baketikArantzazuko Bake zentroaren ideia etikoen aldizkaria

2010ekoazaroa

Bizitza,zalantzen eremu

Anjel Lertxundik eskainitako hitzaldia2010eko irailaren 18a

112€

Baketik 11Argitaratzen du: Baketik (Gandiaga Topagunea - Arantzazu - 20567 Oñati)Inprimaketa: Antza (Industrialdea 2. pab. - 20160 Lasarte)Lege Gordailua: SS-789-20072010eko azaroa

Instituzio laguntzailea:

Argitalpen honek erakunde honen laguntza jaso du:

3

baketikArantzazuko Bake zentroaren ideia etikoen aldizkaria

2010ekoazaroa

11

Bizitza, zalantzen eremu

2010eko irailaren 18an, Arantzazun, Baketik-eko 2010-11 ikasturtearen hasiera-ekital-dian, Anjel Lertxundik «Bizitza, zalantzeneremu» izenburupean eskainitako hitzaldiajasotzen du monografiko honek.

«NI NAIZ ERREKA ZIKINEN iturri garbiak aurkitunahi dituen poeta tristea», dio kanta ezagunak. Xabier Letekdioena egia baldin bada, bitxia da idazleon patua. Ez garapolitikoak, ez gara moralistak, ez gara historialariak, ez garasoziologoak, ez gara filosofoak, ez gara ezertan adituak,baina erreka zikinen iturri garbiak aurkitzen saiatzea da gurelana. Ez dakigunari forma ematen ahalegintzen gara. Hitzez-ko forma artistiko bat bilatzen, zehatzago esateko.Eta hori ditugun zalantzei forma emanez lortzen da.Europako herri bakoitzak munduaren bere neurkerapropioa zuen Frantziako Iraultza arte. Hona orduko gureneurri batzuk: arrobak eta kana erdiak, oinak eta zeleminak,pintak eta koartilloak, librak eta ontzak, goldeak etaarrak… Hala ere, hizkuntza da euskaldunon izaera kalibra-tzen zuen eta duen gure neurri nagusia. Baina ugaritasun

horri kaltegarri iritzirik, Frantziako Asanblada Nazionalakneurriak batzea erabaki zuen, garai guztiek, lurraldeguztiek eta gizaki guztiek mundua neurtzeko modu bera—eta baita hizkuntza bera ere— izan zezaten. Bainamundua ez baita neurri bakar batean sartzen, hitz bateanbiltzen, ezta libururik ederrenean ere kabitzen, GabrielArestik idatzi zuen ez ironiarik gabe:«Nire munduaz mintzatzen naiz, naizelako munduarenneurria».Pentsatzen dut horregatik nagoela hemen, munduari buruzditudan zalantzen neurria emateko; pentsatzen dut errekazikinen iturri garbiak aurkitu nahi dituen poeta triste batenegitekoa betetzera deitu nauzuela.Baketik-eko lagunak: nola utzi eskertu gabe eman dida-zuen aukera apart hau?

AnjelLertxundi

4 baketik 11

EZ DUT INOLAKO ZALANTZARIK: garai inte-resgarriak, garrantzitsuak datoz gure herriarentzat. Zailak,baina aldi berean ilusioaren iturri direnak. Eskuzabalak izanbeharko dugu. Baita bizkorrak ere. Eta, batez ere, etorkizu-nari begiratu beharko diogu, baina ez begi politikoekinbakarrik. Jose Saramago zendu berriaren testu bikain batdatorkit gogora. Baketik-eko kolaboratzaile eta aholkulariaizan zen. Lehenago, Elkarrikoa. Erakunde bakezalearieskaini zizkion lanetako batean, honela idatzi zuen Tàpies-en grabatu baterako:«Egia da desoreka itzela dagoela gerraren beharra alda-

rrikatzen duten indar materialen eta bakearen eskubideababesten duten indar moralen artean. Baina egia da, baitaere, Historian zehar gizaki batzuen borondatea gailenduzaiola soilik beste gizaki batzuen borondateari. Beste gizakibatzuekin borrokatu behar dugu, nahikoa dugu hori, eta ezindar transzendentalekin. Halatan, bakearen borondateagerraren aldeko borondatea baino sendoagoa bihurtzea dakontua. Bakearen aldeko borroka orokorrean parte hartzeada auzia: Gizadiaren bizitza da babesten ari garena, gaurdugun Gizadia eta bihar izango duguna, zeina agian galduegingo baitugu gaurtik bertatik defendatzen ez badugu.Gizadia ez da abstrakzio erretoriko bat, haragi mindua etabizi nahiaren espiritua baizik, eta baita itxaropen agortezinaere. Bakea posible izango da bakea lortzeko mobilizatzenbagara, nola kontzientzien baitan, nola kaleetan».

MUNDUA GAIZKI KUDEATZEN ARI GARA,ez baita berdintasunaren eremu. Mundua gaizki kudeatzenari gara, ez baita justiziaren baratza. Mundua gaizki kudea-tzen ari gara, ez baikara aske. Eta mundua gaizki egindaikusten dugulako, hobetu egin nahi genuke eta aldatu.Baina justizia, berdintasuna edo askatasuna ezin dirainjustiziaren gainean eraiki. Ezin da mundu berri bat jasogainditu nahi den mundu zaharreko injustizien gainean,ezin da mundu berri bat eraiki betiko injustizia zaharrakpraktikatuz.Historia ispilua omen da; gizakion porrotak eta garaipe-

nak, ilusioak eta frustrazioak ikusten omen dira bertan.Horregatik, historiaren orrietan begiratzea ikasgai onaomen da bidegabekeriak baztertu eta nondik norako zuze-nak markatzeko. Baina nola jakin zer den bidegabekeria,zein dira gure irizpideak zer den zuzen eta zer den okererabakitzeko? Nola jakin une bakoitzean non egon, nolajokatu, zein bidetatik jo?Historia ispilua da, bai, baina historiaren ezagutzak ez du

etorkizuna bermatzen, historiak ez baitu kontzientziarik, ezbaitu moralezko izaerarik. Gu gara kontzientziadunak, etaez historia. Gu gara, moraldunak izanik, historia modubatera zein bestera interpretatzen dugunak; gu gara etor-kizuna modu batera zein bestera moldatuko dugunak. Gugara historiari begiratzerakoan irizpide batzuk —eta ezbesteak— aplikatzen ditugunak.Gure izate historikoak berezkoa du izaera etikoa, eta,

horregatik, berebiziko garrantzia du gure izate etikoa hezieta lantzeak; etorkizuna —euskaldunona bezala, mundua-rena— eginkizun zuzentasunezkoa izatea nahi badugu,behintzat.

EUSKALDUNOK KONKISTATU nahi genukeennormaltasunak ez du ispilurik. Ez daukagu non begiratu.Ibilian ibiliz goaz eredu jakinik gabe, normaltasun horreknolakoa behar duen izan adostu ezinik. Baina iraganak argigutxi egiten badigu, eta gaur normaltasunaren eskean aribagara (egoera ez normal batean bizi garen seinale), ondo-rioa garbia da: etorkizuna ez dago iraganean, oraineanbaizik. Gure gaurko orainean arakatu behar dugu nolakoanahi dugun etorkizuna. Normaltasuna ez da atzera bueltabat, baina ezta halabeharrezko etorkizun beltz bat ere.Normaltasunaren parametroak neurtu. Normaltasun

politikoaren, sozialaren, kulturalaren oinarriak finkatu. Ezda egiteko erraza: geure herria ezagutzen dugunetik, orainarte izan ez dugun oinarri batean finkatu beharko dugugarenaren neurria. Eta euskaldun gehienen onespenarekinlortu beharko dugu. Hiritarrak gara erabaki behar dugunaknolakoa nahi dugun normaltasuna, gure etorkizuna. Hirita-rrak gara etorkizun komun eta ahalik eskuzabalena proiek-tatzen lagunduko digun adostasuna lortu behar dugunak.Saramagok aholkatzen digun bezala, bakearen boronda-

teak gerraren borondateari irabaztea da gakoa.

BALOREEKIKO HARRERA FALTAK eta balo-rerik gabeko jarduerak bizi gaitu. Ezta gure auzia bakarrik:mendebal osoak bizi du norabidearen falta bera.Giza harremanak gidatuko dituen arau-sistemarik gabe,

morroi totalak gara kontsumoaren eta merkatuarenamaraunean; informazioarenean; teknologiarenean. Irizpi-de etikoak eta baloreak aurrerabidearen aurkariak dira,nonbait, gure munduan. Dirua bezala, merkatua eta gara-pena ere berez doazela sinestarazi nahi zaigu. Autonomo-ak direla, abstraktuak. Ia mamu-izaera bat dutenak, gizaerantzukizunik gabeak.Baina hortxe dago, hain zuzen, engainuaren muina:

etekinak bezain epaigarriak edo epaigarriagoak dira abia-puntua eta metodoa. Gestio politikoaren, sozialaren,ekonomikoaren, kulturalaren oinarrian edo horren garape-nean dagoen filosofia da juzkatu behar duguna. Bestela,etekinen zain egonda, beti berandu da ezer zuzendu ahalizateko.Hargatik guztiagatik, gure harremanen sare etiko bat

behar dugu gizakiok, datozkigun garai berrietako prozedu-rak —politikoak, sozialak, kulturalak— nola begiratu etahaien onurak nola baliatu jakiteko. Kultura etiko batenpremian gaude mendebalde osoan eta ez dago ahuleziahorretatik aterako gaituen zientziarik.

EINSTEINEK ZIOEN: «Uste dut praktikotasunaeta efikazia helburu dituen heziketa intelektual soilak balo-re etikoen ahuldura ekarri duela». Eta aurrerago: «Kulturaetikorik gabe, humanitateak ez du salbamenik».Holokaustoa baino lehenago esan zuen. Eta Hiroshima-

ko hondamendia gertatu baino lehenago.Zeintzuk dira, ordea, balore horiek, nola etorri bat kultura

etikoaren eduki eta ezaugarrietan? Bada, jatorriez eta iden-titateaz gaindi, gizaki guztiok berdintzen gaituen dimentsiobat. Humanismo greziarrak, Europak munduari egin dion

5

izan dugun garaia utziko dugu atzean. Ez dago jakiterikaurrekoak baino ilunagoa izan den, etorriko direnak bainoargiagoa den. Munta duen bakarra da zer egiten dudan niknire garaia aurrekoak baino argiagoa izan dadin, etorrikodirenak ez daitezen nirea baino ilunagoak izan.Tribunalak epaia berretsi du: beti egin nezake egiten ari

naizena baino askoz ere gehiago.

GAZTETAN, IA NERABEZAROAN, AlbertCamusen esaldi bat iltzatu zitzaidan buruan: «Gizakiaren-gan gauza on gehiago dago txarra baino». Ikaragarri eska-tzen duen esaldi bat da, ikusitakoak ikusita, bizitzari kredi-tu handia eman beharra baitago gizakiaren alde ona txarra-ren gainetik jartzeko.Sententzia kristau tipiko baten itxura guztia du esaldiak.

Baina Camus ez zen kristaua. Gizakiarenganako fede horrinondik datozkio argia eta indarra, ez baldin bada gizakia-rengandik berarengandik?«Izan zaitez zure buruarekin zorrotz, hurkoarenarekin

eramankor». Horra asko eskatzen duen beste esaldi bat.Gizakien alde on eta txarrei buruzko Camusen esaldiarengaraitsuan ikasi nuen zorroztasunari buruzko esaldi horiere. Camusena izan liteke, baina ez da. Bata bestearenondoan egon dira beti nire gogoan.Kontua da seinaleak finkatu nahian ari nintzela pixkana-

pixkana, neure bide pertsonalean ez galtzeko. Ez zenegiteko erraza eta gaur ere ez da. Eskarmentuz dakit zerden duintasuna: inoiz eskuratu ezin den konkista bat.Porrot etengabea, beraz.

GIZARTE MODERNOAK beretzat hartu du erro-mantizismoaren orrialde erreakzionarioenek defendatzenduten askatasunari buruzko harako ideia hura: ni-akmunduaren eta hurkoen aurrean egiten duen bere burua-

oparirik ederrenak, eremu horretan bilatu zituen berdinakberdinari zor dizkion begirunea eta elkartasuna. Orain hiru-rogei urte eremu horretantxe aurkitu zuen gizadiak adosta-sun zorigarri bat Giza Eskubideen testu ederrarekin.Esku solidario batean kabitzen da askatasuna, dio Claudio

Rodríguezek poema batean, baina non bilatu esku solida-rioa luzatzeko arrazoia gizakiok berdintzen gaituen dimen-tsio horretan ez bada? Hala baita: bada gure barruandimentsio bat identitate eta lurraldetasunen gainetik dago-ena eta berdinak egiten gaituena. Inon izatekotan, dimen-tsio horretan du sustraia gure giza izaerak, eta berdintasu-naren talaia horretatik begiraturik, munduak beste itxura batjartzen du, gure jarrera sozialak eta politikoak eskuzabala-goak, eta aldi berean zorrotzagoak, bihurtzen dira.

DESEROSOA ZAIGU oinazea, lana, ahalegina,nekea dakarren oro. Hil berriak, ehorztetxeetan; gaixoak,erietxeetan; adinekoak, zaharren egoitzetan; sufrimendua,bazterrean, aparte, ahalik urrutien. Oinazea, gehienera ere,teleberrietan. Ahalegina, nekea, sufrimendua urrutiratunahi ditugu, horretan ari gara aspaldi handian. Ez duguoinazea eguneroko bizitzatik atera arteko onik. Saminanon, guk kontrako aldera jiratzen dugu burua, eta begiakixten ditugu: bazterketaren, desagerpenaren, ezkutaketa-ren exorzismo halako bat praktikatzen dugu heriotzarekineta bizitzaren zerga bat den oinazearekin.Izendatzen ez dena —begiratzen ez zaiona— existituko

ez balitz bezala jokatzen dugu.Baina desengaina gaitezen: gure izaera mugatuak berez-

koa du oinazea. Bizitza borroka da; maitasuna, konkista;oinazea, gure errealitate fisiko mugatuaren osagarri bat…

BIZI GAREN GARAIKOAK IZAKI —bizitzadeitzen diogun kasualitate kosmiko baten seme-alabak—,

Bizitza, zalantzen eremu

AnjelLertxundi

6 baketik 11

ren baieztapen erradikala da askatasuna. Askatasun klasehorrek, muturrera eramanda, norbanakoaren arrakasta etadirua bazkatzen ditu, uko egiten dio utopiari, etsipenarenfedea praktikatzen du eta elkartasuna baztertzen. Munduaez dago ongi egina eta, ikusiak ikusita, mundu berri bateraikitzea ezinezkoa omen denez, aprobetxa ditzagungaurko munduko ordenamenduak eskaintzen dizkigunonura apurrak.Bizitzaren arteak ez du gehiago edukitzea beste helbu-

rurik, beti ere hobeago izateren kaltetan; garaipenarenaire aldekoak eta aberastasunaren kontenplazio gozoakanekdota, bigarren mailako kontuak, kontu iheskor etaahikorrak txalotzen dituzte, baina substantiboa denadesegoki-deserosotzat hartzen: objektu ukigarri etaedukigarriek —eta objektu horiek eman diezaguketenatseginak— dakarkigute zoriona. Bestalde, eta aurrekoa-ren guztiz ifrentzuan: zoriona desegin eta urtu egiten dagizakia bere buruaz galdezka eta bere ekintzak zalantzanjartzen hasten den orduko; halaber: daukagun guzti-guztia bizitzeko geratzen zaiguna dela esanda, zorionakolokan jartzen dugula dirudi.Izateak edukitzeak baino gehiago larritzen gaitu.Zentzuaren arazoa bazterrean uzten dugunean («Ezerk

ez badu zentzurik, dena da libre» esaten zuen Camus-enKaligula harroputzak), eta balioen debatea mozorroturik,mihurak arbola bezala itotzen gaitu alienazioak —azkenurteotan gure testuetatik eta gure jardunetatik erauzidugun kontzeptu zehatz horrek—. Gure inguruan gerta-tzen dena hausnartzeko irizpiderik eta kemenik gabe,aldagarri bihurtu dugu den-dena: sentimenduak etatxerak —eta, behartuz gero, baita gizabanakoak ere—objektuengatik truka ditzakegu eta, halatan, diruakedozer erosteko balio du. Egia da: ezerk ez badu zentzu-rik, dena da libre.Horregatik guztiagatik gaur zaila da esatea —inoiz baino

zailagoa agian— pertsona batek ez duela sekula askatasu-nik lortuko ez bada beste pertsona askatasun-goseenondoan: munduari zentzua eta koherentzia emangodizkion pentsamendu-sistema baten faltan gaude; ezdaukagu sistema egituratu bat, mundua esplikatzeazgainera, poz gehiago emango diguna bestearen askatasu-na defendatzeagatik, deserosotasuna baino haren existen-tzia, eta batez ere, haren desberdintasuna onartzeagatik.Aspaldi pasatu ziren eredu sozial itxi baten garai haiek:orduan gizabanakoak bazekien zein zen bere tokia ereduhorretan, eta gauza bakoitza, zirkunstantzia bakoitza ondokokatuta zegoen bere lekuan. Gaurko gizabanakoa iparrikgabe dago, antzerki pieza nahasi bateko aktore ikusten dubere burua.Adimenarentzat zaila da etorkizunaren aurrean baikor

izateko arrazoiak aurkitzea; kemen handia behar da, hala-ber, esateko askatasunaren, justiziaren eta elkartasunarenalde egiteak onura gehiago ekartzen dituela galerak baino.Ez naiz filosofoa eta ez dakit gauza handirik auzi moralez,baina ustean nago zoriontasuna eta konpromisoa edoongizatea eta elkartasuna uztartzeak hutsean egindakojauzi teoriko halako batzuen antza hartzen dutela; txerpo-lari gisa antolatutako diskurtso baten aurrean bageundebezala da: baloreak defendatzen ditugu, abstraktuki defen-

datu ere, baina ez badakigu zeintzuk diren balore horiekestimagarri bihurtzen dituzten arrazoiak, ezjakintasun horiez da ona balore horientzat, eta balore horien defentsa ereez da itxuroso geratzen. Halatan ere, guri gertatzen zaigunbera gertatzen zaielakoan nago filosofoei ere: arrazoiakulertzen ez dituen kausengatik, bada gure barru-barruanzerbait gogorarazten diguna: elkartasunezko esku apalbatean kabitzen duk askatasuna. Hala ere, eta zorionez,gizartean beti sortzen dira ahotsak eta ekintzak, teoriabaino haratago eta etsipena baino honantzago egonik,mundu zuzenago batenganako ilusioa itzal ez dadin borro-katzen direnak.

POLITIKA ETA ETIKA ez dira gauza bera, bainagestio politikoaren oinarrian behar dute egon justizia etaelkartasuna bezalako baloreek. Justizia eta elkartasunahelburuak dira, bai, baina ez helburuak bakarrik. Baloreekbehar dute izan gestio politikoaren abiapuntu eta motoreere. Eta abiapuntuko baloreak argiak baldin badira, ondosustraituak baldin badaude, zailagoak gertatuko diragestio politikoko desbideraketak, traizioak, ustelkeriak,komenientziaren araberako aldaketa taktikoak. Printzipio-ak argi dauden tokian, bidea zailagoa da, baina argiagoa.Posibilismoak zailagoa luke arrakasta apustu sozialenaurrean. Epe laburreko garaipenen praktikari zailagoalitzaioke barrerak jartzea epe luzeragoko bideetan. Etagardentasuna, klase politikoak eta sozialak hain modueskasean, hain urri, hain zeken praktikatzen duen bertutehori, giltzarria litzateke hiritarrarentzat. Gardentasun falta-gatik, Kafkaren pertsonaia sentitzen gara administrazioa-ren amaraunean.Ideario desberdinen, askotan kontrajarrien, aniztasun

halako bat daukagu gure herrian: ez gatoz bat gure iraga-na interpretatzerakoan; modu desberdinez bizi dugu orai-na; etorkizuna proiektatzeko moduak ere ez datoz bat.Ideario horietako bakoitzaren oinarrian, debate identitario-az gainera, gizakiari buruzko ikuspegiak eta gizarte-auziakbizitzeko moduak daude. Oso kontuan izan behar dengorabehera bat ere erantsi behar zaio horri guztiari: hasitagaude emigrazio-saldoak, askotan oso urrutitik datozenak,hartzen. Paternalismo halako batez tratatzen ditugu. Ezgaituzte, oraingoz, deseroso jartzen, guk baztertzen ditu-gun lanak hartzen baitituzte ezer hartzeko aukera dutene-tan. Baina laster, emigrante horien seme-alabek, gure arte-an integraturik, maila sozialean gora egingo dute; eta gaurhemen bildurik gaudenon seme-alaba asko emigratubeharrean aurkituko da; kontuok hala, ez da harritzekoaizango xenofobiak bere aurpegi txarrena erakustea, gureinguruko beste hainbat herrietan ere ikusten ari garenbezala. Gure oraingo egoera anitza eta gure etorkizunhurbil anitzagoa ikusita, mekanismo hezitzaileak jarribeharko ditugu abian, bai guretzat eta bai datozen belau-naldientzat ere. Auzi honetan bezala beste hainbatetan,etorkizunari buruzko pedagogia etiko bat bideratu behardugu. (Baketik egiten ari den lan txalogarria bezalakoakbehar ditugu).Kexu gara Europaren gaurko martxak gure herria bazter-

tzen omen duelako. Nire ustez, egia handia da. Baina

7

Bizitza, zalantzen eremu

FREUDEK ZIOEN hitzei garrantzirik ez ematetikhasten dela gertakizunei ere garrantzia kentzeko prozesua.Hizkuntza ez da soilik errealitatea interpretatzen lagun-

tzen digun tresna edo elkar komunikatzeko bitartekari bat:errealitatearen parte bat da. Errealitateak, ulertua eta adie-razia izan dadin, hizkuntzazko korrespondentzia bat du. Etakorrespondentzia hori dagoelako, hizkuntzak, usteltzenbadugu, usteldu egiten gaitu. Duintzen badugu, duintasu-na itzultzen digu ordainetan.Hizkuntza duintzen badugu, errealitatea, ingurua, gizar-

tea duintzen ditugu.

ERIKA MANN-EK idatzi zuen nazismoaren lehenurtetan:«Bizitza modernoko gai nagusiei buruzko nire iritzia

emozionalagoa da intelektuala baino: ez dogmatikoa, giza-tasunezkoa baizik. Ez naiz partidano bat, eta ez nuke solda-du gurutzatu moduan balioko. Nire ideia eta esperientziapolitikoek zerikusi handiagoa izan dute nire esperientziekineta bulkada pertsonalekin, printzipio abstraktuekin baino.Lotzen nauen ‘printzipio’ bakarrak oinarrizko ideal morale-tan sinesten du: egia, ohorea, ondradutasuna, askatasuna,tolerantzia».

URLIAK DEMOKRAZIAN SINESTEN DU,bihotzez esaten du demokrazia dela, bere inperfekzioan,sistema politikorik zuzenena. Eta zortekoa dela pentsatunahi luke: sistema demokratiko batean bizi omen da. Bainamendebaldeko hiritar gero eta gehiagori gertatzen zaionasentitzen hasita dago aspaldian:—zentsuraren kontra eta espresio askatasunaren aldeegiten badu.

hausnartu beharrean gaude etxe barruan sortzen ditugunbazterketen inguruan ere. Gure historia apalak agotak etanegreroak sortu zituen; larrutik nozitzen ari gara indarkeriapolitikoak eragindako kaltea ere. Zerk bermatzen du txer-tatuta gaudela bidegabekerien kontra?Demokrazia nahi omen dugu. Ezin da, ordea, demokra-

zia bermatu kultura demokratikoa landu gabe. Estrategiapolitikoek ezin dute ordena morala hondatu eta ezta gero-ko gerotara atzeratu ere: ez dago gutxiengo moral adostu-rik gabe aurrera egingo duen herririk.

SALBATORE MITXELENA POETAK esatenzuen euskaltzale egin zenean, euskaldunon kemen moralaizan zuela, besteak beste, ispilu.Gaur ez dakit zer esango lukeen.Geure barrenera begiratu, zer nolako etorkizuna eraiki-

tzen ari garen aztertu: horra gure moralak duen modurikbikainena ispiluaren aurrean jarri eta miserablea den begi-ratzeko, isiltasuna urratzen hasteko.Karl Rotluff-en Asmakaitza izeneko eleberri apartak badu

eszena hunkigarri bat: kontzentrazio eremu batean biziizandako emakume batek bere zaintzaile ohia ezagutzendu gerra bukatu eta handik urte batzuetara. Emakumeaksua eskatzen dio eta, gero, eskerrak ematen. Metxeroarensua piztu orduko, zaintzaile ohiak emakumearen begihondoratuak ezagutu ditu. Desenkusaka hasten da baldar.Emakumeak jarduna eteten dio:—Gizajoa, zer izango ote zinen ezagutu ez baninduzu!Zaindari ohiak ezagutu izan ez balu, ez zen deus gertatu-

ko. Baina emakumeari tamalgarriagoa iruditzen zaio inkon-tzientzia horren aukera soila —memoria falta, omisioa—,bere presentzia soilak, seguru asko, zaintzaile ohiari sortu-ko dion dilema morala baino.

AnjelLertxundi

8 baketik 11

—hilketak bezala salatzen baldin baditu tortura edo bote-rearen gehiegikeriak ere.

—esaten badu giza eskubideak pakete bat direla, ezindela komenientziaren arabera jokatu, ezin dela eskubi-de batzuk hartu eta besteak baztertu.

—autoritarismoaren kontra borrokatzen bada.—legeek unean uneko interesei erantzutea kondenatzenbadu.

—justizia oilategi bat bihurtu izanaren aurka manifesta-tzen bada.

—guztien gobernua gutxi batzuen desgobernua bihurtuizana deitoratzen badu…

…hori guztia praktikatzen badu, demokraziaren etsaitzathartuko dute.

Berak demokrata izaten segitu nahi du, baina gero etazailagoa zaio. Deseroso dago, beldurra ere izaten du asko-tan. Klandestinoa sentitzen da. Demokrata klandestinobat, gero eta demokrazia alienatuago baten barruan.

NIRE USTEZ, Talmudek Bibliak baino bertsio ederra-goa dakar gizakiaren sorreraz.Talmud-ek dio:«Humanitatea familia handi bat da, Adan eta Evarengan-

dik jaio den familia handi zabala. Jainkoak buztin pixka batihats egin eta Adan sortu zuen lehendabizi. Gero, Eva sortuzuen Adanen saihetsarekin. Jainkoak munduko parte asko-tatik jaso zuen buztin hura, horrela gizaki guztiok etxeanbezala senti gaitezen munduko parte guztietan, etamundua gure ostatua izan dadin».