako lekuko batzuen kasuan 1] araua erabiltzen da berbaren arabera, erroaksilaba bat edo bi daukanean, eta erroaren arabera, erroa hiru silabakoa denean; adi-bidez: “úre“, “uré da“, “alargúne“, “alargúne da“.

Bosgarren irizpidea silaba burua kokatzeko silabak kontatzean erabiltzen den no-rabideari dagokio; lekuko batzuek ezkerreko ertzetik hasita kontatzen dituzte silabaketa beste batzuek eskuinetik.

Page 58: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

60 Iñaki Gaminde

Lekuko askoren kasuan silaba bakarreko erroekin, mugatzailea atxikitzean, azentuaezin koka daiteke berbaren azken silaban; beraz silaba hori estrametrikala dela esandezakegu, hots, azentua txertatzeko eremutik kanpo geratzen da.

Azkenik, behin aurreko irizpide guztiak gogotan edukita, patroi orokorrean, dago-kion ertzetik nagusitzen den silaba zenbatgarrena den jakitea geratzen zaigu. Aztertuditugun kasuetan aukera bi baino ez daude, lehena izatea edo bigarrena izatea.

2.3. Azentu ereduen sailkapena

Aurreko azpi-atalean azaldu ditugun sailkatzeko irizpideak dauzkagun datuetanaplikatu baino lehen bakoitzaren aukerak adieraziko ditugu:

(1) Azentu bereizgarria ez bereizgarria: bereizgarria (Ber)(2) Azentu eremua: talde prosodikoa (klitikoa)/berba: eremua taldea (Tal)(3) Erroaren silaba kopurua kontuan edukitzea: silaba kopurua (S.ko.)(4) Silaben kantitatea kontuan edukitzea: silabaren kantitatea (S.ka.)(5) Silaba burua finkatzean, silabak kontatzeko norabidea : ezker-eskuin (Ezk)(6) Azken silaba estrametrikala izatea edo ez: estrametrikala (Est)

(7) Silaba azentuduna 1. edo 2. izatea arau orokorrean:azentua 2: (2)

Irizpideak dauzkagun lekukoen datuei aplikatzen badizkiegu, kalkulu orri batenesaterako, (2.15.) taula lortzen dugu. Jarraian eredu bakoitzeko lekukoen sailkapenaaurkezten da.

(2.15. taula) Lekukoen kopuruak azentu arauen arabera sailkatuta.

1: Leioa02

2: Igorre01, Lemoa01, Orozko01, Zeanuri

3: Lezama

4: Amoroto01, Arratzu01, Arratzu02, Bakio, Bermeo01, Bermeo02, Bermeo03, Bermeo04, Bermeo05,Bermeo06, Bermeo07, Bilbo01, Derio, Ea01, Ea02, Ereño, Forua, Gernika01, Gernika02, Ger-nika03, Gernika04, Gernika 05, Gernika06, Gernika07, Gernika08, Gernika09, Gernika10, Lekei-tio01, Lekeitio02, Lekeitio03, Mendata, Meñaka, Mungia01, Mungia02, Muxika

5: Amoroto02, Aulesti01, Aulesti02, Etxebarria01, Etxebarria02, Ispaster, Markina01, Markina02, On-darroa01, Ondarroa02, Ondarroa03, Ondarroa04, Ondarroa05, Ondarroa06

6: Areatza, Bilbo12, Galdakao01, Galdakao02, Igorre02, Igorre03, Igorre04, Lemoa02

7: Bilbo13

Page 59: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

61Bizkaiko gazteen prosodiaz

8: Abadiño01, Abadiño02, Arrankudiaga, Balmaseda, Barakaldo, Barrika, Basauri01, Basauri02, Berriz,Bilbo03, Bilbo04, Bilbo05, Bilbo06, Bilbo07, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo10, Bilbo11, Bilbo14, Bilbo15,Durango01, Durango02, Durango03, Durango04, Durango05, Durango06, Elorrio, Ermua01,Ermua02, Getxo, Karrantza, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Leioa01, Mallabia, Orozko02, Portugalete,Santurtzi, Sestao, Sondika, Sopela01, Sopela02, Sopela03, Sopela04, Sopuerta, Trapagaran, Ugao,Urduliz, Urduña, Zornotza01

9: Erandio

10: Bilbo02, Orozko03

11: Zornotza02

12: Bermeo08

Sailkapen honi gehitu behar zaio lekukoen jatorrizko hizkuntzaren parametroa; hauda, hiztun taldea. Parametro hau gehituta goiko sailkapena honela geratzen zaigu(2.16. taula eta 2.26. irudia):

1-A: Leioa02

2-A: Igorre01, Lemoa01, Orozko01, Zeanuri

3-A: Lezama

4-A: Amoroto01, Arratzu01, Arratzu02, Bakio, Bermeo01, Bermeo02, Bermeo03, Bermeo04, Bermeo05,Bermeo06, Bermeo07, Bilbo01, Derio, Ea01, Ea02, Ereño, Forua, Gernika01, Gernika02, Gernika03, Ger-nika04, Gernika05, Gernika06, Gernika07, Gernika08, Lekeitio01, Lekeitio02, Lekeitio03, Mendata,Meñaka, Mungia01, Mungia02, Muxika

4-B: Gernika09, Gernika10

5-A: Amoroto02, Aulesti01, Aulesti02, Etxebarria01, Etxebarria02, Ispaster, Markina01, Markina02, On-darroa01, Ondarroa02, Ondarroa03, Ondarroa04, Ondarroa05, Ondarroa06

6-A: Areatza, Bilbo12, Galdakao01, Galdakao02, Igorre02, Igorre03, Igorre04, Lemoa02

7-A: Bilbo13

8-A: Abadiño01, Berriz, Bilbo15, Bilbo03, Durango02, Durango03, Durango04, Durango06, Ermua01,Ermua02, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Mallabia, Orozko02, Ugao, Zornotza01

8-B: Abadiño02, Arrankudiaga, Balmaseda, Barakaldo, Barrika, Basauri01, Basauri02, Bilbo09,Bilbo10, Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Durango05, Elorrio, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Ses-tao, Sopela01, Sopela02, Sopuerta, Trapagaran, Urduña

8-C: Bilbo04, Bilbo05, Bilbo06, Bilbo07, Bilbo08, Getxo, Sondika, Sopela03, Sopela04, Urduliz

9-C: Erandio

10-A: Bilbo02, Orozko03

11-A: Zornotza02

12-B: Bermeo08

Azentu mota bakoitzaren portzentajea kalkulatzen badugu, hiztunen jatorrizko hiz-kuntza taldeen arabera honako hau daukagu:

Page 60: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

Iñaki Gaminde62

(2.26.) Azentu mota bakoitzaren portzentajea lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera.

2.4. Barietate zaharrak eta berriak

Gure aurreko beharretan (Gaminde 1998, 2007a) erabili genituen irizpideen araberahonako sailkapen hau proposatu genuen:

(1) Getxo-Gernika: Azentu bereizgarria, eremua talde fonologikoa, 1], + doinu-azentua7:

Azentuera arrunta azaltzeko, talde fonologikoa osatu ostean, azentua beronenazken silaban txertatzen da; hitz markatuak azentu lexikala beste edozein silabatandaukatenak dira8.

(2) Lea-Artibai: Azentu bereizgarria, eremua talde fonologikoa, 2], + doinu-azentua.

Berba ez-markatuetan talde fonologikoa osatu ostean azentua azkenaurreko silabantxertatzen da.

(3) Txorierri: Azentu bereizgarria, eremua erroa eta talde fonologikoa, 1].

Barietate hau Leioan (Gaminde 2002a, datu gehiagoetarako ikus daiteke) Erandion,Loiun, Sondikan, Derion (ez denek), Zamudion (ez denek) eta Lezaman (ez denek)egiten da eta trantsizio eremutzat jo genezake. Leioa, Erandio eta Loiuko datuen azal-

7 “doinu azentuaren” eztabaidarako Hyman (2007a, b) ikus daitezke ikuspuntu tipologikotik.8 Gernika inguruko herrietan azentu lexikala erroaren azkenaurreko silaban txertatzen da.

Page 61: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

pen fonologikorako bereiztu behar dira alde batetik, silaba bateko edo biko erroak,eta bestetik, hirukoak.

(4) Arratia: Azentu bereizgarria, eremua erroa 1] eta talde fonologikoa 2]

Silaba bateko eta biko erroko berbekin azentua talde klitikoaren azkenaurreko sila-ban txertatzen da, hots, mugatzailea biltzen duen silaban9; hiru silabako berbekin, be-rriz, erroaren azken silaban. Berba markatuak azentua lehen edo bigarren silaban dau-katenak dira; markatuen kasuan azentu lexikala ez da mugitzen talde fonologikoan.

(5) Durangaldea: Azentu bereizgarria, eremua erroa edo talde fonologikoa, [2.

Barietate honen barruan Derio, Zamudio eta Lezamako hiztun batzuen ereduak, La-rrabetzu eta Durangaldeko herri guztiak kokatzen dira. Azentua txertatzeko arau na-gusia [2 bada ere, azentua txertatzeko eremua talde fonologikoa da herri batzuetan etaerroa, ostera, beste batzuetan.

(6) Hego-Bizkaiera: Azentu ez-bereizgarria, eremua talde fonologikoa, [2.

Egin dugun azentu sailkapen honen arabera sei taldeotan kokatzen diren herriakondoko mapan ikus daitezke.

(2.27.) Azentu sistema klasikoen hedadura geografikoa.

Hego-Bizkaieran tradizioz azentu bereizgarria ez zen erabiltzen, hemen halakoakagertzea gurasoen jatorriagatik azaltzen da; Bilboko lekukoaren amak Getxo-Gernikabarietateko azentu eredua erabiltzen du eta Orozkoko lekukoaren amak Arratiako ere-dua egiten du. Durangaldean badirudi azentuaren bereizgarritasuna galdu egin dela gaz-teen artean; edo behintzat joera handia daukatela bereizketak murrizteko. Bilboko in-formatzailearen kasuan azentu bereizgarria murriztu egiten da guztiz lagunarteko ereduaerabiltzen duenean, bereizketa etxeko eredurako gordetzen dira. Orain dela urte batzukegin genuen lan batean (Gaminde 1999) joera honen gainean jardun genuen, orduko le-kukoa oraingoaren neba izan zen; hemengo datuak ikusita, argi dago oso joera indar-tsua dagoena azentuaren bidezko bereizketak ezabatzeko eta azentu finkoa egiteko.

Bizkaiko gazteen prosodiaz 63

9 Berba amaiera absolutuan dagoenean azkenaurreko silaban txertatzen da: úre, uméa, e.a.

Page 62: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

10 Auzo honetako gazteek bizimodua Lekeitiora begira egiten dute neurri handian.

64 Iñaki Gaminde

Azentu bereizgarria daukaten barietateak aztertzen baditugu, argi ikusten dugu,behar honen helburuak gaindituko lituzketen xehetasunak bazter utzita, Mungialdea,Busturialdea eta Lea-Artibaiko barietateetan eredu klasikoei jarraitzen dietela gazteek.Are gehiago etxeko ereduan, jatorrizko eremutik kanpo egonda ere, eutsi egin die-zaiokete Bilboko lekuko baten datuek erakusten duten moduan (nahiz berau salbues-pena ere izan daitekeen). Amorotoko lekukoek erakusten duten kontraesana erraz azaldaiteke kontuan hartzen badugu zeintzuk diren gaurko populazioak dauzkan mugi-tzeko joerak. Bertako eredu klasikoa 2] da eta hala egiten du lekuko batek; besteak,ostera, 1] egiten du, hain zuzen Lekeition egiten den moduan. Gauza bera igartzen daEako lekukoen kasuan, gure zaharren datuetan ikusten zen moduan, 2] zen arau na-gusia; gure Eako Bedaroa10 auzoko lekukoek 1] araua darabilte Lekeition legez. Bali-teke, morfologiaren eta lexikoaren eremuetan gertatzen den moduan, Lekeitioko eus-kararen azentu eredua ere hedatuz joatea albo herrietara.

Eremu hauetan azentu eredu klasikoen ezaugarriei eustea euskararen indarragatikberagatik azal daiteke. Bermeoko lekuko batek euskara ikasi du eskolan txikitan, da-tuetan ikusten den moduan silaba bat eta biko erroetan 1] arauaren arabera txertatzendu azentua; hiru silabakoetan [2 araua erabiltzen du; era berean ez du berba azentu-dunen zantzurik erakusten. Bertako jatorrizko barietatearen ezaugarri batzuk ikasi ditueta beste batzuk “eskolakoekin” nahastekatu dituela pentsa liteke. Gernikako leku-koen artean B taldeko lekuko bi eduki ditugu eta biek bertako A taldeko gainerakolekukoen eredu bera erabiltzen dute oro har.

Txorierrin eta Arratian bilakaeraren estraktu desberdinak aurkitzen ditugu araueidagokienez. Txorierri tradizioz ere trantsizio eremutzat jotzen izan da orain arte (Ga-minde 2007a), argi dago gazteen artean joera horiek areagotzen dabiltzana. Honekingogotara ekarri gura genuke aldaketa linguistikoak ez dituztela belaunaldi gazteekabiatzen; ezpadaze, abiaburua aurreko belaunaldietan dagoela, gazteek aldaketakarrakasta daukanean, muturrera eroaten dute eta salbuespenak ezabatzen dituzte. Halabada, Lezaman markatuen zantzuak dauden arren, badirudi gainerakoetan azentu ezbereizgarritarako joera handia dagoela. Derion eta Leioan ostera jatorrizkoari eustendiote baina aurreko belaunaldietatik arau batzuetan bereiziz. 2.17. taulan ezberdinta-sunak irudikatzen dira.

(2.17.taula) Txorierriko belaunaldien arteko alde batzuk.

Badirudi, bestalde, talde fonologikoaren azentuerari dagokionez, zaharrek hasie-rako hiru silabako leihoa erabiltzen dutela eta ezin dela azentua hirugarren silabatikgora txertatu. Derioko lekukoak antzeko zerbait dauka. Hiru silabakoetan ez du azen-turik txertatzen azken silaban baina talde klitikoetan hirugarrenean txerta daiteke, hauda: seméa, semeá da, lagúne, laguné da.

Page 63: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

11 Ikusi beharko litzateke deklinatzean azentuaren kokagunea aldatzen den ala ez. Era berean, azentuatalde prosodikoaren arabera, 2] arauaren bidez txertatzen dela esan daiteke.

12 Zornotza02 lekukoaren ama hondarribitarra da, ez dakigu hau kasualitate hutsa den edo beronen er-aginez gertatzen den.

65Bizkaiko gazteen prosodiaz

Arratiako gazte batzuek azentu eredu klasikoari eusten diote eta beste batzuek al-daketa txikiak egin dituzte arau batzuetan. Gazte batzuek egin duten aldaketarik na-barmenena azentuaren eremuari dagokiona da, hots, batzuen sisteman azentua berba-rena da eta horren ondorioz talde klitikoetan ez da mugitzen: Areatza, Galdakao01,Galdakao02, Lemoa02, Igorre02, Igorre03 eta Igorre04. Igorre01, Lemoa01 eta Zeanu-riko informatzaileek, ostera, silaba bat eta biko erroko berbekin azentua mugitzendute azken silabaraino. Azken informatzaile hauen datuak azaltzeko barietate klasi-koaren arau berberak proposa ditzakegu, hau da, erroaren silaba kopuruaren araberaazentua txertatzea silaba batean edo bestean. Azentu eremuaren aldaketak eragin duarauen erraztea, izan ere, berba arrunten azentu eredua arau bakar baten bidez azaldaiteke: 1] erroaren arabera11. Lemoa02 eta Galdakao01 lekukoen datuek bidean da-torren beste aldaketa bat iradokitzen dute; bertan ikusten den moduan, “alárgune“(Galdakao01 eta Lemoa02), “itúrrie“ (Galdakao01) edo “lengúsue” (Lemoa02) modu-koek azentua silaba batez atzeratzeko joera salatzen dute.

Azkenik, aipatu beharra dago gazte batzuek (Erandio, Lezama eta Zornotza02) si-labaren kantitatea erabiltzen dutela azentuaren kokagunea zehazteko; erabilera hauezaguna da hizkuntza askotan (van der Hust 1999) eta baita euskararen barietate ba-tzuetan ere, hala nola Hondarribikoan12 (Hualde eta Sagarzazu, 1991). Bizkaiko barie-tate klasiko batzuetan ere honen zantzuak igartzen dira: Larrabetzu, Iurreta, Mañaria(Gaminde 1998).

2.5. Euskara batuaren azentuaz

Aurreko azpi-atalean azpi-atal honen aurrerapena iradoki dugun arren, euskara ba-tuaren edo, gurago bada, erregistro jasoaren azentu ereduaren azterketa aurkeztendugu hemengo honetan. Orain dela urte batzuk (Gaminde 1999), erakutsi genuen mo-duan, etxean, hau da barietate klasikoa erabiltzen denean, egiten den azentu ereduakez dauka zerikusirik gero etxetik kanpo egiten denarekin; orduko hartan eskolako ere-duarekin erkatzen genuen.

Hemen aurkezten dugun azterketaren helburu nagusia euskara batuaren azentueredua aztertzea da, jakiteko beste barietate bat daukatenek euskara jasoa erabiltzeaneuren barietateen eraginik dagoen ala ez.

Bederatzi informatzaileren datuetan oinarrituko gara gure azterketa egiteko. Eure-tariko bost A taldekoak dira (Gernika, Etxebarria, Lekeitio eta Lemoa), hots, barietateklasikoren bat jaso dutenetarikoak. Beste batek barietate klasikoa jaso du etxean bainaez barietate hori egiten den lekuan Bilbon baino. Beste bi C taldekoak dira, euskara-ren barietate berria jaso dutenetakoak (Urduliz eta Sondika). Azkenak euskara esko-lan ikasi dutenak izan dira (Karrantza eta Basauri).

Page 64: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

66 Iñaki Gaminde

Aztergune honetako helburuak lortzeko inkesta txiki bat prestatu genuen; bertan ida-tzitako berbak, talde klitikoak eta sintagma konposatuak irakurtzeko eskatu genien (2.18.taula); beste alde batetik, aditz jokatuak ere aztertu genituen era isolatuan (2.19. taula).

(2.18. taula) Euskara batuaren datuak aztertzeko erabili zen inkesta; izen bakartuak, talde klitikoak eta sintagmakonposatuak.

Aditz jokatuen inkestan partizipioen silaba kopurua, bat edo bi, silaba bikoen ka-suan kontsonantez edo bokalez amaituak izatea eta laguntzaileen silaba kopurua erehartu ditugu kontuan.

(2.19. taula) Euskara batuaren datuak aztertzeko erabili zen inkesta; aditz partizipioak eta aditz jokatuak.

Gure informatzaileen datuak aurkeztuko ditugu jarraian taula berberak erabilita etasilaba azentudunak tildeen bidez adierazita.

Gernika08:

(2.20. taula) Sintagma bakunak, sintagma konposatuak eta talde klitikoak.

(2.21.) Aditz partizipioak eta aditz jokatuak.

Bermeo05:

(2.22. taula) Sintagma bakunak, sintagma konposatuak eta talde klitikoak.

Page 65: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

67Bizkaiko gazteen prosodiaz

(2.23.) Aditz partizipioak eta aditz jokatuak.

Etxebarria02:

(2.24. taula) Sintagma bakunak, sintagma konposatuak eta talde klitikoak.

(2.25.) Aditz partizipioak eta aditz jokatuak.

Lekeitio01:

(2.26. taula) Sintagma bakunak, sintagma konposatuak eta talde klitikoak.

(2.27.) Aditz partizipioak eta aditz jokatuak.

Lemoa01:

(2.28. taula) Sintagma bakunak, sintagma konposatuak eta talde klitikoak.

Lekuko honek bere herriko ereduaren arabera honela egiten ditu sintagma konple-xuak: “neska gastéa“, “neska górra“, “lagun gastéa“ eta”lagun górra“.

Page 66: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

68 Iñaki Gaminde

(2.29.) Aditz partizipioak eta aditz jokatuak.

Urduliz:

(2.30. taula) Sintagma bakunak, sintagma konposatuak eta talde klitikoak.

(2.31.) Aditz partizipioak eta aditz jokatuak.

Sondika:

(2.32. taula) Sintagma bakunak, sintagma konposatuak eta talde klitikoak.

(2.33.) Aditz partizipioak eta aditz jokatuak.

Bilbo02:

(2.34. taula) Sintagma bakunak, sintagma konposatuak eta talde klitikoak.

(2.35.) Aditz partizipioak eta aditz jokatuak.

Page 67: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

69Bizkaiko gazteen prosodiaz

Karrantza:

(2.36. taula) Sintagma bakunak, sintagma konposatuak eta talde klitikoak.

(2.37.) Aditz partizipioak eta aditz jokatuak.

Basauri02:

(2.38. taula) Sintagma bakunak, sintagma konposatuak eta talde klitikoak.

(2.39.) Aditz partizipioak eta aditz jokatuak.

Aurkeztu berri ditugun datuak atalez atal aztertuko ditugu. Berba bakartuen ataleanez dugu ezelako desberdintasunik aurkitu lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera.Gure A taldeko Bilboko lekukoaren etxeko ereduaren araberako datuekin erkatuta,eredu bera erabiltzen dela esan dezakegu. Eredu horren ezaugarriak, artean deskribatudugun moduan (Gaminde 1999), honako hauek dira:

1. Azken silaba estrametrikala <>

2. Azentua 2. silaban: [2 edo libre dagoen silaba bakarrean

Han eman genituen adibide berberak ekar ditzakegu bertora arau horien aplika-zioaren adibidetzat:

(2.40.) Azentu arauen aplikazioa, Bilbo.

“da” adizkiaren bidez lortzen diren talde klitikoen kasuan azentua ez da mugitzen.Silaba bakarreko erroen adibideek adierazten duten bezala, azentua erroarena delaesan dezakegu.

Page 68: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

70 Iñaki Gaminde

Sintagma konplexuen kasuan, dela bakartuetan dela talde klitikoan, desberdintasunnabarmen bat ikusten dugu Gernikako informatzailearen datuen eta gainerako infor-matzaileen datuen artean. Gainerakoen kasuan azentuak txertatzen dira erroen araberaeta horren ostean sintagma sortzen da. Bestalde, eta aditz partizipioen jokabideanikusten den bezala, silaba biko erroetan bokalez amaitukoak eta kontsonantez amai-tukoak bereiztu behar direla dirudi, izan ere, kontsonantez amaituko erroekin azentuabigarren silaban txertatzen da. Hona hemen arauen aplikazioaren adibidea:

(2.41.) Azentu arauen aplikazioa.

Hona helduta, deazentuazio arau bat proposatu beharko genuke elkarren ondoandauden silaba bi azentudunak direnerako (lagún górra); badirudi lehen azentua delagailentzen dena. Arau hori aplikatuta, ondoko hau edukiko genuke:

(2.42.) Azentu arauen aplikazioa.

Gernikako informatzailearen kasuan, badirudi, agian jatorrizko azentu ereduak era-ginda, prozesua beste era honetara gauzatzen dela:

(2.43.) Azentu arauen aplikazioa, Gernika.

Gure aurreko beharrean (Gaminde 1998) erakutsi genuen moduan, deklinabideatzizkiek ez daukate eraginik. Hona hemen adibide batzuk:

Page 69: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

71Bizkaiko gazteen prosodiaz

Izen eta izen sintagmekin egin dugun moduan, aditzen jokabidean partizipioenazentu eredua eta aditz jokatuena bereiz emango dugu. Silaba biko partizipioenazentu ereduan joera bi ikusten ditugu; amaiera bokalikoa edo kontsonantikoa izateakontuan hartzen dutenak (Urduliz eta Basauri) eta hala egiten ez dutenak (Gernika,Etxebarria eta Sondika). Lehenengoek partizipioa kontsonantez amaitukoa denean, si-laba horretan txertatzen dute azentua eta bokalez amaitua denean, ostera, lehen sila-ban. Amaiera kontuan hartzen ez dutenen artean joera bi agertu zaizkigu. Gernikanazken silaban txertatzen da azentua eta Etxebarrian eta Sondikan lehen silaban. Ger-nikako eta Etxebarriko lekukoen kasuan azentu eredu hau bat dator euron jatorrizkobarietateetan erabiltzen dutenarekin. Joera bera agerian utzi genuen Bilboko euskal-dunaren kasuan; hona hemen haren adibideak:

ó-o: édan, éman, éntzun, ésan, gáldu, ígo, óstu, pístu, sáldu, sártu, yósi

o-ó-o: amáitu, apúrtu, berótu, egósi, ekárri, erósi, eséri, eskátu, garbítu, ikúsi, iréki,itzáli, lodítu, sorróstu

Gainerakoetan nahikoa desberdintasun dagoela pentsa liteke; Basauriko lekukoakegin dituen aditzak aztertzen baditugu, badirudi izen sintagmetan erabiltzen dituenarau berberak egiten dituela. Lehenengo eta behin oin bakoitzean azentua txertatzenda arau orokorren arabera, gero aditzak osatzen dira eta, azkenik, deazentuazioarauak aplikatzen dira. Hona hemen “yo“ eta “saldu“ aditzekin jasoko adibideak:

(2.44.) Azentu arauen aplikazioa, silaba bakarreko partizipioarekin “yo”.

(2.45.) Azentu arauen aplikazioa, silaba biko partizipioarekin “saldu”.

Sondikako eta Urdulizko lekukoen datuak aztertzen baditugu, silaba batekoak etabikoak ez datoz bat. Silaba bateko partizipioen kasuan partizipioak berak hartzen duazentua. Alta, silaba biko partizipioen kasuan badirudi ezen, aditza sortzen dela ari-nago eta gero txertatzen direla azentuak arauen arabera; adibidez:

(2.46.) Azentu arauen aplikazioa, silaba biko partizipioarekin “edan”.

Page 70: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

72 Iñaki Gaminde

Sistema hau berau da gure aurreko beharrean (Gaminde 1999), ume euskaldun zaharbaten kasuan, euskara batuan egitean deskribatu zen berbera. Hona hemen adibide batzukpartizipioen silaba kopuruaren arabera sailkatuta eta aspektu morfema guztien arabera:

Etxebarriko informatzaileak, euskara batua egikeran, Basauriko informatzailearenantzeko sistema bat erabiltzen du. Sistema hori guztiz aldentzen da bere jatorrizko hiz-kuntza eredutik. Azkenik, Gernikako informatzailearen datuak aztertuta, Sondikakoa-ren eta Urdulizkoaren datuen aldean, esan dezakegu badauzkala desberdintasun na-barmen batzuk. Datuak azaltzeko proposa ditzakegun arauak honako hauek dira:

(1) Berba bakoitzean 1] araua aplikatu(2) Aditza osatu(3) Elkarren ondoko silaba azentudunen kasuan bigarrena deazentuatu

(2.47.) Azentu arauen aplikazioa, silaba bakarreko partizipioarekin “saldu”.

(2.48.) Azentu arauen aplikazioa, silaba biko partizipioarekin “saldu”.

Page 71: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

73Bizkaiko gazteen prosodiaz

Izen sintagmetan eta aditz jokatuetan aztertu ditugun datuak azaltzeko proposatuditugun arauak funtsean berdinak dira Gernikan izan ezik; arauok hiru multzo nagu-sitan labur ditzakegu:

(1) Azken silaba estrametrikala (bai/ez) [ESTRAmetrikalitatea](2) Azentua [2 edo libre dagoen silaban (Gernikan 1] araua litzateke) [TXERtaketa](3) Sintagma osatu [SINOS]

Deazentuazio arauak:

(4) Elkarren ondoko silaba azentudunen kasuan, lehena gailentzen da [DEAZ]

Etxebarrian izan ezik, gainerako informatzaileen datuek argi erakusten dituzte joeranabarmen batzuk. Goiko lau arauak taula batean ipiniz gero, informatzaileek egitendituzten aukeren ordena adieraz dezakegu (2.49. taula).

(2.49.) Lekukoek egiten dituzten arauen aukerak.

Honetatik guztietatik ondorio nagusi bi atera ditzakegu. Batetik, sintagmen etaaditz jokatuen azentu ereduan gertatzen den desberdintasuna eta, bestetik, arau ber-berak egonda ere, aplikazio ordenaren desberdintasunagatik hiru azentuera mota na-gusi topatzen ditugula, beti ere euskara batuari dagokionez.

2.6. Ondorioak

Azken azpi-atal honetan ondoriorik garrantzitsuenak laburbildu nahi ditugu. Aldebatetik, aurrekoetan aztertu ditugun aldaketa nagusiak nondik nora doazen ikusikodugu eta, bestetik lekukoak zelan sailkatzen diren euren azentu sistemen arabera.

Barietate zaharretan, Hego-Bizkaieraz izan ezean, era bateko edo besteko azentubereizgarria erabiltzen zen; orain, ostera, bereizgarritasun hori badirudi galduz doala.Euskara ikasi dutenen eta barietate berriren bat jaso dutenen artean azentua ez da be-reizgarria baina, era berean A taldeko lekuko askok ez dute bereizgarritasun horrensidurririk erakutsi.

Azentua txertatzeko eremua barietate zahar guztietan talde klitikoa edo sintagmaosoa izaten zen. Oraingo joera berba bera edo erroa azentuaren eremua izatea da.Hemen, beheko datuetan ikus daitekeen moduan, gertatzen ari da aldaketarik handie-netako bat, hau da azentu eredu berriek Hego-Bizkaiera barietatearekin antz handiadaukaten arren, oraingoek azentua berbaren arabera txertatzen dute eta ez talde fo-nologikoaren arabera. Hego-Bizkaieran esaterako “óna“ egiten zen arren, talde kliti-koetan azentua aurreratu egiten zen “oná da“. Gaur, ostera, azentua berba mailako le-kutik ez da mugitzen “óna da“.

Page 72: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

74 Iñaki Gaminde

Azkenik, esan behar dugu Bizkaian oraintsura arte ezezagunak ziren ezaugarri batzukere agertu direla; hala nola, silabaren nolakotasunekiko mendekotasuna. Ikusi dugunez,lekuko batzuen azentu sistemetan silaba astunek azentuaren kokapena erabakitzen dute.

Azentu sistemen arau guztiak ikusita, eurok sailkatzeko ezaugarriak honako hauek dira:

(1) Bereizgarria ez bereizgarria (Ber.)(2) Azentu eremua talde klitikoa (Tal.)(3) Erroaren silaba kopuruaren arabera azentua silaba batean edo bestean kokatzea. (S. ko.)(4) Silabaren kantitatea bereiztea edo ez (S.ka.)(5) Azentua txertatzean silabak kontatzeko norabidea. Ezker-eskuin edo eskui-ezker

izan daiteke, guk ezkerretik kontatzea adieraziko dugu (Ezk.)(6) Estrametrikalitate araua, beronen bidez talde, sintagma edo berbaren azken silaba

azentu eremutik bereizten da (Est.)(7) Silaba burua 1 edo 2 izatea; (2)

2.50. taulan ezaugarri horien bidez egineko konbinazioak agertzen dira eta edukidugun lekuko kopurua konbinazio mota bakoitzeko.

(2.50. taula) Lekukoen sailkapena Azentu ezaugarrien arabera.

2.50. taulan erakusten diren sistema guztien ezaugarriak emango ditugu jarraian.Konbinazio posible guztiek ez daukate hedadura bera, kopuruz garrantzitsuenak 8(%42,02), 4 (%29,41), 5 (%11,76), 6 (%6,72) eta 2 (%3,36) dira. Bosten artean%93,28koa osatzen dute (2.28. irudia).

(1) Azentu bereizgarria, eremua taldea, erroaren silaba kopuruaren arabera [2(2) Azentu bereizgarria, eremua taldea, silaba kopuruaren arabera 1], azken silaba es-

trametrikala(3) Azentu bereizgarria, eremua taldea, silaba kantitatea, [2, azken silaba estrametrikala(4) Azentu bereizgarria, eremua taldea, 1](5) Azentu bereizgarria, eremua taldea, 2](6) Azentu bereizgarria, eremua berba, 1](7) Azentu bereizgarria, eremua berba [2(8) Azentu ez bereizgarria, eremua berba [2, azkena estrametrikala(9) Azentu ez bereizgarria, eremua berba, silaba kantitatea, [2, azkena estrametrikala(10) Azentu ez bereizgarria, eremua taldea, [2, , azkena estrametrikala(11) Azentu ez bereizgarria, eremua taldea, silaba kantitatea, [2, azkena estrametrikala(12) Azentu ez bereizgarria, eremua taldea, silaba kopuruaren arabera [2 edo 1]

Page 73: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

13 Erabili dugun multzokatze sistema taldeen artekoa izan da, distantzia euklidiar karratuaren bidez.

75Bizkaiko gazteen prosodiaz

(2. 28.) Azentu sistema nagusien portzentajeak

Barietateak sailkatzeko erabili ditugun ezaugarri berberak erabilita, multzokatze az-terketa estatistikoa egin dugu lekukoak eurak sailkatzeko. Azterketa SPSS programa-ren bidez eginda, emaitzak nahikoa interesgarriak dira13. Beherengo multzokatzean,taldeak osatzen hasten direnean alegia, bost multzo egiten dira:

(1) Amoroto2, Aulesti1, Aulesti2, Etxebarria1, Etxebarria2, Ispaster, Markina1, Markina2,Ondarroa1, Ondarroa2, Ondarroa3, Ondarroa4, Ondarroa5, Ondarroa6

(2) Areatza, Bilbo12, Galdakao01, Galdakao02, Igorre02, Igorre03, Igorre04, Lemoa02

(3) Amoroto1, Arratzu1, Arratzu2, Bakio, Bermeo1, Bermeo2, Bermeo3, Bermeo4, Bermeo5,Bermeo6, Bermeo7, Bilbo01, Derio, Ea1, Ea2, Ereño, Forua, Gernika01, Gernika02, Ger-nika03, Gernika04, Gernika05, Gernika06, Gernika07, Gernika08, Gernika09, Gernika10,Lekeitio1, Lekeitio2, Lekeitio3, Mendata, Meñaka, Mungia1, Mungia2, Muxika

(4) Bermeo8, Igorre01, Leioa2, Lemoa01, Orozko01, Zeanuri

(5) Abadiño1, Abadiño2, Arrankudiaga, Balmaseda, Barakaldo, Barrika, Basauri01, Ba-sauri02, Berriz, Bilbo02, Bilbo03, Bilbo04, Bilbo05, Bilbo06, Bilbo07, Bilbo08, Bilbo09,Bilbo10, Bilbo11, Bilbo13, Bilbo14, Bilbo15, Durango1, Durango2, Durango3, Durango4,Durango5, Durango6, Elorrio, Erandio1, Ermua1, Ermua2, Getxo1, Karrantza, Larrabe-tzu1, Larrabetzu2, Leioa1, Lezama, Mallabia, Orozko02, Orozko03, Portugalete, Santur-tzi, Sestao, Sondika, Sopela1, Sopela2, Sopela3, Sopela4, Sopuerta, Trapagaran, Ugao,Urduliz, Urduña, Zornotza1, Zornotza2

Hurrengo multzoa 2 mailan egiten da, bertan (1) eta (2) alde batetik eta (3) eta (4)bestetik batzen dira. 5. mailan aurrekoan osatuko multzo biak taldekatzen dira. Ho-nezkero multzo nagusi bi baino ez ditugu, multzo bi hauek 25. mailan elkartzen dira(2.29.irudia).

Page 74: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

76 Iñaki Gaminde

(2.29.) Azentu sistemen multzokatzeak

(1) multzoan 14 (%11,76) lekuko daude, (2) multzoan 8 (%6,72), (3) multzoan 35(%29,41), (4) multzoan 6 (%5,04) eta (5) multzoan 56 (%47,06). Sailkapen horretan le-kukoen jatorrizko hizkuntza kontuan hartzen badugu, honako hau dugu:

A:

(1) [14, %17,28] Amoroto02, Aulesti01, Aulesti02, Etxebarria01, Etxebarria02, Ispaster, Mar-kina01, Markina02, Ondarroa01, Ondarroa02, Ondarroa03, Ondarroa04, Ondarroa05,Ondarroa06

(2) [8, %9,88] Areatza, Bilbo12, Galdakao01, Galdakao02, Igorre02, Igorre03, Igorre04,Lemoa02

(3) [33, %40,74] Amoroto01, Arratzu01, Arratzu02, Bakio, Bermeo01, Bermeo02, Bermeo03,Bermeo04, Bermeo05, Bermeo06, Bermeo07, Bilbo01, Derio, Ea01, Ea02, Ereño, Forua,Gernika01, Gernika02, Gernika03, Gernika04, Gernika05, Gernika06, Gernika07, Ger-nika08, Lekeitio01, Lekeitio02, Lekeitio03, Mendata, Meñaka, Mungia01, Mungia02, Mu-xika

(4) [5, %6,17] Igorre01, Leioa02, Lemoa01, Orozko01, Zeanuri

(5) [21, %25,93] Abadiño01, Berriz, Bilbo02, Bilbo03, Bilbo13, Bilbo15, Durango02, Durango03, Du-rango04, Durango06, Ermua01, Ermua02, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Lezama, Mallabia,Orozko02, Orozko03, Ugao, Zornotza01, Zornotza02

B

(3) [2, %7,41 ] Gernika09, Gernika10

(4) [1, %3,70] Bermeo08

(5) [24, %88,89] Abadiño02, Arrankudiaga, Balmaseda, Barakaldo, Barrika, Basauri01, Ba-sauri02, Bilbo09, Bilbo10, Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Durango05, Elorrio, Karrantza,Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Sopela02, Sopuerta, Trapagaran, Urduña

Page 75: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

77Bizkaiko gazteen prosodiaz

C

(5) [11, %100] Bilbo04, Bilbo05, Bilbo06, Bilbo07, Bilbo08, Erandio, Getxo, Sondika, So-pela03, Sopela04, Urduliz

A taldeko lekukoak bost multzotan banatuta agertzen zaizkigu; esan dezakegueurok eusten dietela, aldaketak aldaketa, barietate klasikoei. B taldeko lekuko gehie-nak (5) taldean kokatzen dira; hala ere, badira hiru lekuko, Busturialdekoak, bertakoezaugarriak neurri handi batean eurekandu dituztenak. Azkenik, C taldeko lekukoguztiak (5) taldean kokatuta agertzen dira.

(2.30.) Azentu sistemen banaketa lekukoen

jatorrizko hizkuntzaren arabera.

Page 76: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz
Page 77: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

79Bizkaiko gazteen prosodiaz

3. ESALDI ENUNTZIATIBOAKAtal honen helburua esaldi enuntziatiboen ezaugarriak aztertzea eta aurkeztea da.

Atal honetako eta hurrengo bietako edukiak intonazioarekin lotuta daudenez gero,ezinbesteko iritzi diogu intonazioaren definizioa eta funtzioak aurkezteari.

Ladd-ek (1996) intonazioa definitzean hiru puntu azpimarratzen ditu, hots, intona-zioa suprasegmentala, esaldi mailakoa edo post-lexikala eta linguistikoki egituratuadela esaten du.

Intonazioaren funtzioez berba egikeran Prietok (2003) hiru aipatzen ditu, adie raz -ga rria, fokalizatzailea eta mugatzailea. Lan berean intonazioaren kon ple xutasuna adie-razi ondoren hiru aztergune edo aztertzeko ardatz aipatzen ditu, fisikoa, fono logikoaeta semantikoa. Lan honetan bi dira ardatz horietarik lantzen ditugunak, fisi koa eta fo-nologikoa; hirugarrenaz zeharkako aipamen batzuk baizik ez ditugu egingo, izan ere,euskararen kasuan ardatz horren gainean ez dugu lanik burutu.

Euskararen intonazioaren gainean egin diren lanak azken urteotan ugaritzen hasidira eta gehienak eredu teoriko berberaren barruan koka daitezke gutxi gora behera(Elordieta, 2008 ikus daiteke arlo honetako egoeraren berri edukitzeko).

Gaztelaniaren gaineko intonazioaz egineko azterketak oso aspaldikoak dira, arlohonek tradizio luzea daukala esan dezakegu; gainera hizkuntza honetan eredu teorikodesberdinak erabiltzen izan dira (Navarro, 1980, Quilis, 1993, Sosa, 1993, Hualde,2003, Prieto, 2003, e.a.).

Gaztelaniaz gainera badira hainbat lan hizkuntzaren bariazioa, dela diatopikoa deladiastratikoa, kontuan hartzen dutenak (Dorta, 2007, Enbe eta Tobin, 2008, e.a.). Hiz-kuntzaren bariazioak, hor zehar entzuten eta sinisten denari aitzi, gaztelaniari ere era-giten dio, 3.1. eta 3.2. irudietan ikusten den bezala.

Intonazioaren funtzio nagusitzat jotzen izan da fokalizazioarena. Fokoa eta fokomotak definitzen dira Scarborough-ren (2007) lanean farsi hizkuntza aztertzean:

In order to delimit the discussion of focus, we need to define what we mean by focus. The termsnarrow focus and broad focus are used to refer to emphasis triggered by context (e.g., a ques-tion that is to be answered) on either a single word (narrow) or a longer phrase (broad). Con-trastive focus is a more specific term that refers to emphasis used to explicitly contrast one thing

(3.2.) “el amigo bebió el vino”, Argentinako Rosariokogaztelania

(3.1.) “el amigo bebió el vino”, Galiziako gaztelania.

Page 78: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

14 Letra larriz adierazten dugu fokalizatutako elementua zein den.

80 Iñaki Gaminde

or action with another thing or action in the discourse. Contrastive focus may be either narrowor broad. This is the type of focus primarily collected and presented in this paper. There may alsobe a type of focus (or something that looks much like focus) that is grammatical or semantic.Grammatical or semantic focus is triggered not by context, but by a syntactic structure or by thesemantics of a particular lexical item. This type of focus will be discussed as well.

Badira, ezaguna den bezala, fokoa adierazteko estrategia desberdinak, eurotarikobatzuk hizkuntza berean erabiltzen dira; hona hemen Kirundi hizkuntzan aipatzen di-renak (Edenmyr, 2001):

i. word order patterns: a.) unmarked clauses (incl. basic word order) b.) post-verbal constituent reordering ii. verbal prefix -ra- iii. emphatic word/particle iv. focus constructions: a.) cleft construction

b.) cleft construction with emphatic particle

Gure artean ere egin dira desberdintasun batzuk (Hualde, 1997, Elordieta, 2007a,b, Hidalgo, 1995, 2000a, b, c, Ito, 2002, 2003). Hizkuntza batzuetan, ez guztietan (ikusisalbuespen gisa Navajo hizkuntzan McDonough, 2002), tonuak paper garrantzitsuaegiten du fokalizazioan. Gorago aipatu dugun farsi hizkuntzaren gaineko adibideakScarborough-ren lanean (2007) ikus daitezke. 3.3., 3.4. eta 3.5. irudietan ipar-mende-baldeko norvegieraz jaso ditugun adibide batzuk erakusten dira; bertan ikusten denmoduan, tonuaren bidez esaldiaren elementu guztiak fokaliza daitezke14.

Euskararen kasuan, esaldi pareak ere topa ditzakegu. 3.6. eta 3.7. adibideetan kon-trastea ikus daiteke; lehen adibidean fokalizatuko elementua aditz aurrekoa da, bertantonu jaitsiera gertatzen da silaba azentudunetik gora; bigarren adibidean fokalizatukoelementua aditza bera da.

(3.6.) “laguNE sartu da” aditz aurreko sintagma fokalizatuta. (3.7.) “lagune sarTU da” aditza bera fokalizatuta

(3.5.) “du ser DATTRA” (zuk ikustenduzu alaba)

(3.4.) “du SER dattra” (zuk ikustenduzu alaba)

(3.3.) “DU ser dattra” (zuk ikustenduzu alaba)

Page 79: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

15 Datu hau nire saileko gaztelania irakasleak diren Francisco Milla eta Mª Angeles Etxevarriari zor diet.

81Bizkaiko gazteen prosodiaz

3.8., 3.9., 3.10. eta 3.11. tauletan gure lekuko batzuekin batu ditugun esaldi pareenneurriak ikus daitezke euron irudi estilizatuekin batera.

Guk hemen aztertuko ditugun kasu guztietan fokalizatzen den osagaia aditzarenaurrekoa izango da. Gaztelaniaz ere badago honen moduko aukera esaldiaren barrukoelementuak fokalizatzeko (Cabrera eta García, 2003)15, gai hau ez dugu hemen zuze-nean landu eta ez daukagu adibide zehatzik.

Atalaren egiturari dagokionez, lehen azpi-atalean azterketa egiteko erabiliko duguneredu teorikoaren oinarrizko hatsarreak aurkeztuko ditugu. Bigarren azpi-atalean da-tuak jasotzeko metodologiaz arituko gara. Hirugarren eta laugarren azpi-ataletan eus-kararen eta gaztelaniaren datuak eta euron azterketa emango dira.

Azentuaren atalean egin dugun bezala, interesgarria iruditu zaigu euskara batuarenintonazioa aztertzea beronen ezaugarriak eta lekukoek euron ereduetan erabiltzen di-

(3.9.) /txakurre sartu da/ eta /txakurre sartû da/ Ea.(3.8.) /txakurre sartu da/ eta /txakurre sartû da/ Aulesti.

(3.11.) /txakurre sartu da/ eta /txakurre sartû da/ La-rrabetzu.

(3.10.) /txakurre sartu da/ eta /txakurre sartû da/ Etxe-barria.

Page 80: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

16 Euskaraz arazo terminologiko batzuk aipatu behar ditugu. Elordietak (2008) Azentuzko Osagaiak (Ac-centual Phrase) Erdi-Mailako Osagaia (Intermediate Phrase) erabiltzen ditu. Beharbada honako hauekerabil genitzake, Intonazio sintagma, Sintagma fonologikoa, Berba fonologikoa, Bitarteko sintagmak,Azentu sintagma. Laburdurak, tonuetan egiten dugun legez, izan daitezke nazioartean erabiltzen direnberberak: IP, ip, ap, e.a.

82 Iñaki Gaminde

tuztenak bat datozen edo ez ikusteko. Azterketa honen emaitzak bosgarren azpi-ata-lean aurkeztuko dira.

3.1. Eredu metriko-autosegmentala

Intonazioa aztertzeko eredu hau da gaur egun gehien erabiltzen dena hizkuntza as-kotako ikerketak egiteko. Beronek Pierrehumbert-en lanean (1980) dauka abiapuntua,geroago hainbat eta hainbat lanetan garatuz etorri da. Gure artean Hualde eta Elor-dieta lehenak eta kasik bakarrak izan dira berau euskarari aplikatzen.

Intonazioa aztertzeko eredu honen ezaugarrien gaineko laburpen onak aurkitzenditugu hainbat lanetan: Hualde (2003), Prieto (2006), Toledo (2007) eta Gussenhoven(2007), esate baterako. Ereduak oraindino konpontzeko arazo batzuk dauzkan arren(Hualde, 2003), oraingoz gure ustez daukagun koherenteena da.

Intonazioa aztertzean eredu honek atal nagusi bi bereizten ditu, tonuak eta barneosagaiak. Hurrengo sekzioetan ereduaren arlo bi horiek gain ikusiko ditugu, hau da,esaldiaren barne osagaiak eta tonu motak.

3.1.1. Osagaiak

Ladd-ek (1996) esaten duen moduan, tonuez eta etenez gain esaldian badaudehainbat osagai desberdin, euron artean egitura hierarkiko bat sumatzen da. Hierarkia-ren garrantziaz ohartzeko Keating-en (2004) berbak gomutara ekar ditzakegu:

“Prosody is the organization of speech into a hierarchy of units or domains some of wichare more prominent than others”

Hualdek (2003) adierazten duen moduan, ingelesaren azterketan eredu estandarrakosagai nagusi bi bereizten ditu, intonazio sintagma eta bitarteko sintagmak. Berakdioenez, intonazio sintagmak bitarteko sintagmek osatzen dituzte. Bestalde, intonaziosintagmetan muga tonuak agertzen dira eta bitarteko sintagmetan sintagma tonuak.

Eredu hau aplikatuta ToBI izeneko sistema asmatu eta garatu da intonazioa etike-tatzeko (Beckman eta Ayers, 1994). Aztertu diren hizkuntzetan eredua nahiko malguagertzen zaigu, hizkuntza bakoitzaren ezaugarrien araberako egokitzapenak egin dira.Egokitzapen horren ondorioz, intonazioaren tipologia bat egiteko saioa egin da. Jun-ek (2005) bere lanean egin diren aplikazio horietariko gehienak aztertzen ditu.

Chickasaw (Gordon 2005) hizkuntzan proposatu den hierarkia, esate baterako, ho-nako hau da: Intonation Phrase, Accentual Phrase, Morphological Word, ProsodicWord, Rhythmic Length. Intonazioaren osagaien antolaketa grafikoki 3.12. irudian era-kusten da (Gussenhoven, 2002)16.

Page 81: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

17 6. atalean muga-tonuez arduratuko gara berriro ere.

83Bizkaiko gazteen prosodiaz

(3.12.) Intonazioaren osagaien antolaketa;

Euskararen barietateetan egin diren azterketetan osagai kopuru desberdinak pro-posatu dira barietateen arabera. Berba azentudun eta azentu bakoen arteko desber-dintasuna egiten duten barietateetan (Getxo-Gernika eta Lea-Artibai) osagai nagusi bibereizten dira. Gure aurreko behar baten esaten genuenari jarraikirik (Gaminde 2007a)azentu lexikorik ez badago galdegaiaren aurreko berbaren azken silabara arte (3.13.irudia), edo azkenaurreko silabara arte, barietatearen arabera, hedatzen da. Aditzeraorduko azenturik badago bertaraino hedatzen da tonua, silaba azentudunetik aurreratonu beherakada gauzatzen dela (3.14. irudia).

Azentu fixodun barietateetan sintagma bakoitzak bere azentua hartzen du, horrenarabera osagaiak mugatzen dira. Esan dezakegu zenbat azentu hainbat osagai agertzendirela. Geroago ikusiko dugun moduan, Txorierriko eta Arratiako ereduetan bien ar-teko ereduak aurkitzen dira gure lekukoetan. Guztiarekin ere, osagaien arazo hau,euskarari dagokionez, sakondu beharrekoa da gure ustez. 6. atalean ikusiko dugunmoduan, osagai kopurua eta euron arteko erlazioa ez dira oraindino behar bezalakosakontasunez aztertu.

3.1.2. Tonu motez

Eredu metriko-autosegmentalean hiru tonu mota bereizten dira (Hualde, 2003, To-ledo, 2007), azentu tonudunak, muga-tonuak17 eta sintagma tonuak. Pierrehumbert-enhasierako lanean (1980) agertu zen jatorrizko tonu banaketa 3.15. irudian ikus daiteke.

(3.14.) “lagunen ámoma sartu da” Jatabe, lekukoa an-drazkoa.

(3.13.) “gure erriko alarguneaná yonas” Jatabe, leku-koa andrazkoa.

Page 82: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

84 Iñaki Gaminde

(3.15.) Eredua lehen bertsioaren tonu motak. Pierrehumbert (1980)

Azentu tonudunak silaba azentudunean gertatzen dira, eurok azentuaren eta tonua-ren arteko erlazioa adierazten digute. Azentu tonudunen artean eskuarki mota bi ager-tzen dira tonu bakunak eta bikunak. Notazioari gagozkiola “*“ ikurrarekin agertzen dira,tonu bakunetan bi erabiltzen dira H* eta L*; honek adierazi gura du H edo L silaba azen-tudunarekin estekatzen direla. Bikunak H eta L tonuen arteko konbinazioak dira, nota-zioan H*+L modukoak erabiltzen dira. Kasu honetan izardun tonua silaba azentuduneanhasten da eta beronen ondoan beherakada bat gertatzen dela esan gura da.

Autore batzuek (Sosa, 1999, Frota, 2003, Dorta, 2007, e.a.) azentu nuklearrak eta pre-nuklearrak bereizten dituzte, nuklearretan honako hauek bereizten dituzte: L+H*, L*+H,H+L* eta L*. Beste hizkuntza batzuetan ToBIren sistemaren egokitzapenak egin dira Jun-en (2005) lanean ikus daitezke egin diren aldaera asko. Hizkuntza batzuetan azentu to-nudunetan oinarrizkoak eta horien gainean egiten diren bariazioak bereizten dira; esatebaterako, Lakhotan (Cho, 2000) L+H* jotzen da oinarrizkotzat. Prietok (2006) 3.16. iru-dian agertzen diren aukerak ematen ditu azentu tonudunen konbinazioetan.

(3.16.) L+H*, H*+L, L*+H eta H+L* azentu tonudunen silaba azentudunarekiko erlazioa. Prieto (2006)

Azentu tonudun bikunek printzipioz konbinazio guztiak onartzen dituzte; hala ere,orain arte egin diren lanetan oinarrituta konbinazio posibleetarik batzuk dira agertzenizan direnak eta hemen erabiliko ditugunak. Hona hemen tonu horiek eta eurek in-plikatzen dutena:

H*+L : Tonu altua azentudun silaban eta baxua ondokoan

H+L* : Tonu baxua azentudun silaban eta altua aurrekoan

L+H* : Tonu altua azentudun silaban eta baxua aurrekoan

L*+H : Tonu baxua azentudun silaban eta altua ondokoan

H*+H : Tonu altua azentudun silaban eta altuagoa ondokoan

Page 83: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

18 Bat-bateko testuen azterketan tonu ertaina ere erabiliko dugu M%.

85Bizkaiko gazteen prosodiaz

Osagaien mugetan agertzen diren tonuetan mota bi bereizten dira, intonazio sin-tagmaren mugetan dauden tonuak, aurrerantzean muga-tonuak, eta bitarteko sintag-metan agertzen direnak, aurrerantzean sintagma tonuak.

Muga-tonuak baxuak (L) eta altuak (H) izan daitezke; “%“ ikurraren bidez mugaadierazten da. Era honetara lau aukera daukagu, esaldiaren hasieran %L eta %H etaamaieran L% eta H%18. Esaldia edo talde prosodikoaren amaieran tonu hauek azentutonudunekin konbina daitezke. Interesgarria izango da aztertzea konbinazio teorikoposible guztietatik zeintzuk diren gero benetan barietateetan erabiltzen direnak.

Sintagma tonuei dagokienez, euskararen gainean egin diren azterketetan H- da pro-posatu dena (Jun eta Elordieta, 1997), beronen bidez lehen silabatik bigarrenera ger-tatzen den gorakada eta horren hedapena adierazten da. Gure aurreko beharrean (Ga-minde 2007a) esaten genuen legez, ipar mendebaldeko barietateetan (Hualde eta Bil-bao 1992 Getxorako) eta Txorierriko herri batzuetan H- tonuaren ordez interpolaziofonetikoa egiten da silaba azentuduna jo arte.

3.2. Metodologia

Euskararen esaldi enuntziatiboak aztertu ahal izateko lau esaldi jaso ditugu lekukobakoitzeko. Esaldien helburua sintagma bakuna eta aditza (Sb+A), sintagma konposa-tua eta aditza (Sk+A) eta sintagma bakun bi eta aditza (Sb+Sb+A) konfigurazioak az-tertzea izan da. Gaztelaniaren kasuan (A+Sb), (A+Sb+Sb) eta (Sb+A+Sb) konbinazioakaztertu dira.

Sb+A: “sagarra saldu du”, “txakurra sartu da” A+Sb: “le dio dinero”

Sk+A: “sagar gorria saldu du” A+Sb+Sb: “le dio dinero al amigo”

Sb+Sb+A: “txakurra tabernan sartu da” Sb+A+Sb: “el amigo bebió el vino”

Euskararen eta gaztelaniaren kasuetan datuak aztertuko ditugu lekukoen jatorrizkohizkuntzaren arabera. Esaldien ezaugarri nagusiak aztertzeko silaba guztietako f0neurtu dugu. f0ren konfigurazioak aztertuta, zeintzuk diren azentu tonudunak eta si-laba azentudunarekin zein erlazio daukaten ikertuko da. Berori abiapuntutzat hartuta,ager dakizkigukeen sistema guztien ezaugarriak agerian uzten ahaleginduko gara. Az-kenik, lekukoak sailkatuko ditugu sistema horien arabera.

3.3. Euskararen datuak

Gure azterketarako aukeratu ditugun esaldien hasierako guneetan silaba azentudu-nik ez dagoenez gero, muga-tonuak beti izango dira %L eta L%. Hasierako silabanazentua dagoenean, beronek eraginda, tonu altu batekin hasiko litzateke, Gatikako3.17. adibidean ikusten den moduan.

Page 84: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

86 Iñaki Gaminde

(3.17.) “báñen antzen dator”, Gatika, lekukoa andrazkoa.

Arazo hau bazter utzita, hiru gauza hartu behar dira kontuan esaldi moten intona-zioa aztertzean: Silaba azentudunak, intonazioaren osagaiak eta azentu tonudunak.

Euskaraz azentuarena arazoa izaten da oraindino barietate guztiak ez direlakobehar bezala deskribatu; hala ere, eta aurreko atalean egin dugun azterketari jarraiki-rik, hemen erabili ditugun lekukoen azentu ereduak nahikoa ondo ezagutzen ditugu,azterketa honi dagokionez, behintzat. Azentu bakoitzak intonazio osagai bat mugatzenduela esan dezakegu. Behin hau jakinez gero, esaldien azterketa fonetikoaz baliatutaazentu tonudun motak eta euren kokagunea zehatz ditzakegu. Eskema hau erabilikodugu datuak aurkeztean eta aztertzean. Bestalde, metodologiaren gaineko atalean ai-patu ditugun esaldiak banan-banan ikertuko dira, laugarren sekzioan laburpen oroko-rra egiten ahaleginduko gara.

Denetara 81 lekukoren esaldiak aztertu ditugu; jarraian euron jatorrizko hizkuntza-ren arabera sailkatuta aurkezten ditugu:

A

Abadiño01, Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bakio, Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05,Bermeo07, Berriz, Bilbo01, Bilbo02, Bilbo03, Bilbo12, Bilbo15, Derio, Durango04, Durango06,Ea01, Ea02, Ereño, Ermua01, Etxebarria02, Galdakao01, Gernika01, Gernika08, Igorre01, Igorre03,Igorre04, Ispaster, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Leioa02, Lekeitio01, Lemoa01, Lemoa02, Lezama,Mallabia, Markina01, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02,Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza01, Zornotza02

B

Abadiño02, Arrankudiaga, Balmaseda, Barakaldo, Basauri01, Basauri02, Bermeo08, Bilbo09,Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Durango05, Elorrio, Gernika09, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Por-tugalete, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Sopuerta, Trapagaran, Urduña

C

Bilbo08, Erandio, Getxo, Sondika, Sopela04, Urduliz

3.3.1. Sb + A

Era honetako esaldietan, azentu ereduari dagokionez, aditz aurreko sintagman au-kera bi topatzen ditugu eta aditzean hiru:

Page 85: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

87Bizkaiko gazteen prosodiaz

Sintagmen (a) aukera gertatzen da berba azentudun eta azentu bakoen arteko bereiz-keta egiten den barietateetan edo lekukoen artean. Aditz aurreko sintagmak azentua har-tzen du azken silaban edo azkenaurrekoan arau orokor baten arabera; aditzak, azentubakoa bada, ez du azenturik hartzen. Aditzen (b) eta (c) aukeren arteko desberdintasunalotuta dago aditza eraikitzean aplikatzen diren azentu arauekin. Kasu batzuetan aditza osa-tzen da azentua txertatu aurretik eta besteetan azentua partizipioari berari ezartzen zaio:

Azentu hauek osagai kopurua mugatzen dute, hau da, azentu bakoitzak osagai bategiten du. Konbinazio teorikoak gehiago izan daitezkeen arren, agertzen direnak ho-nako hauek dira:

(a) [o-o-ó] [o-o-o]

(b) [o-o-ó] [o-ó-o]

(c) [o-ó-o] [o-o-o]

(d) [o-ó-o] [o-ó-o]

(e) [o-ó-o] [ó-o-o]

Azentu tonudunen banaketa aztertzeko unean, aditz aurrekoa eta aditza bera be-reiz aztertuko ditugu. Aditz aurreko sintagman gailur prosodikoaren kokapenari adi-tuko diogu lehenengo eta behin. Aukera bi daukagu honen arabera, gailurra hiruga-rren silaban egotea edo bigarrenean. 3.18. eta 3.19. irudietan aukera bakoitzeko motabat ikus daiteke.

(3.18.) gailur prosodikoa hirugarren silaban, Bermeo 05 (3.19.) gailur prosodikoa bigarren silaban, Arrankudiaga

Bigarren irizpidea gailurra azentuarekin bat datorren edo ez ikustea izango da.Azentua hirugarren silaban dagoenean, gailur prosodikoa beti agertzen da bertan (a).Azentua bigarren silaban dagoenean, aukera bi egon daitezke; bata, gailur prosodi-

Page 86: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

19 “¡“ ikurraren bidez gailurraren kokapena adierazten da. [] ikurren bidez osagaiak adierazten dira, ()ikurren bidez, ostera, aukeran dauden tonuak adierazten ditugu.

88 Iñaki Gaminde

koak bat egitea silaba azentudunarekin (b) eta bestea gailur prosodikoa ondoko sila-ban egotea (c).

(a) eta (b) kasuetan H*+L azentu tonuduna txertatzen da silaba azentudunean; H*azentuarekin batera eta L ondokoan edo, azentua amaieran dagoenean, silaba berean.(c) kasuan L*+H azentu tonuduna da txertatzen dena. 3.20., 3.21. eta 3.22. irudietanaukera bakoitzeko mota bat ikus daiteke.

Sintagma bakarreko esaldi hauetan nekez azter dezakegu bigarren silabako H- to-nuaren efektua, izan ere, hasierako tonutik hirugarren silabarainoko tonu igoerari eus-ten zaio. Igoerak aztertuta, lehen silabatik bigarrenerako igoeraren batezbestekoa 7hertzekoa da; haatik bigarren silabatik hirugarrenerakoa 19 hertzekoa da.

Esaldiaren bigarren osagaiari dagokionez, hots, aditzari dagokionez, joera batzuk to-patzen dira. Berba azentudunen eta azentu bakoen arteko bereizketa egiten duten leku-koek, aditza, kasu honetan, azentu bakoa denez gero, aurreko sintagmaren gailur pro-sodikotik azken L% muga-tonurainoko jaitsiera egiten dute (3.23.). Bereizketa hori egi-ten ez duten lekukoen kasuan, aditzaren silaba azentuduna “tu/du“ (a) izan daiteke edo“sar/sal” (b). (a) ereduaren kasuan L+H* azentu tonuduna erabiltzen da eta (b)ren kasuanH*+L. Kasu honetan H* tonuaren efektua ezabatu egiten da, edo behintzat ez da nabar-mentzen, aurreko azentu tonudunaren maldaren barnean (ikusi 3.24. eta 3.25. irudiak).

Esaldiaren alde bietan ikusi ditugun arauak konbinatzen baditugu; ondoko aukerahauek dauzkagu19. Informatzaileak aukera bakoitzaren arabera sailkatuta ematen di-tugu jarraian; 3.6. taulan sailkapen horri gehitzen diogu lekukoen jatorrizko hizkun-tzaren faktorea portzentajeak ikusteko.

1) %L [(H-) ¡H*+L] [-] L% 4) %L [L*+¡H] [(H*+L)] L%2) %L [¡H*+L] [L+H*] L% 5) %L [L*+¡H] [(L+H*)] L%3) %L [¡H*+L] [(H*+L)] L% 6) %L [L*+¡H] [(L*+H)] L%

(3.25.) Deazentuazioa aditzean, Bilbo15

(3.24.) Gailur prosodikoa aditzarenbigarren silaban, Basauri 02

(3.23.) Azentuaren osteko jaitsiera L%muga tonua jo arte, Bermeo04

(3.22.) Gailur prosodikoa azentuarenosteko silaban, Basauri 02

(3.21.) Gailur prosodikoa azentudunsilaban berau bigarrena denean, Igo-

rre 03

3.20.) Gailur prosodikoa azentudun si-laban berau hirugarrena denean, Ea 01

Page 87: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

89Bizkaiko gazteen prosodiaz

1) %L [(H-) ¡H*+L] [-] L%

Bilbo01, Amoroto01, Lekeitio01, Arratzu02, Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Ber-meo08, Ea01, Ea02, Ereño, Gernika01, Gernika08, Gernika09, Gernika10, Mendata, Mungia01,Bakio, Derio, Aulesti01, Etxebarria02, Ispaster, Markina01, Ondarroa01

2) %L [¡H*+L] [L+H*] L%

Bilbo03, Bilbo15, Igorre03, Igorre04, Orozko03, Ugao, Durango04, Durango05, Durango06, Ma-llabia, Zornotza01, Sondika, Leioa02

3) %L [¡H*+L] [(H*+L)] L%

Sopela04

4) %L [L*+¡H] [(H*+L)] L%

Balmaseda, Barakaldo, Karrantza, Portugalete, Sentao, Trapagaran, Bilbo14, Arrankudiaga, Ur-duña, Abadiño01, Abadiño02, Durango01, Elorrio, Getxo01, Leioa01

5) %L [L*+¡H] [(L+H*)] L%

Santurtzi, Sopuerta, Bilbo02, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo12, Areatza, Basauri01, Basauri02,Lemoa02, Orozko02, Berriz, Ermua01, Zornotza02, Erandio, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Lezama,Sopela01, Urduliz

6) %L [L*+¡H] [(L*+H)] L%

Igorre01, Lemoa01, Orozko01, Zeanuri

3.6. taularen portzentajeak orokorrean aztertzen baditugu 3.26. irudian, argi ikus-ten da bosgarren aukera hedatuena dena. Laugarren aukera hurrengoa da, berau B tal-deko lekukoen artean gehien erabiltzen dena da. Azkenik, lehena eta seigarrena osolotuta agertzen zaizkigu barietate geografikoekin, B taldean aukera hau erabiltzenduten lekukoak barietatea erabiltzen den ingurukoak dira.

(3.26.) Aukera bakoitzaren portzentajeak lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera.

Page 88: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

90 Iñaki Gaminde

3.3.2. Sk + A

Sintagma konposatuekin sortzen zaigun lehenbiziko arazoa silaba azentudunazehaztea izaten da. Informatzaile batzuek azentuaren eremutzat sintagma osoa hartzendute, beste batzuek, ordea, berba. Azentuaren eremutzat berba hartzen dutenek azen-tua sintagma osatu baino lehen txertatzen dute; horrenbestez azentu bi dauzkagu sin-tagman eta ondorioz osagai bi (3.7. taula).

3.7. taularen (b) taldekoen artean azentua azkenaurreko silaban edo azkenean txer-tatzen da, lekukoaren azentu arau nagusiaren arabera. Honek inplikatzen du lekukobatzuek osagai bi erabiltzea eta beste batzuek hiru. Osagai birekin aukera bi daudeaditz aurreko sintagman: (1) (o-o-o-o-ó) eta (2) (o-o-o-ó-o). Hiru osagai dauzkaten le-kukoen artean aukera bakarra ikusi dugu: (3) (o-ó) (o-ó-o). Aditzaren aukerak aurrekosekzioan ikusi ditugun berberak dira.

Aurreko sekzioan egin dugun bezala, azpi-atal honetan aditz aurreko sintagmangertatzen dena aztertuko dugu batetik eta, bestetik, aditza bera. Aditzaren aurreko sin-tagman lekuko batzuen esaldietan topatzen dugun lehen berezitasuna zera da, hots,behin bigarren silaban tonua goratuz gero, H- tonuaren eraginagatik, berau hedatuegiten da silaba azentuduna jo arte. Lekuko batzuen kasuan silaba azentuduna azkenada eta beste batzuenean azkenaurrekoa. Egitura honen tonuak 3.27. eta 3.28. irudie-tan legez geratuko lirateke.

Arratiako informatzaile batzuek bigarren silaban ez daukate tonu gorakadarik; aitzi-tik, tonu baxuari eusten diote harik eta silaba azentudunean igo arte. Elordietaren la-nean (2008) eta Gaminderen lanetan (2003, 2007a) proposatu den moduan hau gerta-tzen da silaba azentudunean L+H* azentu tonuduna txertatzen delako (3.29. irudia).

(3.28.) %L H- H*+L 2] arauen aplikazioa, Etxebarria 01(3.27.) %L H- H*+L 1] arauen aplikazioa, Amoroto 01

Page 89: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

91Bizkaiko gazteen prosodiaz

(3.29.) %L L+H* arauen aplikazioa, Lemoa01

Gainerako lekuko gehienek gailur prosodikoa adjektiboan kokatuta erakusten dute;batzuek silaba azentudunarekin bat eginda eta beste batzuek silaba azentudunaren os-tean. Hau gertatzen da silaba azentudunarekin azentu tonudun mota bi txertatzen di-relako; batean H*+L eta bestean L*+H. Hasieratik gailur prosodikoraino tonu igoeragertatzen da (3.30. eta 3.31. irudiak)

Bada lekuko bat gailur prosodikoa adjektiboan barik izenean daukana, beronen ka-suan H*+L tonua nagusitzen den azentuan txertatuko litzateke. (d) aukeraren barian-tetzat jo beharko genuke hau.

Analisi honi gehitu beharko litzaizkioke aditzaren eremuan topatu ditugun barian-teak. Denetara dauzkagun konbinazioak hamalau dira. 3.8. taulan lekukoen banaketaaukerako eta 3.9. taulan, jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatuta, bakoitzaren por-tzentajeak ematen dira.

(3.31.) %L L*+H arauen aplikazioa, Basauri 02(3.30.) %L H*+L arauen aplikazioa, Berriz

Page 90: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

92 Iñaki Gaminde

(3.8.) Lekukoen banaketa esaldien intonazio aukeren arabera.

3.9. taularen portzentajeak orokorrean aztertzen baditugu (3.32. irudian), argi ikus-ten da lehena eta hamahirugarrena gehien erabiltzen diren aukerak direna. Hemen be-rriro ere lehen aukera barietate klasikoen hedadura geografikoari lotuta agertzen da;hamahirugarrena eta zazpigarrena, ostera, B eta C taldeetako lekukoen erabilerei lo-tuta agertzen dira.

(3.32.) aukeren portzentajeak lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatuta.

Page 91: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

93Bizkaiko gazteen prosodiaz

3.3.3. Sb + Sb + A

Aditz aurrean sintagma bakun bi daudenean, lau azentu aukera dugu: (a) [o-o-o o-o-ó], (b) [o-o-ó o-o-ó], (c) [o-ó-o o-o-ó] eta (d) [o-ó-o o-ó-o]. (a) aukera berba azen-tudunak eta azentu bakoak bereizten diren barietateetan gertatzen da. Honelako ba-rietateetan zaharren joera talde bakarra egitea izan da; hau da, bigarren silaban tonuigoera egiten izan da, gero hedatzeko harik eta azken silaba jo arte, berba azentudu-nak ez dauden kasuan (3.33. irudia).

Gazte guztiek ez dute joera bera erakusten, hala sintagmen mugan tonu behera-kada egiten dute lekuko batzuek gero berriro igotzeko. Honen arabera esaldiek pro-sodikoki osagai bi edo hiru eduki ditzakete (3.34. irudia). Gainerako kasuetan azentubakoitzeko osagai bat daukagu:

(a) [o-o-o o-o-ó](b) [o-o-ó] [o-o-ó](c) [o-ó-o] [o-o-ó]

(d) [o-ó-o] [o-ó-o]

Osagai bakarra egiten duten lekuko guztiek ez dute H- tonua erabiltzen, batzuetanigoera interpolazio fonetikoz egiten dela pentsa liteke (3.35.).

Aditzari dagokionez, arteragoko sekzio bietan ikusi ditugun aukera berberak dauz-kagu orain ere bai. A

Aditz aurreko sintagmetan osagai bakarra daukaten lekukoen kasu gehienetan azentutonudunak txertatzeko aukera bi daude: (1) %L H- H*+L (1]) eta (2) %L H- H*+L (2]). Ho-nelako barietateetan aditzaren ostean nahikoa izaten da L% muga-tonua txertatzea.

Gainerako kasuetan sintagmarik sintagma ikusi behar dugu zer gertatzen den. Ho-rretarako orain arte egin dugun moduan, gailur prosodikoaren kokagunea aztertukodugu eta beronek silaba azentudunarekin daukan erlazioa.

Lehen sintagmaren azentua hirugarren silaban dagoenean, gailur prosodikoa betiagertzen da bertan (a). Azentua bigarren silaban dagoenean, aukera bi egon daitezke;bata, gailur prosodikoak bat egitea silaba azentudunarekin (b) eta bestea gailur pro-sodikoa ondoko silaban egotea (c).

(a)

Zeanuri, Igorre01, Lemoa01, Orozko01

(b)

Bilbo03, Orozko03, Urduliz

(3.35.) Osagai bakarra aditzaren au-rren, Bermeo04.

(3.34.) Osagai bi aditzaren aurrean,Sestao.

(3.33.) Aditz aurreko osagai bakarra,Jatabeko lekuko heldu batena.

Page 92: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

94 Iñaki Gaminde

(c)

Abadiño01, Abadiño02, Areatza, Arrankudiaga, Balmaseda, Barakaldo, Basauri01, Basauri02, Be-rriz, Bilbo02, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo12, Bilbo14, Bilbo15, Durango01, Durango04, Du-rango05, Durango06, Elorrio, Erandio, Ermua01, Galdakao01, Getxo01, Igorre03, Igorre04, Ka-rrantza, Larrabetzu02, Leioa01, Lemoa02, Lezama, Mallabia, Orozko02, Portugalete, Santurtzi, Ses-

tao, Sondika, Sopela01, Sopela04, Sopuerta, Trapagaran, Ugao, Urduña, Zornotza01, Zornotza02

Bigarren sintagmaren azentuari dagokionez, aukera berberak aplikatuta, honakobeste hau daukagu:

(a)

Zeanuri, Igorre01, Lemoa01, Orozko01

(b)

Barakaldo, Basauri01, Berriz, Bilbo03, Bilbo09, Bilbo12, Bilbo14, Bilbo15, Durango01, Durango04,Durango05, Durango06, Elorrio, Erandio, Galdakao01, Larrabetzu02, Leioa01, Lemoa02, Lezama,Mallabia, Orozko02, Orozko03, Portugalete, Sestao, Sondika, Sopela04, Ugao, Urduliz

(c)

Abadiño01, Abadiño02, Areatza, Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bilbo02, Bilbo08, Bilbo11,Ermua01, Getxo01, Igorre03, Igorre04, Karrantza, Santurtzi, Sopela01, Sopuerta, Trapagaran, Ur-

duña, Zornotza01, Zornotza02

Beraz, lehen eta bigarren sintagmen azentua eta tonuaren arteko erlazioetan agertuzaizkigun aukerak konbinatuta lau multzo dauzkagu:

(aa) Bietan gailur prosodikoak bat egiten du silaba azentudunarekin, berau azken silaba izanik:%L [H*+L] [H*+L]

(bb) Bietan gailur prosodikoak bat egiten du silaba azentudunarekin, berau azkenaurreko silabaizanik: %L [H*+L] [H*+L]

(cb) Lehen sintagmaren gailurra azentuaren osteko silaban dago eta bigarren sintagman silabaazentudunean (azkenaurreko silaban): %L [L*+H] [H*+L]

(cc) Sintagma bietan gailur prosodikoa azentuaren osteko silaban kokatzen da: %L [L*+H] [L*+H]

Orain arteko aukera guztiak ikusita, hau da aditz aurreko sintagmen azentu tonu-dunak eta aditzaren azentu tonudunak, hamar konbinazio posible dauzkagu. 3.9. tau-lan lekukoak ereduen arabera sailkatu ditugu, euron jatorrizko hizkuntza gogotan.

(1) %L [H- ¡H*+L] [-] L%

Bilbo01, Aulesti01, Etxebarria02, Ispaster, Markina01, Markina02, Ondarroa01, Arratzu02, Ber-meo01, Bermeo04, Bermeo07, Ea01, Gernika01, Gernika08

(2) %L [¡H*+L] [H*+L] [L+H*] L%

Leioa02, Bilbo03

(3) %L [ (H-) ¡H*+L] [ (H-) H*+L] [-] L%

Amoroto01, Lekeitio01, Bakio, Bermeo05, Bermeo08, Derio, Ea02, Ereño, Gernika09, Gernika10,Mendata, Mungia01

(4) %L [L+¡H*] [L+¡H*] [L+H*] L%

Igorre01, Lemoa01, Orozko01, Zeanuri

Page 93: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

95Bizkaiko gazteen prosodiaz

(5) %L [L*+¡H] [L+H*] [L+H*] L%

Igorre03, Igorre04

(6) %L [L*+¡H] [H*+L] [L+H*] L%

Berriz, Bilbo09, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Durango06, Elorrio, Erandio, Larrabetzu01, Larra-betzu02, Lezama, Mallabia, Orozko03, Sondika, Ugao, Urduliz, Zornotza01

(7) %L [L*+¡H] [H*+L] [H*+L] L%

Bilbo14, Getxo

(8) %L [L*+¡H] [L*+H] [H*+L] L%

Balmaseda, Barakaldo, Karrantza, Portugalete, Sentao, Trapagaran, Arrankudiaga, Urduña, Aba-diño02, Durango01, Leioa01

(9) %L [L*+¡H] [L*+H] [L+H*] L%

Areatza, Basauri01, Basauri02, Bilbo02, Bilbo08, Bilbo11, Durango05, Ermua01, Galdakao01,Lemoa02, Orozko02, Santurtzi, Sopela01, Sopela04, Sopuerta, Zornotza02

(10) %L [L*+H] [L*+¡H] [H*+L] L%

Abadiño01

3.9. taularen datuak orokorren aztertuta (3.36. irudian), ikusten dugu ze, portzen-tajeetan gehien erabiltzen diren aukerak seigarrena eta bederatzigarrena direla. Orainarte legez, aukera batzuk A taldeko lekukoen artean baino ez dira erabiltzen.

(3.36.) aukeren portzentajeak lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatuta.

Page 94: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

96 Iñaki Gaminde

3.3.4. Datuen laburpena

Euskararen datuen gaineko azterketa hau ezin buru daiteke artetik ezagutzen du-guna hona ekarri barik. Horretarako lehendik ondoen ezagutzen ditugun barietateenanalisitik abiatuko gara. Barietate horiek iparraldekoak dira, gure kasuan Getxo-Ger-nika eta Lea-Artibai azentu sistemek osatzen dituztenak hain zuzen ere. Aurreko beha-rretan oinarrituta (Hualde,1997, 1999, Elordieta, 2000, 2003, Jun eta Elordieta 1997,Gaminde 2007a), intonazio eredua ondoko arauaren arabera gauzatzen dela esan de-zakegu: %L (H-) H*L L%

Bestalde, esaldian berba azentudunik ez badago, osagai nagusi bi daude; bata ha-sieratik galdegaigunera artekoa eta bestea hortik amaierara artekoa. Getxo-Gernikaazentu ereduan azken silaban gertatzen da tonu beherakada eta Lea-Artibain azke-naurrekoan. Aurreko azpi-ataletan aurkeztu ditugun datuen arabera, eredu honi eutsiegiten diote Busturialdeko eta Lea-Artibaiko herri batzuetako gazteek. Hala ere, guredatuetan oinarrituta, aldaketa funtsezko bi susmatzen dira. Batetik H- tonua ez daherri batzuetan erabiltzen, fenomeno hau gure aurreko beharrean aipatzen genuen(Gaminde 2007a), beraz ez da belaunaldi gazteek egin duten aldaketa, ezpadaze,lehendik abiatu zena. Bestetik, aditz aurreko sintagma biko esaldietan badirudi ze, sin-tagma bakoitzak bere azentua daukala, izan ere, bigarren sintagmaren hasieran tonubeherakada bat gertatzen da (3.37. irudia).

(3.37.) /txakurra tabernan sartu da/ Lekeitio01.

Eredu hau Mungialdeko eremuan hedatzen da A taldeko lekukoen artean eta bereeremu klasikotik kanpo ere aurkitu dugu, Derio eta Bilbo01 lekukoetan.

Arratiako lekuko batzuen ereduetan, herri guztietan sintagma bakoitzeko osagai batosatzen dela esan dezakegu eta H- sintagma tonurik ez da erabiltzen. Sintagma bakarrekokasuetan, gailur prosodikoek bat egiten dute azentudun silabarekin; sintagma konple-xuen kasuan L+H* agertu denez gero, sistema bera hedatu liteke gainerako kasuetara.Erabilera hau galtzen hasi da, batez ere azentu sistema bera aldatu egin delako.

Gainerako kasuetan jaso ditugun datuek eta azterketek argi erakusten dute eredubat baino gehiago erabiltzen direna eta ereduak bilakaera prozesu etengabean dau-dena. Eredu horien ezaugarri nagusiak laburbiltzeko esaldi barneko osagai kopuruaeta azentua eta gailurraren artean gertatzen diren erlazioak erabil ditzakegu, orain arteikusi dugun moduan.

Badirudi, barietate batzuetan esaldiaren berba bakoitzak bere azentua daukala etaosagai bat osatzen dutela. Berrizko 3.38. adibidean, Lezamako 3.39. adibidearen aldean,

Page 95: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

20 Aurreko atalean bezala, erabili dugun multzokatze sistema taldeen artekoa izan da, distantzia euklidiarkarratuaren bidez.

97Bizkaiko gazteen prosodiaz

ikusten den bezala, “sagar” osagaiaren ostean tonu beherakada bat gertatzen da gero be-rriro igotzeko azentudun silabara; era berean, aditzak beste osagai bat osatzen du.

Aurreko hiru sekzioetan aurkeztu ditugun datuen azterketen bidez esaldi mota ba-koitzeko lortu ditugun aukeren arabera lekukoak sailkatzeko multzokatze azterketa es-tatistiko automatikoa egin dugu7. Lehen zatikatzean (1) eta (2) multzo nagusiak be-reizten dira. (1) multzoaren barruan beste azpi-multzo nabarmen bi egiten dira (1a)eta (1b). (2) multzoa zatitzean azpi-multzoak (2a) eta (2b) dira, nahiz azken honetanbeste multzo nabarmen bi egon (2b1) eta (2b2).

(3.40.) Esaldi enuntziatiboen arauen araberako multzo nagusiak.

Jarraian multzo bakoitzeko lekukoen sailkapena ematen dugu; 3.10. taulan leku-koen portzentajeak euron hizkuntzaren arabera sailkatuta ikus daitezke.

(1a)

Areatza, Basauri01, Basauri02, Berriz, Bilbo02, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo12, Erandio,Ermua01, Galdakao01, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Lemoa02, Lezama, Orozko02, Santurtzi, So-pela01, Sopuerta, Urduliz, Zornotza02

(3.39.) (sagar gorrie) (saldu deu). Lezama(3.38.) (sagar) (gorrixe) (saldu dau). Berriz

Page 96: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

98 Iñaki Gaminde

(1b)

Bilbo03, Bilbo15, Durango04, Durango06, Igorre03, Igorre04, Leioa02, Mallabia, Orozko03, Son-dika, Ugao, Zornotza01

(2a)

Abadiño01, Abadiño02, Arrankudiaga, Balmaseda, Barakaldo, Bilbo14, Durango01, Durango05,Elorrio, Getxo, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Sestao, Trapagaran, Urduña

(2b)

(2b1): Igorre01, Lemoa01, Orozko01, Zeanuri

(2b2): Amoroto01, Arratzu02, Aulesti01, Bakio, Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07,Bilbo01, Derio, Ea01, Ea02, Ereño, Etxebarria02, Gernika01, Gernika08, Ispaster, Lekeitio01, Mar-kina01, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Gernika09, Gernika10, Bermeo08, Sopela04

3.10 taularen datuek berresten dituzte orain arteko azterketa partzialetan egin di-tugun iradokizunak. Garrantzitsuenak dira A eta B taldeetako lekukoek aukerak egi-tean erakusten dituzten joera kontrajarriak. Bestalde, C taldeko lekuko gehienak era-bilera zehatz baten kokatzen dira (3.41.irudia).

(3.41.) aukeren portzentaje orokorrak lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatuta.

3.4. Gaztelaniaren datuak

Gaztelaniaren azterketa errazagoa izango da euskararena baino, izan ere, asumi-tzen dugu sintagma bakoitzak bere azentua daukala eta horren ondorioz, esaldi ba-koitzak azentu beste osagai edukiko duela. Hau jakinik, azentu tonudun motak etaeuron banaketa ikertzea baino ez zaigu geratzen.

Datuak ematean eta aztertzean, lekukoen jatorrizko hizkuntza kontuan hartukodugu, orain arte bezala. Denetara 66 lekukoren datuak erabiliko ditugu. Lekukoak ho-nako hauek izan dira euron jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatuta:

Page 97: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

99Bizkaiko gazteen prosodiaz

(A)

Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Berriz, Bilbo01, Bilbo02,Bilbo03, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Durango06, Ea01, Ea02, Ereño, Etxebarria02, Gernika01, Ger-nika08, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Leioa02, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Mallabia, Mar-kina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza02

(B)

Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bermeo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Durango05,Gernika 09, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Sopuerta, Trapaga-ran, Urduña,

(C)

Bilbo08, Erandio, Getxo, Sondika, Sopela04, Urduliz

Datuak 3.2. azpi-atalean aipatu ditugun esaldien arabera aurkeztuko ditugu ondo-rengo hiru sekzioetan. Laugarren sekzioan datu guztiak batera aztertuko ditugu labur-pen gisa.

3.4.1. A+ Sb

Gaztelaniaz jaso ditugun 66 lekukoren esaldietan 64 aldiz eskema bera errepika-tzen da; esaldi osoaren gailur prosodikoa aditzaren silaba azentudunarekin bat dator.Aditz osteko sintagmaren azentuan (bibliografian topa daitezkeen hainbat autorerenlanei jarraikirik) L+H* azentu tonuduna txertatzen da. Azkenik, L% muga tonua txerta-tzen da. (3.42. eta 3.43. irudiak)

Informatzaile biren kasuan (Arrankudiaga eta Urduña) gailur prosodikoa aditzaren on-doko silaban kokatzen da (3.44. irudia). Erabilera hau azaltzeko L*+H azentu tonudunaproposatu behar dugu, badirudi halaber, sintagmaren azentua deazentuatu egiten dela.

(3.44.) /le djó dinéro/ Urduña

(3.42.) /le djó dinéro/ Aulesti01 (3.43.) /le djó dinéro/ Bilbo11

Page 98: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

100 Iñaki Gaminde

3.4.2. A+Sb+Sb

Hemen aztertu ditugun lekuko gehienek esaldi osoaren gailur prosodikoa erdikosintagman erakusten dute (61, %92,52). Bakar batzuk baino ez dira gailur prosodikoaaditzean daukatenak (5, %7,58). Hau ikusita, hurrengo pausua osagai bakoitzeko gai-lur prosodikoek silaba azentudunarekin bat egiten duten edo ez ikustea da. Aditzarenkasuan gailurrak beti egiten du bat silaba azentudunarekin. Bigarren sintagman aukerabi daude; silaba azentudunaren ostean gailur prosodikoa agertzea (62, %93,94) edo bategitea silaba azentudunarekin (4, %6,06). Hirugarren sintagman beste aukera bi topa-tzen ditugu; gailur prosodikoa silaba azentudunean egotea (48, %72,73) edo deazen-tuatzea (18, %27,27). Aukera guztiak konbinatuta dauzkagun posibilitateak honakohauek dira:

(1) %L [H*+L] [L*+H] [L+H*] L% (44)

(2) %L [H*+L] [H*+L] [L+H*] L% (4)

(3) %L [H*+L] [L*+H] [0] L% (18)

(1) eta (2) aukerei dagokienez, esan behar da ezen, fonetikoki tonu altuen artekotonu baxuen efektua neutralizatu egiten dela. Aukera hauei gehitzen badiegu gailurprosodikoaren kokapena “¡“ diakritikoaren bidez, honako hau dugu:

(1) %L [¡H*+L] [L*+H] [L+H*] L% (4)

(2) %L [H*+L] [¡L*+H] [L+H*] L% (40)

(3) %L [¡H*+L] [H*+L] [L+H*] L% (1)

(4) %L [H*+L] [¡H*+L] [L+H*] L% (3)

(5) %L [H*+L] [L*+H] [0] L% (18)

Jarraian aukera bakoitzaren arabera lekukoen banaketa egiten da; 3.11. taulan le-kukoen jatorrizko hizkuntzaren araberako portzentajeak ikus daitezke.

(1)

Durango01, Ondarroa01, Orozko01, Zornotza02

(2)

Arratzu02, Basauri02, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo08, Berriz, Bilbo01, Bilbo02, Bilbo03, Bilbo11,Bilbo15, Durango04, Ea01, Ea02, Erandio, Ereño, Etxebarria02, Gernika10, Igorre04, Ispaster, Ka-rrantza, Larrabetzu02, Leioa01, Leioa02, Lemoa01, Mallabia, Markina02, Mendata, Mungia01,Orozko03, Portugalete, Santurtzi, Sondika, Sopela01, Sopela04, Trapagaran, Ugao, Urduliz, Ur-duña, Zeanuri,

(3)

Bermeo07

(4)

Bilbo12, Durango05, Sestao

(5)

Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Aulesti01, Balmaseda, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo14, Durango06,Gernika01, Gernika08, Gernika09, Getxo, Igorre03, Lemoa02, Lezama, Orozko02, Sopuerta

Page 99: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

101Bizkaiko gazteen prosodiaz

3.4.3. Sb + A + Sb

Gailur prosodikoa lekuko gehienek aditz aurreko sintagman kokatzen dute (51,%77,27), aditzean kokatzen dutenak 15 (%22,73) izan dira. Gailur prosodikoaren etasilaba azentudunaren arteko erlazioak aztertuta, honako konbinazioak dauzkagu:

(1) %L [H*+L] [H*+L] [0] L% (12, %18,18)

(2) %L [L*+H] [H*+L] [L+H*] L% (2, % 3,03)

(3) %L [L*+H] [H*+L] [0] L% (52, % 78,79)

Aukera hauei gehitzen badiegu gailur prosodikoaren kokapena, “¡“ diakritikoarenbidez, honako hau dugu:

(1): %L [¡H*+L] [H*+L] [0] L% (2, % 3,03)

(2): %L [H*+L] [¡H*+L] [0] L% (10, % 15,15)

(3): %L [¡L*+H] [H*+L] [L+H*] L% (1, % 1,52)

(4): %L [L*+H] [¡H*+L] [L+H*] L% (1,% 1,52)

(5) %L [¡L*+H] [H*+L] [0] L% (48, % 72,73)

(6) %L [L*+H] [¡H*+L] [0] L% (4, % 6,06)

Jarraian aukera bakoitzaren arabera lekukoen banaketa aurkezten da; 3.12. taulanlekukoen jatorrizko hizkuntzaren araberako portzentajeak ikus daitezke.

(1):

Zeanuri, Gernika09

(2):

Aulesti01, Bermeo04, Bilbo03, Durango06, Igorre04, Larrabetzu02, Leioa02, Mendata, Urduña,Erandio

(3):

Igorre03

(4):

Arratzu02

(5):

Amoroto01, Areatza, Bermeo05, Berriz, Bilbo01, Bilbo02, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Ea01,Ereño, Etxebarria02, Gernika08, Ispaster, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Mallabia, Markina02, Mun-gia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zornotza02, Arrankudiaga, Balmaseda,Bermeo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Durango05, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Por-

Page 100: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

102 Iñaki Gaminde

tugalete, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Sopuerta, Trapagaran, Bilbo08, Getxo, Sondika, Sopela04,Urduliz

(6):

Bermeo07, Ea02, Gernika01, Basauri02

3.4.4. Datuen laburpena

Gaztelaniaz topatu ditugun azentu tonudunak hiru dira: H*+L, L*+H eta L+H*. Eus-karaz ez bezala, hirurak erabiltzen dituzte lekuko guztiek, salbuespen bakarra Bermeo07 da, lekuko honek ez du erabili L*+H azentu tonuduna. L+H* beti agertzen da esal-diaren azken sintagman. H*+L aditzaren azken silaban dagoen azentuarekin lotutaagertzen da gehienetan; gainerako sintagmetan H*+L aditzaren eta beste sintagmarenartean 4 aldiz agertzen da (%6,06) eta aditz aurreko sintagman 12 aldiz (%18,18).Azken egongune horietan L*+H tonua da gehien erabiltzen dena; aditzaren eta bestesintagma baten artean 62 aldiz (%93,94) eta aditz aurreko sintagman 50 aldiz (%75,76).

Euskararen datuekin egin dugun moduan, aurreko hiru sekzioetan aurkeztu eta az-tertu ditugun datuek eman dizkiguten esaldi mota bakoitzeko konbinazioak erabilita,lekukoak sailkatu ditugu multzokatze azterketaren bidez. Gaztelaniaren datuak mul-tzokatzean homogeneotasun handiago topatzen dugu euskararen datuak multzoka-tzean baino. Lehen zatikatzean (1) eta (2) multzo nagusiak lortzen ditugu. (1) mul-tzoak baino ez dauzka azpi-multzo nabarmen bi (1a) eta (1b).

(3.45.) Gaztelaniaren esaldi enuntziatiboen aukeren arabera egineko multzokatzea.

Jarraian multzo bakoitzeko lekukoen sailkapena egiten dugu; 3.11. taulan lekukoenportzentajeak ikus daitezke euron jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatuta.

(1)

(1a): Arratzu02, Basauri02, Bermeo05, Bermeo07, Bermeo08, Berriz, Bilbo01, Bilbo02, Bilbo11,Bilbo12, Bilbo15, Durango01, Durango04, Durango05, Ea01, Ea02, Ereño, Etxebarria02, Ger-nika09, Gernika10, Ispaster, Karrantza, Leioa01, Lemoa01, Mallabia, Markina02, Mungia01, Onda-

Page 101: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

103Bizkaiko gazteen prosodiaz

rroa01, Orozko01, Orozko03, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sondika, Sopela01, Sopela04, Trapa-garan, Ugao, Urduliz, Zeanuri, Zornotza02

(1b): Bermeo04, Bilbo03, Erandio, Igorre04, Larrabetzu02, Leioa02, Mendata, Urduña

(2)

Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Aulesti01, Balmaseda, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo14, Durango06,Gernika01, Gernika08, Getxo, Igorre03, Lemoa02, Lezama, Orozko02, Sopuerta

Portzentajeen banaketa ikusita, ez dirudi lekukoen jatorrizko hizkuntzak gehiegieragiten dionik multzokatze orokorrari.

(3.44.) aukeren portzentajeak lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatuta.

3.5. Euskara batuaren esaldien intonazioaz

Hamar informatzaileren datuetan oinarrituko gara gure azterketa egiteko. Eureta-riko sei A taldekoak dira (Bermeo05, Bilbo02, Gernika08, Etxebarria02, Lekeitio01 etaLemoa01), beste bi B taldekoak dira (Karrantza eta Basauri02) eta azken biak C talde-koak (Urduliz eta Sondika).

Azterketa labur hau burutu ahal izateko informatzaile bakoitzeko sintagma baka-rreko zortzi esaldi jaso ditugu; lau esaldi sintagma bakunekoak dira eta beste lau sin-tagma konplexudunak. Bestalde, berben silaba kopurua eta amaiera kontsonantikoaedo bokalikoa den ere kontuan hartu dugu. Jaso ditugun esaldiak honako hauek dira:

Sintagma bakunak: Sintagma konplexuak:

/néska sartú da/ /neská gorra sartú da/

/górra sartú da/ /lagún gorra sartú da/

/lagúna sartú da/ /neská gastéa sartú da/

/gastéa sartú da/ /lagún gastéa sartú da/

Esaldi bakoitzeko silaba guztien f0a neurtu dugu eta hori da hemen aurkeztuko du-guna. Datuak lekukorik lekuko emango ditugu, analisia errazteko lehen sekzioan sin-

Page 102: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

104 Iñaki Gaminde

tagma bakunak ikusiko ditugu, bigarren sekzioan sintagma konplexuak eta hirugarre-nean aurkitu ditugun ereduen ezaugarriak eta lekukoen sailkapenak egingo ditugu.

3.5.1. Sintagma bakunak

Sekzio honetan sintagma bakuneko esaldien gaineko datuak emango ditugu leku-korik lekuko. Tauletan esaldi mota bakoitzeko silaben f0 neurtzean lortu ditugunemaitzak emango ditugu.

Bermeo05:

(3.12. taula)

Silaba biko sintagmetan lehen silabaren f0a goian hasten da “neska“ren kasuan etagero gora egiten du; “gorra“ren kasuan gora egiten duen arren, ez dirudi gauza beradaukagunik, izan ere, beherago hasten da. Aditzaren kasuan silaba azentudunean dau-kagu gailur prosodikoa.

(3.45.) “neska sartu da” eta “gorra sartu da”

“neska“ren kasuan H*+H azentu tonuduna proposa dezakegu eta “gorra“ren kasuanL*+H, baliteke kasu honetan hau gertatzea jatorrizko sistemagatik ere. Aditzean L+H*tonua geneukake. Hiru silabako sintagmetan ez da desberdintasun handirik agertzen;bai sintagman, bai aditzean silaba azentudunean kokatzen da gailur prosodikoa. Sin-tagmaren silaba azentudunean H*+L azentu tonuduna geneukake eta L+H* aditzean.

Gernika08:

(3.13. taula)

Silaba biko sintagmetan lehen silabaren f0a goian hasten da, silaba azentudunare-kin bat eginda, eta behera egiten du gero. Hiru silabakoen kasuan gailur prosodikoak

Page 103: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

21 Lekuko honek Gernika08 lekukoaren aukera berdinak dauzka.22 Lekuko honek Gernika08 lekukoaren aukera berdinak dauzka.

105Bizkaiko gazteen prosodiaz

bat egiten du silaba azentudunarekin. Kasu guztietan H*+L azentu tonuduna proposadezakegu. Aditzaren silaba azentudunean tonu goraldia daukagu, beronen ostean be-rriro baxatzeko; aurreko ereduan legez, L+H* azentu tonuduna proposa dezakegu.

Etxebarria02:

(3.14. taula)

Silaba biko sintagmen kasuan kontrako joerak ikusten ditugu; “neska“ren kasuantonua goian hasten da lehen silaban gorago egiteko bigarren silaban, berau H*+Hazentu tonudunaren bidez azal dezakegu. “gorra“ren kasuan goian hasi arren, gerobehera egiten du, kasu honetan H*+L azentu tonuduna dugu. Hiru silabako sintagme-tan ez da desberdintasun handirik agertzen; H*+L azentu tonuduna geneukake kasubietan. Aditza badirudi deazentuatu egiten dela.

(3.46.) “neska sartu da” eta “gorra sartu da”

Lekeitio01:

(3.15. taula21)

Lemoa01:

(3.16. taula22)

Page 104: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

106 Iñaki Gaminde

Bilbo02:

(3.17. taula)

Lekuko honek silaba biko sintagmekin Etxebarria02 lekukoaren aukera berberakegiten ditu. Hiru silabakoekin, 3.47. irudian ikusten den legez, L*+H azentu tonudunadugu. Bestalde, aditzean L+H* azentu tonudunak dauzkagu.

(3.47.) “laguna sartu da” eta “gaztea sartu da”

Basauri02

(3.18. taula)

Lekuko honek silaba biko sintagmetan goiko tonu bat egiten du hasierako silabaazentudunean, tonuak gora egiten du bigarren silaban. Hiru silabako sintagmetan to-nuak gora egiten du bigarren silaban, hots, silaba azentudunean eta beronetatik goraegiten du berriro, esaldiaren gailur prosodikoa azentuaren ostekoan kokatzeko.

3.48. eta 3.49. irudietan eta 3.18. taulan ikusten den moduan, silaba biko sintagmenlehen silabaren f0a hiru silabako sintagmen bigarren silaban dagoen altuera bereandago. Sintagma bikoena azpiko H*+H azentu tonudunaren bidez azaldu dugu eta hirusilabakoena L*+H azentu tonudunaren bidez.

(3.48.) “neska sartu da” eta “gorra sartu da” (3.49.) “laguna sartu da” eta “gaztea sartu da”

Page 105: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

23 Lekuko honek Basauri02 lekukoaren erabilera berberak egiten ditu.24 Lekuko honek Basauri02 lekukoaren erabilera berberak egiten ditu.25 Lekuko honek Bilbo02 lekukoaren erabilera berberak egiten ditu.

107Bizkaiko gazteen prosodiaz

Karrantza:

(3.19. taula23)

Sondika:

(3.20. taula24)

Urduliz:

(3.21. taula25)

3.5.2. Sintagma konplexuak

Jarraian sintagma konplexuko esaldien gaineko datuak emango ditugu lekukoriklekuko. Aurreko sekzioan legez, tauletan esaldi mota bakoitzeko silaben f0 neurriakemango ditugu.

Bermeo05:

(3.22. taula)

Batu ditugun datuen arabera, badirudi aditz aurrean zati bi egiten direla “neskagaztea” kasuan izan ezik. Azken honetan daukagun kurbaren konfigurazioa H*+L to-nuaren bidez azal daiteke. Kurben desberdintasunak 3.50. eta 3.51. irudietan ikus dai-tezke. Gainerako kasuetan hiru zati egonda, lehen zatian L*+H edo H*+H azentu to-nuduna geneukake; L* eta H* horien bidez altuera desberdinak adieraz litezke sin-

Page 106: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

108 Iñaki Gaminde

tagma bakarreko esaldietan egin dugun moduan. Bigarren zatian adjektiboa silababikoa denean, L*+H dugu eta hiru silabakoa denean, ostera, H*+L. Aditzean, azkenik,L+H* tonua dugu.

Gernika08:

(3.23. taula)

Gernika08 lekukoaren datuek salatzen dute bere jatorrizko euskararen eragina3.52. eta 3.53. irudietan ikusten den moduan. Berau azaltzeko aditz aurreko osagai ba-karra proposatu beharko genuke eta bertan H- tonua bigarren silaban eta H*+L tonuaazken silaban. Aditzean beti bat ez du egiten batzuetan H*+L dagoela pentsa liteke,baina puntu hau zalantzazkoa da.

Etxebarria02:

(3.24. taula)

Lekuko honen datuek eta 3.54. eta 3.55. irudiek adierazten duten moduan, badirudiesaldiek hiru osagai dauzkatela. Azentuen banaketa izango litzateke silaba bikoetanlehen silaban azentua egotea eta hirukoetan erdian. Orduan kurbak azalduko lirateke

(3.52.) “neska gorra sartu da” eta “neska gaztea sartu da” (3.53.) “lagun gorra sartu da” eta “lagun gaztea sartu da”

(3.50.) “neska gorra sartu da” eta “neska gaztea sartu da” (3.51.) “lagun gorra sartu da” eta “lagun gaztea sartu da”

Page 107: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

109Bizkaiko gazteen prosodiaz

L*+H azentu tonudunen bidez aditz aurreko sintagmetan eta L+H* azentu tonudunarenbidez aditzean.

Lekeitio01:

(3.25. taula)

Informatzaile honen kasuan badirudi berben azentua honako hau dela: “néska”,lagún, “górra” eta “gaztéa”. Konbinazioak egitean honela geratzen dira: “néska górra”,“néska gaztéa”, “lagún górra” eta “lagún gaztéa”. “lagún górra”ren kasuan “górra”k ezdu tonu alturik hartzen. Sintagmen kasuan H*+L daukagu eta aditzean L+H*.

Lemoa01:

(3.26. taula)

3.58. eta 3.59. grafikoetan ikusten den moduan, izenaren tonuari baxu eusten zaioeta beronek gora egiten du adjektiboaren silaba azentudunean. Lekuko honek bere ja-torrizko sistemari eusten dio euskara batuan ere bai. Berau azal daiteke L+H* tonuenbidez bai sintagman, berau osagai bakarrekoa izanik, bai eta aditzean ere.

(3.56.) “neska gorra sartu da” eta “neska gaztea sartu da” (3.57.) “lagun gorra sartu da” eta “lagun gaztea sartu da”

(3.54.) “neska gorra sartu da” eta “neska gaztea sartu da” (3.55.) “lagun gorra sartu da” eta “lagun gaztea sartu da”

Page 108: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

110 Iñaki Gaminde

Bilbo02:

(3.27. taula)

Berben azentua badirudi Lekeitio01 lekukoarena dela. Aditz aurreko sintagmetanhonela konbinatzen dira: “néska górra”, “néska gaztéa”, “lagún górra” eta “lagúngaztéa”. 3.60. eta 3.61. irudietan ikusten den moduan “néska” eta “lagún” oso desber-din agertzen zaizkigu. Lehenaren kasuan H*+H geneukake, bigarrenaren kasuan, os-tera, H*+L. Adjektiboen kasuetan L*+H dugu eta aditzean L+H*.

Basauri02:

(3.28. taula)

3.62. eta 3.63. irudietan ikusten den moduan, lekuko honek, aurrekoaren aldean,hiru silabako adjektiboetan L*+H azentu tonudunaren ordez H*+L erabiliko luke.

(3.60.) “neska gorra sartu da” eta “neska gaztea sartu da” (3.61.) “lagun gorra sartu da” eta “lagun gaztea sartu da”

(3.58.) “neska gorra sartu da” eta “neska gaztea sartu da” (3.59.) “lagun gorra sartu da” eta “lagun gaztea sartu da”

Page 109: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

26 Lekuko honek Bilbo02 lekukoaren erabilera berberak egiten ditu.

Karrantza:

(3.29. taula26)

Sondika:

(3.30. taula)

Informatzaile honek Basauri02 informatzailearen arau berberak darabiltza salbues-pen batekin. Ondoko grafikoetan ikusten den moduan “néska”ren osteko adjektiboahiru silabakoa denean, orduan berba honen gailurra bigarren silaban agertzen da; ad-jektiboa silaba bikoa denean, lehen silaban agertzen da gailur hori.

(3.66.) “neska gorra sartu da” eta “neska gaztea sartu da” (3.67.) “lagun gorra sartu da” eta “lagun gaztea sartu da”

(3.64.) “neska gorra sartu da” eta “neska gaztea sartu da” (3.65.) “lagun gorra sartu da” eta “lagun gaztea sartu da”

(3.62.) “neska gorra sartu da” eta “neska gaztea sartu da” (3.63.) “lagun gorra sartu da” eta “lagun gaztea sartu da”

111Bizkaiko gazteen prosodiaz

Page 110: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

112 Iñaki Gaminde

Urduliz:

(3.31. taula)

Azken lekuko honen kasuan izenak gailurra hartzen du silaba azentudunean etaberonen ostean baxatu egiten da f0a. Hau H*+L tonuaren bidez azaltzen da. Adjekti-boa hiru silabakoa denean, gauza bera gertatzen da; haatik, silaba bikoa denean, gai-lurra azentuaren ostekoan agertzen da, orduan L*+H proposatu beharko genuke. Adi-tzean ohiko L+H* azentu tonuduna dugu.

3.5.3. Ereduen ezaugarriak

Lehenbiziko gauzarik harrigarriena halako anabasa itzela agertzea da. Ez dagoeredu bakarra edo pare bat hizkuntza estandarrean espero zitekeen legez. Hau uler-tzeko beharbada gogora eragin beharko da euskara batuaren azentu sistema ofizialikez dagoela, are gutxiago intonazio sistemarik; beraz, ez dakigu zer irakasten den, bal-din eta honen gaineko zerbait inon irakasten bada. Berau irakaskuntzaren hutsarenondoriotzat jo behar delako gogorra daukagu. Hori bai segi dezakegu betiko esatenberez ikasten dela edo hizkuntza batean ikasten dena bestera transferi daitekeela be-rori aberasteko. Baina gakizkion hariari eta ikus ditzagun eredu horiek zertan diren.Horretarako lehenengo eta behin ikusiko dugu sintagma bakuneko esaldien kasua etagero sintagma konplexudunena.

Sintagma bakuneko esaldietan topatu ditugun ereduak aldatu egiten dira aditz au-rreko silaba kopuruaren arabera. Horrela, silaba bikoa denean, 3.32. taulako erabile-rak egiten dira; aditz aurreko sintagma bakarra hiru silabakoa denean hiru erabilerabaino ez zaizkigu agertu (3.33. taula)

(3.32.) Silaba biko sintagma bakarreko esaldietako erabilerak

(3.68.) “neska gorra sartu da” eta “neska gaztea sartu da” (3.69.) “lagun gorra sartu da” eta “lagun gaztea sartu da”

Page 111: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

27 Lemoa01 lekukoaren kasuan sintagma bakarreko esaldietan hemengo arau berberak proposa ditza-kegu.

(3.33.) Hiru silabako sintagma bakarreko esaldietako erabilerak

Sintagma konplexudun esaldietan azterketa bera egin dezakegu, berorren arabe-rako erabilerak 3.34. taulan dauzkagunak dira.

(3.34.) Sintagma konplexudun esaldietako erabilerak

Hemen agertzen diren desberdintasunak, arteragoko ataletan ikusi ditugun hiruarau multzoetan gertatzen diren desberdintasunek eraginekoak dira. Alde batetik,azentu sisteman desberdintasunak agertzen dira, batez ere silaba biko erroetan. Badi-rudi lekuko batzuek “néska“ eta “lágun“ egiten dituztela baina, beste batzuek amaierabokalikoak eta kontsonantikoak bereiziz “néska“ eta “lagún“ egiten dituztela. Bestealde batetik, esaldiaren osagaiak ez datoz bat lekuko guztietan; batzuek berba bakoi-tzeko osagai bat darabilte eta beste batzuek, ostera, aditz aurreko guztiarekin osagaibakarra egiten dute. Azkenik, azentu tonudunen inbentarioa ez da bat denetan. Topatuditugunak honako hauek dira: H*+H, H*+L, L+H*, L*+H. Azentu tonudun hauek dauz-katen errestrikzioak egonguneagatik edo silaba kopuruagatik gertatzen dira.

113Bizkaiko gazteen prosodiaz

Page 112: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz
Page 113: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

115Bizkaiko gazteen prosodiaz

4. BAI-EZ GALDERAKAurreko atalean aipatu dugun moduan, esaldi enuntziatiboak eta bai/ez galderak

intonazioaren bidez bereizten dira hizkuntza batzuetan.

(4.1.) Galiziako gaztelaniaren adibidea:

“el perro ha entrado”, andrazko lekuko elebakarra.

Bereizketa hau ez da hizkuntza guztietan gertatzen, munduko hizkuntzetan bai/ezgalderak egiteko estrategia desberdinak aurkitzen ditugu (Dryer, 2005). Bertan ager-tzen diren estrategia horietariko batzuetan adibide batzuk lortu ahal izan ditugu: (1)partikula galdetzaileak, (2) galderazko berben ordena eta (3) galderazko intonazioa.

(1) Partikula galdetzaileak

Bai/ez galderak egiteko erabiltzen diren partikulak, era berean, ez dira esaldiarenegongune berean agertzen; Dryer-i jarraikirik (2005), partikula horiek ager daitezkeenegonguneen arabera ondoko sailkapena egin daiteke:

(a) Hasierago egongunean

(b) Amaierako egongunean

(c) Bigarren egongunean

(d) Beste edozein egongunetan

(e) Partikula bi gune banatan

(4.2.) Fang hizkuntza: “mvu iñi” (txakurra sartu da) eta“yomvuiñi?” (txakurra sartu da?). Partikula hasieran ager-

tzen da, lekukoa gizonezkoa.

(4.3.) Wolof hizkuntza: “Haj bi duguna” (txakurra sartuda) eta “Ndajka bi duguna?” (txakurra sartu da?) Partikula

hasieran agertzen da, lekukoa gizonezkoa (hizkuntzahonen galderak egiteko erez Aliou, 2003 ikus daiteke).

Page 114: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

116 Iñaki Gaminde

(4.6.) Txinera: “papa leele” (aita etorri da) eta “papa leele ma” (aita etorri da?). Partikula amaieran agertzen da, lekukoa andrazkoa.

Partikula galdetzaileen eta tonuen arteko interakzioaz edo interakzio ezaz Clemenseta Rialland-en (2005) eta Rialland-en lanak (2007) ikus daitezke.

(2) Galderazko berben ordena

4.10., 4.12. eta 4.16. adibideetan ikusten den moduan, hizkuntza batzuetako galde-retan, enuntziatiboen aldean, orden berezia ez eze, tonua ere erabiltzen da.

(4.9.) “yudfed uqzin” (txakurra sartu da), Amazigh, leku-koa gizonezkoa.

(4.10.) “uqzinsfed?” (txakurra sartu da?), Amazigh

(4.7.) “The dog is come in” enuntziatiboa, Irlandako in-gelesa, lekukoa gizonezkoa

(4.8.) “Is the dog come in?” galdera, Irlandako ingelesa.

(4.4.) Yoruba hizkuntza: “adzanou tubole” (txakurra etxeansartu da) eta “zi adzano tibolin?” (txakurra etxean sartu da?).Partikula hasieran agertzen da, lekukoa gizonezkoa (Yorubahizkuntzan aukera dago bai/ez galderak partikula galdetzaile

barik egiteko, Fajobi, 2004).

(4.5.) Banbara hizkuntza: “wuruh dola” (txakurra sartuda) eta “wuruh dola wa” (txakurra sartu da?). Partikula

amaieran agertzen da, lekukoa gizonezkoa.

Page 115: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

117Bizkaiko gazteen prosodiaz

(3) Galderazko intonazioa

Sail honetako adibideetan ikusten den moduan, enuntziatiboa eta galdera intona-zioaren bidez baino ez dira bereizten.

(4.19.) “ekhi thala wa” (txakurra sartu da), Edo hizkun-tza, lekukoa gizonezkoa.

(4.20.) “ekhi thala wa?” (txakurra sartu da?) Edo hizkuntza.

(4.17.) “el perro ha entrado” Bilboko gaztelania, Lekukoaandrazkoa.

(4.18.) “el perro ha entrado?” Bilboko gaztelania. Gazte-laniaz berben ordena ere erabiltzen da.

(4.15.) “el gos ha entrat” (txakurra sartu da) Catalana, le-kukoa andrazkoa.

(4.16.) “ha entrat el gos?” (txakurra sartu da?) Catalana

(4.13.) “du ser mora” (zuk ama ikusten duzu) Norvegiera,lekukoa andrazkoa.

(4.14.) “ser du mora?” “ama ikusi egiten duzu?” Norve-giera.

(4.11.) “ta hund es ren kom” (txakurra sartu da), alema-nera, lekukoa gizonezkoa

(4.12.) “es ta hund ren kom?” (txakurra sartu da?), alema-nera

Page 116: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

118 Iñaki Gaminde

Edo hizkuntzan (4.19. eta 4.20. irudietan) oinarrizko maiztasunaren rola ez da bes-teetan bezain argi agertzen. Edozelan ere, batu ahal izan ditugun era honetako hiz-kuntzetan tonu aldaketarik bortitzena esaldiaren amaieran gertatzen da, ondoko adi-bideetan ikusten den moduan:

(4.31.) “tu ta mwa dza?” (joduzu?)Cree hizkuntza, lekukoa andrazkoa

(4.30.) “l’as-tu frappes ?” (zuk joduzu?) Frantsesa, lekukoa andrazkoa.

(4.29.) “inoa haists(i)kita?” (txakurrasartu da?) Japoniearen, lekukoa gizo-

nezkoa.

(4.27.) “kasoj entro?” (txakurtxoa sartu da?) Brasilekoportugesa, lekukoa andrazkoa.

(4.28.) “pumasok ang aso?” (txakurra sartu da?) Tagalo,lekukoa andrazkoa.

(4.25.) “zavaka vasla?” (txakurra sartu da?) Errusiera, le-kukoa andrazkoa.

(4.26.) “pjezu sestu?” (txakurra sartu da?) Poloniera, leku-koa andrazkoa.

(4.23.) “entrou kan” (txakurra sartu da), Galegoa, lekukoaandrazkoa.

(4.24.) “entrou kan?” (txakurra sartu da?) Galegoa.

(4.21.) “a entrato el kane” (txakurra sartu da), Italiera,lekukoa andrazkoa.

(4.22.) “a entrato el kane?” (txakurra sartu da?) Italiera

Page 117: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

119Bizkaiko gazteen prosodiaz

Bai/ez galderetako amaierako tonu igoera hau oso arrunta da eta oso hizkuntza des-berdinetan gertatzen da. Sarritan egitura batzuen artean bereizteko igoera hau da adie-razle bakarra (ikusi Japonieraz Maeda eta Venditti, 1998, Neerlanderaz, ´T Hart, 1998,Gussenhoven eta Kerkhoff, 2001, Farsi hizkuntzan, Esposito eta Barjam, 2007, Kiche hiz-kuntzan, Nielsen, 2005, Awara, Irumu, Nankina eta Nahu, Quigley, E. C., 2003, e.a.)

Hala ere, kontrakoa iradoki da hizkuntza askotan, adibidez: Chickasaw hizkuntzan(Gordon, 2003, 2005) Kabardian hizkuntzan (Applebaum eta Gordon, 2007) e.a. 4.33.eta 4.34. irudietan galegoaren eta abkhaz hizkuntzen adibide bana ikus daitezke. Ga-legoaren kasuan L% muga-tonua erabiltzen da eta abkhaz hizkuntzaren kasuan muga-tonu bikuna agertzen da.

Euskararen kasuan bai/ez galderak egiteko era nagusi bi dauzkagu; tonu aldaketadaukaten barietateak eta “al” edo “-a” erabiltzen duten barietateak; 4.34. eta 4.35. iru-dietan adibide bana ikus daitezke.

“al” erabiltzen denean, irakurketa ozena lantzean, ez da azaltzen tonua zelan era-bili behar den, horregatik kasu gehienetan txarto irakurtzen da. Hau da, “al”dun gal-dera hain bakoen erara irakurtzea izaten da gauzarik arruntena.

Egitean ez eze, pertzepzioaren ikuspuntutik ere landu ezean, nekez hartzen diragalderatzat honelakoak, are gutxiago hizkuntza ezezaguna denean. Jarraian etorkinenhizkuntzen gainean egindako pertzepzio test baten emaitzak aurkeztuko ditugu.

Goian ikusi ditugun hizkuntzetatik hiru erabili ditugu gure pertzepzio testa buru-tzeko Amazigh, Edo eta Wolof. Lehenengoan aditzaren inbertsioa egiten da amaierakotonu aldaketarekin, bigarrenean tonu aldaketa nagusia amaieran barik erdian gertatzenda, azkenik, hirugarrenean, partikula galdetzaile bat erabiltzen da esaldi osoaren ha-sieran, tonu aldaketa nabarmen barik. Testa Bilboko Irakasle Eskolako 30 ikaslek bu-

(4.34.) “gizonak txakurra saldu al du?” Aia, lekukoa an-drazkoa.

(4.35.) “gizonak saldü dia?” Muskildi, lekukoa andrazkoa.

(4.32.) Galegoa: “u amíjo merkóu u játo?” (lagunak katubat saldu zuen?), lekukoa andrazkoa.

(4.33.) Abkhaz hizkuntzaren H*+L% tonua galdera adie-razteko.

Page 118: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

120 Iñaki Gaminde

rutu zuten. Ondo identifikatuen portzentajeak hizkuntzako honako hauek izan ziren:Amazigh (%96,66), Edo (%76,66) eta Wolof (%18,34). Badirudi norberaren sistematikhurbilen dagoena dela ondoen identifikatzen den moldea; Wolof da emaitzarik txarre-nak ematen dituena, hain zuzen hizkuntza horretan hasierako gunean partikula gal-detzailea erabiltzen delako eta tonuak ez daukalako funtziorik; beste bietan tonuakbere funtzioa dauka enuntziatiboak eta galderak bereiztean, orduan hurbilago daudetest egileen sistemetatik bestea baino (hizkuntzen artean dauden tonu aldeak 4.3.,4.9., 4.10., 4.19. eta 4.20. irudietan ikus daitezke). Argi dago orduan honelakoetan ira-katsi eta entrenatu behar dituguna pertzepzioa eta produkzioa (euskararen kasuan au-kera dugu “al” ez erabiltzea).

Galdera egiteko modu bera erabili arren, tonua erabiltzen den hizkuntzetan, esatebaterako, horrek ez du esan nahi leku guztietan berdin egiten denik; 4.36., 4.37.,4.38., 4.39., 4.40. eta 4.41 irudietan gaztelaniaren dialekto batzuetako adibideak ager-tzen dira (adibide gehiagoetarako hizkuntza erromanikoetan eta gaztelaniaz Hirst etaDi Cristo, 1998, eta Dorta, 2007, ikus daitezke).

Atal honen helburua bikoitza da; batetik, bai/ez galderen ezaugarri nagusiak az-tertu nahi dira eta, bestetik, lekukoak sailkatu nahi ditugu ezaugarri horien arabera.

(4.40.) Bolibia: “el perro a entrado?” lekukoa andrazkoa. (4.41.) Argentina: “el amigo bebjo el bino?” lekukoa an-drazkoa

(4.38.) Kolonbia: “el perro antrado?” lekukoa andrazkoa. (4.39.).Urugai: “el perro antrado?” lekukoa andrazkoa.

(4.36.) Bilbo: “el perro antrado?” lekukoa andrazkoa, eus-kara apur bat badaki.

(4.37.) Venezuela: “el perro a entrado?” lekukoa andraz-koa.

Page 119: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

121Bizkaiko gazteen prosodiaz

Euskararen kasuan hiru esaldi mota aukeratu ditugu aztertzeko; batean sintagma bakunaeta aditza agertzen dira (Sb+A), beste batean aditz aurreko sintagma izenak eta adjektiboakosatua da (Sk+A) eta azkenean sintagma bakun bi eta aditza agertzen dira (Sb+Sb+A).

Gaztelaniaren kasuan aukeratu ditugun hiru esaldietako lehenean aditza eta sin-tagma bakuna agertzen dira (A+Sb), bigarrenean aditza eta sintagma bakun bi(A+Sb+Sb) eta hirugarrenean sintagma bakuna, aditza eta beste sintagma bakun batberonen ostean (Sb+A+Sb).

Azterketan esaldiaren amaierari baino ez diogu begiratuko, hots, azken tonu kon-figurazioak zelakoak diren aztertuko dugu beren-beregi, izan ere, tonu horiek dira gal-dera adierazten dutenak enuntziatiboaren aldean. Beste alde batetik, hartu ditugunizari nagusien neurketen emaitzak baliatuta, esaldi enuntziatiboen eta galderen artekoalde fonetikoa ere aztertuko da.

Atal hau bost azpi-ataletan banatuta aurkezten dugu. Lehen azpi-atalean datuak lor-tzeko eta aztertzeko erabili dugun metodologiaz jardungo dugu. Bigarren eta hiruga-rren azpi-ataletan euskararen eta gaztelaniaren datuak aztertzen dira. Laugarren azpi-atalean esaldi enuntziatiboen eta galderen azterketa fonetikoa aurkezten dugu. Bos-garren azpi-atalean hizkuntza bien arteko aldeak eta kidetasunak ikusiko ditugu.

4.1. Metodologia

Atal honetako helburuak betetzeko erabili ditugun materialak aurreko atalean era-biliko berberak izan dira, baina galdera eginda. Euskaraz eta gaztelaniaz jaso ditugunesaldiak honako hauek izan dira:

Sb+A: “sagarra saldu du?” A+Sb: “le dio dinero?”

Sk+A: “sagar gorria saldu du?” A+Sb+Sb: “le dio dinero al amigo?”

Sb+Sb+A: “txakurra tabernan sartu da?” Sb+A+Sb: “el amigo bebió el vino?”

Euskararen eta gaztelaniaren kasuetan datuak aztertuko ditugu lekukoen jatorrizkohizkuntzaren arabera. Esaldiak aztertzeko silaba guztietako f0 neurtu dugu. Horrezgainera, esaldiaren f0ren eta energiaren batezbestekoak eta denbora osoa ere neurtuditugu. Neurketa horien bidez lortutako datuei esker f0ren ibiltartea eta hizkera errit-moa kalkulatu ahal izan ditugu.

4.2. Euskararen datuak

Euskararen datuak aztertzeko 81 lekukoren esaldiak erabili ditugu; jarraian leku-koen zerrenda euron jatorrizko hizkuntzaren arabera zehazten da:

A

Abadiño01, Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bakio, Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05,Bermeo07, Berriz, Bilbo01, Bilbo02, Bilbo03, Bilbo12, Bilbo15, Derio, Durango04, Durango06,Ea01, Ea02, Ereño, Ermua01, Etxebarria02, Galdakao01, Gernika01, Gernika08, Gernika09, Igo-rre01, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Leioa02, Lekeitio01, Lemoa01,Lemoa02, Lezama, Mallabia, Markina01, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01,Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza01, Zornotza02

Page 120: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

122 Iñaki Gaminde

B

Abadiño02, Arrankudiaga, Balmaseda, Barakaldo, Basauri01, Basauri02, Bermeo08, Bilbo09,Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Durango05, Elorrio, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Portugalete,Santurtzi, Sestao, Sopela01, Sopuerta, Trapagaran, Urduña,

C

Bilbo08, Erandio, Getxo01, Sondika, Sopela04, Urduliz

Gorago esan dugun moduan, azken tonuaren mugimenduagatik ulertzen dugu en-tzuten duguna bai/ez galdera den ala ez; 4.42. eta 4.43. adibideetan lekuko batenenuntziatiboa eta galdera ematen ditugu aldeaz jabetzeko.

Bi dira gure korpusean topatu ditugun erabilerak; kasu batzuetan H*+L% tonuatxertatzen da amaieran eta beste batzuetan H%; desberdintasunak 4.44. eta 4.45. iru-dietan ikus daitezke.

H*+L% erabiltzen duten lekukoek egiten duten beste desberdintasun bat zera da,hots, azken silaban txertatzea edo azkenaurrekoan. 4.44. irudian muga-tonua azken si-laban gertatzen da; 4.46. irudian, ostera, azkenaurrekoan. Bada beste alde nabarmenbat gailur prosodikoari dagokionez, baina behar honetan ez dugu horretaz jardungo.Azken desberdintasun hauek gogotan, muga-tonuen araberako lehen sailkapena egindezakegu, horretarako esaldi motak bereiz emango ditugu.

(4.44.) H*+L% muga tonuaren erabilera, Gernika 08. (4.45.) H% muga tonuaren erabilera, Santurtzi.

(4.42.) esaldi enuntziatiboa (Sk+A), Lemoa 01. (4.43.) bai/ez galdera (Sk+A), Lemoa 01

Page 121: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

123Bizkaiko gazteen prosodiaz

(4.46.) H*+L% azkenaurreko silaban txertatuta, Bermeo 04

4.2.1. Sb+A

Esaldian aditzaren aurrean sintagma bakun bakarra dagoenean, topatu ditugunmuga-tonuen erabilerak jarraian zehazten direnak izan dira.

(1) H%

Barakaldo, Gernika10, Lemoa02, Santurtzi

(2) H*+L%1]

Abadiño01, Abadiño02, Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Aulesti01, Bakio, Balma-seda, Basauri01, Basauri02, Bermeo08, Berriz, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo11,Bilbo12, Bilbo14, Bilbo15, Derio, Durango01, Durango04, Durango05, Durango06, Ea02, Elorrio,Erandio, Ereño, Ermua01, Etxebarria02, Galdakao01, Gernika01, Gernika08, Gernika09, Igorre03,Igorre04, Karrantza, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Leioa01, Leioa02, Lekeitio01, Lemoa01, Lezama,Markina01, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Portu-galete, Sestao, Sondika, Sopela01, Sopela04, Sopuerta, Trapagaran, Ugao, Urduliz, Urduña, Zea-nuri, Zornotza01, Zornotza02

(3) H*+L% 2]

Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Bilbo02, Ea01, Getxo01, Igorre01, Ispaster, Mallabia

Lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatzen baditugu, honako hau dugu,(4.1. taulan erabilera bakoitzaren portzentajeak ikus daitezke):

A

(1) H%: Lemoa02

(2) H*+L%1]: Abadiño01, Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bakio, Berriz, Bilbo01,Bilbo03, Bilbo12, Bilbo15, Derio, Durango04, Durango06, Ea02, Ereño, Ermua01, Etxebarria02,Galdakao01, Gernika01, Gernika08, Igorre03, Igorre04, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Leioa02, Le-keitio01, Lemoa01, Lezama, Markina01, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01,Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza01, Zornotza02

(3) H*+L% 2]: Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Bilbo02, Ea01, Igorre01, Ispaster, Mallabia

B

(1) H%: Barakaldo, Gernika10, Santurtzi

(2) H*+L%1]: Abadiño02, Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri01, Basauri02, Bermeo08, Bilbo09,Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Durango05, Elorrio, Gernika09, Karrantza, Leioa01, Portugalete,Sestao, Sopela01, Sopuerta, Trapagaran, Urduña

Page 122: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

124 Iñaki Gaminde

C

(2) H*+L%1]: Bilbo08, Erandio, Sondika, Sopela04, Urduliz

(3) H*+L% 2]: Getxo

4.2.2. Sk+A

Esaldian aditzaren aurrean sintagma konposatua dagoenean, topatu ditugun auke-rak honako hauek izan dira:

(1) H% :

Barakaldo, Gernika10, Lemoa02, Santurtzi

(2) H*+%1]

Abadiño01, Abadiño02, Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Aulesti01, Bakio, Balma-seda, Basauri02, Bermeo08, Berriz, Bilbo01, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo12, Bilbo14, Bilbo15,Derio, Durango01, Durango04, Durango05, Durango06, Ea02, Elorrio, Ereño, Ermua01, Etxeba-rria02, Gernika01, Gernika08, Gernika09, Igorre03, Karrantza, Larrabetzu01, Larrabetzu02,Leioa01, Leioa02, Lekeitio01, Lemoa01, Lezama, Markina01, Markina02, Mendata, Mungia01, On-darroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sondika, Sopela01, So-pela04, Sopuerta, Trapagaran, Ugao, Urduliz, Urduña, Zeanuri, Zornotza01, Zornotza02

(3) H*+L% 2]

Basauri01, Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Bilbo02, Ea01, Erandio, Galdakao01,

Getxo, Igorre01, Igorre04, Ispaster, Mallabia

Lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatzen baditugu, honako hau dugu(4.2. taulan erabilera bakoitzaren portzentajeak ikus daitezke):

A

(1) H%: Bilbo03, Lemoa02

(2) H*+L%1]: Abadiño01, Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bakio, Berriz, Bilbo01,Bilbo12, Bilbo15, Derio, Durango04, Durango06, Ea02, Ereño, Ermua01, Etxebarria02, Gernika01,Gernika08, Gernika09, Igorre03, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Leioa02, Lekeitio01, Lemoa01, Le-zama, Markina01, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03,Ugao, Zeanuri, Zornotza01, Zornotza02

(3) H*+L% 2]: Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Bilbo02, Ea01, Galdakao01, Igorre01,Igorre04, Ispaster, Mallabia,

B

(1) H%: Barakaldo, Gernika10

(2) H*+L%1]: Abadiño02, Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bermeo08, Bilbo09, Bilbo11,Bilbo14, Durango01, Durango05, Elorrio, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, So-pela01, Sopuerta, Trapagaran, Urduña

(3) H*+L% 2]: Basauri01

Page 123: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

125Bizkaiko gazteen prosodiaz

C

(2) H*+L%1]: Bilbo08, Sondika, Sopela04, Urduliz

(3) H*+L% 2]: Erandio, Getxo

4.2.3. Sb + Sb +A

Esaldian aditzaren aurrean sintagma bakun bi daudenean, topatu ditugun aukerakhonako hauek izan dira:

(1) H% :

Barakaldo, Gernika10, Lemoa02

(2) H*+%1]:

Abadiño01, Abadiño02, Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Aulesti01, Bakio, Balma-seda, Basauri02, Bermeo08, Berriz, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14, Derio,Durango01, Durango05, Durango06, Ea02, Elorrio, Erandio, Ereño, Ermua01, Etxebarria02, Ger-nika01, Gernika08, Gernika09, Igorre03, Igorre04, Karrantza, Leioa01, Leioa02, Lekeitio01,Lemoa01, Lezama, Markina01, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02,Orozko03, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sondika, Sopela01, Sopela04, Sopuerta, Trapagaran,Ugao, Urduliz, Urduña, Zeanuri, Zornotza01, Zornotza02

(3) H*+L% 2]

Basauri01, Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Bilbo02, Bilbo12, Bilbo15, Durango04,

Ea01, Galdakao01, Getxo, Igorre01, Ispaster, Larrabetzu02, Mallabia

Lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatzen baditugu, honako hau dugu(4.3. taulan erabilera bakoitzaren portzentajeak ikus daitezke):

A

(1) H%: Lemoa02

(2) H*+L%1]: Abadiño01, Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bakio, Berriz, Bilbo01,Bilbo03, Derio, Durango06, Ea02, Ereño, Ermua01, Etxebarria02, Gernika01, Gernika08, Ger-nika09, Igorre03, Igorre04, Leioa02, Lekeitio01, Lemoa01, Lezama, Markina01, Markina02, Men-data, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza01, Zor-notza02

(3) H*+L% 2]: Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Bilbo02, Bilbo12, Bilbo15, Du-rango04, Ea01, Galdakao01, Igorre01, Ispaster, Larrabetzu02, Mallabia

B

(1) H%: Barakaldo, Gernika10

(2) H*+L%1]: Abadiño02, Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bermeo08, Bilbo09, Bilbo11,Bilbo14, Durango01, Durango05, Elorrio, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, So-pela01, Sopuerta, Trapagaran, Urduña

(3) H*+L% 2]: Basauri01

Page 124: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

126 Iñaki Gaminde

C

(2) H*+L%1]: Bilbo08, Erandio, Sondika, Sopela04, Urduliz

(3) H*+L% 2]: Getxo

Sailkapen honetan ikusten den moduan, informatzaile batzuek erabilera bat bainogehiago daukate. Hori gogotan erabili beharko dugu joera nagusiak kuantifikatzekoeta sailkatzeko. Sailkapenerako irizpide nagusiak H*+L% edo H% erabiltzea eta H*+L%kokatuta agertzen deneko silaba adieraztea izango dira. Berorren arabera egiten direnkonbinazioak 4.4. taulakoak dira euron portzentajeekin.

(4.4. taula) Lekukoen erabileren portzentajeak.

Lekukoak 4.4. taulan agertzen diren erabileren arabera sailkatzen baditugu, ondokoera honetara geratzen dira:

(1) H%: Barakaldo, Gernika10, Lemoa02

(2a) H*+L%1]: Abadiño01, Abadiño02, Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Aulesti01,Bakio, Balmaseda, Basauri02, Bermeo08, Berriz, Bilbo01, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14,Derio, Durango01, Durango05, Durango06, Ea02, Elorrio, Ereño, Ermua01, Etxebarria02, Ger-nika01, Gernika08, Gernika09, Igorre03, Karrantza, Leioa01, Leioa02, Lekeitio01, Lemoa01, Le-zama, Larrabetzu01, Markina01, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01,Orozko02, Orozko03, Portugalete, Sestao, Sondika, Sopela01, Sopela04, Sopuerta, Trapagaran,Ugao, Urduliz, Urduña, Zeanuri, Zornotza01, Zornotza02

(2b) H*+L% 2]: Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Bilbo02, Ea01, Getxo, Igorre01, Is-paster, Mallabia

(2c) H*+L%1] eta 2]: Basauri01, Galdakao01, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Larrabetzu02, Eran-dio, Igorre04

(3) H% eta H*+L%1]: Santurtzi, Bilbo03

Azkenik, lekukoen jatorrizko hizkuntzaren araberako sailkapena egiten badugu,honako hau dugu (portzentajeak 4.5. taulan erakusten dira):

A

(1) H%: Lemoa02

(2a) H*+L%1]: Abadiño01, Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bakio, Berriz, Bilbo01,Derio, Durango06, Ea02, Ereño, Ermua01, Etxebarria02, Gernika01, Gernika08, Igorre03, Leioa02,Lekeitio01, Lemoa01, Lezama, Larrabetzu01, Markina01, Markina02, Mendata, Mungia01, Onda-rroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza01, Zornotza02

Page 125: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

127Bizkaiko gazteen prosodiaz

(2b) H*+L% 2]: Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Bilbo02, Ea01, Igorre01, Ispaster,Mallabia

(2c) H*+L%1] eta 2]: Galdakao01, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Larrabetzu02, Igorre04

(3) H% eta H*+L%1]: Bilbo03

B

(1) H%: Barakaldo, Gernika10

(2a) H*+L%1]: Abadiño02, Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bermeo08, Bilbo09, Bilbo11,Bilbo14, Durango01, Durango05, Elorrio, Gernika09, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Sestao, So-pela01, Sopuerta, Trapagaran, Urduña

(2c) H*+L%1] eta 2]: Basauri01

(3) H% eta H*+L%1]: Santurtzi

C

(2a) H*+L%1]: Bilbo08, Sondika, Sopela04, Urduliz,

(2b) H*+L% 2]: Getxo

(2c) H*+L%1] eta 2]: Erandio

4.3. Gaztelaniaren datuak

Denetara 66 lekuko izan ditugu gaztelaniaren bai/ez galderen gaineko datuak bil-tzeko, jarraian lekukoen zerrenda euron jatorrizko hizkuntzaren arabera zehazten da:

A

Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Berriz, Bilbo01,Bilbo02, Bilbo03, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Durango06, Ea01, Ea02, Ereño, Etxebarria02, Ger-nika01, Gernika08, Gernika09, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Leioa02, Lemoa01,Lemoa02, Lezama, Mallabia, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02,Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza02

B

Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bermeo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Du-rango05, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sopuerta, Trapagaran, Ur-duña

C

Bilbo08, Erandio, Getxo, Sondika, Sopela04, Urduliz

Gaztelaniaz esaldiaren amaieran gertatzen diren tonu mugimenduak dira esaldienuntziatiboen eta galderen arteko desberdintasuna eragiten dutenak, 4.47. eta 4.48.irudietan ikusten den moduan:

Page 126: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

128 Iñaki Gaminde

Orduan euskararen datuekin egin dugun moduan, esaldiaren azken tonuaren ara-bera sailkatuko ditugu datuak. Bi dira topatu ditugun aukerak; batzuetan H% tonuaerabiltzen da eta beste batzuetan H*+L%. H*+L% egiten dutenek berau azken silabanedo azken aurrekoan txerta dezakete.

Aukera hauen arabera eta metodologian aipatu ditugun esaldien osaketa gogotanesaldien lehen sailkapena egin dezakegu.

4.3.1. A+Sb

Esaldian aditza eta beronen ostean sintagma bakarra dagoenean, topatu ditugunmuga-tonuen erabilerak honako hauek dira:

(1) H%

Bermeo04, Bermeo08, Bilbo14, Durango06, Ea02, Ereño, Gernika01, Gernika08, Gernika09, Ger-nika10, Igorre03, Larrabetzu02, Leioa01, Leioa02, Markina02, Sestao, Sopela04, Ugao, Urduña,Zeanuri, Orozko03

(2) H*+L%1]

Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Aulesti01, Balmaseda, Basauri02, Berriz, Bilbo01,Bilbo02, Bilbo03, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo15, Durango01, Durango04, Erandio, Getxo,Igorre04, Ispaster, Karrantza, Lemoa01, Lezama, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Portugalete,Santurtzi, Sopuerta, Trapagaran, Urduliz, Zornotza02, Lemoa02, Orozko02

(3) H*+L% 2]

Bermeo05, Bermeo07, Bilbo12, Durango05, Ea01, Etxebarria02, Mallabia, Mendata, Sondika

(4.49.) H*+L% muga tonuaren erabilera, Sondika (4.50.) H% muga tonuaren erabilera, Portugalete

(4.47.) enuntziatiboa (A+Sb), Lezama. (4.48.) galdera (A+Sb), Lezama.

Page 127: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

129Bizkaiko gazteen prosodiaz

Lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatzen baditugu, ondoko hau dugu(4.6. taulan erabilera bakoitzaren portzentajeak ikus daitezke):

A

(1) H%: Bermeo04, Durango06, Ea02, Ereño, Gernika01, Gernika08, Gernika09, Igorre03, Larra-betzu02, Leioa02, Markina02, Orozko03, Ugao, Zeanuri

(2) H*+L%1]: Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Berriz, Bilbo01, Bilbo02, Bilbo03,Bilbo15, Durango04, Igorre04, Ispaster, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Mungia01, Ondarroa01,Orozko01, Orozko02, Zornotza02

(3) H*+L% 2]: Bermeo05, Bermeo07, Bilbo12, Ea01, Etxebarria02, Mallabia, Mendata

B

(1) H%: Bermeo08, Bilbo14, Gernika10, Leioa01, Sestao, Urduña

(2) H*+L%1]: Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bilbo09, Bilbo11, Durango01, Karrantza, Por-tugalete, Santurtzi, Sopuerta, Trapagaran

(3) H*+L% 2]: Durango05

C

(1) H%: Sopela04

(2) H*+L%1]: Bilbo08, Erandio, Getxo, Urduliz

(3) H*+L% 2]: Sondika

4.3.2. A+Sb+Sb

Esaldian aditzaren ostean sintagma bakun bi daudenean, topatu ditugun muga-to-nuen erabilerak ondoko hauek dira:

(1) H%

Bermeo04, Bermeo08, Bilbo02, Bilbo09, Bilbo14, Durango06, Ea02, Ereño, Gernika01, Gernika09,Gernika10, Igorre03, Larrabetzu02, Leioa01, Leioa02, Markina02, Mungia01, Portugalete, Sestao,Sopela04, Ugao, Urduña, Zeanuri, Zornotza02, Orozko03

(2) H*+L% 1]

Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Aulesti01, Balmaseda, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo08,Bilbo11, Bilbo15, Durango01, Durango04, Erandio, Gernika08, Igorre04, Ispaster, Karrantza,Lemoa01, Lezama, Mendata, Orozko01, Santurtzi, Sopuerta, Trapagaran, Urduliz, Lemoa02,Orozko02

(3) H*+L% 2]

Basauri02, Bermeo05, Bermeo07, Berriz, Bilbo12, Durango05, Ea01, Etxebarria02, Getxo, Mallabia,Ondarroa01, Sondika

Lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatzen baditugu, ondokoa dugu (4.7.taulan erabilera bakoitzaren portzentajeak ikus daitezke):

Page 128: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

130 Iñaki Gaminde

A

(1) H%: (16, %39,02) Bermeo04, Bilbo02, Durango06, Ea02, Ereño, Gernika01, Gernika09, Igo-rre03, Larrabetzu02, Leioa02, Markina02, Mungia01, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza02

(2) H*+L% 1]: (17, %42,5) Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo15,Durango04, Gernika08, Igorre04, Ispaster, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Mendata, Orozko01,Orozko02

(3) H*+L% 2]: (8, %19,51) Bermeo05, Bermeo07, Berriz, Bilbo12, Ea01, Etxebarria02, Mallabia,Ondarroa01

B

(1) H%: (8, % 44,44) Bermeo08, Bilbo09, Bilbo14, Gernika10, Leioa01, Portugalete, Sestao, Ur-duña

(2) H*+L% 1]: (8, %44,44) Arrankudiaga, Balmaseda, Bilbo11, Durango01, Karrantza, Santurtzi,Sopuerta, Trapagaran

(3) H*+L% 2]: (2, %11,11) Basauri 02, Durango 05

C

(1) H%: (1, %16,67) Sopela 04

(2) H*+L% 1]: (3, %50) Bilbo 08, Erandio, Urduliz

(3) H*+L% 2]: (2, %33,33) Getxo, Sondika

4.3.3. Sb+A+Sb

Esaldian aditzaren alde banatan sintagma bat dagoenean, topatu ditugun muga-to-nuen erabileren hedadurak honako hauek dira:

(1) H%

Bermeo04, Bermeo08, Bilbo02, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo14, Durango06, Gernika01, Gernika09, Ger-nika10, Larrabetzu02, Leioa01, Leioa02, Markina02, Portugalete, Sestao, Sopela01, Ugao, Urduña,Zeanuri, Zornotza02, Orozko03

(2) H*+L% 1]

Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Aulesti01, Balmaseda, Basauri02, Bermeo05, Berriz,Bilbo01, Bilbo03, Bilbo11, Bilbo15, Durango01, Durango04, Erandio, Ereño, Gernika08, Igorre03,Igorre04, Ispaster, Karrantza, Lemoa01, Lezama, Mendata, Mungia01, Orozko01, Santurtzi, So-pela04, Sopuerta, Trapagaran, Urduliz, Lemoa02, Orozko02

(3) H*+L% 2]

Bermeo07, Bilbo12, Durango05, Ea01, Ea02, Etxebarria02, Getxo, Mallabia, Ondarroa01, Sondika

Lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatzen baditugu, ondoko hau dugu(4.8. taulan erabilera bakoitzaren portzentajeak ikus daitezke):

Page 129: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

131Bizkaiko gazteen prosodiaz

A

H%: Bermeo04, Bilbo02, Durango06, Gernika01, Gernika09, Larrabetzu02, Leioa02, Markina02,Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza02

H*+L% 1]: Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bermeo05, Berriz, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo15,Durango04, Ereño, Gernika08, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Mendata,Mungia01, Orozko01, Orozko02

H*+L% 2]: Bermeo07, Bilbo12, Ea01, Ea02, Etxebarria02, Mallabia, Ondarroa01

B

H%: Bermeo08, Bilbo09, Bilbo14, Gernika10, Leioa01, Portugalete, Sestao, Sopela01, Urduña

H*+L% 1]: Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bilbo11, Durango01, Durango05, Karrantza, San-turtzi, Sopuerta, Trapagaran

H*+L% 2]: Durango 05

C

H%: Bilbo 08

H*+L% 1]: Erandio, Sopela 04, Urduliz

H*+L% 2]: Getxo, Sondika

Informatzaileek dauzkaten erabilera guztiak batzeko erabiliko ditugun irizpideakH*+L% edo H% erabiltzea eta H*+L% kokatuta agertzen den silaba adieraztea izangodira. Agertzen diren konbinazioak eta euron portzentajeak 4.9. taulan erakusten dira.

(4.9. taula) Lekukoen erabileren portzentajeak.

(1) H%: Bermeo04, Bermeo08, Bilbo14, Durango06, Gernika01, Gernika09, Gernika10, Larrabe-tzu02, Leioa01, Leioa02, Markina02, Orozko03, Sestao, Ugao, Urduña, Zeanuri

(2a) H*+L%1]: Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Aulesti01, Balmaseda, Bilbo01,Bilbo03, Bilbo11, Bilbo15, Durango01, Durango04, Erandio, Igorre04, Ispaster, Karrantza,Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Orozko01, Orozko02, Santurtzi, Sopuerta, Trapagaran, Urduliz

(2b) H*+L% 2]: Bermeo07, Bilbo12, Durango05, Ea01, Etxebarria02, Mallabia, Sondika,

(2c) H*+L%1] eta 2]: Basauri02, Bermeo05, Berriz, Getxo, Mendata, Ondarroa01

(3) H% eta H*+L%1]: Bilbo02, Bilbo08, Bilbo09, Ea02, Ereño, Gernika08, Igorre03, Mungia01,Portugalete, Sopela04, Zornotza02

Lekukoen jatorrizko hizkuntzaren araberako sailkapena egiten badugu, ondoko haudugu (portzentajeak 4.10. taulan agertzen dira):

Page 130: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

132 Iñaki Gaminde

A

(1) H%: Bermeo04, Durango06, Gernika01, Larrabetzu02, Leioa02, Markina02, Orozko03, Ugao,Zeanuri

(2a) H*+L%1]: Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo15, Durango04,Igorre04, Ispaster, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Orozko01, Orozko02

(2b) H*+L% 2]: Bermeo07, Bilbo12, Ea01, Etxebarria02, Mallabia

(2c) H*+L%1] eta 2]: Bermeo05, Berriz, Mendata, Ondarroa01

(3) H% eta H*+L%1]: Bilbo02, Ea02, Ereño, Gernika08, Igorre03, Mungia01, Zornotza02

B

(1) H%: Bilbo14, Bermeo14, Gernika09, Gernika10, Leioa01, Sestao, Urduña

(2a) H*+L%1]: Arrankudiaga, Balmaseda, Bilbo11, Durango01, Karrantza, Santurtzi, Sopuerta, Tra-pagaran

(2b) H*+L% 2]: Durango05

(2c) H*+L%1] eta 2]: Basauri02

(3) H% eta H*+L%1]: Bilbo09, Portugalete

C

(2a) H*+L%1]: Erandio, Urduliz

(2b) H*+L% 2]: Sondika

(2c) H*+L%1] eta 2]: Getxo

(3) H% eta H*+L%1]: Bilbo08, Sopela04

4.4. Hizkuntzen arteko aldeak

Aurreko atal bietan ikusi dugun moduan, esaldi amaierako tonuetan ez dago alde-rik hizkuntzen artean. Hala ere, aldea tonuen agerpen kopuruetan gertatzen denezgero, azpi-atal honetan hizkuntza bien muga-tonuen portzentajeak erkatuko ditugu.Muga-tonuak bi izan dira H% eta H*+L%, azken honen kasuan kontuan hartu duguazken silaban erabiltzen den edo azkenaurrekoan. Bestetik, lekuko batzuek muga-tonu mota bat baino gehiago erabiltzen dituztenez gero, bost konbinazio egin dai-tezke. Hizkuntza bakoitzeko konbinazio horietariko bakoitzaren portzentajeak erakus-ten dira 4.11. taulan eta 4.51. irudian.

(4.11. taula) Muga-tonuen banaketaren portzentajeak hizkuntzako

Page 131: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

133Bizkaiko gazteen prosodiaz

(4.51.) muga tonuen erabileren portzentajeak hizkuntza bakoitzaren arabera.

Lekuko batzuek hizkuntza bietan konbinazio berberak erabiltzen dituzte: Amo -roto01, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Aulesti01, Balmaseda, Basauri02, Bermeo07,Bilbo01, Bilbo08, Bilbo11, Ea01, Ereño, Gernika10, Igorre03, Karrantza, Lemoa01, Le-zama, Mallabia, Orozko01, Orozko02, Sopela04, Sopuerta, Trapagaran eta Urduliz.

4.11. taulan ikusten den moduan, hizkuntza bietan muga-tonuen konbinazioak ba-tzuk diren arren, euron erabileraren portzentajeetan dauzkagu alderik handienak. Eu-rotan nabarmenenak (1) (2) eta (5) aukeretan gertatzen dira. H% tonua askozaz gehia-gotan erabiltzen da gaztelaniaz egitean euskaraz egitean baino, honen bidez azal dai-teke (1) eta (5) aukeren desoreka. H*+L% muga tonua azken silaban, ostera, euskarazgehiagotan erabiltzen da gaztelaniaz baino.

4.5. Azterketa fonetikoa

Ikerketa batzuetan adierazi den moduan (Dorta, 2007), esaldi enuntziatiboen etabai/ez galderen artean, desberdintasun fonologikoez gain, desberdintasun fonetikoakere gertatzen dira oinarrizko izarietan. Azpi-atal honetan f0an, energian eta denboranegin ditugun neurketetan oinarrituta, esaldi osoaren f0ren ibiltartea, f0ren batezbeste-koa, energiaren batezbestekoa eta hizkera erritmoa erkatuko ditugu, bai hizkuntza ba-koitzeko esaldi moten arabera, bai hizkuntzen artean. Azkenean, lekukoen jatorrizkohizkuntzaren arabera egon litezkeen balizko aldeak agerian jarriko ditugu.

Euskararen esaldi enuntziatiboen eta galderen neurketen emaitzek (4.12. taula)adierazten dute ezen, galderek f0 ibiltartea handiagoa daukatela. Era berean, f0ren etaenergiaren batezbestekoak handiagoak dira, hizkera erritmoa biziagoa da galderetanenuntziatiboetan baino.

Esaldian agertzen diren sintagma kopuruen eta moten arabera, badirudi desberdinta-sun nabarmen batzuk agertzen direla. Goiko emaitzak, aztertu ditugun esaldi moten ara-bera sailkatuta, arean aldatzen dira. Aztertu ditugun esaldiak “sagarra saldu du“ (1),“sagar gorria saldu du“ (2) eta “txakurra tabernan sartu da“ (3) izan dira (4.13. taula).

Page 132: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

134 Iñaki Gaminde

Gaztelaniaren neurketen emaitzekin gauza bera egiten badugu, desberdintasuntxiki batzuk agertzen zaizkigu (4.14. taula).

Ikusten denez, euskararen aldean, galderen f0ren batezbestekoan izan ezean, emai-tza guztiak altuagoak dira gaztelaniaz euskaraz baino. Bada, hizkera erritmoari dago-kionez, desberdintasun adierazgarri bat, izan ere, euskaraz galderek erritmo biziagoadaukaten bitartean, gaztelaniaz enuntziatiboek daukate (4.15. taula).

Atala amaitzeko jakin nahi izan dugu zer gertatzen den ikusi ditugun neurketekinlekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera. Egin ditugun erkaketen emaitzak lekuko tal-deen arabera sailkatuta ematen ditugu 4.16., 4.17 eta 4.18. tauletan.

Page 133: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

135Bizkaiko gazteen prosodiaz

Taldeen araberako datuen kuantifikazioa eginda, 4.19. taulan ikusten den moduan,enuntziatiboen eta galderen arteko aldeak hizkuntzaren arabera eta izariko ez diraberdin agertzen. f0ren ibiltartea handiagoa da galderetan enuntziatiboetan baino hiz-kuntza bietan; aldea nabarmenagoa da gaztelaniaz euskaraz baino, batez ere B taldekolekukoen artean. f0ren batezbestekoan gertatzen den aldea berdintsua da hizkuntzabietan lekuko talde guztietan, antzera gertatzen da energiaren batezbestekoarekin.Hizkera erritmoari dagokionez, ez dago alde handirik lekuko taldeetan, aldeak hiz-kuntzen artean gertatzen dira.

Page 134: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz
Page 135: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

137Bizkaiko gazteen prosodiaz

5. N-Z GALDERAKN/Z galderak, bai/ez galderen aldean, galdetzaile baten bidez egiten direnak dira.

Atal honen helburu nagusia galdera mota hauek gauzatzeko dauden joerak deskriba-tzea da. Bestalde, lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera desberdintasunik dagoenala ez ikusiko dugu.

Galdetzailearen egongunearen arabera egin den sailkapen baten hiru mota nagusiagertzen dira munduko hizkuntzetan (Dryer, 2005): (1) Galdetzailea hasieran, (2) Gal-detzailea hasieran ez dagoen beste egongune baten eta (3) Nahastuta. Sailkapen ho-rretan ez zaigu ezer esaten ez fokuaren gainean, ez eta oinarrizko maiztasunaren mu-gimenduez edo tonuak daukan zereginaz ere. Grabatu ahal izan ditugun hizkuntzetakoadibide batzuetan, 5.1. eta 5.2., amaieran tonu gorakada bat gertatzen da; beste ba-tzuetan, 5.3., 5.4., 5.5. eta 5.6., amaieran L% tonua dugu.

Euskararen eta gaztelaniaren n/z galderen azterketa egiteko jaso ditugun datuetangaldetzaileak beti agertzen dira esaldiaren hasierako egongunean (5.7. eta 5.8. iru-diak).

(5.5.) Norbegiera: “kem bring?” (Zer dakar?) lekukoa an-drazkoa.

(5.6.) Kroatera: sto zelite popiti? (zer gura duzu eda-teko?) lekukoa gizonezkoa.

(5.3.) Frantsesa: “qui t’a frappé ?” (nork jo zaitu?), leku-koa andrazkoa. Gailur prosodikoa galdetzailean kokatzen

da, amaieran L%. (Junker, 2008)

(5.4.) Cree hizkuntza: “wenkantanhosk?” (nork jo zaitu?),lekukoa andrazkoa. Gailur prosodikoa hasieran kokatzenda, amaieran ez dago igoera nabarmenik (Junker, 2008)

(5.1.) Marokoko Arabiera: “sku:n wa?” (nor da?), lekukoaandrazkoa. Esaldiaren amaieran tonu igoera egin du.

(5.2.) Maoriera: “nô hea aur?” (nongoa naiz ni?) lekukoaandrazkoa. Kaitoro (2004).

Page 136: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

138 Iñaki Gaminde

Esaldien azterketa egin ahal izateko, asumitzen dugu galdetzailea dela esaldiarenfokua edo, kasu honetan behintzat, beronek ez lukeela garrantzi handirik edukiko,nahiz eta beste hizkuntza batzuetan galdetzailearen fokalizazioa azpimarratu den (far-sieraz Scarborough, 2007; japonieraz Ishihara, 2004, 2007; navajo hizkuntzan McDo-nough, 2002, e.a.)

5.7. eta 5.8. irudietan agertzen dena ikusita, gure azterketa honetan esaldiarenlehen eta azken egonguneak ikertuko ditugu bereziki. Hasierako muga-tonuaren gai-nean sortzen dira zalantza batzuk azterketa eredua aplikatzean. Argentinako gaztela-niaren azterketan %L tonua proposatu da (Enbe eta Tobin, 2008) gure azterketa hone-tarako, gaztelaniaren kasuan Sosak (1999, 144.or.) proposatuko eredua hobetsi dugu.

Hizkuntza bakoitzeko esaldi bi jaso ditugu. Euskararen kasuan esaldi bietan galde-tzailea silaba batekoa izan da, “nor” edo “zein” barietateen arabera eta “zer” izan diragaldetzaile horiek. Bestalde, aditza silaba bikoa izan da kasu guztietan “sartu” eta“saldu” erabili ditugu. Lekukoei itzuli eragin genizkien esaldiak honako hauek izandira: (a) “nor (zein) sartu da?” eta (b) “zer saldu du?”. Gaztelaniaren kasuan galde-tzaileak silaba bakarrekoak izan dira: (a) “ke bebjó?” eta (d) “kjen bebjó?”.

Euskaraz denetara 160 esaldi aztertu dira eta gaztelaniaz 130. Lehen eta bigarrenazpi-ataletan euskararen eta gaztelaniaren datuen azterketak emango ditugu. Hiruga-rren azpi-atalean hizkuntza bien arteko aldeak ikertuko dira. Azkenik, interesgarri iri-tzi diogu laugarren azpi-atalean azterketa fonetikoa egiteari.

5.1. Euskararen datuak

Euskaraz denetara 80 lekuko eduki ditugu; jatorrizko hizkuntzaren arabera ondokoera honetara banatzen dira:

A

Igorre01, Igorre03, Igorre04, Lemoa01, Lemoa02, Orozko01, Zeanuri, Bilbo01, Bilbo02, Bilbo03,Bilbo12, Arratzu02, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Ea01, Ea02, Ereño, Gernika01, Gernika08,Mendata, Berriz, Durango04, Ermua01, Mallabia, Zornotza01, Zornotza02, Amoroto01, Aulesti01,Etxebarria02, Ispaster, Lekeitio01, Markina01, Markina02, Ondarroa01, Bakio, Derio, Larrabetzu01,Larrabetzu02, Leioa02, Lezama, Mungia01, Areatza, Galdakao01, Orozko02, Orozko03, Ugao,Bilbo15, Bermeo01, Abadiño01, Durango06

(5.7.) Euskara: Lekukoa andrazkoa, Basauri02 (5.8.) Gaztelania: Lekukoa andrazkoa, Basauri02

Page 137: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

139Bizkaiko gazteen prosodiaz

B

Arrankudiaga, Basauri01, Basauri02, Urduña, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14, Bermeo08, Gernika09,Gernika10, Abadiño02, Durango01, Durango05, Elorrio, Balmaseda, Barakaldo, Karrantza, Portu-galete, Santurtzi, Sestao, Sopuerta, Trapagaran, Leioa01, Sopela01

C

Erandio, Getxo, Sondika, Sopela04, Urduliz

N/Z galderetan azentu nagusia galdetzailean bertan kokatzen da barietate guztietaneta horrenbestez, tonu mugimendu nagusiak bertan eta amaieran gertatzen dira. 5.9.irudian ikusten den bezala, hasierako lehen silabaren oinarrizko maiztasuna goianhasten da eta lehen silaba horretatik oinarrizko maiztasunaren beherakada gertatzenda, azken silaban gora egiteko berriro.

(5.9.) /nor sartu da?/ (Amoroto)

Kontuan hartzen badugu azentua galdetzailean bertan dagoela, silaba azentudunhorretan txertatzen den tonua H*+L dela proposa dezakegu. Eskema bera erabiltzendute lekuko guztiek; salbuespen bakarra Bakiokoa da. Lekuko honek (5.10. irudia)adibide baten bigarren silaban tonu altuagoa erabiltzen du lehenengoan baino (adi-bide bakarra den arren, interesgarri deritzagu azaltzeari, nahiz ikusi beharko litzate-keen gehiagotan erabiltzen den ala ez). Berau azaltzeko H*+H tonua proposa deza-kegu. Badirudi, 5.11. irudian ikus daitekeen moduan, goian hasita, gora egiteko joerahau beste leku batzuetan ere badagoela. Bakioko ereduaren aldean, desberdintasunada ondoko silabaren tonua baxua izatea. Edozelan ere, interesgarria litzateke jakitea,hurrengo lan batzuetarako, zer gertatzen den silaba biko edo hiruko galdetzaileekin.

(5.10.) /ser saldu deu?/ (Bakio) (5.11.) /nor sartu da?/ (Abadiño)

Page 138: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

140 Iñaki Gaminde

Amaierako silaban aukera bi daukagu, edo tonu gorakada bortitza egin edo beheraegin. Lehen aukeraren kasuan H% muga tonua erabiltzen delako da eta bigarrenean,berriz, L% erabiltzen delako. 5.12. eta 5.13. irudietan mota bakoitzeko adibide bat ikusdaiteke lekuko berak eginda.

Muga-tonu bakoitzaren hedadura, esaldi motaren arabera, 5.1. taulan ikus daiteke,bertan kopuru osoak eta portzentajeak agertzen dira.

(5.1. taula) Muga-tonuen hedadura.

Lekukoen artean hiru joera nagusi daukagu; (1) H% erabiltzen dutenak, (2) L% era-biltzen dutenak eta (3) biak erabiltzen dituztenak. Dakigunaren arabera, H% tonuaerabiltzea nahiko joera berria da (ikusi beherago), horregatik esan genezake biak era-biltzen dituztenen artean H% erabiltzea hedatuz doan joera dela. Jarraian lekukoensailkapena aurkezten da:

(1) H%

Abadiño02, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Balmaseda, Barakaldo, Basauri01, Basauri02, Ber-meo04, Bermeo08, Berriz, Bilbo01, Bilbo02, Bilbo03, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14, Bilbo15, Du-rango01, Durango04, Durango05, Durango06, Ea02, Erandio, Ereño, Ermua01, Galdakao01, Ger-nika08, Gernika09, Getxo01, Igorre01, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Karrantza, Larrabetzu02,Leioa01, Leioa02, Lekeitio01, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Mallabia, Markina01, Markina02,Orozko01, Orozko02, Santurtzi, Sestao, Sondika, Sopela04, Sopuerta, Trapagaran, Ugao, Urduliz,Urduña, Zeanuri, Zornotza01, Zornotza02

(2) L%

Bilbo12, Bermeo01, Ea01, Gernika01, Mendata, Abadiño01, Elorrio, Portugalete, Ondarroa01,Bakio, Derio, Mungia01

(3) Biak

Orozko03, Bermeo05, Bermeo07, Gernika10, Amoroto01, Aulesti01, Etxebarria02, Larrabetzu01,Sopela01

(5.12.) /sein sartu da?/ (Etxebarria 02) (5.13.) /ser saldu dau?/ (Etxebarria 02)

Page 139: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

141Bizkaiko gazteen prosodiaz

5.2. Gaztelaniaren datuak

Gaztelaniaren azterketa egiteko denetara 65 lekuko eduki ditugu, euron jatorrizkohizkuntzaren arabera ondoko era honetara banatzen dira:

A

Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Berriz, Bilbo01,Bilbo02, Bilbo03, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Durango06, Ea01, Ea02, Ereño, Etxebarria02, Ger-nika01, Gernika08, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Leioa02, Lemoa01, Lezama, Malla-bia, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri,Zornotza02, Lemoa02

B

Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bermeo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Du-rango05, Gernika09, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sopuerta, Tra-pagaran, Urduña

C

Bilbo08, Erandio, Getxo, Sondika, Sopela04, Urduliz

Euskaraz legez, gune bi bereiz daitezke galdera mota hauetan, hasierakoa etaamaierakoa. Oinarrizko maiztasuna galdetzailearen hasieran goian hasten da, hortikaurrera beherakada gertatzen da (5.14. irudia).

(5.14.) /kjen bebjó?/ (Sestao)

Sosak (1999) H*+H azentu tonuduna proposatzen du, gure datuetan oso kasu gutxiaurkitu ditugu hasierako azentu tonudun hau proposatzeko; joera argia Urduña etaBilbo09 lekukoek baino ez dute erakutsi (5.15. eta 5.16. irudiak).

(5.15.)/kjen bebjó?/ (Urduña) (5.16.) /ke bebjó?/ (Bilbo09)

Page 140: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

Esaldiaren amaieran joera bi agertzen dira. H% tonuak eragiten duen tonu gorakadabortitza edo L% tonuarekin amaitzea (5.17. eta 5.18. irudiak).

Muga-tonu bakoitzaren hedadura, esaldi moten arabera, 5.2. taulan ikus daiteke,bertan kopuru osoak eta portzentajeak agertzen dira.

(5.2. taula) Muga-tonuen hedadura.

Muga-tonuen erabilerari dagokionez, lekukoen artean hiru joera nagusi daukagu;(1) H% erabiltzen dutenak, (2) L% erabiltzen dutenak eta (3) biak erabiltzen dituzte-nak. Jarraian joera horien arabera lekukoen sailkapena aurkezten da:

(1) H%

Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Basauri02, Bermeo04, Bermeo07, Bermeo08, Berriz,Bilbo01, Bilbo02, Bilbo03, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo12, Bilbo14, Bilbo15, Durango01, Du-rango04, Durango05, Durango06, Ea01, Ea02, Erandio, Ereño, Etxebarria02, Gernika01, Gernika08,Gernika09, Gernika10, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Leioa01, Leioa02, Lemoa01, Le-zama, Mallabia, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Son-dika, Sopela04, Sopuerta, Trapagaran, Ugao, Urduliz, Urduña, Zeanuri, Zornotza02, Lemoa02,Orozko02, Orozko03

(2) L%

Orozko01, Bermeo05, Aulesti01

(3) Biak

Balmaseda, Karrantza, Getxo

5.3. Hizkuntzen arteko aldeak

Hizkuntza biak 64 lekukorekin landu ditugu. Hasierako tonuetan ez dago alde han-dirik, amaierako tonuetan, ostera, desberdintasun batzuk topatzen ditugu lekukoekhizkuntza bakoitzeko egiten dituzten erabileretan. Erabilera horiek aztertuta, konbi-nazio batzuk agertzen dira. (1) H % muga-tonua hizkuntza bietan erabiltzea, (2) H %muga-tonua euskaraz eta L % gaztelaniaz, (3) H % muga-tonua euskaraz eta biak gaz-

(5.17.) /ke bebjó?/ (Etxebarria02) (5.18.) /ke bebjó?/ (Aulesti01)

142 Iñaki Gaminde

Page 141: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

143Bizkaiko gazteen prosodiaz

telaniaz, (4) L % euskaraz eta H % gaztelaniaz, (5) biak euskaraz eta H % gaztelaniazeta (6) biak euskaraz eta L % gaztelaniaz. Lekukoak erabiltzen dituzten muga-tonukonbinazioen arabera ondoko era honetara banatzen dira:

(1)

Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Basauri02, Bermeo04, Bermeo08, Berriz, Bilbo01, Bilbo02,Bilbo03, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14, Bilbo15, Durango01, Durango04, Durango05, Durango06,Ea02, Erandio, Ereño, Gernika08, Gernika09, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Leioa01,Leioa02, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Mallabia, Markina02, Orozko02, Santurtzi, Sestao, Sondika,Sopela04, Sopuerta, Trapagaran, Ugao, Urduliz, Urduña, Zeanuri, Zornotza02

(2)

Orozko01

(3)

Balmaseda, Karrantza, Getxo

(4)

Bilbo12, Ea01, Gernika01, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Portugalete

(5)

Amoroto01, Bermeo07, Etxebarria02, Gernika10, Orozko03

(6)

Aulesti01, Bermeo05

Konbinazio bakoitzaren portzentajeak eginez gero, honako hau dugu: (1) %71,88,(2) %1,56, (3) %4,69, (4) %10,93, (5) %7,81 eta (6) %3,13. Datu hauetan ikusten denmoduan, hizkuntza biak desberdin egiten dituzten lekukoen portzentajea %12,49koada; hain zuzen (2) eta (4) konbinazioetakoak. Bestalde, jatorrizko hizkuntzaren ara-bera, konbinazio hauetako lekuko gehienak (7) “A” taldekoak dira, hau da etxean ba-rietate klasikoren bat jaso dutenak eta bakar bat (Portugalete) “B” taldekoa.

Atera dezakegun ondoriorik nabarmenena azken tonu igoerarena da. Gorago aipa-tuko moduan, lekuko zaharrek L% tonua erabiltzeko joera indartsua daukate, lekukogazteek, aldiz, H% tonua erabiltzeko joera daukate. 5.19. eta 5.20 irudietako kurbetanama-alaba batzuen galderak konpara daitezke.

Bestalde, H% muga-tonua amaieran erabiltzeko joera nabarmenagoa da gaztelaniazeuskaraz baino. Hala ere, Bilboko edadeko lekuko elebakar batek emaneko 5.21. adibi-

(5.19.) /ser saldu dau?/ Amak egina, 1958koa. (5.20.) /ser saldu dau?/ Alabak egina, 1990koa.

Page 142: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

28 Emaitza negatiboa denean, gorakada barik beherakada gertatzen delako da.

144 Iñaki Gaminde

dean L% agertzen da. Datu hau elkarrizketa baten jaso zen bat-batean. Badirudi, bai eus-karaz eta bai gaztelaniaz, bat-batean eta irakurtzean desberdin egiteko joera dagoela.

(5.21) Bilboko gaztelania, lekukoa andrazko nagusia.

Euskaraz egitean, lekuko batzuek joera zaharrari eusten diote batzuetan L% muga-tonua erabiliz, gaztelaniaz H% erabiltzen duten artean. Gaztelaniaren joera hau ezdator bat beste dialekto batzuetan deskribatu izan direnekin. Bestalde, hasierakotonua, kasu gehienetan H*+L dela uste dugu; gaztelaniaren dialekto batzuetarako pro-posatu den H*+H tonua guztiz marjinala da gure lekukoen artean.

Azkenik, jatorrizko hizkuntza taldeen araberako sailkapena eginez gero, “A” tal-deko informatzaileek joera handiago erakusten dute hizkuntza bien arteko desberdin-tasun prosodikoei eusteko.

5.4. Azterketa fonetikoa

Azpi-atal honetan eduki ditugun lekukoetan batzuen datuak aukeratu ditugu hasie-rako eta amaierako silaben azterketa fonetiko labur bat egiteko. Azterketa fonetikohonen helburua da ikustea ze alde dagoen silaba horietako bokalen oinarrizko maizta-sunean eta luzeran. Aurreko azpi-atalean egin dugun sailkapenaren arabera, bai euska-raz bai gaztelaniaz, azken silaban H% muga-tonua erabiltzen dutenen artean, jatorrizkohizkuntzaren arabera sailkatuta, 16 lekuko aukeratu ditugu: (A) Ispaster, Lemoa01,Bilbo01, Bermeo04, Durango04 eta Larrabetzu02, Ugao eta Bilbo15; (B) Arrankudiaga,Bilbo14, Gernika09, Durango05, Santurtzi eta Leioa01 eta (C) Erandio eta Urduliz.

Galdetzailearen bokalaren oinarrizko maiztasunaren hasierako gunea eta amaiera-koa neurtu ditugu; bigarrenari lehena kenduta, bokalaren barruan oinarrizko maizta-sunak gora edo behera zenbatean egiten duen ikus daiteke. Emaitzak galdetzaile ba-koitzeko eta hizkuntzen arabera 5.3. taulan agertzen dira28.

Page 143: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

145Bizkaiko gazteen prosodiaz

(5.3. taula) Galdetzaileen malden desberdintasunak.

Euskararen datuak ikusten baditugu, “zer“ galdetzailearekin beheranzko joera han-diagoa da “nor“ galdetzailearekin baino; antzera gertatzen da gaztelaniaz “ke“ galde-tzailearekin. Portzentajeak hizkuntzako kalkulatuta, 5.4. taulako emaitzak lortzen dira.

(5.4. taula) Galdetzaileen igoeren portzentajeak hizkuntza bakoitzeko.

(5.22.) Galdetzaileen igoeren portzentajeak hizkuntza bakoitzeko.

Gauza bera egin dugu esaldiaren amaierako bokalarekin; kasu guztietan emaitzapositiboa da; bai euskaraz bai gaztelaniaz. Hartu dugun bigarren neurria bokalaren lu-zera izan da. 5.5. taulan informatzaile bakoitzaren emaitzak zehazten dira hasierakoeta amaierako guneetan eta hizkuntza bakoitzeko.

Page 144: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

29 “bjó” hau bigarren esaldiari dagokio.

146 Iñaki Gaminde

(5.5. taula) Bokalen luzera.

5.5. taulatik atera dezakegun lehen ondorioa zera da, hots, amaierako bokalakaskoz luzeagoak direla hasierakoak baino. Lehen silabaren batezbestekoak 46,25 eta82 ms. artean kokatzen dira; hizkuntzen arteko aldeak, bestetik, ez dira oso nabarme-nak. Hizkuntza bietan azken silaba luzeagoa da lehena baino; euskararen kasuan ba-tezbestekoak 61,5 eta 143 ms artean daude eta gaztelaniaren kasuan 141 eta 218 ms.artean. 5.6. taulan erakusten den moduan gaztelaniaz amaierako silabak askoz luzea-goak dira euskaraz baino.

Page 145: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

147Bizkaiko gazteen prosodiaz

6. TESTUEN PROSODIAZGure helburua atal honetan testuen prosodiaren alderdi batzuen azterketaren emai-

tzak aurkeztea da. Aurreko ataletan ikusi izan dugun moduan, asko dira azter daitez-keen parametroak. Esaldi mailako azterketa konplexua bada, testu mailakoa are kon-plexuago gertatzen zaigu. Hemen gure aurreko behar batzuetan ebakitzen hasi ginenbidean (Gaminde, 2004, 2006, 2007) aurrera pausu batzuk egin nahi izan ditugu.

Testu osoen prosodiaren gainean egineko lanak sano urriak dira, gehienetan esal-diak erabiltzen dira hemen darabiltzagun gaiak aztertzeko. Haatik, badira lan batzukbatez ere hedabideetan egineko grabazioetan oinarrituta; euskararen kasuan bakarrenbat ere egin da (Gaminde eta Goikoetxea, 2005).

Ikerketa mota honen garrantzia nahikoa nabarmendu da berriki, izan ere, la -borategiko hizketaren aldean hainbat urruntze kausitu dira emaitzetan (Face, 2003,Rao, 2006, e.a.). Topatu diren desberdintasunetan bat izan da L% muga-tonuaren ager-pen urritasuna bat-bateko testuetan (Rao, 2006). Honi eransten badizkiogu, euskarabatuaren azentuan eta intonazioan bigarren eta hirugarren ataletan aurkeztu ditugunaldeak, argi dago bat-bateko testuak eta testu irakurriak bereiz aztertu behar direna.

Atalaren banaketari dagokionez, lehen azpi-atalean alor honetako aztergaiak era -biliko ditugu, bigarren azpi-atalean metodologiaren gainean jardun ondoren, hiru ga -rre nean eta laugarrenean, hurrenez hurren, euskararen eta gaztelaniaren bat-batekotestuak aztertuko ditugu. Bosgarren eta seigarren azpi-ataletan gauza bera egingodugu testu irakurriekin. Zazpigarren azpi-atalean hizkuntza bien arteko aldeak araka-tuko dira. Zortzigarren azpi-atalean testu moten arabera dauden desber din tasunak iku-siko ditugu. Bederatzigarren azpi-atalean lekukoen taldeen araberako aldeak ikertukodira. Azkenik, hamargarren azpi-atalean adinaren arabera topa daitezkeen aldeak iru-dikatuko ditugu, hurrengo lanei begira hemengoari baino.

6.1. Aztergaiak

Hizkuntza bakoitzeko eremu honetan aztertuko ditugunak hiru multzo nagusitanbil daitezke, etenak, muga-tonuak eta talde prosodikoak. Hurrengo sekzioetan azter-gai bakoitzeko ezaugarri orokorrak azalduko ditugu.

6.1.1. Etenak

Testuetan kate mintzatuaren etenaldiak egitea ezinbesteko tasuna da. Horregatiketenen azterketa derrigorrezkotzat jotzen dugu. Etenen gaineko ondoko definizioa osoegokia dela begitandu zaigu (Canepari, 2007):

Le pause sono interruzioni momentanee del parlare, devute a motivi fisiologici (: respira-zione), semantici (: significato), logici (: concatenazione), psicologici (: atteggiamenti) e

pragmatici (: strategie comunicative) (224. orr).

Etenek testuaren osagaien antolaketaren berri ematen digute eta testuaren esanguraulertzen laguntzen digute. Bibliografian eten motak bereizteko irizpide desberdinak

Page 146: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

30 Arlo hau inoiz burutzen bada, Bittor Hidalgo adiskidearen lanak eta berarekin edukitako eztabaidetaniradoki dituenak oso kontuan eduki behar direlakoan nago.

31 Kasu honetan etenaren efektua kurbaren aldaketa bortitz batek eragiten du.

erabiltzen dira; hala etenen luzeran oinarrituta Canepari-k (2007) hiru mota proposa-tzen ditu; beronen arabera etenak laburrak, ertainak eta luzeak dira. Port-ek (2008)ToBI sistemaren eskema egitean bost mota bereizten ditu; sistema honetan zenbakiakerabiltzen dira 0tik 4era:

0 klitikoen muga1 berben arteko muga arrunta2 berben arteko etena 3 bitarteko sintagmak markatzeko4 Intonazio sintagma osoa; sintagma eta esaldien amaiera adierazten dute

Grekeraz (Arvaniti eta Baltazani, 2008) koreeraz (Jun, 1996) eta japonieraz (Venditti1997) erabiltzen diren ToBIren ereduetan 0tik 3ra bereizten dira eten motak. Alema-neraz sailkapenaren egokitzapena proposatu da (Grice, Baumann, eta Benzmüller,2008). Katalanaren kasuan honako etenen sailkapenarekin batera tonuak markatzekokonbentzio batzuk ere egin dira (Prieto eta lag. 2007):

Nivell 0. Aquest nivell s’empra per a marcar la cohesió entre mots ortogràfics (entre clític imot per exemple), de manera dues paraules que estiguin separades per un nivell de fron-tera 0 vol dir que només poden tenir un accent tonal.

Nivell 1. Aquest nivell s’empra per a marcar les fronteres entre mots prosòdics.

Nivell 2. Aquest nivell

Nivell 3. Aquest nivell s’empra per a marcar les fronteres de les ips (frase intermèdia). Perconvenció, aquest nivell es marca tonalment amb un accent de frase intermèdia.

Nivell 4. Aquest nivell s’empra per a marcar les fronteres de les IPs (frase entonativa). Per

convenció, aquest nivell es marca tonalment amb un accent de frase intermèdia.

Erreferentzia gehiago ikus daitezke bibliografian eta baita ToBIren orri ofizialeanere. Jun-ek (2005) ToBI sistema honen bidez egineko azterketen laburpen exhaustiboaegiten du bere lanean.

Gure kasuan eta Euskal ToBI edo antzeko zer edo zer adosten eta egiten den arteandaukagunari eutsi beharko diogu30. Aurreko behar batzuetan ikusi dugun moduan (Ga-minde 2004, 2006), etenak isilune baten bidez egin daitezke edo isilunea egin barik. Ho-rren arabera batzuk isilunedunak izango dira (%) eta beste batzuk hain bakoak ($). Zen-baitetan, kurba zatien arteko loturak egiteko edo pentsatzeko denbora hartzeko boka-lak luzatu edo txertatu egiten dira isilunearen aurrean. Luzapenaren kasuan, luzatzenden bokala hainbat luzeagoa izaten da arrunten batezbestekoaren aldean. Txertaketaedo luzaketa hauek aurrekoekin konbinatuta lau aukera gertatzen dira:

(a) + Isilunedun etenak/- bokal txertaketa (%) (6.1.)

(b) + Isilunedun etenak/+ bokal txertaketa (v%) (6.2.)

(c) -Isilunedun etenak/ - bokal txertaketa ($) (6.3.)31

(d) - Isilunedun etenak/ + bokal txertaketa (v$) (6.4.)

148 Iñaki Gaminde

Page 147: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

149Bizkaiko gazteen prosodiaz

Euskararen aurreko adibideetan legez, gaztelaniaz jaso ditugun testuetan eten motaberberak aurkitu dugu (6.5., 6.6., 6.7. eta 6.8. irudiak)

Arlo honetan isiluneak sailkatzeko erabili ditugun irizpideak eta eten mota bakoi-tzaren erabileran agertu izan zaizkigun kopuruak eta portzentajeak aztertuko ditugu.Era berean, isiluneen denbora absolutua ikusiko dugu testuko.

(6.7.) -Isilunedun etenak/ - bokal txertaketa ($), Etxeba-rria02

(6.8.) - Isilunedun etenak/ + bokal txertaketa (v$), Etxe-barria02

(6.5.) + Isilunedun etenak/- bokal txertaketa (%), Etxe-barria02

(6.6.) + Isilunedun etenak/+ bokal txertaketa (v%), Etxe-barria02

(6.3.) -Isilunedun etenak/ - bokal txertaketa ($), Etxeba-rria02

(6.4.) - Isilunedun etenak/ + bokal txertaketa (v$), Etxe-barria 02

(6.1. ) + Isilunedun etenak/- bokal txertaketa (%), Etxe-barria 02

(6.2.) + Isilunedun etenak/+ bokal txertaketa (v%) Etxe-barria02

Page 148: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

150 Iñaki Gaminde

6.1.2. Muga-tonuak

Eredu metriko autosegmentalean egin diren ikerketa gehienetan muga-tonu bibaino ez dira proposatu L% eta H%. Tonu ertaina (M%) aurreko bien konbinaziotzatjotzen da; gure kasuan, testuen azterketa egitean, beharrezkotzat jo dugu M% muga-tonua erabiltzea aurreko tonuari eusten zaionean. Eten baten ondoan dauden f0 mu-gimenduak hiru motatakoak dira goranzkoak, beheranzkoak eta lauak edo aurrekoarieusten diotenak. Behar fonetiko batzuetan azken honi jarraipen tonala esaten izanzaio (Aguilar, Casacuberta, eta Marín, 2000).

H% muga-tonua testuetan maiztasunik handiena daukana da, edozein eten motatanagertzen da. H%ren igoera aurreko silaban edo silabetan has daiteke eta baita azkensilaban edo bera kokatuta dagoen silaba berean (6.9., 6.10. eta 6.11. irudiak).

Tonuaren igoera aurrerago edo atzerago hasten da beronen aurreko azentu tonu-dunagatik eta berau kokatuta dagoen silabaren distantziagatik. Beste hizkuntza ba-tzuetan egin diren lanetan azentu tonudunen eta muga-tonuen artean egin daitezkeenkonbinazioak adierazi dira; esaterako Katalanez (Prieto, 2005, eta Prieto eta lag.,2007).

H% tonua gehitzean, euskaraz egin daitezkeen barietateen araberako konbinaziobatzuk 6.12. irudian erakusten dira. Irudiaren lehen adibidean tonuaren igoera azkenbigarren silaban hasten da eta hiru silabatan gauzatzen da. Bigarren adibidean azke-naurrekoan hasten da eta silaba bitan igotzen da. Hirugarrenean azken silaban zehargertatzen da igoera. Laugarren adibidean azken silaban hasten da igoera eta bertangauzatzen da. Muga-tonu hauek eta osterantzekoek oso malda desberdinak eduki di-tzakete, maldak apalak izan daitezke edo oso pikak (6.13., 6.14., 6.15. eta 6.16. iru-diak).

(6.12.) H% muga-tonuaren malden aldeak.

(6.11.) H% muga-tonua, igoera azkensilaban hasita, Etxebarria02

(6.11.) H% muga-tonua, igoera azkensilaban hasita, Etxebarria02

(6.10.) H% muga-tonua, igoera silababi aurrerago hasita, Exebarria02.

Page 149: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

151Bizkaiko gazteen prosodiaz

Badirudi maldak zerikusia eduki dezakeela entzuleak interpretatzen duenarekin,baina gure kasuan hau susmo bat baino ez da oraingoz, izan ere, pertzepzio testakegin beharko lirateke. Badago Gaminde eta Goikoetxearen lanean (2005) arazo hone-kin egineko pertzepzio test bat, honako hau esaten genuen orduan:

“Etenetan egiten diren tonuak efektu zehatz batzuekin erlazionatzen dira. Esan dezakeguBeheranzko tonuak amaiera adierazten duela eta Goranzko tonuak berriz ez dela amaitu(berau oso garbi susmatzen da zerrendak egiten direnean), era berea eusteko tonuakamaiera eza adierazten du eta mintzakideak testua egiteko behar duen denbora hartzeare-

kin ere lotzen da (44. or.)“

Pertzepzio test haiek burutzeko betiko euskaldun baten muga-tonuak eta irratikoesatari profesional batenak erabili ziren. Emaitzetan nabarmendu zen akats kopururikhandienak M% tonua interpretatzean gertatzen zirela.

L% muga-tonuari dagokionez, esan behar da agerpen kopururik txikiena daukala.L% tonuaren beheraldia, aurreko azentu tonudunaren kokapenaren araberakoa izandaiteke (6.17. irudia).

(6.17.) L% muga-tonuaren malden aldeak

(6.15.) H% muga-tonua, malda pika, Getxo. (6.16.) H% muga-tonua, igoera silaba bi aurrerago hasita,malda ertaina, Bilbo14.

(6.13.) H% muga-tonua, malda apala, Etxebarria02. (6.14.) H% muga-tonua, malda ertaina, Getxo.

Page 150: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

152 Iñaki Gaminde

6.18. irudian ikusten den moduan, azken silaban H* azentu tonuduna egonez gero,bertan gertatzen da beherakada, orduan malda pikagoa da.

(6.18.) L% muga-tonua beheraldia azken silaban, Etxebarria02.

M% tonuak oso maiztasun baxua dauka testu irakurrietan. Hau gertatzen da testuaeraikitzean hiztunak erabiltzen duelako denbora edukitzeko, testu irakurrietan hiztu-nak ez du ezer eraiki behar. Beste alde batetik, oso lotuta dago lapsusekin eta bat-ba-teko gai aldaketekin. Gehienetan etenetan egiten diren bokal txertaketekin eta luza-penekin batera agertzen da (6.19. irudia). Era berean, talde prosodikoen arteko loturaegiteko erabiltzen diren lokailuak eta bokal txertatu hutsak egiten direnean askotanM% tonua erabiltzen da (6.20. irudia).

Esan dezagun bidenabar, barietate klasikoen tradizioan txertatzen diren bokalak ezdirela beti bat izaten. Mungialdean “a” txertatzen izan da, esaterako. Arratiako hiztunnagusien artean deigarria izaten da erbesteko entzuleontzat azken silabaren bokalaerrepikatzea berori edozein dela.

Gorago esaneko moduan, muga-tonu bakoitza informazio mota batekin lotutadago. Hau da, entzuleak interpretatu egiten du tonuen inplikazioa edo esangura.

Ez da gure artean esanguraz lan askorik egin. Hemendik kanpo egin diren batzue-tan oso ikuspuntu desberdinak erabili dira. Pierrehumbert-ek eta Hirschberg-ek (1990)melodiaren tonu mota guztiak erlazionatzen dituzte esangurarekin, hau da, azentu to-nudunak, sintagma tonuak eta muga-tonuak. H% muga-tonua osotasun eza eta galderamota batzuekin erlazionatzen dute, gauza bera egiten du Gussenhoven-ek (2002).Gussenhoven-ek (2002) intonazioaren esangura hizkuntzaren osagai bitan kokatutadagoela adierazi du; osagai horiek inplementazio fonetikoa eta intonazioaren grama-tika dira. Rao-k (2006) egineko ikerketan intonazioa kategoria pragmatikoekin erla-zionatu zuen alde batetik eta bestetik diskurtso tipologiarekin. Azkenik esan marko

(6.19.) M% muga-tonua, Etxebarria 02 (6.20.) M% muga-tonua loturazko bokal batekin,Bilbo14.

Page 151: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

153Bizkaiko gazteen prosodiaz

honen barruan, Elordieta eta Romera-ren (2002) lana koka daitekeela, lan horretan“entonces” aztertzean diskurtsoaren unitate funtzionalen azterketaren berezitasuna na-barmentzen dute.

Gure ustez Rao-k proposatzen duen bidea emankorra izan daiteke. Euskararen gai-neko lanen aiduru gauden artean, esan dezakegu ezen, iradoki den moduan, H% to-nuak amaiera eza edo galdera motaren bat inplikatzen duela. L% tonuak amaiera etaosotasuna inplikatzen du, beronek eragin handia dauka elkarrizketetako txanda alda-ketetan, esaterako. Azkenik, M% tonua hiztunak diskurtsoa antolatzeko behar duendenborarekin oso lotuta dago, amaiera eza eta osotasun eza adierazten ditu.

6.1.3. Talde prosodikoen ezaugarriak

Hemen talde prosodikotzat hartuko dugu etenen artean dagoen hizketa zatia. Be-rorren arabera euron luzera aztertuko dugu. Talde prosodikoaren luzera, etenak etaetenetan gertatzen diren muga-tonuak hizketa erritmoarekin lotzen dira. Erritmoa hiz-kuntzaren tasun bereizgarritzat jotzen da (Canepari, 2007):

“Ogni lingua ha un suo ritmo particolare, che deriva dalla structura delle sillabe e dei gruppi

ritmici, o ritmie. (223)“

Horren ondorioz oso azterketa interesgarriak burutu dira hizkuntzen arteko aldeakaztertzeko; indize matematiko batzuk sortu direla (Low eta lag., 2001, Grabe eta Low2002). Gure lan honen helburuetatik kanpo geratzen den arren, interesgarri iritzidiogu arlo honetan esperimentu txiki bat egiteari. Horretarako hiru lekukoren testuakerabili ditugu (Bilbo14, Etxebarria02 eta Getxo). Lekuko bakoitza, jatorrizko hizkun-tzaren arabera egin dugun sailkapenean, talde bateko ordezkaritzat har daiteke (Etxe-barria02 A taldekoa, Bilbo14 B taldekoa eta Getxo Ckoa).

Testu bakoitzeko kontsonanteen eta bokalen denbora bereiztu dugu, lekukoen ar-tean eta hizkuntzen arabera desberdintasunik dagoen ikusi ahal izateko. Euskarazkontsonante (C) eta bokalen (V) portzentajeak 6.1. taulan agertzen dira. Taulan ikus-ten denez, lekuko guztiek denbora handiagoa darabilte bokaletan kontsonanteetanbaino. Hala ere, alde batzuk agertzen dira; bokalen eta kontsonanteen denborarik ore-katuena Etxebarria lekukoak dauka. Etxebarria eta Bilbo lekukoen arteko aldea11,54koa da. 6.21. grafikoan bokalen aldeak ikus daitezke.

Page 152: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

154 Iñaki Gaminde

(6.21.) Bokalen denboraren portzentajea lekuko bakoitzaren arabera.

Gaztelaniari dagokionez, lekuko berberen testuetan oinarrituta, 6.2. taulako emai-tzak dauzkagu. Gaztelaniaz, euskaraz legez, bokalen denbora handiagoa da kontso-nanteena baino. Lekukoen artean aldea dagoen arren, berori apalagoa da euskararenkasuan baino, 5,38koa da handiena Bilbo eta Etxebarria lekukoen artekoa.

Esperimentu txiki honek, datu gehiagorekin egiten den artean, erakusten dituenemaitzetatik behin behineko ondorio batzuk atera daitezke. Etxebarria lekukoak ezdauka alde nabarmenik euskaraz eta gaztelaniaz; bokalen denboraren aldea 0,52koada. Hizkuntzen arteko alde nabarmenagoa erakusten dute Bilbo eta Getxo lekukoek(Bilbok 6,6ko aldea eta Getxok 6,66koa). Hizkuntza bietan lekukoen jatorrizko hiz-kuntzaren araberako progresio antzeko bat ikusten da datuetan. Bokalen denborariktxikiena Etxebarria lekukoak dauka eta handiena Bilbok (6.22. irudia).

(6.22.) Bokalen denboraren portzentajeak hizkuntzako lekuko bakoitzaren arabera.

Talde prosodikoaren tasunak erkatzeko eremu honetan kontuan hartu ditugu ezau-garri orokor bi, hizketa erritmoa eta artikulazio erritmoa. Lehenean hiztunak testuansegundoko erabiltzen dituen silaba kopuruak aztertzen dira etenen denbora kendubarik; bigarrenean, ordea, etenen denbora hori kentzen da.

“Continuity and pausing behaviour will not be looked at in the present research, speech rateis. The perceptual impression of speech rate is related to the amount of speech a speaker

Page 153: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

155Bizkaiko gazteen prosodiaz

produces in a specific period of time. The number and length of pauses is relevant: a dif-ferent impression of speech rate is obtained when a speaker talks fastly for a few seconds,pauses, and then says something in a fast way again than when a speaker says the same inthe same amount of time in a slower pace without pausing. The difference is expressed intwo measures: speaking rate versus articulation rate (Goldman-Eisler 1968). In measuringspeaking rate, pauses are included in the duration time of the utterance; it is the number ofspoken syllables divided by the duration of the entire utterance. Articulation rate excludespauses; it is the number of spoken syllables divided by the duration of the utterance minus

the pause time (Biemans, 2000)“

Lan honen mugak gogotan, ezin heda gaitezke testuen prosodiaren atal guztietarabaina uste dugu ikuspuntu orokorra opets dezakegula eta etorriko diren hurrengo lanbatzuen erakusgarri izan daitezkeela gure hemengo ahaleginok.

6.2. Metodologiaz

Metodologiari dagokionez, esan behar da ezen, denetara 48 testu batu ditugula hiz-kuntza bakoitzeko. Testu gehiago batu dugun arren, 48 hauek aukeratu ditugu bai bat-batekoak bai irakurriak dauzkagulako hizkuntza bietan. Bat-bateko testu guztiak ins-trukzioak izan dira. Lekukoei eskatzen zitzaien leku batetik bestera joateko azalpenakemateko. Kasu gehienetan Bilboko Kale Nagusian dagoen Corte Inglés deritzon salto-kitik Deustuan dagoen Irakasle Eskolara joateko azaltzeko eskatu zitzaien. Leku haueklekukoek ezagutzen dituztenak dira beti ere.

Testu irakurrien kasuan egunkari digitaletatik hartuko albiste labur bi erabili geni-tuen, bata euskaraz eta bestea gaztelaniaz. Hona hemen testu biak:

Errigoiti eta Gernika artean Citroen Xara motako auto bat bidetik irten eta irauli egin da. Ho-rren ondorioz kotxean zihoazen pertsona bi zauritu egin dira. Hala ere, zauri arinak dituztela

adierazi du Ertzaintzak. Anbulantzia bat eta ertzainak joan dira istripua gertatu den tokira.

Según informan medios de comunicación turcos, las zonas bombardeadas se sitúan en losalrededores de la localidad de Amadiya, en Kurdistán Sur. La agencia Kirat ha aseguradoque los habitantes de la región de Amadiya han escuchado ruidos de aviones y bombas

sobre las 07.00 de la mañana.

Aztertu ditugun lekukoak euron jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatuta ondokohauek izan dira.

A

Amoroto01, Aulesti01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Berriz, Bilbo01, Bilbo02, Bilbo03,Bilbo15, Durango06, Ea01, Ea02, Ereño, Etxebarria02, Gernika01, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Le-keitio01, Lemoa02, Lezama, Mallabia, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01,Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza02

B

Balmaseda, Basauri02, Bilbo12, Bilbo14, Durango01, Durango05, Gernika09, Gernika10, Leioa01,Portugalete, Sestao, Sopela01, Sopuerta, Trapagaran, Urduña

Page 154: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

156 Iñaki Gaminde

6.3. Bat-bateko testuak euskaraz

Azpi-atal honetan euskaraz batu ditugun 48 bat-bateko testuen azterketa aurkeztendugu. Aurkezpena egiteko lehenengo etenak aztertuko ditugu, jarraian muga-tonuaketa gero talde prosodiko osoak.

Aztertu ditugun testuak 1349 talde prosodikotan banatuta agertzen dira. Etenak isi-lunedunak edo isilune bakoak izan daitezke. Isilunedunak 1026 dira (% 76,06) eta isi-lune bakoak 323 (%23,94). Bokal luzapena edo txertaketa 1016 kasutan gertatzen da(% 75,32) eta 333 kasutan ez (%24,68). Irizpide biak, isiluneduna edo isilune bakoaeta bokal txertaketa edo luzapena konbinatuz ondoko portzentajeak lortzen ditugu(6.23. irudia): v% (53,82), % (21,79), v$ (21,94) eta $ (2,45).

Isiluneen denboraren batezbestekoa testuko %28,44koa da (desbiderapena 8,67koada). Era berean, lekukoek erakusten dituzten batezbestekoak %7,38 eta %48,16 bitar-tean agertzen dira. 24 lekuko batezbestekoaren azpitik agertzen dira eta 24 gainetik.

Etenetan gertatzen diren muga-tonuak aztertzen baditugu (6.24. irudia), ondokoportzentajeak lortzen ditugu: H% (%36,84), L% (%19,2) eta M% (%43,96).

Aztertu dugun eten mota bakoitzeko gertatzen diren muga-tonuak 6.3. taulan ager -tzen diren erara banatzen dira. H% tonuak bokal txertaketa eta luzapenekin bateragertatzen dira gehien bat (%80,68); era berean, isilunedun etenen aurrean gehiagotangertatzen dira osterantzekoetan baino (%85,31). L% muga-tonuari dagokionez, esandezakegu berau isilunedun etenetan (%92,72) eta bokal txertaketa edo luzapenik gabe(%81,62) gertatzen dela. M% tonuak guztiz lotuta agertzen dira bokal txertaketekin etaluzapenekin (%95,94).

(6.3.) Muga-tonuen portzentajeak eten moten arabera sailkatuta.

Talde prosodikoak 1349 izan dira, denetara 7252 silaba biltzen dituzte. Talde ba-koitzaren silaba kopuruak 1tetik eta 23ra bitartean kokatzen dira. 6.4. taulan talde pro-sodiko bakoitzaren silaba kopuruen araberako portzentajeak ikus daitezke. Talde pro-sodiko gehienak nahiko laburrak dira, multzo bitan banatuz gero, 1-10 silaba bitarte-koek %89,77a osatzen dute eta 11-23 bitartekoek %10,23a.

(6.23.) Eten moten portzentajeak. (6.24.) Muga-tonuen portzentajeak

Page 155: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

157Bizkaiko gazteen prosodiaz

(6.4.) Talde prosodikoen silaba kopuruen araberako portzentajeak.

Hizkera erritmoa aztertuta, ikusten dugu batezbestekoa 4,17ko silaba segundokoadela, 0,84 desbiderapenarekin. Ibiltartea 2,1 eta 6,7 bitartean kokatzen da. 24 lekukobatezbestekoaren azpian daude eta 24 gainean. Artikulazio erritmoari dagokionez, ba-tezbestekoa 5,79 silaba segundokoa da, 0,71 desbiderapenarekin. Lekukoen batezbes-tekoen ibiltartea 3,69-7,23koa da. 22 lekuko agertzen dira batezbestekoaren azpitik eta26 gainetik.

6.4. Bat-bateko testuak gaztelaniaz

Gaztelaniaz aztertu ditugun talde prosodikoak 1208 izan dira denetara. Isilunedunetenak 897 (% 74,25) izan dira eta isilune bakoak 311 (%25,75). Bokal txertaketak edoluzapenak 902 kasutan (%74,67) aurkitu ditugu eta hain bakoak 306 kasutan (%25,33).Irizpide bien araberako konbinazioetatik ondoko portzentajeak lortu ditugu (6.25. iru-dia): v% (%50,83), % (%23,43), v$ (%23,84) eta $ (%1,9).

Isiluneen denboraren batezbestekoa testuko %26,78koa da (desbiderapena 8,7koada). Lekukoek erakusten dituzten batezbestekoak %10,76 eta %50,41 bitartean ager-tzen dira. 29 lekuko batezbestekoaren azpitik agertzen dira eta 19 gainetik.

Etenetan gertatzen diren muga-tonuak aztertzen baditugu (6.26. irudia), ondokoportzentajeak lortzen ditugu: H% (%38,99), L% (%22,10) eta M% (%38,91).

Aztertu dugun eten mota bakoitzaren arabera gertatzen diren muga-tonuak 6.5. tau-lan agertzen diren moduan banatzen dira. H% tonuak bokal txertaketa eta luzaketare-kin batera gertatzen dira gehien bat (% 83,87); isilunedun etenen aurrean gehiagotanjazotzen dira osterantzekoetan baino (%88,54). L% muga-tonuari dagokionez, esan de-zakegu berau isilunedun etenetan (%93,64) eta bokal txertaketa edo luzapenik gabe

(6.25.) Eten moten portzentajeak (6.26.) Muga-tonuen portzentajeak

Page 156: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

158 Iñaki Gaminde

(%81,28) gertatzen dela. M% tonuak guztiz lotuta agertzen dira bokal txertaketekin etaluzapenekin (% 95,32).

(6.5.) Muga-tonuen portzentajeak eten moten arabera sailkatuta.

Talde prosodikoak 1208 izan dira, denetara 6471 silaba biltzen dituzte. Talde ba-koitzaren silaba kopuruak 1tetik eta 32ra bitartean kokatzen dira. Talde gehienaknahiko laburrak dira, oraingoan ez ditugu kopuru guztiak emango silabako; agerpenkopuruak multzo bitan sailkatuta, honako portzentajeak dauzkagu: 1-10 bitartekoak(%89,49) eta 11-32 bitartekoak (%10,51).

Hizkera erritmoa aztertuta, ikusten dugu batezbestekoa 4,35 silaba segundokoadela, 0,86 desbiderapenarekin. Ibiltartea 2,24 eta 6,94 bitartean kokatzen da. 24 le-kuko batezbestekoaren azpian daude eta 24 gainean. Artikulazio erritmoari dagokio-nez, batezbestekoa 5,9 silaba segundokoa da, 0,74 desbiderapenarekin. Lekukoen ba-tezbestekoen ibiltartea 4,51-8,47koa da. 26 lekuko agertzen dira batezbestekoaren az-pitik eta 22 gainetik.

6.5. Testu irakurriak euskaraz

Euskarazko testuetan 609 eten agertzen izan dira. Isilunedunak 492 izan dira(%80,79) eta isilune bakoak 117 (%19,21). Bokal txertaketak edo luzapenak 275 kasu-tan agertu dira (%45,16) eta hain bakoak 334 kasutan (%54,84). Konbinazioen por-tzentajeak (6.27. irudia) ondokoak dira: v% (34,32), % (46,47), v$ (11,17) eta $ (8,05).

Isiluneen denboraren batezbestekoa testuko %14,57koa da (desbiderapena 3,51koada). Lekukoek erakusten dituzten batezbestekoak %9,63 eta %24,74 bitartean agertzendira. 27 lekuko batezbestekoaren azpitik agertzen dira eta 21 gainetik.

Etenetan gertatzen diren muga-tonuak aztertuta (6.28. irudia), lortutako portzenta-jeak H% (%53,37), L% (%38,42) eta M% (%8,21) izan dira.

Aztertu dugun eten mota bakoitzeko gertatzen diren muga-tonuak 6.6. taulan ikus-ten den moduan banatzen dira. H% tonuak bokal txertaketa eta luzaketarekin bateragertatzen dira gehien bat (%64,31) isilunedun etenen aurrean gehiagotan gertatzen

(6.27.) Eten moten portzentajeak (6.28.) Muga-tonuen portzentajeak

Page 157: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

159Bizkaiko gazteen prosodiaz

dira garaitekoetan baino (%67,69). L% muga-tonua isilunedun etenetan (%99,14) etabokal txertaketa edo luzapenik gabe (%92,31) gertatzen da gehienetan. M% tonuak lo-tuta agertzen dira bokal txertaketekin eta luzapenekin (%92).

(6.6.) Muga-tonuen portzentajeak eten moten arabera sailkatuta.

Talde prosodikoak 609 izan dira, denetara 5128 silaba biltzen dituzte. Talde bakoi-tzaren silaba kopuruak 1tetik eta 27ra bitartean kokatzen dira. Bat-bateko testuen al-dean talde prosodiko luzeek portzentaje handia daukate: 1-10 bitartekoak (%66,17) eta11-27 bitartekoak (%33,83).

Hizkera erritmoa aztertuta, ikusten dugu batezbestekoa 5,98 silaba segundokoadela, 0,54 desbiderapenarekin. Ibiltartea 4,78 eta 7,2 bitartean kokatzen da. 26 lekukobatezbestekoaren azpian daude eta 22 gainean. Artikulazio erritmoari dagokionez, ba-tezbestekoa 6,99 silaba segundokoa da, 0,47 desbiderapenarekin. Lekukoen batezbes-tekoen ibiltartea 6,16-8,14koa da. 23 lekuko agertzen dira batezbestekoaren azpitik eta25 gainetik.

6.6. Testu irakurriak gaztelaniaz

Gaztelaniaz aztertu ditugun testuetan 574 eten agertzen izan dira. Isilunedunak 504izan dira (%87,8) eta isilune bakoak 70 (%12,2). Bokal txertaketak edo luzapenak 346kasutan agertu dira (%60,28) eta hain bakoak 228 kasutan (%39,72). Konbinazioenportzentajeak (6.29. irudia) ondoko hauek dira: v% (50,70), % (37,11), v$ (9,58) eta $(2,61).

Isiluneen denboraren batezbestekoa testuko %13,67koa da (desbiderapena 4,05koada). Lekukoek erakusten dituzten batezbestekoak %8,26 eta %23,52 bitartean agertzendira. 27 lekuko batezbestekoaren azpitik agertzen dira eta 21 gainetik. Etenetan ger-tatzen diren muga-tonuak (6.30. irudia) ondoko portzentajeekin banatzen dira: H%(%50,7), L% (%36,76) eta M% (%12,54).

Aztertu dugun eten mota bakoitzeko muga-tonuak 6.7. taulan erakusten den bezalabanatzen dira. H% tonuak bokal txertaketa eta luzapenekin batera gertatzen diragehien bat (%81,44), isilunedun etenen aurrean gehiagotan jazotzen dira osterantze-

(6.29.) Eten moten portzentajeak (6.30.) Muga-tonuen portzentajeak

Page 158: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

160 Iñaki Gaminde

koetan baino (%81,10). L% muga-tonua isilunedun etenetan (%97,16) eta bokal txerta-keta edo luzapenik gabe (%78,20) gertatzen da gehienetan. M% tonuak bokal txerta-ketekin eta luzapenekin (%86,11) lotuta agertzen dira gehien bat.

(6.7.) Muga-tonuen portzentajeak eten moten arabera sailkatuta.

Talde prosodikoak 574 izan dira, denetara 4908 silaba biltzen dituzte. Talde bakoi-tzaren silaba kopuruak 1tetik eta 28ra bitartean kokatzen dira. Bat-bateko testuen al-dean talde prosodiko luzeek portzentaje handia daukate: 1-10 bitartekoak (%65,51) eta11-28 bitartekoak (%34,49).

Hizkera erritmoa aztertuta, ikusten dugu batezbestekoa 5,77 silaba segundokoadela, 0,67 desbiderapenarekin. Ibiltartea 4,25 eta 7,15 bitartean dago. 23 lekuko ba-tezbestekoaren azpian daude eta 25 gainean. Artikulazio erritmoari dagokionez, ba-tezbestekoa 6,68 silaba segundokoa da, 0,58 desbiderapenarekin. Lekukoen batezbes-tekoen ibiltartea 5,55-8,02koa da. 28 lekuko agertzen dira batezbestekoaren azpitik eta20 gainetik.

6.7. Hizkuntza bien arteko aldeak

Azpi-atal honetan hizkuntza bien artean gertatzen diren aldeak aztertuko ditugu.Horretarako bat-bateko testuetan eta testu irakurrietan lortu ditugun emaitzak bereizerkatuko ditugu.

Bat-bateko testuetan aztertu ditugun etenetan agertzen diren aldeak oso txikiakdira (6.8. taula). Testuetako isiluneen portzentajeak ere nahiko antzekoak dira, eus-karaz %24,44koa eta gaztelaniaz %26,78koa. Muga-tonuen azterketan agertu diren des-berdintasunak arean handiagoak dira: H% 36,84 euskaraz eta 38,99 gaztelaniaz; L%19,2 euskaraz eta 22,10 gaztelaniaz eta M% 43,96 euskaraz eta 38,91 gaztelaniaz (6.32.irudia). Alde hauek areagotu egiten dira muga-tonuak gertatzen diren eten motekinbatera aztertzen baditugu (6.9.taula).

(6.8.) Eten mota bakoitzaren portzentajea hizkuntzako.

Page 159: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

161Bizkaiko gazteen prosodiaz

(6.9.) Muga-tonuen eta eten moten konbinazioen portzentajeak hizkuntzako.

Talde prosodikoetan erkatuko ditugun ezaugarriak taldeen luzera (1 eta 10 silaba ar-teko portzentajea), hizkera erritmoaren batezbestekoa (heb), hizkera erritmoaren ibiltar-tea (heit), artikulazio erritmoaren batezbestekoa (aeb) eta beronen ibiltartea (aeit) izangodira. 6.10. taulan hizkuntza bietan lortu ditugun emaitzak erakusten dira, bertan eta 6.33.irudian ikusten den moduan, ez dago hizkuntza bien arteko alde handirik.

(6.33.) Talde prosodikoaren ezaugarrien portzentajeak hizkuntza bakoitzaren arabera

Testu irakurrietan aztertu ditugun etenetan gertatzen diren aldeak nahiko adieraz-garriak dira (6.11. taula). Aldeak isilunedunen eta isilune bakoen hedaduran eta bokaltxertaketaren edo luzapenaren hedaduran gertatzen dira. Hala, isilunedun etenek%80,79ko portzentajea daukate euskaraz eta %87,81 gaztelaniaz. Bokal txertaketek edoluzapenek euskaraz %45,49ko portzentajea daukate eta %60,28 gaztelaniaz.

(6.31.) Eten moten portzentajeak hizkuntza bakoitza-ren arabera

(6.32.) Muga-tonuen portzentajeak hizkuntza bakoitzarenarabera

Page 160: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

162 Iñaki Gaminde

Testuetako isiluneen portzentajeak, ostera, nahiko antzekoak dira, euskaraz%14,57koa eta gaztelaniaz %13,67koa. Haatik, muga-tonuen azterketan agertu direndesberdintasunak ere handitxoak dira: H% 53,37 euskaraz eta 50,7 gaztelaniaz; L%38,42 euskaraz eta 36,76 gaztelaniaz eta M% 8,21 euskaraz eta 12,54 gaztelaniaz (6.35.irudia). Alde hauek areagotu egiten dira muga-tonuak gertatzen diren eten motekinbatera aztertzen baditugu (6.12. taula).

(6.12.) Muga-tonuen eta eten moten konbinazioen portzentajeak hizkuntzako.

Bat-bateko testuen ezaugarri prosodiko berberak erkatu ditugu testu irakurrietan,6.13. taulan emaitzak ikus daitezke. Atal honetan ez dago hizkuntza bien arteko osoalde nabarmenik. Hala ere, hizkera erritmoaren eta artikulazio erritmoaren ibiltartee-tan agertzen direnak ez dira baztertzekoak (6.36. irudia).

(6.34.) Eten moten portzentajeak hizkuntza bakoitza-ren arabera

(6.35.) Muga-tonuen portzentajeak hizkuntza bakoitzarenarabera

Page 161: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

32 Bat-batekoa eta irakurria "/"ren bidez bereiziko ditugu.

163Bizkaiko gazteen prosodiaz

(6.36.) Talde prosodikoen ezaugarrien portzentajeak hizkuntza bakoitzaren arabera.

Laburbilduz esan dezakegu ezen, testu irakurrietan alde handiagoak agertzen direla bat-batekoetan baino. Alde horiek etenen eta muga-tonuen hedaduran gertatzen dira batez ere.

6.8. Testuen arteko aldeak

Aurreko azpi-ataletan egin ditugun azterketetan nabaritzen izan den moduan, testumoten artean alde handiak gertatzen dira hizkuntza berean. Azpi-atal honetan bat-batekotestuen eta testu irakurrien ezaugarri prosodikoen aldeak aztertuko ditugu hizkuntzako.

Euskararen testuetan aztertu ditugun eten motetan gertatzen diren aldeak (6.37.irudia) sano nabarmenak dira32: v% (53,82/34,32), % (21,79/46,47), v$ (21,94/11,17)eta $ (2,45/8,05). Isiluneen portzentajeak ere oso desberdinak dira, bat-batekoetan%28,44 eta irakurrietan %14,57. Muga-tonuetako aldeak ere handiak dira (6.38.irudia):H% (36,84/53,37), L% (19,2/38,42) eta M% (43,96/8,21).

Alde hauek areagotu egiten dira muga-tonuak gertatzen diren eten motekin bateraaztertzen baditugu (6.14. taula).

(6.14. taula) Muga-tonuen eta eten moten konbinazioen portzentajeak testu motako.

(6.37.) Eten moten portzentajeak testu mota bakoitza-ren arabera

(6.38.) Muga-tonuen portzentajeak testu mota bakoitzarenarabera

Page 162: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

164 Iñaki Gaminde

Talde prosodikoetako ezaugarriei bagagozkie, alde handiak topatzen dira (6.39. iru-dia): luzera (89,77/66,17), hizkera erritmoa (4,17/5,98), hizkera erritmoaren ibiltartea(4,5/2,4), artikulazio erritmoa (5,79/6,99) eta artikulazio erritmoaren ibiltartea (3,55/1,98).

(6.39.) Talde prosodikoen ezaugarrien portzentajeak testu mota bakoitzaren arabera.

Gaztelaniaren testuetan aztertu ditugun eten motetan agertzen diren aldeak ez diraeuskaraz topatu ditugunak bezain nabarmenak (6.40. irudia): v% (50,83/50,70), %(23,43/37,11), v$ (23,84/9,58) eta $ (1,9/2,61). Isiluneen portzentajeak nahikoa des-berdinak dira, bat-batekoetan %26,78 eta irakurrietan %13,67. Muga-tonuetako aldeak,ostera, nabarmenak dira (6.41. irudia): H% (38,99/50,7), L% (22,1/36,76) eta M%(38,91/12,54).

Orain arte legez, alde horiek handitu egiten dira muga-tonuak gertatzen diren etenmotekin batera aztertzen baditugu (6.15.taula).

(6.15. taula) Muga-tonuen eta eten moten konbinazioen portzentajeak testu motako.

Talde prosodikoetan erkatu ditugun ezaugarriak oso portzentaje desberdinekin ger-tatzen dira (6.42. irudia): luzera (89,49/65,51), hizkera erritmoa (4,35/5,77), hizkeraerritmoaren ibiltartea (4,7/2,9), artikulazio erritmoa (5,9/6,68) eta artikulazio errit-moaren ibiltartea (3,96/2,47).

(6.40.) Eten moten portzentajeak testu mota bakoitza-ren arabera.

(6.41.) Muga-tonuen portzentajeak testu mota bakoitzarenarabera

Page 163: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

(6.42.) Talde prosodikoen ezaugarrien portzentajeak testu mota bakoitzaren arabera

Azpi-atal hau amaitzeko hizkuntzen arteko eta testu moten arteko aldeak erkatunahi ditugu. Horretarako agertzen diren desberdintasunak kuantifikatuko ditugu atalikatal kenketa baten bidez. Egingo ditugun desberdintasun mailen erkaketak honakohauek izango dira: (a) Euskara-gaztelania bat-bateko testuetan, (b) Euskara-gaztelaniatestu irakurrietan, (c) Bat-bateko testuak eta irakurriak euskaraz eta (d) Bat-batekotestuak eta irakurriak gaztelaniaz.

Eten motetan gertatzen diren desberdintasunak 6.16. taulan ikus daitezke. Isiluneenportzentajeen arteko aldeak: (a) 1,66, (b) 0,90, (c) 13,87 eta (d) 13,11 dira. 6.17. tau-lan muga-tonuen portzentajeak erkatzen dira eta, azkenik, talde prosodikoetan erkatuditugun ezaugarrien desberdintasunak ematen ditugu 6.18. taulan.

(6.16. taula) Eten motak.

(6.17. taula) Muga-tonuak.

(6.18. taula) Talde prosodikoen ezaugarriak.

Ikusi berri ditugun desberdintasunak kuantifikatzeko euron rankinea egin deza-kegu aztergaien arabera. Aztergai nagusiak lau izan dira, etenak (1), testuen isiluneendenboraren portzentajea (2), muga-tonuen banaketa eta euren konbinazioa etenekin(3) eta, azkenik, talde prosodikoen ezaugarriak (4). Rankinea egiteko desberdintasunkopururik handienari 1 emango diogu eta horrela eskala osatuko dugu batetik laura(6.19. taula).

165Bizkaiko gazteen prosodiaz

Page 164: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

33 Instrukzioen eta narrazioen emaitzak "/" ikurraren bidez bereiziko ditugu.

166 Iñaki Gaminde

(6.19.) Erkatuko tasunen rankinea.

(6.19) taulan agertzen direnek adierazten digute euskarazko bat-bateko testuen etatestu irakurrien artean gertatzen dela alderik handiena. Gaztelaniazko bat-bateko etatestu irakurrien arteko desberdintasuna, nabarmena bada ere, ez da euskarazkoa gai-nako handia. Azkenik, honezkero esana dugun moduan, testu moten arteko desber-dintasunak handiagoak dira hizkuntzen artekoak baino.

Euskararen kasuan nahi izan dugu aztertu, gaingiroki bada ere, zer alde egon dai-tekeen testu moten arabera. Orain dela urte batzuk (Gaminde, 2006), honen gainekoiradokizun batzuk egin genituen eta zati honetan, nahi gainako sakon egin ez arren,arean aztertzeko 10 lekukoren testuetan oinarrituko gara. Lekuko guztiak A taldekoakizan dira: Bermeo03, Bermeo04, Bermeo05, Bilbo01, Bilbo02, Bilbo03, Gernika04, Ger-nika05, Ondarroa03, Ondarroa04. Denetara 20 testu aztertu ditugu; 10 instrukzio eta10 narrazio. Aurkezpena egiteko orain arteko eskema berberari jarraituko diogu.

Aztertu ditugun testuetan 795 talde prosodiko egon dira; 380 instrukzioetan eta 415narrazioetan. Instrukzioetan isilunedun etenak gehiago dira (%78,38) narrazioetanbaino (%69,13). Era berean bokal txertaketa edo luzapen bako etenak gehiago dira na-rraziotan (%68,63) instrukziotan baino (%62,03). Etenak sailkatzeko erabili ditugunirizpide biak konbinatuta, honako portzentajeak ditugu (6.43. irudia): v%33

(45,48/43,82), % (32,91/25,31), v$ (16,55/24,81) eta $ (5,06/6,06). Isiluneen denbora-ren batezbestekoa instrukzioetan %29,84koa da eta narrazioetan %25,04koa. Muga-to-nuak desberdin banatzen dira testu motaren arabera (6.44. irudia): H% (38,6/43,58),L% (28,63/16,2) eta M% (32,77/40,22).

Aztertu dugun eten mota bakoitzaren arabera gertatzen diren muga-tonuen por-tzentajeak 6.20. taulan erakusten dira. Emaitzak aztertzen baditugu, korrelazio argiaagertzen da testu moten artean; korrelazio hori positiboa da eta 0,9koa.

(6.43.) Eten moten portzentajeak testu moten arabera. (6.44.) Muga-tonuen portzentajeak testu moten arabera.

Page 165: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

167Bizkaiko gazteen prosodiaz

Talde prosodikoen luzera aztertuta, bai batzuetan bai besteetan, talde guztiak si-laba bat eta 25 bitartean kokatzen dira. Instrukzioetan portzentaje handiagoz erabil-tzen dira silaba gutxiko taldeak narrazioetan baino; hona hemen talde nagusien por-tzentajeak (6.45. irudia): 1-5 silaba (57,12/53,01), 6-10 silaba (31,32/30,6), 11-15 silaba(9,38-13,01), 16-20 (1,68/2,41) eta 21-25 (0,5/0,96).

(6.45.) Talde prosodikoen luzeren portzentajeak testu mota bakoitzaren arabera.

Hizkera erritmoa aztertuta, instrukzioetan 4,46 silaba segundoko emaitza lortudugu eta narrazioetan 4,41. Gauza bera egiten badugu artikulazio erritmoari dagokio-nez, instrukzioetan 6,27 silaba segundoko daukagu eta narrazioetan 6,29. Beraz, ez di-rudi desberdintasunak oso esanguratsuak direnik.

6.9. Lekukoen arteko aldeak jatorrizko hizkuntzaren arabera

Aurreko azpi-ataletan aztertu ditugun testuen ezaugarriak erabiliko ditugu honetan,lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera egon daitezkeen desberdintasunak agerianuzteko.

Lekukoak, sarreran adierazi dugun moduan, talde nagusi bitan sailkatuta daude. Ataldean euskararen barietate klasikoren bat jaso dutenak daude, 33 izan dira denetara;B taldean euskara familiatik kanpo ikasi dutenak daude, denetara 15 izan dira. HemenC taldekoak gehituko ditugu, hau da familia barruko hizkuntzaren transmisioa edukidutenak baina, barietate klasikoren bat jaso barik barietate berriren bat jaso dutenak;denetara bost informatzaile izan ditugu hemengo azterketa hau egiteko: Erandio, Son-dika, Getxo, Sopela04 eta Urduliz.

Aldeak erakusteko aurreko azpi-ataletan aztertutako ezaugarriekin lortu ditugunbatezbestekoak erabiliko ditugu, testu motak eta hizkuntza adierazita. Erabiliko ditu-gun irizpideak eten motak, isiluneen denboraren portzentajea, muga-tonuak eta taldeprosodikoen ezaugarrien portzentajeak izango dira hizkuntzako eta testu mota bakoi-tzeko. Ezaugarriak berdinak dira lekuko guztietan, hemen ez dago arau desberdinikedo sistemari eragin diezaiokeen ezer. Lekuko guztiek sistema bera darabilte. Aldatzen

Page 166: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

168 Iñaki Gaminde

dena ezaugarri bakoitzaren agerpen portzentajea da. Aldaketa horiek lan honenmugak gainditzen dituzte, izan ere, faktoreak era askotakoak izan daitezke, pragmati-koak, lekukoaren izaerarekin lotukoak, metodologikoak, egoerak eraginikoak, ezagu-tzarekin lotukoak, euskara mailarekin erlazionatukoak, e.a. Horregatik hemen aurrekoazpi-ataletan lortu ditugun emaitzak lekuko taldeen arabera sailkatuta aurkeztuko di-tugu, ager daitezkeen desberdintasunik nabarmenenak agirian utziz.

Hizkuntza eta testu mota adierazteko honako kodeak erabiliko ditugu: (a) Bat-ba-teko testuak euskaraz (eusb), (b) Bat-bateko testuak gaztelaniaz (gazb), (c) Testu ira-kurriak euskaraz (eusi) eta (d) Testu irakurriak gaztelaniaz (gazi)

6.21. taulan hiztun talde bakoitzak eten mota bakoitzarekin erabiltzen dituen por-tzentajeak erakusten dira. A eta C taldeetan alderik handienak testu irakurrietan ger-tatzen dira hizkuntza bietan; A taldekoen kasuan gehien aldentzen direnak euskarazkotestu irakurriak dira. B taldean, aldiz, alde handiagoa gertatzen da bat-bateko testue-tan irakurrietan baino.

Testu barruko isiluneen denboraren batezbestekoaren arabera lekukoen sailkapenaegiten badugu (6.22. taula), B taldekoak dira gehien aldentzen direnak. A eta C tal-dekoak elkarrengandik hurbilago agertzen dira Bkoak baino. A eta C taldeetako leku-koen artean alderik handiena euskarazko testu irakurrietan agertzen da. B taldekoe-kiko alderik handiena euskarazko bat-bateko testuetan ikusten da.

Muga-tonuen batezbestekoei gagozkiela (6.23), A taldeko lekukoek alde handiagoaerakusten dute bat-bateko eta testu irakurrien artean hizkuntza bien artean baino. Hiz-kuntzen arteko alderik handiena testu irakurrietan gertatzen da. Antzera gertatzen dagainerako taldeetako lekukoen artean ere bai. Hala ere, aurreko ataletan baino aldenabarmenagoak agertzen dira lekuko taldeen emaitzak erkatzean. H% eta M% tonuenportzentajeak dira gehien aldentzen direnak.

Page 167: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

169Bizkaiko gazteen prosodiaz

Azkenik, talde prosodikoetan erkatu ditugun ezaugarrien aldeak 6.24. taulan ager-tzen direnak dira. A eta B taldeetako lekukoen erabileretan alderik handienak bat-ba-teko testuetan topatzen ditugu, arean handiagoa euskaraz (%35,4) gaztelaniaz baino(%35,3); hala ere, portzentajeek ez dute hizkuntzaren arabera alde handirik islatzen.Euskarazko testu irakurrietan desberdintasunak arean apaltzen dira (%34,6) eta gazte-laniazko testu irakurrietan daude lekuko mota biak hurbilen (%29,3).

C taldekoak orokorrean bat-bateko testuetan arean hurbilago daude A taldekoeta-tik B taldekoetatik baino, bai euskaraz bai gaztelaniaz; testu irakurrietan alderantzizgertatzen da, B taldekoetatik hurbilago agertzen dira A taldekoetatik baino.

6.10. Adinaren araberako aldeak

Hizkuntza bietan baditugu lan batzuk eginda arterik testuen prosodiaz (Gaminde,2004, 2006, 2007d). Gaztelaniaren kasuan erabili genuen lekukoa elebakarra izan zen.Bestalde hizkuntza bietan erabili genituen testuak era guztietakoak izan ziren, gehie-nak narrazioak izanik. Aitortu behar da, arrazoi asko direla medio, emaitzak ez direlaguztiz konparagarriak; hala ere, besterik ez daukagun artean, eta jakinik behin-behi-

Page 168: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

170 Iñaki Gaminde

nekotzat baino ezin har daitezkeela hemengo hauek interesgarri iritzi diogu erkaketaorokorrak egiteari.

Erkaketak adinekoen testuak eta gazteen narrazioekin baino ez ditugu egingo, erahonetara aldagai batzuk neurri baten kontrolatuago edukiko ditugu.

Eten moten portzentajeak antzekoak dira gazteen eta zaharren artean; isilunedunetenak gehixeago dira gazteen artean (%69) zaharren artean baino (%66); gazteekbokal txertaketa edo luzapen gehixeago (%31) egiten dute zaharrek baino (%29).Muga-tonuen banaketa desberdina da batez ere H% eta M% tonuen banaketei dago-kienez (6.46. irudia). Azkenik, gazteen artean talde prosodiko laburren portzentajeatxikiagoa da (%83,61) zaharren artean baino (%90,25).

(6.46.) Muga-tonuen portzentajeen arabera lekukoen adinaren arabera euskaraz

Gaztelaniaren datuak, eskasagoak izanagatik, erkatzen baditugu, eten motetan ikusdezakegu isilunedun etenak zaharrak gehiago egiten dituela (%77,44) gazteek baino(%74,24); bokal txertaketen edo luzapenen portzentajea %35,14koa da zaharraren tes-tuetan eta %74,67koa gazteen testuetan. Azken alde hau oso nabarmena da eta bali-teke testu motek eragina izatea. Muga-tonuen banaketari dagokionez (6.47. irudia), al-derik handienak, euskaraz legez, H% eta M% tonuetan gertatzen da. Talde prosodikolaburren (1-10 silaba bitartekoak) portzentajea handiagoa da gazteen artean (%89,49)zaharraren testuetan baino (%86,58).

(6.47.) Muga-tonuen portzentajeen arabera lekukoen adinaren arabera gaztelaniaz.

Gaztelaniaren kasuan interesgarria izango litzateke jakitea elebidunen eta elebakarrenportzentajeak desberdinak diren ala ez. Kontuan har bedi hemengo erkaketarako edukidugun lekuko zaharra elebakarra izan dela eta lekuko gazteak, ostera, elebidunak.

Page 169: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

171Bizkaiko gazteen prosodiaz

7. NORBANAKOAREN EZAUGARRIAK

Lehen atalean hizketaren bidez transmititzen diren informazioez, Fujisaki-ri (2004)jarraikirik, ez-linguistikoak bereiztu egin ditugu. Eurok diskretuak edo jarraikorrakizan daitezkeela aipatu dugu; bestalde, hiztunak ez dituela kontrolatzen adierazi da.Prosodiaren eremuan informazio ez-linguistikoa transmititzen duten tasunak, hiztunakkontrolatu ez arren, haren berri ematen digute. Tasun horiek fisikoak eta automati-koak dira. Atal honetan gaingiroki aztertuko ditugun esparru honetako arloak hiruizango dira, generoa, adina eta hiztunaren egoera fisikoa.

Hiztunaren hiru ezaugarri hauek soinuaren tasunetan eragiten dute eta bariazioprosodikoaren eragileak dira. Era berean bariazioa prosodikoa erabiltzen dugu hiztu-naren ezaugarriez inferentziak egiteko, iritziak sortzeko eta baita ezagutzeko ere.

Genero (Biemans 2000), adin (Schötz, 2006) eta egoera fisikoen adierazle gisa ai-patu den eta orain arte ikusi ez dugun beste faktore bat ahots kalitatearena da. Ahotskalitatea aho-korden hertsiera eta irekiera mailekin lotuta dago. Keating-ek eta Espo-sito-k (2006) Ladefoged-i jarraikirik aho-korden maila horiek 7.1. irudian ikusten denbezala adierazi dituzte grafikoki.

(7.1.) Aho-korden irekiera mailak.

Ladefoged-en eta Maddieson-en (1996) lanean bakoitzaren ezaugarri akustikoakdeskribatzen dira. Gordon-ek (2001), arazo honezaz egindako lan batean, Mazatekohizkuntzak dauzkan kontrasteak definitzean ondokoa esaten du:

In the first word, the vowel is characterized by modal voicing, the default type of voice qua-lity found in all languages of the world and involving regular, periodic vibration of the vocalfolds. The second word contains a breathy voiced vowel, which is marked by a greater aper-ture of the vocal folds relative to modal voice (Ladefoged 1971, Laver 1980). The increasedopening of the vocal folds allows more air to pass through the glottis and creates turbu-lence not present with modal phonation. Finally, the third word has a creaky vowel, whichinvolves a more tightly adducted glottis than either modal or breathy voice (Ladefoged 1971,Laver 1980). This laryngeal setting gives the auditory impression of a “rapid series of taps,

like a stick being run along a railing”

Ahots kalitatea hizkuntza batzuetan erabiltzen da bereizgarri gisa Mazateko hiz-kuntzaren (Ladefoged eta Maddieson 1996) bokaletan hiru ahots kalitate bereiztendira, arrunta, murmurikatua eta karrankaria; 7.2. espektroetan euron ezaugarri akus-tiko batzuk ikus daitezke.

Page 170: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

172 Iñaki Gaminde

(7.2.) Mazatekoaren ahots kalitatearen kontrasteak (arrunta, karrankaria eta murmurikatua ). UCLAren artxibategiko

Ladefoged-en seinaleekin egineko espektrogramak.

Bokaletan ahots kalitatearen bidezko bereizketa daukaten hizkuntzetan Gujarati(7.3. irudia) eta !Xoo (7.4. irudia) aipatzen dira, besteak beste (Ladefoged eta Mad-dieson 1996).

Kontsonanteetan bereizketa egitea arruntagoa ei da, bibliografiari bagagozkio;esate baterako, arrunta eta karrankarien arteko bereizketa Hupa eta mendebaldekoApatxe hizkuntzetan ikus dezakegu (Gordon, 2001). Ladefoged-ek eta Maddieson-ek(1996) euron lanean ahots-kalitatearekin lotutako beste kontraste batzuk aipatzen di-tuzte; hala nola Mpi hizkuntzan gertatzen den tonuarekin lotutako ahots arruntaren etazoliaren artekoa (7.5. irudia).

(7.5.) Mpi hizkuntzaren arrunta eta zoliaren arteko kontrastea. UCLAren artxibategiko Ladefoged-en seinaleekin egineko espektrogramak.

Gordon-ek (2001) adierazten du bariazio fonetiko handia dagoela ahots kalitatean,arrunta ez den ahotsaren kasuan. Keating eta Espositok (2006) kontrastearen dimen-tsioa anitza dela adierazten dute.

(7.3.) Gujarati hizkuntzaren kontrasteak, ezkerreko al-dean arrunta eta eskuineko aldean murmurikatua. La-

defoged-en CDko (2004) seinaleekin egineko espektro-gramak.

(7.4.) !Xoo hizkuntzaren murmurikatua. UCLAren artxi-bategiko Ladefoged-en seinaleekin egineko espektro-

grama.

Page 171: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

173Bizkaiko gazteen prosodiaz

Aniztasun hori dela eta, arazo metodologiko batzuk sortzen dira, batez ere tasunakustiko zehatzak aztertzeari dagokionez. Adina, generoa eta egoera fisikoa aztertzekogomutan eduki behar diren tasun akustikoez egin diren lanetan egileak ez dira guztizbat etortzen (Biemans, 2000, Kreiman eta lag., 2004, Keating eta Esposito, 2006, Mo-rris eta lag., 2007, Schötz, 2006 eta 2007, Schötz eta Müller, 2008, e.a.). Lan horietanguztietan parametro asko aipatzen dira. Euretariko bat, esate baterako generoak bo-kalen formakinetan eragineko desberdintasunak aztertzea izan daiteke (Biemans2000).

Hurrengo azpi-atalean gertatzen diren ezaugarri prosodikoak ikertzeko erabili di-tugun neba-arreba biren testuetan oinarrituta, bokalen formakinak aztertu ditugu. 7.1.taulan lehen lau formakinen batezbestekoak aurkezten dira.

(7.1. taula) Bokal guztien formakinen batezbestekoak generoaren arabera, gizonezkoa (g) eta andrazkoa (e).

7.1. taulan ikusten denez, andrazkoaren errealizazio guztiak altuagoak dira f1, f2eta f3 bokal guztietan; f4ri dagokionez, “i”, “e” eta “a”rekin altuagoa da eta “o” eta“u”rekin, berriz, baxuagoa. 7.6. irudian bokalen dispertsio eremuak ikus daitezke.

(7.6.) Bost bokalen lehen formakin bien bidezko irudikapena; gizonezkoarenek [g] eta andrazkoarenek [e] daukate alboan.

Ahots kalitatearen tasun akustiko guztiek ba ei daukate eragina generoen eta adi-nen arteko bereizketetan (Biemans, 2000). Ikusi berri ditugun bereizketa fonetikoezgain, ahots kalitatea hertsiki lotuta dago egoera fisikoarekin eta hizketa ohiturekin,baita hizketa patologiekin ere. Euskararen 7.7. espektrograman irudikatzen dira ahotskalitatearen adierazle batzuk, hala nola murmurikatuak eta f0 galerak.

Page 172: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

174 Iñaki Gaminde

(7.7.) Ahots kalitatearen bariazioak parrandaren

osteko grabazio batean jasota.

Aitortu behar da gure jakitatea arlo honetan oso mugatua dela; hala ere, orain arteegin ditugun grabazio guztietan beti egon dira bertan prosodiaren ezaugarri horiek erabatera edo bestera. Horregatik interesgarria begitandu zaigu hemen zerbait aurkeztea.

Hori guztia gogotan atal honen helburua didaktikotzat hartu beharko da ezinbes-tean. Berton aukeratu ditugun aztergaietan egin dugun ahalegintxoak erakuts dieza-guke arloaren interesa eta, gino baten, nondik oratu diezaiokegun. Beraz har bedi ora-pidetzat gure hau.

Atala ondoko era honetara antolatu dugu; lehen azpi-atalean generoak eragiten di-tuen desberdintasun prosodiko batzuk arakatuko ditugu. Bigarren azpi-atalean adina-ren araberakoak ikusiko dira. Hirugarren azpi-atalean egoera fisiko zehatzek eragin di-tzaketen ezaugarri prosodikoak ikertuko ditugu gaingiroki.

7.1. Generoa

Generoak prosodian eragiten dituen bariazioaz berba egiten denean, eskuarki des-berdintasun biologikoei erreparatzen zaie. Hizketan aurkitzen ditugun genero desber-dintasunak fonazio aparatuaren tasun fisikoek eraginikoak izaten dira neurri handibaten. Batez beste andrazkoen aho-kordak gizonezkoenak baino laburragoak izatendira. Horren ondorioz aho korden dardara ere handiagoa izaten da. Era berean aho etasudur barrunbeak luzeagoak izaten dira gizonezkoen kasuan. 7.8. eta 7.9. diagrame-tan irudikatzen dira desberdintasun horiek. F0ren aldaketa aho-korden luzeraren ara-berakoa da eta ekuazio baten bidez (7.10. irudia) adieraz daiteke erlazio hori (The Na-tional Center for Voice and Speech 2008).

(7.10.) Oinarrizko maiztasunetik abia-tuta aho-korden tamaina kalkulatzeko

ekuazioa.

(7.9.) Andrazkoen eta gizonezkoenarteko alde fisikoa ahots aparatuan

goitik ikusita.

(7.8.) Andrazkoen eta gizonezkoenarteko alde fisikoa ahots aparatuan

alboz ikusita.

Page 173: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

175Bizkaiko gazteen prosodiaz

f0ren aldeei dagokienez, Canepari-k (2007) hiru mota umeena, gizonezkoena etaandrazkoena bereizten ditu. Bieamans-ek (2000) batezbestekoak zehaztean andraz-koentzat 170-210 Hz.ko ibiltartea ematen du eta gizonezkoentzat 90-140 Hz.koa. Noo-teboom-ek (1997) andrazkoentzat 180-400 Hz.ko ibiltartea ematen du eta 80-200Hz.koa gizonezkoentzat.

Euskararen kasuan generoak eragineko aldaera sozialak adierazi dira (Arretxe,1994, Barrutia, 1996, Gorospe eta Montes, 2002, Gaminde 2007a). Gaur egun Gernika-Zornotza inguruko herrietako gazteen artean afrikatuak generoaren arabera sailkatzendira. Andrazkoen artean “tz” erabiltzeko joera dago eta gizonezkoen artean “tx”; alda-keta aztertu ahal izan dut Zornotzako neba-arreben artean ere bai. Bermeoko “tz”renordez “tx” erabiltzeko joera bestelakoa da, kasu honetan adinak eragiten dio aldake-tari, hots, andrazko zaharrek, antza, bereizketari eusten diote baina gazteek galdudute. Edozelan ere, aldaketok faktore linguistikoen edo sozialen menpe daude eta ezfisikoen menpe.

Generoari dagokion ahots-kalitatearen bariazioa ikertzeko faktore anatomikoak ezeze, faktore sozialak ere kontuan hartu behar dira (Biemans 2000):

“Because voice quality variation has both biological and social sources, the distinction bet-ween sex (the biological difference) and gender (the socially constructed difference) as for-mulated by Oakley...”

Generoaren adierazleen artean orain arte ikusi ditugun f0z eta ahots kalitateazgain, tempoa ere aipatu da. Tasun posible guztietan Biemans-ek (2000) bere tesian ge-neroaren bereizkuntza aztertzeko hamaika tasun erabili zituen:

PHONATION: whispery, creaky, harsh, laryngeal tension. ARTICULATION: nasality, vowel

space, supralaryngeal tension. PROSODY: average pitch, pitch variability, loudness, tempo.

Generoak prosodian eragiten dituen desberdintasunak zelan islatzen diren irudika-tzeko azterketa biren emaitzak aurkeztuko ditugu. Lehen azterketan Lemoako neba-arreba biren testuak aztertu ditugu. Bigarrenean, ostera, hurrengo azpi-atalean hiztu-nen adina aztertzeko erabili ditugun datuak ekarriko ditugu hona baina, generoarenikuspuntutik aztertzeko.

Lehen azterketan, esaneko moduan, Lemoako neba-arreba biren hiruna testu azter-tuko ditugu. Testu bat irakurria izan zen eta biek gauza bera irakurri behar izan zuteneuskara batuan. Hona hemen testuen transkripzioak:

Neska:

europarako sarrera (v) [H %] oso saya da (v) [L %] eta europako batasunak (v) [H %] artutako neu-rriek (v) [H %] egoera okertuko dute [L %] oartarasi du (v) [H %] ai (v) [L %] admistia internasjo-nal erakundeko (v) [H %] burusagi (v) [L %] irene (v) [H %] kanek [L %] aren itzak (v) [H %] ordea(v) [H %] es dira (v) [M %] europar batasuneko (v) [M %] enbasadorenganaño eldu (v) [L %] eta(v) [M %] kontinentean (v) [H $] sartzea (v) [H %] sailduko duten (v) [H %] neurri sorta (v) [H $]onartu suten atzo [L %] bi dira (v) [H %] proposameneko puntu nagusiak [L %] bein [L %] euro-patik [L %] kanporatua isan den etorkin batek (v) [H %] esingo du bost urtean (v) [H $] batasu-nera itzuli [L %] eta (v) [M $] amasortzi iyabetera (v) [H %] lusa daiteke (v) [L %] sei [L %] iyabe-

Page 174: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

34 “/“ ikurraren bidez gizonezkoaren eta andrazkoaren portzentajeak bereiziko ditugu.

teko atxiloaldia (v) [L %] esar dakioke etorkin bati [L %] aren yatorria (v) [H %] argitzeko (v) [H

%] arasoak (v) [H $] daudenean [L %]

Mutila:

europarako sarrera (v) [H %] oso saya da [L %] eta europako batasunak artutako neurriek (v) [H%] egoera okertuko dute [L %] oartarasi du (v) [H %] a i [L $] amnesti [L %] internasjonal erakun-deko burusagi (v) [H %] irene kanek [L %] aren itzak (v) [H %] ordea (v) [H %] es dira (v) [M %]europar batasuneko (v) [H %] enbasadorenganaño (v) [L %] eldu [L %] eta kontinentean sartzeasailduko duten (v) [H %] neurri sorta onartu suten atzo [L %] bi dira proposameneko puntu na-gusiak [L %] bein europatik kanporatua isan den etorkin batek (v) [H %] esingo du bosturtean ba-tasunera itzuli [L %] eta amasortzi iyabetera lusa daitekeen (v) [H $] seiyabeteko atxiloaldia (v) [H

%] esar dakioke etorkin bati (v) [H %] aren jatorria argitzeko arasoak daudenean [L %]

Testuak desberdin irakurri dira; mutilak 24 talde prosodiko erabili dituen artean,neskak 39 erabili ditu. Etenak eta txertaketak ere (ikusi honetarako 6. atalaren azal-pena) desberdin hedatzen dira: v%34 (54,17/61,54), % (37,5/25,64), v$ (4,17/12,82) eta$ (4,17/0). Muga-tonuen banaketa, kopuru absolutuei dagokienez, desberdin gauza-tzen da; hala ere, proportzioak aztertuta, aldea ez da hain nabarmena: H% (50/48,72),L% (45,83/41,03) eta M% (4,17/10,26).

Bat-bateko testuetan mota bi landu ditugu; testu librea eta narrazioa. Lehen motajasotzeko gai bati buruz berba egiteko eskatu zitzaien eta bigarrenean ipuin bat kon-tatzeko. Hona hemen aztertu ditugun testu zatiak:

Andrazkoaren testu librea:

ba (v) [M %] bweno [H %] badire (v) [M $] iru lau iye (v) [H %] oporretan pentzetan nabilela (v)[H $] egiesan (v) [H %] baya (v) [M $] bweno [M $] gero ta klaruau ikusten dot aurten e (v) [M %]estotela swerterik eukingo edo (v) [H $] se (v) [M $] aurten bear itea tokeko yata [L %] e (v) [M%] oporran kontzeptue (v) [H %] aspaldien [L $] ba bweltasko emon dotzedas (v) [H %] egie esan(v) [M %] e (v) [M $] ta nik ikusten dot (v) [L $] bidayatuteagas [L %] osea ba [M %] bidayatutea-gas lotuten dot (v) [H %] edo [M %] egie da askenengo lau urteatan [H $] bweno ogetairurte de-kodas (v) [H %] etatzenengo lau urteatan (v) [H %] ba iten isin dodana isin de (v) [M %] uden bearin (v) [H %] ba bai edo tabernan (v) [H $] edo begirale moduen (v) [H $] edo batean edo bestan

[M %] eta orregas diruegas ba gero (v) [H %] oporretan [L %]

Gizonezkoaren testu librea:

bweno [L %] bau (v) [M %] irakurten dotenean liga amaitu da (v) [H %] lelengo yatortena burureda (v) [M %] eskerrak [L %] amaitu dala [H %] eta (v) [M %] igwal asiera batean ori esateajgwalfwertetxu emo lei (v) [H %] se (v) [M $] ni (v) [M %] beintzet u (v) [M %] fubola gusteu gustetayata [L %] futbola bera [L $] estekot iñolako asarosik eta partidu batzu ba gustura ikusi neikes (v)[H %] edo yolastu be bai [L %] baya (v) [M %] etxatana ainbeste gustetan dire ba (v) [M %] beste

geuse batzuk a (v) [M $] gerotxoao (v) [M %] puntu [L %] puntus puntu esango tzudesenak [L %]

Andrazkoaren narrazioa:

kasu onetan be bai (v) [H %] bweno [L $] nire amamak esaten sauen (v) [H %] sasolako (v) [M $]ausoan (v) [M $] artean (v) [H %] baegoala (v) [M %] mutil gaste bat (v) [M %] ba erriko jayetannobjantzeko bat edo topau oana es (v) [H %] eta (v) [M $] ba berau (v) [H %] isin sen [L %] bweno[L %] konbididu in seurien (v) [L $] konbididu yoan san e (v) [M %] arantzasuko (v) [H $] neska

gaste baten etzera [L %]

176 Iñaki Gaminde

Page 175: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

177Bizkaiko gazteen prosodiaz

Gizonezkoaren narrazioa:

orduen ba (v) [M $] oin dala (v) [M %] irurogei bat urtedo (v) [H %] nire aitite gastea san sasoyan[H %] ba (v) [M $] bere kwadriyen (v) [H $] baegoan mutil bet (v) [H %] e (v) [M $] yaterako or-duen (v) [H %] esana:setuten sekule bes [L %] asten san yaten eta (v) [M %] eseukon neurririk [L%] yan da yan da yan (v) [H %] apetitoa ba (v) [M %] askenbakoa eukiten seuen [L %]

Eten moten banaketa 7.1. taulan agertzen dena da. Testu libreetan gizonezkoak isi-lunedun eten gehiago erabiltzen du andrazkoak baino, narrazioetan aldea apaldu egi-ten da. Bokal txertaketetan alderantzizko proportzioak agertzen dira, andrazkoak txer-taketa edo luzapen gehiago egiten ditu gizonezkoak baino; kasu honetan ere narra-zioetan aldeak apaldu egiten dira.

Muga-tonuen banaketa 7.2. taulan daukaguna da. Banaketa aztertuta, testu libree-tan alde handiagoak agertzen dira narrazioetan baino. Alderik handiena H% eta L%muga tonuen banaketan daukagu.

Jakiteko zeintzuk diren genero bereizketari eragiten dioten ezaugarri prosodikoakf0, f0ren ibiltartea (it), energia (db), hizkera erritmoa (he) eta artikulazio erritmoa (ae)aztertu ditugu. 7.3. taulan emaitza guztiak agertzen dira. 7.4. taulan testu moten ara-berako portzentajeak daude. Bariazio koefizienteak kalkulatzen baditugu, aukeratu di-tugun aldagaien arabera honako portzentajeak dauzkagu: f0 (%46,08), f0ren ibiltartea(%34), db (%2,14), he (%11,73) eta ae (%10,58).

Generoaren emaitza orokorretan ikusten den moduan, alderik nabarmenenak f0renbatezbestekoan eta ibiltartean gertatzen dira. Alde hauek berdintsu gertatzen dira testu mota bietan.

Page 176: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

178 Iñaki Gaminde

Egin dugun bigarren azterketan 12 gizonezkoren eta 13 andrazkoren bost bokalenezaugarri prosodikoak neurtu ditugu. Bokalak beti “a“k izan dira eta CV.C inguruneanneurtu ditugu. Jaso ditugun neurriak f0, energia (db) eta luzera (ms) izan dira. Infor-matzaileen emaitzak (7.5. taula) hiru talde nagusitan banatuta aurkezten ditugu; hama-bost urte baino gutxiagokoenak (a), 16-55 urte artekoak (b) eta 56 urtetik gorakoak (c).

7.5. taulan ikusten den moduan bokalen desberdintasun prosodikoak adin guztie-tan gertatzen dira; desberdintasunik nabarmena f0an gertatzen da nagusitan. Lehenesaneko moduan, kasu honetan ere ezin ahatz daitezke soinuaren gainerako tasunak.7.6. taulan “a” bokalaren lehen lau formakinen batezbestekoak erakusten dira adina-ren arabera banatuta.

Ikusten denez, andrazkoen f1 eta f2 altuagoak dira gizonezkoena baino; f3rekin etaf4rekin kontrakoa gertatzen da.

7.2. Adina

Azpi-atal honetan adinak prosodiari zelan eragiten dion aztertu nahi izan dugu. Ge-nero bereizkuntzan legez, adinaren azterketan faktore fisikoak eta sozialak bereiztubehar dira.

Fisikoen artean f0ren aldaketak eta hurrengo sekzioan ikus daitezkeen kontsonanteahoskabeen ahostuntzeak dauzkagu. Gure aurreko lan batean (Gaminde 2007b) bizkaie-raren irudiaz berba egitean, hizkuntz aldakiak adinaren pertzepzioari eragiten diola esanizan dugu. Han argi erakutsi zen etxeko euskara egitean lekuko bera zaharragotzat jotzendela euskara batuan egiten duenean baino; gauza bera gertatzen zen adin handiagokobeste lekuko batekin, bizkaiera literarioan egitean zegokion adin tartean kokatzen zutenentzuleek eta euskara batuan egitean ohidalez gazteagotzen zuten.

Adina ahots tasun prosodikoen produkzioan zelan islatzen den aztertzeko esperi-mentu biren emaitzetan oinarrituko gara. Lehen esperimentuan familia bereko hiru be-launaldiren lekukoen testuen azterketa egin dugu. Bestean hiru adin tarteetan jasotako25 lekukoren testuen ezaugarri prosodiko batzuk ikertu ditugu.

Lehen esperimentuan izan ditugun lekukoak hiru andrazko izan dira; euren jaiotzeurteak 1990, 1958 eta 1914 izan dira. Zaharrenak Gatikan jaiokoak izan dira eta gaz-teena Bilbon. Hirurek euskara eduki dute ama hizkuntzatzat.

Page 177: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

Ikertuko ditugun izarien gaineko datuak aztertu ahal izateko testu bana jaso diegu.Hona hemen testu horiek:

1990

karmeloti bajatu dana [L $] berantza [L %] eskiyerak eta aldatze ta dana [L %] plasa batera alle-garte [L %] e (v) [M $] plasa orretatik (v) [H %] e (v) [M %] osea metron alboko (v) [M $] kaletik(v) [M %] sartu (v) [H %] plasa barrire [L %] ta plasa barri (v) [M %] sau [M %] gurutzatu (v) [M %]bestealderarte [H %] ta bestealdetik urten (v) [H %] eta urteten da (v) [L %] arenalera [L %] arena-letik (v) [H %] pasa (v) [M %] arrjagan ondoko (v) [M %] e (v) [M $] subi (v) [H %] arik eta alle-garte (v) [M $] abandora (v) [H %] etabandon (v) [M $] ikuskosu (v) [M $] bebeube (v) [M $] a (v)

[M %] edifisio andi (v) [H %] ta (v) [M %] ortik aurrera segidute (v) [M %] eskerretara [L%]

1958

emetik in berdosune da (v) [L %] e (v) [M $] santutxu kaleraño (v) [M $] yon (v) [H %] eta kaleori artu te (v) [L %] beraño (v) [L %] bera bera bera bera (v) [H %] arik eta (v) [L %] erreka ondonedo pararte (v) [H $] anikuskodosu (v) [M %] eskerralden ikusiko dosu (v) [M $] merkadu (v) [H%] e (v) [M $] kale orretati (v) [H $] merkadun kale orretatik [H $] errekaskiñako (v) [M $] kaleorretatik (v) [H %] e (v) [M $] yon ber dosu (v) [H %] arrjaga ikusi arte (v) [L %] arrjagan (v) [M%] ondoko (v) [M $] subitti pasa (v) [H %] e (v) [M $] subi pasa ta osten kale txiker ba tau eta (v)[M %] plasa biribille [L %] e (v) [M %] andik [M %] e (v) [M %] artesen segidute (v) [H $] ba (v) [M

%] eskerretara dekosu (v) [L $] ba (v) [M $] bengon [L %]

1914

areatara bije (v) [L %] goixeko bostatarditten altza (v) [H %] seiretako trena koxu ba (v) [M $] sei-rek eta pikuko trena koxi urdulisen (v) [H %] areatara yon (v) [H %] tartu asunbrerdiko a (v) [M$] tankea (v) [H %] bere astatxutik (v) [H %] eta kantiñe besartean (v) [H %] ta pisuri pisu [L %]ordun esan egon asensorik [L %] bosgarrenerarten edon siren etzek ordun aurki bos [L %] bosal-turedolantxe [L %] asunbrerdiaittik igwal a (v) [M $] akaburengo pisure ien ber [M %] emeti alboti

a (v) [M $] ba (v) [M %] gasta erropak (v) [H %] tankiñen a (v) [M $] eskiñeas [L %]

Jakiteko zeintzuk diren adin bereizketari eragiten dioten ezaugarri prosodikoak f0,f0ren ibiltartea (it), energia (db), hizkera erritmoa (he) eta artikulazio erritmoa (ae) az-tertu ditugu (7.7. taula).

Bariazio koefizienteari dagokionez, gehien aldatzen den izaria f0 da, bai ibiltarteanbai batezbestekoan; denborarekin erlazionatuta dauden hizkera erritmoa eta artikula-zio erritmoa kokatzen dira gero eta azkenik, baina tarte txikiarekin, energia dugu.f0ren batezbestekorik altuenak muturretako lekukoek erakusten dituzte; aitzitik, f0renibiltartea handituz doa edadearen arabera, altuena zaharrenak daukala, tarte handizgainera. Energian zaharrenak dauka altuena, beste bien artean kasik ez dago alderik.Azkenik, hizkera eta artikulazio erritmoetan, alde handirik ez dagoen arren, motelenagazteenak erakusten du eta biziena ostera beste biek; gainera, artikulazio erritmoaridagokionez, edadearen arabera biziagotu egiten dela esan daiteke.

179Bizkaiko gazteen prosodiaz

Page 178: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

180 Iñaki Gaminde

Gure bigarren esperimentuan 25 testu erabili ditugu, 13 andrazko eta 12 gizonezko.Hiru adin tarte egin ditugu; lehena 6-8 urte (a), bigarrena 18-55 urte (b) eta hiruga-rrena hortik gorakoak (c). (a) taldean gizonezko 2 eta andrazko 2 eduki ditugu, (b)taldean 6 gizonezko eta 5 andrazko eta (c) taldean 4 gizonezko eta 6 andrazko.

Lekukoen testuetan “a” bokalaren f0, energia, denbora eta lehen lau formakinakneurtu ditugu 20 kasutan. Bokalak beti ingurune berean neurtu ditugu, silaba irekianbaina kontsonanteen artean, hau da, CV.C ingurunean. 7.8. taulan adin tarte bakoi-tzeko lortu ditugun f0, energia eta luzeraren batezbestekoak agertzen dira lekukoengeneroaren arabera.

f0ren batezbestekoan adin batetik gora eragin handiago dauka generoak adinakberak baino; altuenak muturreko taldeetan agertzen dira bai andrazkoen zein gizo-nezkoen artean. Energian ere batezbestekoaren inkrementoa ikusten da adina aurrerajoan ahala. Luzeran, ostera, f0ren banaketa bera ikusten dugu (7.11. irudia). Azken biizariotan generoak ez dauka garrantzirik. ANOVA azterketa eginda, emaitzok egiazta-tzen dira, generoaren eragina f0-n baino ez da esanguratsua (p<0,00001); adinaren al-dagaiarekin gauza bera gertatzen da.

7.9. taulan bokalaren lau formakinen neurketen emaitzak aurkezten dira adin tar-teak eta generoa bereiziz: f1ri dagokionez, andrazkoen eta gizonezkoen emaitzak ezdatoz bat; gizonezkoetan altuena muturreko adin taldetan gertatzen da eta andraz-koetan berriz erdikoan. f2an baxuena gazteenek daukaten artean, gizonezkoetan zaha-rrenek daukate altuena eta andrazkoetan erdiko taldekoek; azken honetan helduen ar-teko aldea oso txikia dela esan behar da. f3 eta f4 formakinen kasuetan altuenak zaha-rrenek dauzkate, bai gizonezkoen bai andrazkoen artean; gainera zenbat eta zaharragoaltuago agertzen dira biak (7.12. irudia). ANOVA azterketa eginez gero sexuaren alda-gaia esanguratsua da f1 (p<0,00001) eta f2 (p<0,001) formakinetan; adinaren aldagaia,ostera, f2 (p<0,02), f3 (p<0,004) eta f4 (p<0,011) formakinetan.

Page 179: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

35 Gazteizko Filologia Fakultatean bada honezaz diharduen ikerketa talde bat: “Hizkuntza eta ElebitasunaBurmuinean taldea”. Euron ikerketak EHUren web orrian ikus daitezke.

181Bizkaiko gazteen prosodiaz

7.3. Egoera fisikoa

Hiztunaren egoera fisikoaren berri ematen duten ahots tasunetan mintzaeraren al-terazioak dauzkagu. Azterketari oratzean, bereizketa txiki bat egin beharko genuke;alterazio batzuk hiztunaren hizketa ohiturek eraginekoak dira eta beste batzuk len-goaiaren patologien eremuan kokatzen dira.

Lehenengoen artean jardun profesionalak eraginekoak dauzkagu (irakasleen, esa-tarien, kantarien, eta abarren jardunak), ekandu oker horiek euron hizketetan islatzendira eta patologia bihur daitezke. Bizimoduak eraginekoak ere baditugu (erretzaileak,dietak eraginekoak, e.a.). Bigarren multzoan tratamendua behar dutenak geneuzkake.

Arlo hau oso zabala da eta loturak eduki ditzake beste hainbat diziplinarekin, halanola hizkerari eragiten dioten patologien ondorioz errehabilitazio teknikekin, besteakbeste. Tamalez, euskararen gainean egineko ikerketarik ez dugu ezagutzen35; akatsagure jakinezak eragina izan daiteke edo okerrago litzatekeena euskal hiztunen arazoakkonpontzeko beste hizkuntza batzuetan egineko ikerketetan oinarrituko teknikak era-biltzen direlako. Kezka hau, esan dezagun bidenabar, oso argi dago ikertzaile asko-rentzat (Quilis eta Hernández, 1990):

Es evidente que las personas que se dediquen a la logopedia deben tener una buena pre-paración lingüística y deben conocer la estructura y el funcionamiento de su lengua, en este

caso, la española. (7.or.)

Patologien sailkapenak eta euron zergatien gainean hainbat dira egin diren lanak(Speech Disorder, 2008, Crystal, 1989, The National Center for Voice and Speech, 2008,Calderón, 2008, beste askoren artean).

Ez dugu gai honen gainean azterketa sakon berezirik egin, baina egin ditugun gra-bazioetan hainbat kasu ezagutu dugunez gero, interesgarri iritzi diogu hiru egoerazehatzetan antzeman ditugun ezaugarri fisiko batzuk aztertzeari. Aztertu ditugun ar-loak f0 galtzea, parkinson gaixoa eta gorreria izan dira.

7.3.1. f0 galtzea

Sarritan f0 ez da agertzen aztertzen ditugun seinaletan. f0ren galera hiztunak nahitagerta daiteke zein nahi izan ezta. Nahita gertatzen da esate baterako ahopean berba

(7.11.) f0, energia eta luzera genero eta adinaren ara-bera.

(7.12.) Bokalen lau formakinen aldeak adina eta ge-neroa bereiziz.

Page 180: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

36 Euskalki honetan berba azentudun eta azentu bakoen arteko desberdintasuna egiten da; lagúnek azen-tuduna dugu kasu honetan.

182 Iñaki Gaminde

egiten dugunean. Aitzitik, f0 gal daiteke silaba zehatz baten silaba horrek kate min-tzatuan daukan egonguneagatik, ingurune fonikoaren eraginez edo hiztunaren patolo-gia baten ondorioz.

Ahopean berba egitea aho-korden dardara barik berba egitea da; 7.13. eta 7.14.adibideetan esaldi bera ikus dezakegu normal ahoskatuta eta ahopean eginda.

Euskalki honetan azentu bereizgarria erabiltzen da; ondoko esaldietan ikusten denmoduan, tonu beherakada da singularra eta plurala bereizteko era bakarra (7.15. eta7.16. irudiak).

Ahopean egiten denean, ostera, oinarrizko maiztasunik ez egotean ez dago garbizelan bereizten den azentuaren kokagunea. Dauzkagun datuen arabera, badirudi berbaazentudunen kasuan36 silaba azentudunaren energia eta luzera handitu egiten direla.

Era berean, enuntziatiboak eta galderak oinarrizko maiztasunaren bidez bereiztendira 7.17. eta 7.18. adibideetan gertatzen den bezala.

Ahopean egiten denean, gainerako parametroak aldatu egiten dira. Galderak, 6.atalean ikusi dugun moduan, laburragoak izaten dira enuntziatiboak baino; gure ka-

(7.17.) /lagune tabernan sartu da/ Gatika. (7.18.) /lagune tabernan sartu da?/ Gatika.

(7.15.) /lagunék ekar daus/ singularra, Gatika. (7.16.) /lagúnek ekar daus/ plurala, Gatika.

(7.13.) /lagune tabernan sartu da/ normal eginda, Ga-tika. Irudiaren goiko aldeko pantailan pultsu guztiak

ikusten dira.

(7.14.) /lagune tabernan sartu da/ ahopean eginda,Gatika. Irudiaren goiko aldeko pantailan pultsu gehie-

nak ez direla agertzen ikus daiteke.

Page 181: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

183Bizkaiko gazteen prosodiaz

suan esaldi enuntziatiboak 1382 ms dauka eta galderak 1272 ms. Bestetik, energia osoagehitu egiten da, horrela enuntziatiboak 66,21 dbkoa da eta galdera 68,68koa. 7.19 eta7.20 irudietan esaldi bien energiak agertzen dira.

Kasu batzuetan soinu ahostun baten barruan aho korden dardara gal daiteke pun-turen baten, 7.21. adibidean ikus daitekeen moduan, edo gal daiteke soinu osoan 7.22.adibidean legez.

Ikusi berri ditugun adibideetan f0ren galera ahots patologia batek eragin du; gurelekukoek sama garramatuta eduki dute eta berorren ondorioz gertatu da. Gogotanhartu behar da garramatzea ez dela ahopean egitea, nahiz ondorioak antzekoak izatendiren.

Gorago esan dugun moduan, batzuetan f0 galtzen da ingurune fonikoaren eraginez;badago joera esaldiaren hasieran eta amaieran galtzeko, soinu ahoskabeen inguruanbatez ere (7.23. eta 7.24. irudiak).

(7.23.) “e” ahoskabetua hasieran (7.24.) “e” ahoskabetua amaieran

(7.21.) /ta/ f0ren galera gertatu da zati baten. (7.22.) /orren/ “o”ren f0 guztiz galdu da.

(7.19.) /lagunen taberna sartu da/ esaldiaren energia,Gatika.

(7.20.) /lagunen taberna sartu da/ esaldiaren energia,Gatika.

Page 182: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

184 Iñaki Gaminde

Ingurune foniko batzuek erraztu egiten dituzte ahoskabetzeak; horrela kontsonanteahoskabe biren artean errazago gertatzen da (7.25. irudia). Hala ere, honek ez du esangura hortik kanpo ezin gerta daitekeenik, 7.26. adibidean legez.

7.3.2. Parkinson gaitza

Parkison gaitza daukatenen artean hizkeraren alterazioak hiru motatakoak dira (To-rres eta lag., 2001) fonazioari, erresonantziari eta prosodiari dagozkienak. Prosodiarieta hizkeraren artikulazioari dagozkien alterazioak gaixoaren mailarekin erlazionatutaagertzen dira. Alterazio guztien ondorioz hizkera hipofonikoa, monotonoa, mordoila-tua eta etena sortzen da. Fonazioaren alterazioetan bolumen espiratorioaren murrizta-pena kokatzen da, horren ondorioz intentsitatea eta bokalizazioa aldatu egiten dira.

Ezaugarri horien berri hiztun euskaldunekin ematen hastekotan lantxo bi burutu di-tugu. Bietan Lezamako lekukoak erabili ditugu, bata gaixoa daukana eta bestea an-tzeko adinekoa baina gaixoa ez daukana.

Lehen azterketan prosodiaren tasun batzuk aztertu ditugu; f0ren batezbestekoa, f0-ren ibiltartea, energiaren batezbestekoa, hizkera erritmoa eta artikulazio erritmoa.Emaitzak 7.10. taulan ikus daitezke.

7.10. taulak erakusten duen moduan alderik handienak f0ren batezbestekoan, f0renibiltartean eta energian gertatzen dira. Hizkera eta artikulazio erritmoetan ikustendiren aldeak oso txikiak dira.

Gaixotasunaren ondorioz aldaketak gertatzen dira alde segmentalean; euretarikonabarmen bat soinu ahoskabeen ahostuntzea da neurriz kanpo. 7.27. irudian ikus dai-tezke ahostuntze horietariko batzuk:

(7.25.) “a”ahoskabetua ahoskabe biren artean (7.26.) “a” ahoskabetua ahoskabe eta ahostunenartean

Page 183: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

185Bizkaiko gazteen prosodiaz

(7.27.) Ahoskabeen ahostuntzea

Ahostuntze hauek nahikoa arruntak izaten dira edadeko jendearen artean, ahos-tuntze maila erkatu ahal izateko 81 urteko beste lekuko baten hizkera aztertu dugu.Azterketan ahostuntzeen portzentajean atera ditugu. 7.11. taulan erakusten den mo-duan, gaixoak askozaz ere kopuru eta portzentaje handiagoa dauka.

7.3.3. Gorreria

Atal hau mukurutzeko gorreriak hizkeraren ekoizpenari eragiten dizkion ezauga-rrien artean, intonazioari dagokiona aztertuko dugu jarraian. Gure azterketa egin ahalizateko Lekeitioko gor euskaldun batekin jasotako datuak erabiliko ditugu. Gure le-kukoa elebiduna da, baina bere ama hizkuntza euskara da, Lekeitioko euskara erabil-tzen du lexikoari eta gramatika arauei dagokienez, 7.28. esaldian erakusten dira ber-tako ezaugarri batzuk.

(7.28.) /la:unan ala:bia da/

Desberdintasunak, espero zitekeen bezala, arlo fonikoan gertatzen dira. Esan beharda ezen, bizitza akademikoan eta harreman askotarako zeinu hizkuntza erabiltzenduela.

Esaldien intonazioaren gaineko atalean erabili ditugun esaldi berberak grabatu ge-nizkion. Beraz, esaldi enuntziatiboak, bai/ez galderak eta N/Z galderak egiteko era-kusten dituen ezaugarriak arakatuko ditugu jarraian.

Page 184: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

186 Iñaki Gaminde

Esaldi enuntziatiboetan badirudi berba bakoitzeko osagai bat egiten duela; f0 goianhasten da berbaren hasieran eta apalduz doa hurrengo berbara arte, han berriro goianhasteko. Inesiboan eta genitiboan, ostera, “-an” dagoeneko silaban, f0ren igoera ger-tatzen da (7.29., 7.30. eta 7.31. irudiak).

( ((7.29.) /sagarra saldu dau/ (7.30.) /sagar gorrixa saldu dau/ (7.31.) /xakurra tabernan sartu da/

Gure azterketatxoa burutu ahal izateko esaldi bakoitzeko f0ren eta energiaren ba-tezbestekoak neurtu ditugu eta denbora osoa hizkera erritmoa kalkulatzeko, izan ere,luzera desberdineko esaldiak izatean denbora oso desberdina da; hala ere, silabak zatidenbora eginez gero, hizkera erritmoa (he) kalkula dezakegu, denbora silabako nor-malizatuaz eta erkagarri eginez. 7.12 taulan aukeratu ditugun esaldi enuntziatiboenneurketak ikusten dira. f0an ez dago alderik; energian badirudi zenbat eta luzeagoaizan esaldia orduan eta energia osoa apalagoa dela. Hizkera erritmoan (2) esaldia mo-telena da.

Bai/ez galderak aztertzeko esaldi berberak erabili ditugu. Enuntziatiboetan hartu di-tugun neurri berberak galderen kasuan 7.13. taulakoak dira. Galderetan f0 eta energiaarean altuxeagoak dira enuntziatiboetan baino eta, era berean, hizkera erritmoa motela-goa, honek esan gura du esaldiak luzexeagoak direla enuntziatiboak baino.

Kurbak arretaz ikusten baditugu, galderen kasuan gehien aldatzen dena azken si-laba da; 3. atalean bai/ez galderak aztertzean ikusi dugun moduan bertan gertatzendira tonu mugimendurik garrantzitsuenak, gure lekuko honen kasuan antzera gerta-tzen da. Datu gehiago eduki barik H% muga tonua proposatu beharko genuke. Halaere, tonuaz ez eze, energiaz eta luzeraz ere baliatzen dela pentsa liteke.

Page 185: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

187Bizkaiko gazteen prosodiaz

(

7.14. taulan azken silabaren bokalaren f0 (hz), energia (db) eta luzeraren (ms)emaitzak ematen dira enuntziatiboetan eta galderetan.

Neurri hauek argi erakusten dute gorago esan duguna, galderen f0 eta energia al-tuagoak dira kasu guztietan enuntziatiboenak baino; bestalde, (1) esaldian izan ezik,bokalak luzeagoak ere badira.

Azterketa txiki honekin amaitzeko daukagun N/Z galderaren kurba erakusten dugu7.35. irudian. Bai/ez galderen antzeko eskema ikus daiteke bertan. Kasu honetan si-laba guztietan hartu ditugu neurriak (7.15. taularen laugarren zutabean azken bokala-ren edo diptongoaren (b) luzera bereiz ematen dugu).

(7.35.) /nor sartu da?/

f0ren batezbestekorik altuena lehen silaban gertatzen da. Energiarik handienaazken silaban eta bokalik luzeena ere azken silabakoa da. Bigarren silaba luzeagoa daazkena baino hiru soinuduna delako, baina bokalaren luzerari bagagozkio, argi ikus-ten da azkena luzeena dela. Dauzkagun datu apur hauekin behin-behineko iradokizun

(7.34.) /xakurra tabernan sartu da?/(7.33.) /sagar gorrixa saldu dau?/(7.32.) /sagarra saldu dau?/

Page 186: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

188 Iñaki Gaminde

batzuk egin ditzakegu. Galderak eta enuntziatiboak bereiztean f0k nolabaiteko ga-rrantzia daukan arren badirudi garrantzitsuena azken silaba dela eta bertan gertatzendiren denbora eta energia gehitzeak oinarrizkoak direla.

Nahi genuke hemen aurkezten ditugun apurrok beste ikertzaile batzuk kinatzekobalio izatea, izan ere, oinarrizko ikerkuntza beti izan behar da aplikazioetarako zur-kaitza. Gaiak merezi duelako gogorra daukagu, besterik ezean gaixo edo gabeziarenbat edukitzea, euskalduna izanik, ez izateko zama bikoitza, bata gaixoa edo gabetuaizateagatik eta bestea euskalduna izateagatik.

Page 187: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

189Bizkaiko gazteen prosodiaz

8. EMOZIOAKEmozioa adieraztea guztiz lotuta dago gure izaerarekin eta gure eguneroko bizi-

moduarekin. Hala ere, arakatu ahal izan dugun bibliografian hizkera emozionala esandiezaiokegunaz hori da adostuta dagoen puntu bakarra, izan ere, esparru honetakoarlo guztiak nahikoa eztabaidagarriak dira. Emozioa bera zer den anbiguo agertzen da,ez dago definizio bakar bat, are gehiago egin diren bibliografia arakaketetan ehun batdefinizio agertzen dira (Liscombe, 2007). Beraz, definitzea zaila bada, are zailagoa dajakitea zelan gauzatzen diren.

Antzera gertatzen da emozioen sailkapenari dagokionez; egile batzuek bi mailatakoemozioak bereizten dituzte, oinarrizkoak eta bigarren mailakoak (ikusi Gustafson-Cap-ková 2001). Beste batzuek ostera emozioak eta jarrerak ez dituzte bereizten. BadirudiFawzy El Sayed-i (2007) jarraikirik cuntinuum baten aurrean gaudela; berak ondokoirudiaren bidez sailkatzen ditu:

(8.1.) Emozioen sailkapena Fawzy El Sayed-en arabera (2007)

Emozioen sailkapenaren gainean bibliografian denetarik topatu dugun arren; honahemen egin diren sailkapen batzuk hainbat hizkuntzatan:

Errusiera (Makarova eta Petrushin (2003): poza, tristura, haserre, beldurra eta harridura.

Finesera (Seppänen, Toivanen, eta Väyrynen, 2003): poza, tristura, beldurra, higuina, as-perdura, haserre handia

Punjabi (Dawood, Shahid eta Ahmed, 2004): poza, tristura eta haserrea

Thai (Tumtavitikul eta Thitikannara, 2006): poza tristura, haserre eta harridura.

Turkiera (Mesut Meral eta lag., 2002): poza, tristura eta haserre.

Txinera (Gandour eta lag. 2003) poza, tristura eta haserrea

Emozioak eta egoera emozionalak definitzea eta sailkatzea zaila izanagatik ere, gaihonen inguruko ikerketak ugalduz doaz etengabe, ikuspuntu desberdinez eginak gai-nera. Egia esanda, teknologian aplikatzeko egin direnak dira ugarienak, baita gure ar-tean ere, ikustea besterik ez dago AHOLAB taldeak egineko lanak (Sainz eta lag.,2008, Navas eta lag., 2004, 2005, 2007, Saratxaga eta lag., 2006, askoren artean).

Page 188: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

37 Emozioak adierazteko erabiliko ditugun laburdurak honako hauek dira: poza (p), tristura (t) eta hase -rrea (h)

190 Iñaki Gaminde

Sailkapenari dagokion anabasagatik ere, badirudi emozio batzuk nahikoa arruntakdirela egin diren sailkapen guztietan, hala poza, tristura eta haserrea; beste batzuk, os-tera, ez dira hain orokorrak.

Oinarrizkotzat har ditzakegun hiru emozio horiekin grabazio batzuk egin dituguhizkuntza batzuetan tasun orokorrik topa daitekeen ala ez ikusteko. Tauletan agertzendiren izariak f0ren batezbestekoa, f0ren ibiltartea (f0 ib), energiaren batezbestekoa(db) eta esaldiaren luzera (ms) dira. Hona hemen jaso ditugun eredu batzuk37:

(8.4.) Arabieraren emozioen f0 kurbak; kurben artekoaldeak ez dira oso nabarmenak, poza da gehien alden-

tzen dena.

(8.5.) Banbara hizkuntzaren emozioen f0 kurbak; kur-ben arteko aldeak ez dira oso nabarmenak, kurben

amaieretan gertatzen dira alderik handienak.

(8.2.) Alemaneraren emozioen f0 kurbak; esaldiarenhasieran bereizten dira batez ere.

(8.3.) Amazigh hizkuntzaren emozioen f0 kurbak; esaldia-ren hasieran pozak piku bat dauka; esaldiaren erdialdeanhaserrea nabarmentzen da; tristuraren kurba oso apala da.

Page 189: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

191Bizkaiko gazteen prosodiaz

(8.10.) Fang hizkuntzaren f0 kurbak; badirudi oinarrizkomaiztasuna parametro garrantzitsua dela emozioak be-

reizteko, hirurak oso desberdin agertzen dira eta.

(8.11.) Galegoaren f0 kurbak; emozio guztiak nahikoaondo bereizten dira.

(8.8.) Edo hizkuntzaren emozioen f0 kurbak; emozioguztiak nahikoa ondo bereizten dira.

(8.9.) Errusieraren emozioen f0 kurbak; tristura da on-doen bereizten den emozioa; lekuko hau ahots kalita-

teaz baliatzen da emozioak adierazteko.

(8.6.) Basaa hizkuntzaren emozioen f0 kurbak; tristurada guztietan apalena; haserrea eta poza oso hurbil

daude.

(8.7.) Katalanaren emozioen f0 kurbak; tristura da guz-tietan apalena eta gehien aldentzen dena; poza eta ha-

serrea nahikoa ondo bereizten dira.

Page 190: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

192 Iñaki Gaminde

(8.14.) Ingelesaren f0 kurbak, badirudi ahots kalitateahaserrea adierazteko garrantzitsua dela, silaba batzue-

tan f0 galtzen da.

(8.15.) Italieraren f0 kurbak, nahikoa ondo bereiztendira emozio guztiak

(8.12.) Gaztelaniaren f0 kurbak; emozio guztiak nahi-koa ondo bereizten dira hasieran batez ere.

(8.13.) Georgieraren f0 kurbak; emozio guztiak nahi-koa ondo bereizten dira amaieran batez ere.

Page 191: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

193Bizkaiko gazteen prosodiaz

Aurreko datuek eta bibliografian topatu ditugunek (esate baterako Makarova. etaPetrushin, 2003) adierazten dute oinarrizko emozioetan badirela ezaugarri fonetiko ba-tzuk nahikoa orokorrak direnak. Liscombe-k (2007) laburbiltzen ditu ezaugarri horie-

(8.20.) Txineraren f0 kurbak, emozioak ondo bereiztendira hasierako gunean.

(8.21.) Wolof hizkuntzaren f0 kurbak, emozioak ezdira oso ondo bereizten erdialdeko gunean ez bada.

(8.18.) Norvegieraren f0 kurbak, nahikoa ondo bereiz-ten dira emozio guztiak.

(8.19.) Portugesaren f0 kurbak, nahikoa ondo bereiz-ten dira emozio guztiak, batez ere amaieran.

(8.16.) Japonieraren f0 kurbak, ondoen bereizten denemozioa tristura da, esaldiaren hasierako gunean.

(8.17.) Lingala hizkuntzaren f0 kurbak, nahikoa ondobereizten dira emozio guztiak.

Page 192: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

194 Iñaki Gaminde

tariko batzuk (f0ren batezbestekoa (Xf0), f0ren bariazioa (f0b), energiaren batezbeste-koa (Xe) eta hizkera erritmoa (he) besteak beste) ondoko era honetara:

Aurreko hizkuntzetan egin ditugun neurketak eta kurben azterketa egin ondoren,emozioen arteko bereizkuntza egiteko era batzuk daudela ikusten da. Orokorreanesan dezakegu ezen, izari guztiek eta ahots kalitateak euron garrantzia daukatela. Halaere, f0ren ibiltartearen erabilera oso interesgarritzat jotzen dugu, izan ere, eta kurbekerakusten duten moduan, hizkuntza batzuetan joera nabarmena dago f0ren ibiltartea-ren bidezko bereizketa esaldiaren gune batzuetan egiteko; hala hasieran (Alemaneraeta Txinera), amaieran (Amazigh, Arabiera, Banbara, Basaa, Georgiera eta Portugesa),erdian (Katalana, Galegoa, Gaztelania, Japoniera eta Wolof) eta hasieran eta amaieran(Norvegiera). Beste batzuetan bereizketa esaldi osoaren f0ren batezbestekoarekin egi-ten dela pentsa daiteke (Edo, Fang eta Lingala).

Ezaugarri prosodiko hauezaz gain, beste batzuk ere aipatzen izan dira, hala nolaahots kalitatea eta formakinen arteko aldea. Euskararen datuak baliatuta, jarraian emo-zioen ezaugarri prosodikoetan alde nabarmena daukaten lekuko batzuen bokalenlehen lau formakinak aztertzen dira. Lekukoak A taldeko Gernika08 eta Mallabia, Btaldeko Basauri02 eta C taldeko Getxo izan dira. Geroago ikus daitekeen moduan, lu-kuko bakoitza emozioak egiteko sistema baten ordezkaritzat har daiteke. Lekuko ba-koitzeko aditz aurreko gunean dagoen berbaren hiru bokalen formakinak neurtu di-tugu (8.22., 8.23., 8.24. eta 8.25. taulak:

Page 193: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

38 Italieraz eredu bi erabili ziren.

195Bizkaiko gazteen prosodiaz

Tauletan adituz gero, ez da lekuko guztien artean pareka litekeen erlaziorik; le-kuko bakoitzaren produkzioetan erregulartasun batzuk agertzen dira, esaterako Ger-nika08, Mallabia eta Getxo lekukoen ekoizpenetan; Basauri02renak ez dira hain erre-gularrak. Hemengo datuak oso gutxi dira eta emaitzak ezin erabil daitezke ezelako on-doriorik ateratzeko; hala ere, argi erakusten dute bariazioa dagoena emozioen arabera,ez dakiguna da zein den bariazio horren erlazioa oraingoz.

Ikerketa askotan ekoizpenen azterketa akustikoarekin batera pertzepzioan oinarri-tuko azterketak egitea nabarmendu da (Mozziconacci, 1998, 2002, 2004; Sainz eta lag.,2008, Navas eta lag., 2004, 2005, 2007, Saratxaga eta lag., 2006, Gaminde, 2007a).

Emozioen ekoizpenean zein pertzepzioan eragile asko daude, genero faktoreakdauzkagu, soziolinguistikoak, kulturalak, linguistikoak, pertsonalak, e.a. Faktore kul-turalen eta distantzia linguistikoaren eragina neurtzeko, kanpoko hizkuntzetan jasokograbazioak erabilita, pertzepzio test batzuk burutu ditugu. Oinarrizko hiru emozioak(poza, haserrea eta tristura) erabili ditugu testak egiteko.

Testak hamazazpi hizkuntzetan egin ziren: Alemaniara, Amazigh, Arabiera, Katala-nera, Edo, Errusiera, Fang, Galegoa, Gaztelania, Georgiera, Ingelesa, Italiera38, Lingala,Norvegiera, Portugesa (Brasilekoa), Ukraniera eta Wolof.

Testak hiru lau laguneko taldeetan egin ziren. Talde bakoitzari bost hizkuntzatanbatutako bost esaldi entzun eragiten zitzaizkien eta hiru emozioen artean bat aukera-tzeko eskatzen zitzaien. Hizkuntza bakoitzeko 10 lekuko eduki ditugu.

Hizkuntza batzuetan ehuneko ehunean aparatu dute test egileek (Norvegiera, Inge-lesa, Gaztelania, Ukraniera, Katalanera), batean ostera ehuneko hogeian baino ez (Edo).Gainerako hizkuntzekin portzentajeak honako hauek izan dira Amazigh (%90), Lingala(%83,33), Galegoa eta Portugesa (%80), Errusiera (%76,67), Alemanera (%73,33), Italieraeta Fang (%70), Wolof (%66,67), Georgiera (%53,33) eta Arabiera (%36,67).

Test hau egitean, erabaki genuen bi aldiz entzun eragitea gure lekukoei hizkuntzabakoitzaren esaldiak, gainera entzunaldia hizkuntzen arabera bereiz egin zen. Erabakihau hartu genuen artean hauetariko hizkuntza batzuekin test bera egin genuelako

Page 194: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

196 Iñaki Gaminde

baina, ordukoan hizkuntza guztien esaldiak nahasirik eman zitzaizkien test egileei.Emaitzak txarragoak izan ziren orokorrean (8.22.irudia).

(8.22.) Egindako pertzepzio test bien emaitzen aldea hizkuntza bakoitzaren arabera.

Badirudi esaldiak batera entzutean, birritan izan arren, entzuleok konparatzen ikas-ten dugula edo ohitzen garela horretara. Testak egitean erabiliko metodologia desber-dinekin lortuko emaitzetako aldeek halako zerbait iradokitzen dute behintzat.

Gai honetaz orain arte aipatu ditugun zailtasun guztiekin ere, atal honen helburuaemozioen ekoizpenean gure lekukoen artean aurkitu ditugun joera nagusiak aztertzeaeta irudikatzea da.

Gure lana burutu ahal izateko eta aurreko lanei jarraikirik, azkenean bost emozioaukeratu ditugu lantzeko: poza, tristura, haserrea, beldurra eta harridura. Azterketamaila bitan egingo dugu; alde batetik, esaldiaren gailur prosodikoa esaldiaren zein al-detan kokatzen den ikusiko dugu eta zein den beronen erlazioa silaba azentudunare-kin; hau arlo fonologikora hurreratzen den azterketa mota dugu. Beste aldetik, neurtuditugun izarien azterketa fonetiko hutsa egingo dugu. Une honetan dauzkagun gaia-ren gaineko ezaupideak kontuan hartuta, uste dugu ezen, azterketa biak elkarren osa-garriak direla.

Atal hau lau azpi-ataletan banatuta aurkezten dugu. Lehen azpi-atalean datuak lor-tzeko eta aztertzeko erabili dugun metodologiaz jardungo dugu. Bigarren eta hiruga-rren azpi-ataletan euskararen eta gaztelaniaren datuak aztertzen dira. Laugarren azpi-atalean hizkuntza bien arteko aldeak eta kidetasunak aurkeztuko ditugu.

8.1. Metodologia

Emozioak lantzeko unean topatzen dugun arazo handienetarikoa corpusa osatzekometodologiarena da. Zer jaso, zelan eta norekin izaten dira galdera nagusiak. Aurrekosekzioan lantzeko aukeratu ditugun emozioen gainean aritu gara, honetan, berriz,labur bada ere, material motez eta lekukoez arituko gara.

Testu libreak edo bat-bateko hizketa inoiz edo behin landu badira ere, oso zaila dabertan ikertu nahi diren emozio guztiak agertzea, corpus handiak beharko liratekedenak bildu ahal izateko. Bestalde, arazoa da, holako testuetan, emozioak etiketatzekosistema egokia eta fidagarria topatzea (honen gainean ikus daiteke Gustafson-Cap-ková, 2001). Lekukoena da beste puntu eztabaidagarri bat, izan ere, egin diren corpusaskotan aktoreak edo esatari profesionalak erabiltzen izan dira (Ambru?, 2000, Maka-

Page 195: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

197Bizkaiko gazteen prosodiaz

rova, eta Petrushin, 2003, Mesut Meral eta lag., 2002, Seppänen, eta lag., 2003, bes-teak beste) baita gure artean ere (Sainz eta lag., 2008, Navas eta lag., 2004, 2005, 2007,Saratxaga eta lag., 2006).

Saio gisa besterik ez bada, geuk ere badugu geure lekukoen artean aktore gizo-nezko bat eta jarraian berarekin egin ditugun f0ren neurketen emaitzak emango di-tugu; esaldia “txakurre sartu da” izan da eta silaba bakoitzeko erdiko puntuan neurtudugu f0 (8.26. taula).

Arazoa da berak baduela entrenamendu berezia eta kasik edozer egin dezakeelagura izanez gero. Bestalde, hizketa emozionala gizaki guztiona izanik, geuk nahi izandugu hiztun arruntekin egin gure lana, nahiz eta faktore pertsonalek eta galdekizunaburutzeko egoerak eragiten dutena jakin.

Azterketa burutu ahal izateko hizkuntza bakoitzeko esaldi bi aukeratu genituen:/txakurra sartu da/ eta /el amigo bebió el vino/.

Euskararen kasuan behin itzulpenaren bidez era neutroa jasoz gero, lekukoei es-katzen zitzaien gauza bera adierazteko baina emozioa erabilita (aldez aurretik inkes-taren helburua zein zen azaldu zitzaien). Gaztelaniaren kasuan gauza bera egin zenbaina esaldi eredua idatziz emanda.

Sarreran aipatu ditugun azterketa mota biak egin ahal izateko, soinu artxiboakeginda eta etiketatuta, neurtu ditugun izariak honakoak izan dira: f0, energia eta den-bora. f0ren kasuan esaldiaren batezbestekoarekin batera, maximoa eta minimoa neurtuditugu ibiltartea kalkulatzeko; energiaren kasuan esaldiaren batezbestekoa neurtu daeta denboraren kasuan, esaldi osoaren denbora jakinda, erritmoa kalkulatu ahal izandugu silabak zati denbora eginik.

Neurri hauen emaitzen bidez azterketa fonetikoa ez eze, azterketa fonologikoa ereegin ahal izan dugu, izan ere, gailurraren kokapena eta beronen eta silaba azentudu-naren arteko erlazioak agirian utzi dira.

(8.23.) Haserre, poza eta tristura emozioen f0 kurbak. (8.24.) Beldurra eta harridura emozioen f0 kurbak.

Page 196: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

198 Iñaki Gaminde

8.2. Euskararen datuak

Euskaraz emozioak aztertzeko 92 lekuko eduki ditugu; 63 A taldekoak, 23 B talde-koak eta 6 C taldekoak:

A

Abadiño01, Amoroto01, Amoroto02, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bakio, Bermeo01, Bermeo04,Bermeo05, Bermeo07, Berriz, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo12, Bilbo15, Derio, Durango04, Durango06,Ea01, Ea02, Ereño, Ermua01, Etxebarria01, Etxebarria02, Galdakao01, Gernika01, Gernika02, Ger-nika03, Gernika04, Gernika07, Gernika08, Igorre01, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu01, La-rrabetzu02, Leioa02, Lekeitio01, Lekeitio02, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Mallabia, Markina01,Markina02, Mendata, Mungia01, Mungia02, Muxika, Ondarroa01, Ondarroa02, Ondarroa03, Onda-rroa05, Ondarroa06, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza01, Zornotza02

B

Abadiño02, Arrankudiaga, Balmaseda, Barakaldo, Basauri01, Basauri02, Bermeo08, Bilbo09,Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Durango05, Elorrio, Gernika09, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Por-tugalete, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Trapagaran, Urduña

C

Bilbo08, Erandio, Getxo, Sondika, Sopela04, Urduliz

Esaldiaren gailur prosodikoaren kokapena aldatzen den ala ez ikustea izango dalehen irizpidea sailkatzeko. Gailur prosodikoa aditz aurreko sintagman (8.25. irudia)ager daiteke (% 92,39) edo aditzean bertan (8.26. irudia) (% 7,61).

Gailur prosodikoa beti sintagma berean kokatzen denean, berau lehen sintagmanedo aditzean egon daiteke; lekuko batzuek bietan kokatzen dute gailur hori; honenarabera aukera hauek dauzkagu: (1) Gailurra beti aditz aurreko sintagman, (2) Gailu-rra beti aditzean eta (3) Gailurra batzuetan sintagman beste batzuetan aditzean. Leku-koak aukera horien arabera ondoko era honetara sailkatzen dira:

(1)

Abadiño01, Abadiño02, Amoroto01, Amoroto02, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bakio, Balmaseda,Barakaldo, Basauri01, Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo08, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo11,Bilbo12, Bilbo14, Derio, Durango01, Durango04, Durango06, Ea01, Ea02, Erandio, Ereño, Etxeba-rria01, Etxebarria02, Galdakao01, Gernika01, Gernika02, Gernika03, Gernika04, Gernika07, Ger-nika08, Gernika09, Gernika10, Igorre01, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Karrantza, Larrabetzu01, La-rrabetzu02, Leioa01, Leioa02, Lekeitio01, Lekeitio02, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Mallabia, Mar-kina01, Markina02, Mendata, Mungia01, Mungia02, Muxika, Ondarroa01, Ondarroa02, Ondarroa03,

4(8.25.) Gailur prosodikoa aditz aurreko sintagman ko-katuta, Ea01 lekukoaren haserre emozioa adieraztean.

(8.26.) Gailur prosodikoa aditzean kokatuta, Bilbo08lekukoaren poza emozioa adieraztean.

Page 197: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

199Bizkaiko gazteen prosodiaz

Ondarroa05, Ondarroa06, Orozko01, Orozko02, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Urduliz, Urduña, Zor-notza02

(2)

Bilbo08

(3)

Arrankudiaga, Basauri02, Bermeo07, Berriz, Bilbo09, Bilbo15, Durango05, Elorrio, Ermua01,Getxo, Orozko03, Portugalete, Sondika, Sopela04, Trapagaran, Ugao, Zeanuri, Zornotza01

Lekukoak euron jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatzen baditugu, aukera ba-koitzeko ondoko era honetara banatzen dira:

(1)

A: Abadiño01, Amoroto01, Amoroto02, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bakio, Bermeo01, Ber-meo04, Bermeo05, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo12, Derio, Durango04, Durango06, Ea01, Ea02, Ereño,Etxebarria01, Etxebarria02, Galdakao01, Gernika01, Gernika02, Gernika03, Gernika04, Gernika07,Gernika08, Igorre01, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Leioa02, Lekeitio01,Lekeitio02, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Mallabia, Markina01, Markina02, Mendata, Mungia01,Mungia02, Muxika, Ondarroa01, Ondarroa02, Ondarroa03, Ondarroa05, Ondarroa06, Orozko01,Orozko02, Zornotza02

B: Abadiño02, Balmaseda, Barakaldo, Basauri01, Bermeo08, Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Ger-nika09, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Urduña

C: Erandio, Urduliz

(2)

C: Bilbo08

(3)

A: Bermeo07, Berriz, Bilbo15, Ermua01, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza01

B: Arrankudiaga, Basauri02, Bilbo09, Durango05, Elorrio, Portugalete, Trapagaran

C: Getxo, Sondika, Sopela04

Jarraian gailur prosodikoaren eta azentuaren arteko erlazioa aztertuko dugu. Ho-rretarako gailur prosodikoa silaba azentudunarekin bat datorren ala ez ikusiko dugu.Hiru aukera dugu: (a) Gailurrak azentuarekin bat egitea (305, % 66,30), (b) Gailurraazentuaren ostean kokatzea (133, % 28,92) eta (c) Gailurra azentuaren aurreko silabankokatzea (22, % 4,78).

(8.29.) Gailur prosodikoa azentu au-rreko silaban kokatuta, Orozko01 leku-koaren tristura emozioan; kasu honetan.

(8.28.) Gailur prosodikoa silaba azen-tudunaren ostean (L*+H), Sestao leku-

koaren harridura adieraztean.

(8.27.) Bermeo04 poza, gailur prosodi-koa azentudun silabarekin bat dator

(H*+L).

Page 198: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

200 Iñaki Gaminde

Jokabide hau emozioen arabera aztertzen badugu, 8.27. taulan agertzen diren por-tzentajeak lortzen dira. Ikusten denez, portzentajeak handiagoak dira emozio batzue-kin beste batzuekin baino.

Lekukoen artean ez dago joera bakarra; batzuek gailurra kasu guztietan silabaazentudunarekin bat egiten duten artean (1), beste batzuek aldatu egiten dute gailu-rraren kokapena emozioen arabera (2). Lekukoak beronen arabera sailkatzen badi-tugu, honako hau dugu:

(1)

Abadiño01, Amoroto02, Aulesti01, Balmaseda, Basauri02, Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Ber-meo07, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo11, Bilbo12, Bilbo15, Derio, Durango04, Durango05, Ea01, Ea02,Ereño, Etxebarria01, Etxebarria02, Gernika01, Gernika03, Gernika04, Gernika08, Gernika09, Ger-nika10, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Lekeitio01, Lemoa02, Markina02, Mendata, Mungia02,Muxika, Ondarroa02, Ondarroa03, Ondarroa05, Ondarroa06, Sopela04, Trapagaran, Urduliz, Zea-nuri

(2)

Abadiño02, Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Bakio, Barakaldo, Basauri01, Ber-meo08, Berriz, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo14, Durango01, Durango06, Elorrio01, Erandio, Ermua01,Galdakao01, Gernika02, Gernika07, Getxo, Igorre01, Igorre03, Karrantza, Larrabetzu01, Leioa01,Leioa02, Lekeitio02, Lemoa01, Lezama, Mallabia, Markina01, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01,Orozko02, Orozko03, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sondika, Sopela01, Ugao, Urduña, Zorno-

tza01, Zornotza02

Azkenik aztertu berri ditugun aldaketa biak konbina ditzakegu, hau da, gailur pro-sodikoa zein sintagmatan kokatzen den eta berorren barruan zein erlaziorekin ager-tzen den silaba azentudunari dagokionez. Aukerak honako hauek dira:

(1a) Gailurra lehen sintagman, silaba azentudunaren aurrean

(1b) Gailurra lehen sintagman, silaba azentudunarekin bat eginda

(1o) Gailurra lehen sintagman, silaba azentudunaren ostean

(2a) Gailurra bigarren sintagman, silaba azentudunaren aurrean

(2b) Gailurra bigarren sintagman, silaba azentudunarekin bat eginda

(2o) Gailurra bigarren sintagman, silaba azentudunaren ostean.

Irizpide hauen arabera emozioen azterketa kuantitatiboa eginda, 8.28. taulakoemaitzak lortzen dira.

Page 199: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

201Bizkaiko gazteen prosodiaz

8.28. taulan ikusten den moduan, harriduraren kasuan bariaziorik handiena gertatzenda. 1b eta 1o aukerak dira portzentajerik handienak erakusten dituztenak (8.29. taula).

Azterketa hau amaitzeko lekukoak euron jatorrizko hizkuntzaren arabera sailka-tuko ditugu, hemen aztertu ditugun irizpide nagusi biak erabilita. Lehena gailur pro-sodikoaren kokapena finkoa izatea da, beronen arabera hiru mota ikusi ditugu. Biga-rren irizpidea, gailur prosodikoaren kokapena finkoa denean, beronek silaba azentu-dunarekin bat egitea izango da. Konbinazio posibleetan gertatzen direnak honakohauek dira:

(1a) Gailurra aditz aurreko sintagman, silaba azentudunarekin bat eginda

(1b) Gailurra aditz aurreko sintagman, silaba desberdinetan emozioen arabera

(2b) Gailurra aditzean, silaba desberdinetan emozioen arabera

(3a) Gailurra sintagma desberdinetan, baina silaba azentudunarekin bat eginda

(3b) Gailurra sintagma desberdinetan eta silaba desberdinetan emozioen arabera

(1a)

A: Abadiño01, Amoroto02, Aulesti01, Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo12,Derio, Durango04, Ea01, Ea02, Ereño, Etxebarria01, Etxebarria02, Gernika01, Gernika03, Ger-nika04, Gernika08, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Lekeitio01, Lemoa02, Markina02, Mendata,Mungia02, Muxika, Ondarroa02, Ondarroa03, Ondarroa05, Ondarroa06

B: Balmaseda, Bilbo11, Gernika09, Gernika10

C: Urduliz

(1b)

A: Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Bakio, Durango06, Galdakao01, Gernika02, Gernika07, Igo-rre01, Igorre03, Larrabetzu01, Leioa02, Lekeitio02, Lemoa01, Lezama, Mallabia, Markina01, Mun-gia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Zornotza02

B: Abadiño02, Barakaldo, Basauri01, Bermeo08, Bilbo04, Durango01, Karrantza, Leioa01, Santur-tzi, Sestao, Sopela01, Urduña

C: Erandio

(2b)

C: Bilbo08

Page 200: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

202 Iñaki Gaminde

(3a)

A: Bermeo07, Bilbo15, Zeanuri

B: Basauri02, Durango05, Trapagaran

C: Sopela04

(3b)

C: Getxo, Sondika

Ezaugarri fonetikoak aztertzeko esaldi bakoitzeko hartu ditugun neurriak f0ren ibil-tartea (f0it), f0ren (Xf0) eta energiaren (Xdb) batezbestekoak izan dira, hizkera errit-moa (he) neurtzeko esaldi osoaren denbora (ms) ere neurtu dugu. Denetara 460 esaldiaztertu dugu eta lekukoak 92 izan dira (8.30. taula).

8.30. taulan ikusten den moduan, gehien aldatzen den izaria f0ren ibiltartea da, lo-gikoa den moduan f0ren batezbestekoa da hurrengo izaria. Azkenik, denborak baria-zio koefiziente handiagoa dauka energiak baino. 8.31. taulan neurri berberak erakus-ten dira emozio bakoitzaren arabera sailkatuta.

(8.31. taula) Izarien batezbestekoa (batez.), desbiderapenak (des.) eta bariazio koefizienteak emozio bakoitzarenarabera.

Ikusten denez, emozio guztietan koefiziente berberak errepikatzen dira. Izari bakoitzekorankinea osatzen badugu, emozioen arabera 8.32. taulan agertzen dena lortzen dugu.

Page 201: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

203Bizkaiko gazteen prosodiaz

8.32. taulan erakusten den moduan, pozean eta harriduran f0ren batezbestekoakoso hurbil daude, poza gailentzen da (227), baina harriduraren batezbestekoa kasikberdina da; hala ere ibiltartearen batezbestekoa handiagoa da harriduran pozeanbaino. Gainerako emozioen arteko tarteak argiago agertzen dira. Batezbestekoei erre-paratzen badiegu, emozioak izariko 8.30., 8.31. eta 8.32 grafikoetan agertzen direnmoduan ditugu.

8.3. Gaztelaniaren datuak

Gaztelaniaz emozioak aztertzeko 65 informatzaile izan ditugu; 39 A taldekoak, 20B taldekoak eta 6 C taldekoak:

A

Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Berriz, Bilbo01,Bilbo02, Bilbo03, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Durango06, Ea01, Ea02, Ereño, Etxebarria02, Ger-nika01, Gernika08, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Leioa02, Lemoa01, Lemoa02, Malla-bia, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri,Zornotza02

B

Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bermeo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Du-rango05, Gernika09, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sopela01, So-puerta, Trapagaran, Urduña

C

Bilbo8, Erandio, Getxo, Sondika, Sopela04, Urduliz

Gailur prosodikoa lehen sintagman, aditzean eta aditz osteko sintagman ager dai-teke. Aditz aurreko sintagman 178 kasutan agertzen da (%54,77), aditzean 138 kasutan(%42,46) eta aditz osteko sintagman 9 kasutan (%2,77). Gailur prosodikoa beti sin-tagma berean kokatzen denean, berau lehen sintagman edo aditzean egon daiteke;gailurra aldatzen denean, lehenean, bigarrenean edo hirugarrenean egon daiteke. Au-kerak honako hauek dira:

(1a) Gailurra beti lehen sintagman

(1b) Gailurra beti aditzean

(2) Gailurra aldatu egiten da.

(8.32.) Denboraren batezbestekoakemozio bakoitzaren arabera.

(8.31.) Energiaren batezbestekoakemozio bakoitzaren arabera.

(8.30.) f0ren ibiltarteak eta batezbes-tekoak emozio bakoitzeko.

Page 202: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

204 Iñaki Gaminde

Lekukoak, euron jatorrizko hizkuntza kontuan hartuta, aukera horien arabera sail-katzen baditugu honako hau dugu:

(1a)

A: Amoroto01, Bilbo05, Ea02, Ereño, Gernika01, Larrabetzu02, Leioa02

B: Basauri02, Bermeo08, Santurtzi

(2a)

A: Bermeo07, Bilbo03, Bilbo02, Durango06, Markina02

B: Arrankudiaga, Durango01, Trapagaran

C: Bilbo08, Sopela04

(3)

A: Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bermeo04, Bermeo05, Berriz, Bilbo01, Bilbo02, Durango04, Ea01,Etxebarria02, Gernika08, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Lemoa01, Lemoa02, Mallabia, Mendata,Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza02

B: Balmaseda, Bilbo09, Bilbo01, Bilbo04, Durango05, Gernika09, Gernika10, Karrantza, Leioa01,Portugalete, Sestao, Sopela01, Sopuerta, Urduña,

C: Erandio, Getxo, Sondika, Urduliz

Gailur prosodikoaren eta azentuaren arteko erlazioa aztertzeko, gailur prosodikoasilaba azentudunarekin bat datorren ala ez ikusiko dugu. Aditz aurreko sintagman au-kera bi daude, batean gailur prosodikoa silaba azentudunaren ondokoan kokatzen daL*+H azentu tonudun baten eraginez, bestean bertan kokatzen da H*+L azentu tonu-dunaren eraginez.

Aditzaren silaba azentudunean egon daiteke gailur prosodikoa H*+L azentu tonu-dunagatik edo berori deazentua daiteke “0”. Aditz osteko sintagma deazentuatuta agerdaiteke edo gailur prosodikoa silaba azentudunarekin bat eginda ager daiteke. Gailu-rra silaba azentudunean agertzen da L+H* azentu tonudunagatik eta ostekoan L*+Hazentu tonudunagatik. Agertzen diren konbinazioak eta euron portzentajeak 8.33. tau-lan ikus daitezke.

(8.32.) Gailur prosodikoa lehen sintagman, haserreaadieraztean, Basauri02.

(8.33.) Gailur prosodikoa aditzean, haserrea adieraz-tean, Arrankudiaga.

Page 203: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

205Bizkaiko gazteen prosodiaz

8.33. taulako aukera bakoitzari gailur prosodikoaren kokapena gehitzen badiogu“¡“ diakritikoaren bidez, 8.34. taulan erakusten diren konbinazioak dauzkagu.

Gehien erabiltzen diren aukerak 3a, 3b, 1b, 9a eta 1a dira; euron artean %81,54 egitendute. Ikusi berri ditugun aukerok emozioen arabera aztertuta, 8.35.taula osa dezakegu.

(8.35. taula) Gailur prosodikoen eta euron silaba azentudunaren erlazioen araberako sailkapena.

Portzentajerik handienak dauzkaten aukerak emozioen arabera sailkatzen baditugu,honako hau dugu: poza (%83,08), tristura (%87,69), haserrea (%86,15) beldurra (%80) etaharridura (%70,77). Hau ikusita tristuraren kasuan kontzentraziorik handiena gertatzen daeta beste muturrean harridura daukagu dispertsiorik handienarekin (8.34. irudia).

(8.34.) 3a, 3b, 1b, 9a eta 1a aukeren portzentajeak emozio bakoitzeko.

Page 204: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

206 Iñaki Gaminde

Euskararen datuekin egin dugun bezala, neurtu ditugun ezaugarri fonetikoak az-tertuko ditugu orain. Denetara 325 esaldi aztertu dugu eta lekukoak 65 izan dira. 8.36.taulan esaldi eta lekuko guztien emaitzak ikus daitezke.

Taulan ikusten den moduan, gehien aldatzen den izaria f0ren ibiltartea da, f0renbatezbestekoa eta denbora dira hurrengoak hainbanatuta, energia da koefizienteriktxikiena daukana. 8.37. taulan neurri berberak erakusten dira emozio bakoitzaren ara-bera sailkatuta.

Ikusten denez, bariazio koefizienteak emozioen arabera ez dira beti bat. Batzuetanf0ren batezbestekoa nagusitzen da eta beste batzuetan denbora. Izari bakoitzeko lortuditugun batezbestekoen rankinea osatzen badugu (8.38. taula), pozean eta harriduranf0ren batezbestekoak oso hurbil daude; hala ere ibiltartearen batezbestekoa handiagoada harriduran pozean baino. Batezbestekoei erreparatzen badiegu, emozioak izariko8.35., 8.36. eta 8.37 grafikoetan agertzen diren bezala banatzen dira.

(8.35.) f0ren ibiltarteak eta batezbes-tekoak emozio bakoitzeko.

(8.36.) Energiaren batezbestekoakemozio bakoitzaren arabera.

(8.37.) Denboraren batezbestekoakemozio bakoitzaren arabera.

Page 205: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

207Bizkaiko gazteen prosodiaz

8.4. Hizkuntza bien arteko aldeak

Hizkuntza bien arteko aldeak eta lekukoen ekoizpenak hobeto erkatu ahal izateko,63 lekukoren datuak bakarrik erabiliko ditugu, izan ere, euskaraz eta gaztelaniazeduki dugun lekuko kopurua bat izan ez denez gero, hizkuntza bietan datuak emandizkigutenak baino ez ditugu erabiliko. Erkatuko ditugun lekukoak, euron jatorrizkohizkuntzaren arabera sailkatuta, honako hauek dira

A

Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Berriz, Bilbo01,Bilbo3, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Durango06, Ea01, Ea02, Ereño, Etxebarria02, Gernika01,Gernika08, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Leioa02, Lemoa01, Lemoa02, Mallabia, Mar-kina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zorno-tza02

B

Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bermeo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Du-rango05, Gernika09, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Tra-pagaran, Urduña

C

Bilbo8, Erandio, Getxo, Sondika, Sopela04, Urduliz

Hizkuntzen artean erkaketa maila bi egingo ditugu. Alde batetik, gailur prosodi-koaren kokapena eta beronen eta silaba azentudunaren arteko erlazioa arakatuko diraeta bestetik, izari akustikoen neurketen emaitzak.

Gailur prosodikoaren kokapenari dagokionez, emozio guztietan sintagma berean ko-katzen den ikusiko dugu (1) eta silaba azentudunarekin bat egiten duen ala ez (2). Eus-karaz %76,19 kasutan gailur prosodikoa beti sintagma berean gertatzen da; gaztelaniaz,ostera, %31,75koan. Bigarren irizpideari dagokionez, euskaraz gailur prosodikoak bat egi-ten du silaba azentudunarekin %49,21 kasutan eta gaztelaniaz %31,75koan (8.38. irudia).

(8.38.) Gailur prosodikoa lehen sintagman eta silaba azentudunarekin bat eginda. Hizkuntza bakoitzeko portzentajeak.

Hiztunak euron jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatzen baditugu, 8.39. taulakoemaitzak lortzen dira (8.39. irudia).

Page 206: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

208 Iñaki Gaminde

(8.39.) Gailur prosodikoa lehen sintagman eta silaba azentudunarekin bat eginda. Hizkuntza bakoitzeko portzentajeak,

lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatuta.

8.39. taulatik atera daitezkeen ondorioetan esan dezakegu ezen, hizkuntzen arteko al-deak handiagoak direla (1) aukerari dagokionez (2) aukerari dagokionez baino. (1) auke-ran talde guztietako lekukoek portzentaje bertsuak dauzkate gaztelaniaz; euskaraz, ostera,desberdintasun nabarmenak agertzen dira. A taldekoak dira hizkuntza bien artean des-berdintasunik handienak erakusten dituztenak. (2)-ri dagokionez, gaztelaniaz A eta B tal-dekoak berdin agertzen diren artean, C taldekoak guztiz aldentzen dira. Hemen ere, A tal-dekoek hizkuntzen arteko alde handiagoa gordetzen dute B taldekoek baino.

Azterketa fonetiko orokorrean lehenengo eta behin bariazio koefizienteak ikusikoditugu izari bakoitzeko (denbora osoaren ordez hizkera erritmoa ‘he’ erabiliko dugu).

8.40. taulan ikusten denez, hizkuntza bietan parametroen bariazio koefizienteen or-dena bera da, portzentajeak arean aldatzen diren arren. Emozioen arabera egiten ba-dugu erkaketa 8.41. taulako emaitzak lortzen dira.

Page 207: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

209Bizkaiko gazteen prosodiaz

Izarien batezbestekoak emozioen arabera aztertuta (8.42. taula), ikusten dugu f0renibiltartea handiagoa dela gaztelaniaz euskaraz baino emozio guztietan. f0ren batez-bestekoa, beldurraren kasuan izan ezik, altuagoa da gaztelaniaz euskaraz baino; halaere, aldeak txikiagoak dira (8.40. irudia). Energiaren batezbestekoak altuagoak diragaztelaniaz euskaraz baino emozio guztietan (8.41. irudia).

Esaldiak euskaraz eta gaztelaniaz luzera desberdinekoak izan direnez gero, erka-keta hizkera erritmoarekin egin dugu, hots, segundoko egiten diren silaba kopurue-kin. Kasu honetan emozio guztietan gaztelaniaz silaba gehiago egiten dira segundokoeuskaraz baino (8.42. irudia).

(8.42.) Hizkera erritmoaren batezbestekoak emozio bakoitzaren arabera.

(8.40.) f0ren ibiltarteak eta batezbestekoak emozio ba-koitzeko.

(8.41.) Energiaren batezbestekoak emozio bakoitzarenarabera.

Page 208: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz
Page 209: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

211Bizkaiko gazteen prosodiaz

9. JARRERAKJarrerak aztertzen hasi baino lehen, eurok emozioen aldean zertan bereizten ditugun

adierazi behar dugu. Bai jarrerak bai emozioak prosodiaren funtzio paralinguistikoen ere-mukotzat jo ditzakegu. Biak erlazionatuta egon daitezkeen arren, ez dugu uste gauza batdirenik, bibliografian sarritan batera agertu arren. Emozioek erabiltzailearen egoerarenberri ematen dute; nahiz eta ezinbestekoa ez den inori berri horren ematea, gerta daitekemintzatzaileak ezin kontrolatzea emozioaren adierazpidea. Jarreren kasuan, aldiz, min-tzatzaileak adierazpidea kontrolatu eta adierazi nahi izaten dio beren-beregi beste inori,hots, mintzatzailearen eta entzulearen arteko interakzioa egon behar da derrigor. Min-tzakideen arteko interakzio hori hain zuzen da bereizgarri nagusia (Wichmann, 2002, bi-bliografiaren eztabaidarako Al-Sibai, 2004, ikus daiteke)

Emozioak adierazteko erabiltzen diren adierazle akustiko berberak erabiltzen dirajarrerak adierazteko. Era berean, euron arteko erlazioa egon daitekeena ezin ukatuz-koa da; nolabaiteko korrelazio positiboa egin daiteke pozaren eta jarrera ironikoarenartean, tristuraren eta jarrera abegikorraren artean eta haserrea eta jarrera errietariarenartean. Hiru hauek izango dira hemen bereziki landuko ditugunak.

Jarreren gaineko sailkapen posible bat egitea oso garrantzitsua izango litzateke hu-rrengo ikerketetarako. Bestalde, jarrerak, emozioen antzera, gizakion hizkuntzaren erabi-leraren ezaugarritzat jo behar ditugu. Badirudi hizkuntzen artean desberdin jokatzen delaesparru honetan. Jarraian jaso ditugun adibide batzuen f0a eta etenak ikus daitezke:

(9.3.) Amazigh: jarrerak f0ren bidez amaieran bereiztendira, altuena errietarian eta baxuena abegikorrean

agertzen dira. Jarrera abegikorrean ahots kalitateak erebadauka jarrera adieraztean bere funtzioa antza.

(9.4.) Errusiera: Lekuko honek ironikoa eta errietarianisilunedun etenak egin ditu; bestalde, f0rekin bateraahots kalitatea ere erabiltzen du jarrerak bereizteko.

(9.1.) Alemanera: jarrera abegikorrean isilunedun etenaegin du; f0rik altuena errietarian agertzen da eta ba-

xuena abegikorrean.

(9.2.) Basaa: jarrera abegikorrean isilunedun etenaegin du; f0rik altuena errietarian agertzen da eta ba-

xuena abegikorrean.

Page 210: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

212 Iñaki Gaminde

(9.7.) Norvegiera: f0ren ibiltartea oso desberdina da jarrera bakoitzaren arabera.

Hizkuntza hauetako adibideetan jarrerak bereizteko agertzen diren estrategietanikusten dugu ezen, f0rik altuena jarrera errietarian agertzen dela eta baxuena ironi-koan. Amazigh hizkuntzan amaieran egiten da bereizkuntzarik nabarmenena f0renbidez. Basaa, galego eta norvegiera hizkuntzetan f0ren ibiltarteak handiagoak dirabesteetan baino. Galegoz eta italieraz gailur prosodikoak gune desberdinetan koka-tzen dira jarreren arabera. Jarrera abegikorraren erritmoa moteltzeko etenak egitendira alemaneraz eta basaa hizkuntzan. Errusieraz ahots kalitatea erabiltzen da jarrerakadierazteko. Hau guztia ikusita, argi dago jarrerak adierazteko estrategia batzuk dau-dena, gainera estrategia horiek desberdin konbinatzen dira hizkuntza bakoitzeko.

Emozioen eta jarreren arteko desberdintasunak gogotan erabilita, atal honetan hiz-kuntza bietan landu ditugun hiru jarreren azterketaren emaitzak aurkeztuko ditugu.Datuen azterketa maila bitan egingo dugu. Alde batetik gailurra beti sintagma bereankokatzen den edo ez aztertuko dugu, beste alde batetik, gailurra sintagmaren barruanbeti silaba berean kokatzen den ikusiko da. Honek adieraziko digu zein den sintag-men azentuaren eta azentu tonudunen arteko erlazioa. Maila fonetikoan oinarrizkomaiztasunaren ibiltartea, jarrera bakoitzeko oinarrizko maiztasuna, luzera eta energiaaztertuko ditugu euron rankineen bidez. Azkenik, izarien bariazio koefizienteak etaeuron rankineak ere ikertuko ditugu.

Atal honen lehen azpi-atalean datuak jasotzeko eta lantzeko erabili dugun meto-dologia azaldu ondoren, bigarren azpi-atalean euskararen datuak aztertzen dira eta hi-rugarrenean gaztelaniarenak. Azkenik, laugarren azpi-atalean hizkuntza bien arteko al-deak aurkeztuko dira.

(9.5.) Galegoa: f0ren bariazioa faktore garrantzitsua dajarrerak bereizteko.

(9.6.) Italiera: f0ren bariazioa eta gailur prosodikoarenkokapena erabiltzen dira ironikoa eta errietaria bereiz-

teko. Abegikorraren kasuan f0 baxua erabiltzen da.

Page 211: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

213Bizkaiko gazteen prosodiaz

9.1. Metodologia

Jarrera posibleen artean hiru aukeratu ditugu, ironikoa, abegikorra eta errietaria.Aurreko atalean legez, esatari profesional batekin egin zitekeen azterketa, guknahiago izan dugu hiztun arruntekin egin. Hala ere, adibide batzuk jaso ditugu aktorebatekin (9.8. irudia). Esaldia “txakurre sartu da ta dana jan dau“ izan da.

(9.8.) Jarreren f0 kurbak. Lekukoa gizonezkoa, Etxebarria

9.8. irudian ikusten den moduan, jarrera abegikorrean isilunedun etena egin du. Ja-rrera errietaria da f0rik altuena daukana eta baxuena daukana abegikorra.

Datuak grabatzeko unean lekukoei azaldu zitzaien zein zen esaldia gauzatzekoegoera eta egoera horretan esaldiak adierazten duena gertatu zaion balizko lagunariesaldi hori esan behar ziotela, barreka, ironikoki edo katxondeoan batean, beste ba-tean egoera baretzeko edo garrantzia kentzeko eta, azkenik, errietan egiten gertaeragauzatu dela berba lagunaren erruagatik adierazita. Kasu guztietan esaldi bera eskatuzitzaien lekukoei egiteko. Esaldi hori semantikoki ahal denik eta neutroena izatea nahiizan genuen; horregatik honako hau aukeratu genuen euskaraz: “txakurra sartu daeta dena jan du”

Gaztelaniaren datuak batzen hasi ginenean, ez genuen kontuan hartu hizkuntza ho-netan egiten diren kontrakzioak edo laburtzapenak; hasieran aukeratu genuen esaldiaeuskaratik itzultzeko eskatzen genien lekukoei, baina laster konturatu ginen metodohau desegokia zela. Batetik, esaldiaren ordena ez zen beti bat izaten eta bestetik, kon-trakzio asko agertzen ziren; hona hemen adibide batzuk:

“antrao el perro i a komido todo“ (Gernika01, Orozko01)“el perro antrao i a komido todo“ (Amoroto01, Lezama, Berriz)“a entrao el perro i se lo a komido todo“ (Derio, Igorre01)“antrao el perro i se a komido todo“ (Mallabia, Getxo)“el perro antrao i se a komido todo“ (Santurtzi)“antrao el perro i se lo a komido todo“ (Leioa01)

Arazo horiek ekiditeko metodoa aldatzea erabaki genuen. Metodo berrian, esaldiageuk aukeratu genuen eta lekukoei idatziz aurkezten zitzaien eurek jarrera bakoitza-ren arabera esateko. Esaldia honako hau izan da: “el amigo entro i bebjo todo”

Page 212: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

214 Iñaki Gaminde

Behin esaldi neutroa lortuz gero, lekukoari egoera horren berri ematen zitzaion,hau da, hori baten bati gertatukoa zela esaten zitzaion eta berak ustezko pertsonahorri esaldi bera esan behar ziola goian aipatutako hiru jarrera adieraziz. Jarrerakadierazteko esaldiak banan-banan jaso ziren.

Lekuko guztiek ez dute beti esaldia berdin-berdin erabili jarrera guztiak adieraztean;kontuan hartu behar da zaila izaten dela eurontzat egoeraren eragile guztiak kontrola-tzea. Horregatik ere, emaitzak interesgarriak direlakoan, denak aurkeztuko dituguhemen, nahiz eta ondorioak behin-behinekotzat baino ezin diren jo.

Emozioekin egin dugun moduan, jarreren azterketa fonetikoa egin ahal izatekoesaldien silaba guztien f0, f0ren eta energiaren batezbestekoak eta denbora neurtu di-tugu.

Gure Arrankudiaga lekukoaren 9.9. eta 9.10. irudietako adibideetan ikusten denmoduan, jarreren arteko bereizgarrietariko bat f0ren gailurraren kokapena izan dai-teke, izan ere, gailur hori ez da beti leku baten eta era baten gauzatzen.

Beraz, gailur prosodikoaren kokapena maila bitan aztertuko dugu. Lehenengoangailur prosodikoa esaldi osoaren zein zatitan kokatzen den ikusiko dugu eta gero zeinsintagmatan kokatzeko joera dagoen. Honen guztiaren ostean azterketa fonetikoarenemaitzak aurkeztuko dira.

9.2. Euskararen datuak

Euskararen jarrerak aztertzeko 88 lekukoren datuetan oinarrituko gara. Lekukoakeuron jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatuta honako hauek izan dira:

A

Igorre03, Areatza, Galdakao01, Orozko01, Ugao, Igorre01, Lemoa01, Zeanuri, Igorre04, Lemoa02,Orozko02, Orozko03, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo06, Bilbo07, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo10, Bilbo11,Bilbo12, Bilbo15, Arratzu02, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Ea01, Ea02, Ereño, Forua, Ger-nika01, Gernika07, Gernika08, Mendata, Muxika, Abadiño01, Berriz, Durango04, Durango06,Ermua01, Mallabia, Zornotza01, Zornotza02, Amoroto01, Amoroto02, Aulesti01, Aulesti02, Etxeba-rria01, Ispaster, Lekeitio03, Markina02, Ondarroa01, Ondarroa05, Ondarroa06, Bakio, Derio, La-rrabetzu01, Larrabetzu02, Lezama, Mungia01, Mungia02

(9.9.) Gailur prosodikoaren kokapena jarrera ironi-koan, Arrankudiaga.

(9.10.) Gailur prosodikoaren kokapena jarrera abegiko-rrean, Arrankudiaga.

Page 213: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

215Bizkaiko gazteen prosodiaz

BArrankudiaga, Abadiño02, Balmaseda, Barrika, Basauri01, Basauri02, Bilbo14, Durango01, Du-rango05, Gernika09, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sopela01, So-pela02, Sopuerta, Trapagaran, Urduña

C

Getxo, Erandio, Sondika, Sopela03, Sopela04, Urduliz

Gailur prosodikoa gehienetan esaldi osoaren lehen zatian kokatzen da 236 aldiz(%89,39), bigarren zatian 28 aldiz baino ez da kokatzen (%10,61). 9.11. eta 9.12. iru-dietan adibide bi ikus daitezke.

Gailurra lehen zatian kokatzen denean, eskuarki bigarren sintagman izaten da, 171(%72,46); era berean, bigarren zatian kokatzen denean, gehienetan lehen sintagmanizaten da, 24 (%85,71). Datuak jarreren arabera aztertzen baditugu, euron artean des-berdintasun txiki batzuk aurkitzen ditugu (9.1. taula).

(9.13.) Gailur prosodikoaren kokapena portzentajetan esaldiaren zati eta sintagmetan jarreren arabera.

Orain arteko datuak gogotan, esan dezakegu ezen, joera orokorra dela gailurraesaldi osoaren lehen zatiaren bigarren sintagman txertatzea. Joera hau ondoko leku-koek erakusten dute jarreren arabera:

(9.11.) Gailur prosodikoaren kokapena esaldiarenlehen zatian, jarrera ironikoa Larrabetzu02.

(9.12.) Gailur prosodikoaren kokapena esaldiaren biga-rren zatian, jarrera ironikoa Arrankudiaga.

Page 214: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

216 Iñaki Gaminde

ironikoa

Abadiño01, Abadiño02, Amoroto01, Amoroto02, Areatza, Aulesti01, Bakio, Balmaseda, Barrika,Basauri01, Basauri02, Bermeo05, Bilbo03, Bilbo09, Bilbo10, Bilbo11, Bilbo12, Bilbo14, Derio,Erandio, Etxebarria01, Forua, Galdakao01, Gernika07, Gernika10, Igorre04, Larrabetzu01, Larra-betzu02, Lemoa01, Lemoa02, Mendata, Muxika, Ondarroa01, Ondarroa05, Orozko01, Orozko02,Orozko03, Santurtzi, Sestao, Sondika, Sopela01, Sopela02, Sopela04, Sopuerta, Trapagaran, Ugao,Urduliz, Urduña, Zeanuri, Zornotza01

abegikorra

Abadiño02, Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Aulesti01, Aulesti02, Bakio, Balmaseda, Barrika,Bermeo05, Bilbo01, Bilbo09, Bilbo10, Bilbo11, Bilbo12, Bilbo14, Bilbo15, Derio, Durango04, Du-rango06, Erandio, Ermua01, Etxebarria01, Forua, Galdakao01, Getxo, Igorre01, Igorre03, Igorre04,Karrantza, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Leioa01, Lemoa02, Lezama, Mallabia, Mungia01, Mungia02,Muxika, Ondarroa01, Ondarroa05, Ondarroa06, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Sondika, So-pela02, Sopuerta, Trapagaran, Ugao, Urduliz, Zeanuri, Zornotza01, Zornotza02

errietaria

Amoroto01, Amoroto02, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Aulesti01, Aulesti02, Bakio, Balmaseda,Barrika, Basauri01, Basauri02, Bermeo05, Bermeo07, Berriz, Bilbo01, Bilbo06, Bilbo07, Bilbo09,Bilbo10, Bilbo11, Bilbo14, Derio, Durango01, Durango04, Durango05, Durango06, Erandio,Ermua01, Etxebarria01, Forua, Galdakao01, Gernika01, Gernika08, Gernika09, Gernika10, Getxo,Igorre03, Igorre04, Ispaster, Karrantza, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Leioa01, Lekeitio03, Lemoa01,Lemoa02, Lezama, Mendata, Mungia02, Muxika, Ondarroa01, Ondarroa05, Orozko01, Orozko02,Santurtzi, Sestao, Sopela01, Sopela02, Sopela03, Sopela04, Sopuerta, Trapagaran, Ugao, Urduliz,

Zeanuri, Zornotza01

Gailur prosodikoa beti sintagma berean (1) 39 lekukok kokatzen dute (%44,32). Ai-tzitik, 49k (%55,68) sintagma desberdinetan kokatzen dute (2). Hona hemen banaketalekukoen arabera:

(1)

Amoroto01, Areatza, Aulesti01, Bakio, Balmaseda, Barrika, Bermeo04, Bermeo05, Bilbo08, Bilbo09,Bilbo10, Bilbo11, Bilbo14, Derio, Ea01, Ea02, Erandio, Ereño, Etxebarria01, Forua, Galdakao01, Igo-rre04, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Lemoa02, Markina02, Muxika, Ondarroa01, Ondarroa05, Orozko01,Orozko02, Portugalete, Sopela02, Sopuerta, Trapagaran, Ugao, Urduliz, Zeanuri, Zornotza01

(2)

Abadiño01, Abadiño02, Amoroto02, Arrankudiaga, Arratzu02, Aulesti02, Basauri01, Basauri02,Bermeo07, Berriz, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo06, Bilbo07, Bilbo12, Bilbo15, Durango01, Durango04,Durango05, Durango06, Ermua01, Gernika01, Gernika07, Gernika08, Gernika09, Gernika10,Getxo, Igorre01, Igorre03, Ispaster, Karrantza, Leioa01, Lekeitio03, Lemoa01, Lezama, Mallabia,Mendata, Mungia01, Mungia02, Ondarroa06, Orozko03, Santurtzi, Sestao, Sondika, Sopela01, So-

pela03, Sopela04, Urduña, Zornotza02

Gailurra beti leku berean kokatzen duten lekukoen emaitzetan, 6k (%15,38) lehensintagman kokatzen dute, 32k (%82,05) bigarrenean eta 1-ek (%2,56) hirugarrenean.Gailurraren kokapena sintagma desberdinetan daukaten lekukoen artean konbinazio ba-tzuk agertzen dira. Jarreren segida ir-ab-er izanik, sintagmaren lekuaren arabera dauz-kagun konbinazioak 17 dira. Arlo honetan dispertsio handia agertzen da. Badirudi beraulotuta dagoela azentu sistemarekin; lekuko batzuek ez dute gailurraren lekua aldatzeneta orduan ezaugarri fonetikoek garrantzi handiagoa daukate jarrerak bereiztean (9.14.).

Page 215: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

217Bizkaiko gazteen prosodiaz

(9.14.) Jarreren arteko bereizketa f0ren altueraren bidez, Ea02.

Aurreko banaketa bera lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatuta ematenbadugu, honako hau dugu (portzentajeak 9. 2. taulan ikus daitezke):

(1)

A: Amoroto01, Areatza, Aulesti01, Bakio, Bermeo04, Bermeo05, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo10, Bilbo11,Derio, Ea01, Ea02, Ereño, Etxebarria01, Forua, Galdakao01, Igorre04, Larrabetzu01, Larrabetzu02,Lemoa02, Markina02, Muxika, Ondarroa01, Ondarroa05, Orozko01, Orozko02, Ugao, Zeanuri, Zorno-tza01

B: Balmaseda, Barrika, Bilbo14, Portugalete, Sopela02, Sopuerta, Trapagaran

C: Erandio, Urduliz

(2)

A: Abadiño01, Amoroto02, Arratzu02, Aulesti02, Bermeo07, Berriz, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo06, Bilbo07,Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Durango06, Ermua01, Gernika01, Gernika07, Gernika08, Igorre01, Igo-rre03, Ispaster, Lekeitio03, Lemoa01, Lezama, Mallabia, Mendata, Mungia01, Mungia02, Ondarroa06,Orozko03, Zornotza02

B: Arrankudiaga, Abadiño02, Basauri01, Basauri02, Durango01, Durango05, Gernika09, Gernika10,Karrantza, Leioa01, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Urduña

C: Getxo, Sondika, Sopela03, Sopela04

Azterketa fonetikoa egin ahal izateko, metodologiaren azpi-atalean aipatu ditugunneurriez baliatuko gara. Era honetara esaldien f0ren ibiltartea eta batezbestekoa, ener-giaren batezbestekoa eta denboraren bidez hizkera erritmoa kalkula eta konpara di-tzakegu. Azterketa zati bitan banatuta aurkezten dugu; lehen zatian bariazio koefi-zienteak erkatuko ditugu eta bigarren zatian batezbestekoak.

Denetara 264 esaldi aztertu dugu eta lekukoak 88 izan dira. Gehien aldatzen direnizariak f0ren ibiltartea (%40,68) eta batezbestekoa (%13,67) dira. Hurrengoa hizkeraerritmoa (%12,6). Gutxien aldatzen dena energia da (%4,56). Bariazio koefizienteak ja-rrera bakoitzaren arabera 9.3. taulakoak dira. Batezbestekoak jarrerako 9.4. taulan era-kusten dira.

Page 216: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

39 Etenak isilunedunak izan daitezke, bestetik bokal txertatketa edo luzapena ere ager daiteke.

218 Iñaki Gaminde

Jarreren arteko aldeak argi agertzen dira izari guztiekin. f0ren ibiltarterik eta ba-tezbestekorik altuenak jarrera errietarian erabiltzen dira eta baxuenak abegikorrean(9.15. irudia). Energiaren bariazioa askoz txikiagoa bada ere, altuena errietarian era-biltzen da eta baxuena abegikorrean (9.16. irudia).

Hizkera erritmorik baxuena jarrera abegikorrean dugu eta biziena errietarian. Izariguztietan jarrera bi hauek muturretan kokatzen dira (9.17. irudia).

(9.17.) Hizkera erritmoaren batezbestekoak jarrera bakoitzaren arabera.

Hizkera erritmoa moteltzeko, jarrera abegikorrean batez ere, etenak egiten dira sa-rritan39, eten hauen ondoan kasu batzuetan muga tonu altua (H%) txertatzen da, 9.18.irudian adibide bat ikus daiteke.

(9.15.) f0ren ibiltarteak eta batezbestekoak jarrera ba-koitzeko.

(9.16.) Energiaren batezbestekoak jarrera bakoitzarenarabera.

Page 217: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

219Bizkaiko gazteen prosodiaz

(9.18) Etena bokal luzapenaren eta H% muga tonuaren bidez egina, jarrera ironikoa Basauri 02.

9.3. Gaztelaniaren datuak

Gaztelaniaren datuak aztertu ahal izateko 69 lekuko izan ditugu; jarraian euron ja-torrizko hizkuntzaren arabera sailkatuta emango ditugu:

A

Abadiño01, Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Berriz,Bilbo01, Bilbo02, Bilbo03, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Durango06, Ea01,Ea02, Ereño, Etxebarria02, Gernika01, Gernika08, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02,Leioa02, Lekeitio01, Lemoa02, Lemoa1, Lezama, Mallabia, Markina02, Mendata, Mungia01, Onda-rroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza02

B

Balmaseda, Basauri01, Basauri02, Bermeo08, Bilbo14, Durango01, Durango05, Gernika09, Ger-nika10, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Sopuerta, Trapagaran, Urduña

C

Arrankudiaga, Bilbo08, Erandio, Getxo, Sondika, Sopela04, Urduliz

Gailur prosodikoa kasu gehienetan esaldi osoaren lehen zatian (9.19. irudia) ager-tzen da, 189 (%91,3), bigarren zatian (9.20. irudia) 18 aldiz agertu zaigu (%8,7).

Gailurra esaldiaren lehen zatian agertzen denean, aditzean bertan kokatuta izatenda, 172 bider (% 83,09) eta aditz aurreko sintagman 17 bider (%8,21). Era berean, bi-garren zatian agertzen denean, aditzean kokatzen da gehienetan, 17 (%8,21); behinbaino ez zaigu agertu azken sintagman (%0,48).

(9.19.) Gailur prosodikoa esaldiaren lehen zatian, ja-rrera errietaria Bermeo 07.

(9.20.) Gailur prosodikoa esaldiaren bigarren zatian,jarrera ironikoa Arratzu 02.

Page 218: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

220 Iñaki Gaminde

Datuak jarreren arabera aztertuta, desberdintasun txiki batzuk aurkitzen ditugu,batez ere jarrera errietariari dagokionez (9.5. taula).

Gailur prosodikoaren eta silaba azentudunaren arteko erlazioak aztertzen baditugu,ikusten dugu ze, esaldiaren lehen sintagman gailur prosodikoa silaba azentudunaren os-tean kokatzen dela 145 aldiz (%70,05) eta 62 aldiz silaba azentudunean (%29,95). Biga-rren sintagman aukera nagusia gailur prosodikoak silaba azentudunarekin bat egitea da(204, %98,55); hala ere, hiru kasutan (%1,45) deazentuazioa gertatzen da. Hirugarrensintagman gauza bera dugu, baina deazentuazioaren portzentajea handixeagoa da(%8,21). Azkenik, laugarren sintagman gailur prosodikoak bat egiten du silaba azentu-dunarekin 196 aldiz (%94,69) eta 11 aldiz azken silabarekin batzen da (%5,31).

Silaba azentudunaren eta gailur prosodikoaren arteko erlazioan hiru aukera dau-kagu. Gailurra azentuaren ostean kokatzea (o), silaba azentudunean egotea (b) etadeazentuazioa (d). Beronen arabera agertu zaizkigun konbinazioak eta euron por-tzentajeak jarraian zehazten direnak dira:

(1) b-b-b-b (%26,09) (5) b-b-d-b (%0,97) (9) o-b-d-o (%0,48)

(2) b-b-b-o (%1,93) (6) o-b-b-b (%60,39) (10) o-d-b-b (%0,48)

(3) b-b-d-o (%0,48) (7) o-b-b-o (%2,42) (11) o-d-d-b (%0,48)

(4) b-d-b-b (%0,48) (8) o-b-d-b (%5,8)

Portzentajerik altuenak lehenak eta seigarrenak dauzkate. Aukera bi hauei gehitzenbadiegu gailurraren kokapena ondokoa dugu (gailurra “¡“ ikurraren bidez adierazikoda). 9.21. eta 9.22. irudietan mota nagusi bakoitzeko adibide bat ematen da. Sei au-kera nagusi horiek jarreren arabera 9.6. taulan agertzen dira portzentajeetan banatuta.

(1) b-b-b-b (6) o-b-b-b

(1a) ¡b-b-b-b (%5,31) (6a) ¡o-b-b-b (%1,45)

(1b) b-¡b-b-b (%19,32) (6b) o-b-b-b (%53,14)

(1c) b-b-¡b-b (%1,45) (6c) o-b-b-b (%5,8)

(9.21.) 1b aukera, jarrera ironikoa Ereño. (9.22.) 6b aukera, jarrera ironikoa Amoroto 01.

Page 219: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

221Bizkaiko gazteen prosodiaz

Ikusi berri dugunez, desberdintasunik handienak lehen sintagman txertatzen direnazentu tonudunek eragiten dituzte. Gailur prosodikoa silaba azentudunaren osteangertatzen da azpian L*+H azentu tonuduna egoteagatik; haatik, gailurra silaba azentu-dunean gertatzen da bertan H*+L azentu tonudunagatik.

Euskararen datuekin egin dugun moduan, azterketa fonetikoa egingo dugu esaldienf0ren ibiltartea eta batezbestekoa, energiaren batezbestekoa eta hizkera erritmoa er-katuta. Lehen zatian bariazio koefizienteak erkatuko ditugu eta bigarren zatian batez-bestekoak. Denetara 207 esaldi aztertu dugu eta lekukoak 69 izan dira.

Gehien aldatzen den izaria f0ren ibiltartea da (%39,59). Segituan hizkera erritmoaagertzen da (%13,95). Hurrengoa f0ren batezbestekoa da (%11,22). Azkenik, gutxienaldatzen dena energia da (%2,03). Jarreren arabera bariazio koefiziente hauek azter-tuta (9.7. taula), aldeei jarrera guztietan eusten zaie.

Izarien batezbestekoak jarreren arabera aztertzen baditugu (9.8. taula), Hiru jarre-ren arteko aldeak nahiko argi agertzen dira; ironikoa eta errietaria izari guztiekin hur-bilen daudenak dira. f0ren ibiltarterik eta batezbestekorik altuenak jarrera errietarianagertzen dira eta baxuenak abegikorrean (9.23. irudia). Energiaren bariazioa askoz txi-kiagoa bada ere, rankinea berdin agertzen da (9.24. irudia).

Hizkera erritmoari dagokionez, ironikoa da erritmorik azkarrena daukan jarrera etamotelena, berriz, abegikorra (9.25. irudia).

(9.23.) f0ren ibiltarteak eta batezbestekoak jarrera ba-koitzeko.

(9.24.) Energiaren batezbestekoak jarrera bakoitzarenarabera.

Page 220: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

222 Iñaki Gaminde

(9.25.) Hizkera erritmoaren batezbestekoak jarrera bakoitzaren arabera.

Euskararen datuetan ohartarazi dugun bezala, gaztelaniaren kasuan ere jarrera abe-gikorraren erritmoa moteltzeko etenak egiten dira 9.26. irudiko adibidean bezala.

(9.26) Etena bokal luzapenaren eta H% muga tonuaren bidez egina, jarrera ironikoa Zornotza 02.

9.4. Hizkuntzen arteko aldeak

Hizkuntza bien arteko aldeak eta lekukoen ekoizpenak hobeto erkatu ahal izateko,64 lekukoren datuak bakarrik erabiliko ditugu, izan ere, euskaraz eta gaztelaniazeduki dugun lekuko kopurua bat izan ez denez gero, hizkuntza bietan datuak emandizkigutenak baino ez ditugu erabiliko. Jatorrizko hizkuntzaren arabera erkatuko di-tugun lekukoak honako hauek dira:

A

Abadiño01, Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Berriz,Bilbo01, Bilbo03, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Durango06, Ea01, Ea02, Ereño,Gernika01, Gernika08, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Ma-llabia, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zea-nuri, Zornotza02

B

Balmaseda, Basauri01, Basauri02, Bilbo14, Durango01, Durango05, Gernika09, Gernika10, Ka-rrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Sopuerta, Trapagaran, Urduña

C

Arrankudiaga, Bilbo08, Erandio, Getxo, Sondika, Sopela04, Urduliz

Konparazioak egiteko alde bi bereiztuko ditugu; batetik, gailurraren kokapena az-tertuko dugu eta, bestetik, azterketa fonetikoaren ezaugarri nagusiak.

Page 221: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

223Bizkaiko gazteen prosodiaz

Gailur prosodikoaren kokapenari dagokionez, berau bat dator hizkuntza bietan 114kasutan (%59,38). Euskaraz esaldiaren lehen zatian agertzen da %88,02an eta gaztelaniaz%90,63an; beraz ez dago honetan desberdintasun handirik. Orain arte adierazi dugunmoduan, hizkuntza bietan gailurra esaldiaren lehen zatiaren bigarren sintagman koka-tzekoa da; hau horrela izanik ere, portzentajeak batean eta bestean ez dira berdinak, eus-karaz %61,46koa da eta gaztelaniaz %82,29koa (9.27. irudia). Honek adierazten du eus-karaz joera handi samarra dagoela lehen sintagman agertzeko (9.9. taula).

(9.27.) Gailur prosodikoaren kokapenen portzentajeak hizkuntza bakoitzean jarrera bakoitzaren arabera.

Hizkuntza bien arteko desberdintasunik handienak jarrera ironikoan gertatzen diraeta txikienak, ostera, jarrera errietarian.

Fonetikoki gertatzen diren aldeak agerian uztekotzat, f0ren ibiltartea eta batezbes-tekoa, energia eta hizkera erritmoa erkatuko ditugu (9.10. taula).

Orokorrean desberdintasunik handienak f0ren ibiltartean eta hizkera erritmoan ger-tatzen dira. 9.11. taulan ikus dezakegun bezala, desberdintasunik handienak jarreraerrietariaren f0ren ibiltartean eta jarrera abegikorraren hizkera erritmoan gertatzen dira.

Azpi-atal hau burutzeko, hizkuntzen aldeak agerian uzteko erabili ditugun irizpi-deen arabera, lekukoek jatorrizko hizkuntzaren arabera alde nabarmenik daukatenikusi behar dugu. Lehen irizpidea kontuan hartuta, hau da, gailur prosodikoa esaldia-ren lehen zatiaren bigarren sintagman kokatzen den ala ez aztertuta, 9.12. taulan ikus-

Page 222: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

224 Iñaki Gaminde

ten den moduan, A taldeko lekukoen artean hizkuntza bien arteko desberdintasunakhandiagoak dira (%26,19), B (%13,73) eta C (0) taldeetako lekukoen artean baino.

Azterketa fonetikoan ikusi dugun moduan, alderik handienak f0ren ibiltartean etahizkera erritmoan aurkitu ditugu. Lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera aztertzenbaditugu izariak, f0ren ibiltartean desberdintasunik handiena C taldeko lekukoen ar-tean gertatzen da, hizkuntza bietan gainera. Gauza bera gertatzen da f0ren batezbes-tekoari dagokionez. Gainerako izarietan gertatzen diren desberdintasunak nahikoa txi-kiak dira hizkuntza berean (9.13. taula).

Page 223: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

225Bizkaiko gazteen prosodiaz

10. AMAIERAAmaierara heldu gara oraingoz. Jakingurak eraginda egiten hasi ginen inkestatxo

haiek honaino ekarri gaituzte eta tenorea heldu da burutu dezagun gure hau. Biraasko eman dugu hona orduko, gai batzuk sakon erabili ditugu, beste batzuk azal etagehienak zotazalduta etorriko direnetan jorratzeko.

Mukururik onena lekukoen sailkapena egitea delakoa daukagu, sailkapen horrenbidez aurreko ataletan aztertu ditugunak laburbilduko ditugu bide batez. Aurrekobehar baten esaten genuena (Gaminde 2007a) gogoan, argi dago orain arte aztertu di-tugun arlo guztiak ezin erabil daitezkeena lekukoak euron hizkuntzaren erabilerenarabera sailkatzeko. Horregatik, lehenengo eta behin zer den erkagarri eta zer ez era-baki behar dugu. Bigarren pausua erabiliko diren teknika estatistikoak aukeratzeaizango da.

Arteragoko ataletan iradoki izan den moduan, euskaraz lau ezaugarri multzo erabilditzakegu lekukoak euron erabileren arabera sailkatzeko. Batzuk linguistikoak dira,azentua eta intonazioa (beronen barruan enuntziatiboak, bai/ez galderak eta n/z gal-derak), eta beste batzuk, paralinguistikoak, emozioak eta jarrerak. Bai batzuetan etabai besteetan erka daitezkeenak arauen aplikazioa inplikatzen dutenak dira eta ez bes-terik. Esate baterako, azterketa fonetikoetatik atera ditugun emaitzak ezin aplikatuz-koak dira ez diotelako sistemari eragiten. Gaztelaniaren kasuan intonazioa, emozioaketa jarrerak baino ez ditugu erabiliko sailkapena egiteko.

Teknika estatistiko bakarra erabiliko dugu; teknika horren bidez lekuko bakoitzakgainerako guztiekin dauzkan kidetasunak aztertuta, lekukoen multzokatze herarkikoa-ren analisia egingo dugu. Multzokatze herarkikoaren analisi hau laginaren elementuenarteko distantzien matriza kalkulatzen hasten da. Matriz horrek elementu bakoitzakgainerako guztiekin dauzkan distantziak biltzen ditu. Ondoren hurbilen dauden lehe-nengo elementu biak batzen dira multzo bakar baten. Honela multzokatzen dira ele-mentu guztiak, harik eta multzo bakarra osatu arte. Multzoak batuz doazen heinean,geroago eta heterogeneoagoak izango dira. Azkenean elementu guztiek bakar bat osa-tzen duten arren, teknika honen helburua bitarteko multzo homogeneoak aurkitzeada. Analisi honetan distantziak kalkulatzeko eta multzoak egiteko metodo batzuk dau-denez gero, denek ez dituzte lortzen emaitza berberak, horregatik probatu behar dazeintzuk diren dauzkagun datuekin ondoen egokitzen direnak (Pardo eta Ruiz, 2002).Gure kasuan taldeen arteko multzokatzea eta distantzia euklidiar karratua aukeratu di-tugu. Behin multzoak automatikoki definituz gero, lekukoen jatorrizko hizkuntzarenaraberako azpi-sailkapenak egingo ditugu.

Azken ataltxo hau hiru azpi-ataletan banatuta emango dugu, lehen azpi-atalean le-kukoen sailkapen orokorra egingo dugu euskarazko datuen arabera. Bigarren azpi-ata-lean gauza bera egingo dugu baina gaztelaniazko datuen arabera. Azkenik, hizkuntzabien arabera multzorik egin daitekeen ala ez ikusiko dugu.

Page 224: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

226 Iñaki Gaminde

10.1. Lekukoen sailkapena euskarazEuskarazko lekukoen sailkapena egiteko 60 lekukoren datuak erabili ditugu; euron

jatorrizko hizkuntzaren arabera, A taldekoak 36 izan dira, B taldekoak 18 eta C talde-koak 6. Multzo bakoitzeko zerrenda honako hau da:

A

Amoroto01, Areatza, Arratzu2, Aulesti01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Berriz, Bilbo01,Bilbo03, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Durango06, Ea01, Ea02, Ereño, Gernika01, Gernika08, Igo-rre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Lemoa01, Lemoa02, Mallabia, Markina02, Mendata, Mun-gia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza02

B

Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Durango05, Ger-nika09, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Trapagaran, Ur-duña

C

Bilbo08, Erandio, Getxo, Sondika, Sopela04, Urduliz

Lekuko guztien gorengo multzokatzea egin ondoren talde nagusi bi gelditzen zaiz-kigu. (1) taldean 28 lekuko geratzen dira eta (2) taldean 32. Jarraian talde bakoitzekolekukoak zerrendatzen dira:

(1): Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Bilbo01, Bilbo12,Ea01, Ea02, Ereño, Gernika01, Gernika08, Gernika09, Gernika10, Getxo, Igorre03, Igorre04, Is-paster, Lemoa01, Lemoa02, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Zeanuri

(2): Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Berriz, Bilbo03, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14,Bilbo15, Durango01, Durango04, Durango05, Durango06, Erandio, Karrantza, Larrabetzu2,Leioa01, Mallabia, Orozko02, Orozko03, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sondika, Sopela01, So-

pela04, Trapagaran, Ugao, Urduliz, Urduña, Zornotza02

Multzo nagusi biak birbanatu egiten baditugu, 10.1. taulan agertzen den moduan,geratzen dira azpi-multzoak.

Page 225: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

227Bizkaiko gazteen prosodiaz

(10.1. taula). Lekukoen multzokatzea hiru mailatan.

(10.1.) Lekukoen multzokatzea gorengo hiru mailetan.

Hirugarren mailako multzoetako lekukoak euren jatorrizko hizkuntzaren araberabanatuta 10.2. taulan ikus daitezke.

Page 226: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

228 Iñaki Gaminde

(10.2. taula). Lekukoen sailkapena euron jatorrizko hizkuntzaren arabera, 3 mailako multzoetan.

10.2. irudian erakusten den moduan, multzo batzuetan (2, 3 eta 4) A taldeko leku-koak baino ez dira agertzen; 7 multzoa, ostera, B taldekoek osatzen dute. C taldekolekukoek ez dute multzo bereizirik osatzen eta beti agertzen dira gainerako taldeetakolekukoekin batera.

(10.2.). Lekukoen sailkapena euron jatorrizko hizkuntzaren arabera, 3 mailako multzoetan.

A taldeko lekukoek osatzen dituzten multzoak arretaz aztertzen baditugu, nolabai-teko banaketa geografiko zehatza agertzen zaigu. Iparraldeko barietateetako lekukoak

Page 227: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

229Bizkaiko gazteen prosodiaz

Arratiakoekin batera agertzen dira (Bilbo01 lekukoaren ama Mungialdekoa da etaBilbo12 lekukoaren gurasoak arratiarrak) aparteko multzo batean. Arratiako lekukoakbereiztuz joaten dira beheragoko multzoetan baina iparraldeko barietateetakoek mul-tzo trinkoa osatzen dute.

Bestalde, Nerbioi aldekoak, Txorierrikoak eta Durangaldekoak beste multzo bateankokatzen dira. Multzo horren barruan agertzen dira B eta C taldeetako lekuko gehie-nak ere bai. Deigarria da B taldeko %55,55ak multzo berezia (7) osatzea.

10.2. Lekukoen sailkapena gaztelaniaz

Gaztelaniazko datuen araberako sailkapena egiteko 65 lekukoren erabilerak erkatuditugu; euron jatorrizko hizkuntzaren arabera, A taldekoak 40 izan dira, B taldekoak19 eta C taldekoak 6. Zerrenda osoa honako hau da:

A

Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Berriz, Bilbo01,Bilbo02, Bilbo03, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Durango06, Ea01, Ea02, Ereño, Etxebarria02, Ger-nika01, Gernika08, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Leioa02, Lemoa01, Lemoa02, Le-zama, Mallabia, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03,Ugao, Zeanuri, Zornotza02

B

Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bermeo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Du-rango05, Gernika09, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sopuerta, Tra-pagaran, Urduña

C

Bilbo08, Erandio, Getxo, Sondika, Sopela04, Urduliz

Lekuko guztien gorengo multzokatzea egin ondoren, talde nagusi bi gelditzen zaiz-kigu. (1) taldean 50 lekuko kokatzen dira eta (2) taldean 15. Jarraian talde bakoitzekolekukoak zerrendatzen dira:

(1): Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Aulesti01, Balmaseda, Basauri02, Bermeo05,Bermeo08, Berriz, Bilbo01, Bilbo02, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo15, Durango04, Ea01, Ea02, Erandio,Ereño, Etxebarria02, Gernika01, Gernika08, Gernika09, Gernika10, Getxo, Igorre03, Igorre04, Is-paster, Karrantza, Larrabetzu02, Leioa01, Leioa02, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Mallabia, Mendata,Mungia01, Ondarroa01, Orozko02, Orozko03, Santurtzi, Sondika, Sopuerta, Ugao, Urduliz, Ur-duña, Zeanuri, Zornotza02

(2): Bermeo04, Bermeo07, Bilbo03, Bilbo11, Bilbo12, Bilbo14, Durango01, Durango05, Du-

rango06, Markina02, Orozko01, Portugalete, Sestao, Sopela04, Trapagaran

Ikusten denez, multzo nagusien lekuko kopuruak ez dira euskaraz gainako oreka-tuak; 10.3. taulan birbanaketaren bidez sortuko azpi-multzoak adierazten dira.

Page 228: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

230 Iñaki Gaminde

(10.3. taula). Lekukoen multzokatzea hiru mailatan.

(10.3.). Lekukoen multzokatzea gorengo hiru mailatan.

Hirugarren mailako multzoetako lekukoak euren jatorrizko hizkuntzaren araberabanatuta 10.4. taulan ikus daitezkeenak dira.

Page 229: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

231Bizkaiko gazteen prosodiaz

(10.4. taula). Lekukoen sailkapena euron jatorrizko hizkuntzaren arabera, 3 mailako multzoetan.

10.4. taulan eta 10.4. irudian erakusten den moduan, 8 multzoan izan ezean gaine-rako guztietan A eta C taldeetako lekukoak B taldekoekin batera agertzen dira, hauda, ama hizkuntzatzat euskara eduki dutenek, hartakotzat gaztelania eduki dutenen al-dean, ez dute ezelako apartekotasunik erakusten.

(10.4.). Lekukoen sailkapena euron jatorrizko hizkuntzaren arabera, 3 mailako multzoetan.

Page 230: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

232 Iñaki Gaminde

10.3. Lekukoen sailkapena hizkuntza bien arabera

Aurreko azpi-atal bietan banan aztertu ditugu lekukoen multzoak hizkuntzako,orain jakin gura izan dugu zeintzuk diren hizkuntza bietan multzo berberetan koka-tzen direnak eta talderik ote dagoen euren artean. Horretarako 59 lekuko erabili di-tugu, hots, aurreko azpi-ataletan euskaraz eta gaztelaniaz bietan multzokatu ditugu-nak. Lekukoak euron jatorrizko hizkuntzaren arabera, A taldekoak 36 izan dira, B tal-dekoak 17 eta C taldekoak 6. Hona hemen zerrenda osoa:

A

Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Berriz, Bilbo01,Bilbo03, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Durango06, Ea01, Ea02, Ereño, Gernika01, Gernika08, Igo-rre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu2, Lemoa01, Lemoa02, Mallabia, Markina02, Mendata, Mun-gia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza02

B

Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Durango05, Ger-nika09, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Trapagaran, Urduña

C

Bilbo08, Erandio, Getxo, Sondika, Sopela04, Urduliz

Azterketatxo hau egiteko begiratu dugu zenbat lekuko dauden multzo berberetaneuskaraz zein gaztelaniaz. Badira 12 lekuko hizkuntza bien arabera multzoa osatubarik geratzen direnak: Orozko01, Bilbo12, Basauri02, Larrabetzu02, Durango05, Bal-maseda, Arrankudiaga, Sestao, Bilbo14, Bilbo08, Erandio, Bilbo11. Eurok %20,34a osa-tzen dute. Euskaraz eta gaztelaniaz bat datozen lekukoekin 10.5. taulan ikus daitez-keen multzoak osa daitezke. Bertan aurreko sailkapenak egitean eduki dituzten mul-tzo zenbaki berberak erabili ditugu eta euron jatorrizko hizkuntzaren araberako taldeaere adierazten da.

(10.5. taula) Multzo nagusietako lekukoen banaketa euron jatorrizko hizkuntzaren arabera.

Page 231: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

233Bizkaiko gazteen prosodiaz

10.5. taularen emaitzez ohar bi baizik ez ditugu egingo. Batetik, B taldeko leku-koek kasu gehienetan aparteko multzoetan kokatzen dira; Gernikako lekukoak euroninguruko A taldekoekin batera agertzen dira; honek argi adierazten du bertako proso-dia ikas daitekeena. Bilbo09 eta Santurtzi salbuespentzat jo behar ditugu. Azken laulekuko hauek B taldeko lekukoen %23,53 baino ez dute osatzen. Bestetik, C taldekolau lekuko (%66,67) gainerako multzoren baten kokatuta agertzea oso interesgarritzatjotzen dugu.

Emaitzok ikusita, hiru galdera otu zaizkigu amaitzeko: (a) Kasualitatea ote da? (b) Se-gitu behar dugu ikertzen? Merezi ote du? (c) Hizkuntzaren didaktikak kontuan hartu beharditu ikerkuntzaren emaitzak eskuartzeko edo segitu behar du prosodia landu barik?

(a) eta (c) galderen erantzunak legozkiekeenek eman beharko dituzte; zilegi izanbekit (b) galderari erantzutea lan honetan ikertu ditugun esparruen datuen eta emai-tzen arabera. Nire iritziz aurrera segitu behar dugu ikerkuntza mota honekin zalantzabarik eta merezi duelakoa daukat. Euskararen esparrura mugatuta, hainbat izan dirailunetan geratu zaizkigun arloak. Alde batetik, pertzepzio testak egiteko beharra alda-rrikatu dugu produkzioaren datuak kontrastatzeko eta hobeto zehazteko bereizitasu-nen ezaugarriak. Metodologia hobetu behar da eta ona izango litzateke agirian utzi di-tugun genero eta adin desberdintasunak gogotan material erkagarriak batzea gizartea-ren arlo guztietan. Era berean, Euskal Herriaren gainerako herrialdeetara ikerkuntzazabaltzea sano interesgarri begitantzen zait. Jarrain gure ikerketa honetako atalez atalnabaritu ditugun gabezia batzuk, laburpen gisa baino ez bada, iradokiko ditugu.

Azentu arloan azentu ereduen ikerkuntzan aurrera egin beharko genuke lan oro-korren bidez eta monografia sakonen bidez; arau multzoak zehazteko eta ikustekozertan ari diren aldatzen. Bestetik, euskara batuaren eta norberaren euskaren artekoerlazioak, baldin eta badira, zertan diren aztertu beharko litzateke.

Intonazioaren eremuan, dauzkagun arazo teorikoak konpontzeko balio diezaguketedatozen ikerketek. Norberaren barietatean eta euskara batuan silaba azentudunen etaazentu tonudunen arteko erlazioak gehiago zehaztu beharko lirateke. Tonu moten in-bentarioa finduta, azentu-tonudun eta muga-tonuen konbinazioak zeintzuk diren etazelan gauzatzen diren jakin beharko genuke. Enuntziatiboen kasuan esaldi barrukoosagaiak zelan antolatzen diren eta intonazio unitateak zehaztu beharko genituzke.Bai/ez galderen kasuan, hemen amaierak baino ez ditugu landu, aurrerantzean esaldiosoen azterketak egin beharko lirateke. N/z galderetan silaba bat baino gehiago dau-katen galdetzaileen azterketa eginkizun geratu zaigu.

Testuen ikerketan argi geratu da bat-batekoen eta irakurrien arteko alde handia.Bat-bateko testuetan M% muga tonuaren egoera da erabaki beharko litzatekeen pun-tuetariko bat. Testuaren talde prosodikoen banaketak eta muga-tonuek dauzkaten fun-tzioak ikertzeko geratu zaizkigu.

Norbanakoaren ezaugarriak, emozioak eta jarrerak biltzen dituen esparrua den bes-tean irekita agertzen da, esan dezakegu kasik dena egiteko daukagula biziki erakar-garria den honetan. Arazo teoriko eta metodologiko sakonak dauzkagu, datuak falta

Page 232: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

234 Iñaki Gaminde

ditugu, ilunpetan noraezean ibiltzen hasi garela dirudi; hala ere, ezezagunaren tenta-zioaren antzera, horrexek egiten du horren erakargarri.

Page 233: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

235Bizkaiko gazteen prosodiaz

BIBLIOGRAFIA

Aguilar, L.; Casacuberta, D. eta Marín, R., 2000, “Labeling Melodic Movements at theStress Group Level” CatWPL 8.

Aliou, Ngoné Seck, 2003, “L’interrogation en wolof” Sudlangues, 2. www.sudlangues.sn

Al-Sibai, D. M., 2004, Intonation: A Suprasegmental Aspect of the English Language.http://docs.ksu.edu.sa/PDF/Articles51/Article510051.pdf

Ambru?, D. C., 2000, “Collecting and recording of an emotional Speech database”http://wwwbox.uni-mb.si

Applebaum, A eta Gordon, M., 2007, “Intonation in Turkish Kabardian” ICPhS XVI

Arretxe, Jon, 1994, Basauriko euskara. Basauriko Udala, Basauri.

Arvaniti, A. eta Baltazani, M., 2000, “Greek ToBI: A System For The Annotation OfGreek Speech Corpora.” in European Language Resources Association.Proceedings:Second International Conference on Language Resources and Evaluation (LREC2000), II: 555-562. Ateneta.

Arvaniti, A. eta Baltazani, M., 2008, GRToBI. http://idiom.ucsd.edu/~arvaniti/ gr-tobi.html# Bibliography

Aurrekoetxea, G., 2003, “Euskalkiak estandarraren uholdepean (Arratiako kasua)“, in Ahozko-tasuna Aztergai, Mendebalde Kultur Elkartea, Bilbo, 167-178

Aurrekoetxea, G., 2004, “Estandar eta dialektoen arteko bateratze-joerak (ikuspuntu teorikotikbegirada bat)” Uztaro 50, 45-57.

Aurrekoetxea, G., 2006, “Hizkuntza estandarraren eta dialektoen arteko bateratze joerak” in J.Lakarra eta J. I. Hualde (arg.), Studies in Basque and Historica Linguistics in Memory of R.L. Transk. R. L. Trasken oroitzapenetan ikerketak euskalaritza eta hizkuntzalaritza his-torikoaz, ASJU XL: 1-2, 133-160.

Aurrekoetxea, G., 2008, “Bariazio soziolinguistikoa Dimako euskaran” Euskalingua-12, 17-26

Aurrekoetxea, G. eta J. L. Ormaetxea, 2006, “Euskararen Atlas Sozio-Geolinguistikoa” ikerketaproiektua”, Euskalingua 9, 157-163

Banse, R. eta Scherer, K. R., 1996, “Acoustic proles in vocal emotion expression.” Jour-nal of Personality and Social Psychology 70(3): 614-636

Barra, R.; Montero, J. M.; Macías-Guarasa, J.; D´Haro, L. F.; San-Segundo, R. eta Cór-doba, R., 2006, “Prosodic and Segmental Rubrics in Emotion Identification”http://www-gth.die.upm.es/research/documentation/AG-39Pro-06.pdf

Barrutia, Eneko, 1996, Bermeo eta Mundakako arrantzaleen hiztegia. Udako EuskalUnibertsitatea. Iruña

Beckman, M. eta Ayers, M., 1994, “Guidelines for ToBI labelling”, eskuizkribua, Ohio State Uni-versity (3.0 bertsioa, 1997: http://www.ling.ohio-state.edu/phonetics/E_ToBI).

Biemans, M., 2000, Gender variation in voice quality. Doktorego Tesia. LOT Dissertation Series 38

Page 234: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

236 Iñaki Gaminde

Cabrera, M. eta García, M. L., 2003, “The manifestation of intonational focus in Castil-ian Spanish” Catalan Journal of Linguistics 2

Calderón, N., 2000, Patologías del Lenguaje. http://www.nataliacalderon.com/c.php?csc=47

Camino, Iñaki, 2005, “Euskal soziolinguistikaren atarian” in Etxebarria, P. eta Knör, H.(arg.), 2005, Nerekin yaio nun: Txillardegiri omenaldia. Iker-17, Euskaltzaindia,UPV-EHU, Bilbo

Canepari, L., 2007, Fonetica e Tonetica Naturali: Approccio articolatorio, uditivo efunzionale. Lincom Textbooks in Linguistics.

Cantero, F. J., 2002, Teoría y análisis de la entonación. Ediciones Universitat de Bar-celona.

Cho, T., 2000, “Some phonological and phonetic aspects of Stress and intonation inlakhota: A preliminary report” UCLA WPL in Lakhota (tentative)

Clemens, N. eta Rialland, A., 2005, “Africa as a phonological area” in Heine, B. etaNurse, D. (2008): A Linguistic Geography of Africa. Cambridge University Press

Crystal, D., 1989, Patología del Lenguaje. Catedra, Madril.

Dawood, H.; Shahid, R., Ahmed, T., 2004, “Intonation Patterns in Punjabi”http://www.crulp.org/Publication/Crulp_report/CR04_05E.pdf

Dorta, J. (ar.), 2007, La prosodia en el Ámbito Lingüístico Románico. La Página. SantaCruz de Tenerife.

Dryer, M. S., 2005, “Polar Questions” http://linguistics.buffalo.edu/

Edenmyr, N., 2001, Focus constructions in Kirundi. Paper for the degree of M.A. inGeneral Linguistics. Estokolmoko Unibertsitatea.

Elordieta. G., 1999, “Primer estudio comparativo de la entonación de tres variedades dialec-tales vascas”, Actas del I Congreso de Fonética Experimental, Universitat Rovira i Virgili yUniversitat de Barcelona, 209-215.

Elordieta. G., 2000, “Mendebaldeko intonazioaren inguruan”, in Mendebalde Kultur Alkartea:Mendebaldeko berbetearen formalizazinoa. Bilbo, 111-136.

Elordieta. G., 2003, “Intonation”, in J.I. Hualde eta J. Ortiz de Urbina (arg.), A grammar ofBasque, Mouton de Gruyter, Berlin, 72-112.

Elordieta. G., 2006, “Spanish pitch accent alignment by Northern Bizkaian Basque speakers”,in B. Fernandez eta I. Laka (arg.), Andolin Gogoan. Essays in Honour of Profesor Eguzk-itza, Bilbo, EHU, 269-290.

Elordieta. G., 2007a, “Constraints on intonational prominence of focalized constituents”, in D.Büring. M. Gordon eta C.L. Lee (arg.), Topic and focus: Papers from a workshop on into-nation and meaning. Springer, Dordrecht, 1-22.

Elordieta. G., 2007b, “A constraint-based analysis of the intonational realization of focus inNorthern Bizkaian Basque”, in T. Riad eta C. Gussenhoven (arg.), Tones and Tunes: VolumeI, Typological Studies in Word and Sentence Prosody, Mouton de Gruyter, Berlin, 201-234.

Elordieta, G., 2008, “Euskal azentu eta intonazioari buruzko ikerketa: status quaestionis”(agertzeko)

Page 235: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

237Bizkaiko gazteen prosodiaz

Elordieta. G., eta J.I. Hualde, 2001, “The role of duration as a correlate of accent in LekeitioBasque”, in Proceedings of Eurospeech 2001 Scandinavia, CPK, Aalborg University, Aal-borg, 115-118.

Elordieta. G., eta J.I. Hualde, 2003, “Tonal and durational correlates of accent in context of down-step in Lekeitio Basque”, Journal of the International Phonetic Association 33, 195-209.

Enbe, C. eta Tobin, Y., 2008, “Sociolinguistic Variation in the Prosody of Buenos AiresSpanish According to the Theory of Phonology as Human Behavior” in Colantoni,L. eta Steele, J. Selected Proceedings of the 3rd Conference on Laboratory Ap-proaches to Spanish Phonology. Somerville, MA: Cascadilla Proceedings Project.

Esposito, C. eta Barjam, P., 2007, “The Intonation of Question in Farsi: Wh-Questions,Yes/No-Questions, and Echo Questions” in Jun, S. (ar.) UCLA Working Papers inPhonetics, 105, 1-18

Face, T., 2003, “Intonation in Spanish declaratives: differences between lab speech andspontaneous speech” Catalan Journal of Linguistics 2

Fajobi, E., 2004, “The nature of Yoruba intonation: a new Experimental Study”http://www.sussex.ac.uk

Fawzy El Sayed, N., 2007, “Emotion Recognition from Speech” Information Techno logy– Dialog Systems University of Ulm

Font, D., 2005, L´Entonació del Català. Patrons Melòdics, Tonemes i Marges de Dis-persió. http://www.tdx.cat/TDX-0802106-114003

Frota, S., 2003, “The phonological status of initial peaks in European Portuguese” Ca-talan Journal of Linguistics 2, 133-152

Fujisaki, H. (2004) “Information, Prosody, and Modeling”, Proceedings of Speech Pro-sody, Nara, Japonia

Gaminde, I., 1998, Euskaldunen azentuak. Labayru, Bilbo

Gaminde, I., 1999, “Etxeko azentua eta eskolako azentua: azentuera biren azterketa”.Uztaro-28, 89-98

Gaminde, I., 2002, “Leioako azentuaz” FLV-90, 233-247.

Gaminde, I., 2003, “Intonazio ereduak Zeanurin” FLV-93, 287-307.

Gaminde, I., 2004, “Tonuak eta etenak Gatikako intonazioan”, FLV 97, 519-536.

Gaminde, I., 2005, “Euskera batuaren azentua”, in P. Etxeberria eta H. Knörr (arg.), Txillarde-giri omenaldia, Euskaltzaindia eta EHU, Bilbo, 257-272.

Gaminde, I., 2006, “Intonazio kurben etenez”, in J. Lakarra eta J. I. Hualde (arg.), Studies inBasque and Historica Linguistics in Memory of R. L. Transk. R. L. Trasken oroitzapenetanikerketak euskalaritza eta hizkuntzalaritza historikoaz, ASJU XL: 1-2, 351-376.

Gaminde, I., 2007a, Bizkaian Zehar: Euskararen Ikuspegi Orokorra. Mendebalde Kul-tura Alkartea eta Bizkaiko Foru Aldundia. Bilbo

Gaminde, I., 2007b, “Bizkaieraren Irudiaz” Ikastorratza, e-Revista de Didáctica 1. 1-15

Gaminde, I., 2007c, “Intonazioaren ezaugarriak emozioen pertzepzioan lau hizkuntza-tan” UZTARO-61, 63-84

Page 236: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

238 Iñaki Gaminde

Gaminde, I., 2007d, “Tonuak eta etenak Bilboko gaztelaniaz eta euskaraz” FLV-106,455-474

Gaminde, I. eta Goikoetxea, U. (arg.), 2005, Irakurketa Ozena ebaluatzeko irizpideakBizkaian. Mendebalde Kultura Alkartea, Bilbo

Gandour, J; Wong, D.; Dzemidzic, M. Lowe, M.; Tong, Y eta Li, X., 2003, “A Cross-Lin-guistic fMRI Study of Perception of Intonation and Emotion in Chinese” HumanBrain Mapping 18: 149-157

Gordon, M., 2001, “Linguistic aspects of voice quality with special reference toAthabaskan” http://www.linguistics.ucsb.edu

Gordon, M., 2003, “The phonology of pitch accents in Chickasaw” Phonology-20

Gordon, M., 2005, “An autosegmental/metrical model of Chickasaw intonation” in Jun,S-A.: Prosodic Typology: The Phonology of Intonation and Phrasing, Oxford Uni-versity Press, 301-330.

Gorospe, Irune eta Montes, Saioa, 2002, “Mundakako euskaraz” (argitaragabea)

Grabe, E., 2002, “Variation adds to prosodic typology”. in B.Bel and I. Marlin (arg.),Proceedings of the Speech Prosody 2002 Conference. Aix-en-Provence, 127-132.

Grabe, E., Post, B. eta Nolan, F., 2001, “Modelling intonational Variation in English.”The IViE system. In Puppel, S. eta Demenko, G. (arg.). Proceedings of Prosody2000. Adam Mickiewitz University, Poznan, Poland.

Grabe, E. eta Low, E. L., 2002, “Durational Variability in Speech and the Rhythm ClassHypothesis”. Papers in Laboratory Phonology 7, Mouton.

Grabe, E. eta Post, B., 2002, “Intonational Variation in English”. in B. Bel eta I. Marlin(arg.), Proceedings of the Speech Prosody 2002 Conference. Aix-en-Provence, 343-346.

Grice, M., 1995, The intonation of interrogation in Palermo Italian. Niemeyer, Tübingen.

Grice, M.; Baumann, S. eta Benzmüller, R., 2008, GToBI http://www.uni-koeln.de/phil-fak/phonetik/gtobi/index.html

Gussenhoven, C., 2002a, “Intonation and Interpretation: Phonetics and Phonology”. Procee -dings of Speech Prosody 2002. Aix-en-Provence

Gussenhoven, C., 2002b, “Phonology of Intonation”. Glot International. 6-9/10,271–284.

Gussenhoven, C., 2004 The Phonology of Tone and Intonation. Cambridge: Cambridge Uni-versity Press

Gussenhoven, C., 2007, “Intonation”. in Paul de Lacy (arg.) The Cambridge Handbookof Phonology. Cambridge University Press. 253-280.

Gussenhoven, C. eta Kerkhoff, J., 2001, “The Synthesis of Dutch Intonation on the basisof ToDI labels” Gasteizen aurkeztuko lana

Gustafson-Capková, S., 2001, “Emotions in Speech: Tagset and Acoustic Correlates.”Speech Technology, term paper, 1-13

Hidalgo, B., 1995, Hitz ordena Euskaraz. UEU, http://inguma.org/tesiak

Page 237: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

239Bizkaiko gazteen prosodiaz

Hidalgo, B. (2000a) “Galdegai” bat baino gehiago erakutsi ohi duten esaldiez. Hitzen ordenaesaldian: bereizi beharreko eztabaida arlo bi. Galdegaiaren inguruko ikuspegi berri bila(I)“. Uztaro 33, 43-85.

Hidalgo, B. (2000b) “Informazio unitate baten tamainako esaldi laburraren ordenamendu etainformazio-egituraren aukerak eta eraginak. Hitzen ordena esaldian: bereizi beharrekoeztabaida arlo bi. Galdegaiaren inguruko ikuspegi berri bila (II)“. Uztaro 34, 39-85.

Hidalgo, B. (2000c) “Gogoetak hitzen ordena eta esaldien egitura informatiboaz’ prosodiarenlaguntzaz. Begiratu bat nork bere buruaren aurkezpen esaldiei.”. Lapurdum V, 113-166.

Hirschberg, J. eta Beckman, M., 1994, “The ToBI Annotation Conventions.”http://64.233.179.104/scholar?hl=en&lr=&safe=off&q=cache:pzqCtAIH72AJ:www1.cs.columbia.edu/~julia/papers/conv.ps+tobi+tones+break+indices

Hirst, D. eta Di Cristo, A. (ar.), 1998, Intonation Systems: A Survey of Twenty Lan-guages. Cambridge University Press

Hualde, J. I., 1994, “Euskal azentua eta euskara batua” Euskera.39, 1547-1568.

Hualde, J. I., 1997, Euskararen azentuerak. Anuario del Seminario de Filología Vasca“Julio de Urquijo”, Gehigarriak XLII. Gipuzkoako Foru Aldundia eta Euskal HerrikoUnibertsitatea, Bilbo eta Donostia

Hualde, J. I., 1999, “Basque accentuation”, in H. van der Hulst (arg.), Word prosodicsystems in the languages of Europe, Mouton de Gruyter, Berlin, 947-993.

Hualde, J. I., 2003a, “El modelo métrico y autosegmental” in Prieto, Pilar (coor)Teorías de la Entonación. Ariel Lingüistica, Bartzelona

Hualde, J. I., 2003b, “From phrase-final to post-initial accent in western Basque”. inFikkert, P. eta Jacobs, H. Development in prosodic systems, Berlin: Mouton de Gruy-ter, 249-281.

Hualde, J. I., 2004, “Analogy and other types of non-phonetic change in Bizkaian Bas-que” in J. Lakarra eta J. I. Hualde (arg.), Studies in Basque and Historica Linguistics in Me-mory of R. L. Transk. R. L. Trasken oroitzapenetan ikerketak euskalaritza eta hizkuntzala-ritza historikoaz, ASJU XL: 1-2

Hualde, J. I., 2006, “Estado actual de las investigaciones sobre la acentuación en len-gua vasca”, Oihenart 21, 149-177.

Hualde, J. I. eta Sagarzazu, Tx., 1991, “Acentos del Bidasoa: Honadarribia” ASJU-25,1.139-152

Hualde, J. I. eta Bilbao, X., 1992, “A Phonological Study of the Basque Dialect ofGetxo” ASJU, XXVI-1

Hualde, J. I. Elordieta, G. eta Elordieta, A., 1994, The Basque Dialect of Lekeitio. Ser-vicio Editorial de la Universidad del País Vasco y Diputación Foral de Gipuzkoa,Bilbo eta Donostia

Hualde, J. I., Elordieta, G, Gaminde, I. eta Smiljanic, R., 2002, “From pitch-accent tostress-accent in Basque”, in C. Gussenhoven eta N. Warner (arg.), LaboratoryPhonology VII, Mouton de Gruyter, Berlin, 547-584.

Page 238: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

240 Iñaki Gaminde

Hulst van der, H. (arg.), 1999, Word prosodic systems in the languages of Europe, Mou-ton de Gruyter, Berlin, 947-993.

Hyman, L., 2007a, “Tone: Is it Different?”. Annual Report, UC Berkeley Phonology Lab,483-528

Hyman, L., 2007b, “How (not) to do Phonological Typology: The Case of Pitch-Accent”Annual Report, UC Berkeley Phonology Lab, 654-685.

Iseli, M., 2007, Dependencies of Voice Source Measures on Age, Sex, Vowel Context,and Prosodic Features. Doktorego Tesia. University of California.http://www.ee.ucla.edu/

Ishihara, S., 2004, “Prosody by Phase: Evidence from Focus Intonation–Wh-scope Co-rrespondence in Japanese” in Schmitz, M. eta Schwarz, A. (arg.): Studies on Infor-mation Structure 1, 77–119, http://opus.kobv.de/

Ishihara, S., 2007, “Focus Intonation Embedding in Japanese Wh-question” LSA AnnualMeeting, Anaheim, CA. http://www.sfb632.uni-potsdam.de/

Ito, K., 2002, “The effect of focus on lexical pitch peak alignment in Tokyo Japanese andBermeo Basque”, LP2002 Proceedings (on-line), Tokyo.

Ito, K., 2003, “The focus-independent effect of tonal proximity on the realization of lexicalpitch accent in Tokyo Japanese and Bermeo Basque”, in Solé, M.J.; Recasens, D. etaRomero, J. (arg.), Proceedings of the 15th International Congress of Phonetic Sciences,Barcelona, 2005-2008.

Jun, S. (ar.), 2004, UCLA Working Papers in Phonetics, 103

Jun, S. (ar.), 2005a, UCLA Working Papers in Phonetics, 104

Jun, S, 2005b, “Intonational Phonology of Seoul Korean Revisited”, in Jun, S. (ar.)UCLA Working Papers in Phonetics, 104 pp. 14-25

Jun, S., 2005c, Prosodic Typology. The Phonology of Intonation and Phrasing. OxfordUniversity Press: Oxford.

Jun, S-A., 2005d, “Prosodic Typology” in Jun, S-A (arg.) Prosodic Typology: The Pho-nology of Intonation and Phrasing. 430-458. Oxford University Press.

Jun, S. (ar.), 2007, UCLA Working Papers in Phonetics, 105

Jun, S.-A. eta Elordieta, G. 1997, “Intonational Structure of Lekeitio Basque”, in A. Botinis, G.Kouroupetroglou eta G. Carayiannis (arg.), Intonation: Theory, Models and Applications,Proceedings of an ESCA Workshop, ESCA, Atenas, 193-196.

Jun, S.; Vicenik, C. eta Lofstedt, I., 2007, “Intonational Phonology of Georgian” UCLAWorking Papers in Phonetics-106, 41-57

Junker, M., 2008, Cree-Inuu Linguistics Atlas http://www.eastcree.org/atlas/download/

Kaitoro, 2004, Akona te Reo Maori. Kaitoro Publishers. Ltd.

Keating, P., 2004, “Phonetic encoding of Prosodic Structure” in Jun, S. (arg.) UCLAWorking Papers in Phonetics, 103, 48-63

Keating, P. eta Esposito, C., 2007, “Linguistic Voice Quality” in Jun, S. (arg.) UCLA Wor-king Papers in Phonetics, 105

Page 239: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

241Bizkaiko gazteen prosodiaz

Kreiman, J.; Vanlancker-Sidtis, D. eta Gerratt, B., 2004, “Defining and Measuring VoiceQuality” Sound to Sense: June 11-June 13, 2004 at MIT

Ladd, D. R., 1996, Intonational phonology. Cambridge University Press, Cambridge.

Ladefoged, P. eta Maddieson, I., 1996, The sounds of the world’s languages. Oxford:Blackwells.

Ladefoged, P., 2004, Vowels and consonants: An introduction to the sounds of lan-guages. Oxford: Blackwells.

Liscombe, J., 2007, Prosody and Speaker State: Paralinguistics, Pragmatics, and Pro-ficiency. Doktorego Tesia, Columbia University

Loehr, D., 2004, Gesture and Intonation. Doktorego Tesia, Georgetown University,Washington, DC.

Low, E.L., Grabe, E. and Nolan, F., 2001, “Quantitative characterisations of speechrhythm: Syllable-timing in Singapore English.” Language and Speech 43 (4), 377-401

Maeda, K. eta Venditti, J., 1998, “Phonetic investigation of Boundary Pitch Movementsin Japanese” in Proceedings of the 1998 International Conference on Spoken Lan-guage Processing (ICSLP). Sydney, Australia.

Makarova, V. eta Petrushin, V. A., 2003, “Phonetics of Emotion in Russian Speech” Mei-kai University, AIST, Japan/ Accenture Technology Labs, Accenture, Chicago

Martín Butragueño, P., 2002, “El Estudio de la Entonación del Español de México”http://lef.colmex.mx/Sociolinguistica/

McDonough, J., 2002, “The Prosody of Interrogative and Focus Constructions in Na-vajo” Carnie, A. eta Harley, H. (arg.). In: Formal Approaches to Functional Pheno-mena. Amsterdam, John Benjamins

Mesut Meral, Hazım K. Ekenel, A. Sumru Özsoy, 2002, “Role of Intonation Patterns inCoveying Emotion in Speech” Bo?aziçi Üniversitesi, in Proceedings of 17th Natio -nal Conference on Turkish Linguistics.

Mozziconacci, S., 1998, Speech Variability and Emotion: Production and Perception.Eindhoven: TU, VI, 210 p. Pbck. Proefschrift.

Navarro, T., 1980, Manual de Pronunciación Española. R.F.E., Madril

Navas, E, Hernáez, I, Luengo, I, Sánchez, J, 2004, “Análisis acústico de una base dedatos de habla emocional” in Sanchis, Emilio, 2004, Terceras Jornadas en tecno-logía del habla. Valentzia.

Navas, E, I. Hernáez, A. Castelruiz, J. Sánchez eta I. Luengo (2004): “Acoustic Analy-sis of Emotional Speech in Standard Basque for Emotion Recognition” LectureNotes on Computer Science 2004-X-28, Springer-Verlag , Berlin

Navas, E.; Inmaculada Hernáez, Iker Luengo, Jon Sánchez, Ibon Saratxaga (2005)“Analysis of the Suitability of Common Corpora for Emotional Speech Modeling in StandardBasque” Lecture Notes on Artificial Intelligence, Vol. 3658, pp.265-272, Sept. 2005

Page 240: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

242 Iñaki Gaminde

Navas, E; Hernáez, I.; Luengo, I.; Sainz, I; Saratxaga, I. eta Sanchez, J., 2007, “Mea-ningful Parameters in Emotion Characterisation” Lecture Notes on ComputerScience, vol 4775

Nielsen, K., 2005, “Kiche Intonation”, in Jun, S. (ar.) UCLA Working Papers in Phonet-ics, 104, 45-60 or.

Nooteboom, S., 1997, “Prosody of speech: melody and rhythm“ in Hardcastle, W. J. etaLaver, J.: The Hand book of Phonetics Sciences. Blackwell. Oxford.

Pardo, A. eta Ruiz, M. A., 2002, SPSS 11 Guía para el análisis de datos. MC Graw Hill.Madril.

Pierrehumbert, J. eta M. Beckman, 1988, Japanese tone structure. Cambridge, Mass.:MIT Press.

Pierrehumbert, J., 1980, The phonetics and phonology of English intonation. Doktorego tesia,Massachusetts Institute of Technology.

Pierrehumbert, J. and J. Hirschberg, 1990, “The Meaning of Intonation in the Interpre-tation of Discourse“, in P. Cohen, J. Morgan, and M. Pollack, (eds) Intentions inCommunication, MIT Press, Cambridge MA. 271-311.

Port, R., 2008, “ToBI Intonation Transcription Summary”http://www.cs.indiana.edu/~port/teach/ 306/tobi.summary.html

Prieto, P., 2002, Entonació. Models, teoria, mètodes. Ariel: Barcelona.

Prieto, P., (koor): 2003, Teorías de la Entonación. Ariel Lingüistica, Bartzelona

Prieto, P., 2005, “The Intonational Phonology of Catalan”. Prosodic Typology 2, ed. bySun-Ah Jun. Oxford University Press: Oxford

Prieto, P., 2006, “El model mètric i autosegmental (AM) aplicat al català”. ppt aur -kezpena. http://seneca.uab.es/pilarprieto/curriculum.html#Publications

Prieto, P.; Aguilar, L.; Mascaró, I.; Torres, F. J. eta Vanrell, M. M., 2007, CatToBI. in De-partament de Filologia Catalana, 2007, Atles interactiu de l’entonació del català.http://seneca.uab.es/atlesentonacio

Quigley, E. C., 2003, Awara Phonology. Doktorego Tesia. University of North Dakota.http://www.und.edu/dept/linguistics/theses/2003QuigleyE.PDF

Quilis, Antonio, 1993, Tratado de Fonología y Fonética españolas. Gredos, Madril

Quilis, A. eta Hernández, C., 1990, Lingüística Española Aplicada a la Terapia delLenguaje. Gredos, Madrid

Rao, R., 2006, “On Intonation’s Relationship with Pragmatic Meaning in Spanish” Selected Pro-ceedings of the 8th Hispanic Linguistics Symposium, ed. Timothy L. Face and Carol A. Klee,103-115. Somerville, MA: Cascadilla Proceedings Project.

Riad, Tomas eta C. Gussenhoven (arg.), 2007, Tones and Tunes. Volume 1: Typologi-cal Studies in Word and Sentence Prosody. Berlin: Mouton de Gruyter

Rialland, A., 2007, “Question prosody: an African perspective”. In Riad T.; Gussen-hoven, C. (arg.). Tones and Tunes. Berlin: Mouton de Gruyter.

Page 241: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

243Bizkaiko gazteen prosodiaz

Sainz, I., Saratxaga, I., Navas, E., Hernáez, I., Sanchez, J., Luengo, I., Odriozola, I.(2008) “Subjective Evaluation of an Emotional Speech Database for Basque” Proc.of the Sixth International Language Resources and Evaluation (LREC’08), paper 437

Saratxaga I, Navas E., Hernaez I., Luengo I., 2006, “Designing and Recording an EmotionalSpeech Database for Corpus Based Synthesis in Basque” Proceedings of the LREC 2006

Scarborough, R., 2007, “The intonation of focus in Farsi.” UCLA working papers inphonetics, 105, http://repositories.cdlib.org/cgi/viewcontent.cgi?article=1125&con-text=uclaling

Schötz, S., 2001, “A perceptual study of speaker age“. In Proc. of Fonetik 2001, Work-ing Papers 49, pages 136–139. Dept. of Linguistics and Phonetics, Lund University.

Schötz, S., 2003a, “Prosody in Relation to Paralinguistic Phonetics- Earlier and RecentDefinitions, Distinctions and Discussions” http://www.ling.lu.se/persons/Suzi

Schötz, S., 2003b,. “Speaker age: A first step from analysis to synthesis”. In Proc. ofICPhS 03, pages 2528–2588. Barcelona.

Schötz, S., 2004, “The role of F0 and duration in perception of female and malespeaker age.“ In Proc. of Speech Prosody, pages 379–382. Nara.

Schötz, S., 2005a, “Automatic prediction of speaker age using CART.” in Svantesson,J.-O., editor, Working Papers 51, pages 155–168. Dept. of Linguistics and Phone tics,Lund University.

Schötz, S., 2005b, “Stimulus duration and type in perception of female and malespeaker age”. in Proc. of Interspeech 2005. Lisbon.

Schötz, S., 2006, Perception, Analysis and Synthesis of Speaker Age. Doktorego Tesia. LundUniversity. http://person.sol.lu.se/SusanneSchotz/downloads/Thesis_S_Schoetz_2006.pdf

Schötz, S., 2007a, “Acoustic Analysis of Adult Speaker Age”. in C. Müller (arg.) Speaker Classi-fication I, Lecture Notes in Computer Science, Springer, pp 88-107.

Schötz, S., 2007b, “Analysis and Synthesis of Speaker Age“. Proceedings of ICPhS XVI 2007,Saarbrücken, Germany.

Schötz, S. eta C. Müller, 2007, “A Study of Acoustic Correlates of Speaker Age“. in C. Müller(arg.) Speaker Classification II, Lecture Notes in Computer Science, Springer, pp 1-9

Seppänen, T.; Toivanen, J. eta Väyrynen, E., 2003, “MediaTeam Speech Corpus: a first largeFinnish emotional speech database” http://www.mediateam.oulu.fi/publications/pdf/

Speech Disorder, 2008, http://www.speechdisorder.co.uk/

´T Hart, J. 1998, “Intonation in Dutch” in Hirst, D. eta Di Cristo, A. (ar.), 1998, Into-nation Systems: A Survey of Twenty Languages. Cambridge University Press

Toledo, G, 2007, “Fraseo en español peninsular y modelo autosegmental y métrico”Estud. filol., sep. 2007, 42, 227-243.

Torres, O.; León, M.; Alvarez, E,; Maragato, C.; Alvarez, L. eta Rivera, O., 2001, “Reha-bilitación del lenguaje en la enfermedad de Parkinson” Revista Mexicana de Neu-rociencia-2

Page 242: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

Tumtavitikul, A. eta Thitikannara, K., 2006, “The Intonation of Thai emotional speech”in Warren, P. eta Watson, C: Proceedings of the 11th Australian International Con-ference on Speech Science & Technology, University of Auckland, New Zealand.

Uranga, B.; Aierdi, X.; Idiazabal, I.; Amorrortu, E.; Barreña, A. eta Ortega, A., 2008, Hizkuntzaketa Immigrazioa. Ikuspegi eta Amarauna Unesco Etxea. Bilbo.

Venditti, J. 1997. “Japanese ToBI Labelling Guidelines” Ohio State University WorkingPapers in Linguistics 50: 127-162.

Wichmann, A., 2002, “Attitudinal Intonation and the Inferential Process” in: Bel, B.,Marlien, I. (arg.), Proceedings of the Speech Prosody Conference.11-16.

Zuazo, K., 2000, Euskararen Sendabedarrak. Alberdania. Irun.

Zuazo, K., 2003, Euskalkiak, Herriaren lekukoak. Elkar. Donostia.

Zuazo, K., 2005, Euskara batua: Ezina ekinez egina. Elkar. Donostia.

Iñaki Gaminde244

Page 243: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

Bizkaiko gazteen prosodiaz 245

Page 244: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

Iñaki Gaminde246

Page 245: Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

Bizkaiko gazteen prosodiaz 247