Bioteknologiaren aurrerapen osasungarria eta jasangarria...eta osasuna. Oreka egokiaren bila 5 Oso...

20

Transcript of Bioteknologiaren aurrerapen osasungarria eta jasangarria...eta osasuna. Oreka egokiaren bila 5 Oso...

aurkibidea

Hitzaurrea.......................................................................................... v

Laburdurak ....................................................................................... 1

Sarrera: bioteknologia, ingurumena eta osasuna. Oreka egokiaren bila.................................................................. 5

I GEOek mahaigaineratzen dituzten erronkak ...... 9

1 Bioteknologia modernoari buruzko zenbait zehaztasunkontzeptual eta historia apur bat .................................................. 11

2 Aurrerapen bioteknologikoen gaur egungo egoera ......... 142.1 Genetikoki eraldatutako laboreak...................................................... 142.2 Genetikoki eraldatutako animalien eta GE

mikroorganismoen hazkuntza ........................................................... 192.3 GE organismoen aplikazioei buruzko zenbait datu ................... 21

3 Genetikoki eraldatutako organismoek sortzen dituzten auzi etiko-sozial eta juridiko nagusien profila ....................... 243.1 GEOei lotutako arriskuen auzia: ingurumen- eta

elikadura-segurtasunaren arriskuak................................................. 253.2 GEOak eta elikagaiak izateko giza eskubidea............................. 253.3 GEOak, kontsumitzaileak eta parte-hartze publikoa.................. 263.4 GEOak eta munduko ekonomia-ordena....................................... 27

ix

II Bioteknologiaren erabileraren segurtasun-esparru erregulatzailerantz: egindako ibilbidea................................................................. 29

1 Abian jarritako ekimenak, denboran eta espazioan kokatzen ...................................................................................................... 311.1 Esparru erregulatzaileak eratzeko lehen ekimenak................... 321.2 90eko hamarkadako zailtasunak ..................................................... 331.3 Behin betiko bultzada: bioteknologiaren kudeaketa

osasungarria eta jasangarria lortzeko helburua .......................... 34

2 Esparru erregulatzaileak eratzerakoan eragin garrantzitsua izan duten kontsiderazioak, nahiz eta bereziki eta esklusiboki BTarenak ez diren............................ 352.1 BTaren esparru erregulatzailea ingurumen-neurrien

nazioarteko garapen garrantzitsuaren testuinguruan ................ 362.2 Elikadura-segurtasuneko beste ekimen batzuen eragina....... 372.3 Arriskuei buruzko erabaki ofizialen irakurketa.............................. 39

3 BTa erabiltzeko segurtasunari buruzko ekimen nazionalak................................................................................................... 41

4 BTa erabiltzeko segurtasunari buruzko nazioartekoekimenak..................................................................................................... 434.1 Gai horretan inplikatutako nazioarteko erakundeen

aniztasunari buruz ................................................................................... 434.2 BTaren segurtasuna arautzeko sortutako nazioarteko

tresnak......................................................................................................... 44

5 GEOei lotutako arriskuak tratatzeko eredua: joera komunak ..................................................................................................... 47

6 Arriskuen ebaluazio zientifikoa: antzekotasunak eta desberdintasunak .................................................................................. 486.1 Desberdintasunak ................................................................................... 486.2 Antzekotasunak ....................................................................................... 49

7 Arrisku bioteknologikoak kudeatzeko erabaki politikoak eta administratiboak: erabiltzen diren irizpideak eta aniztasunerako arrazoiak................................... 527.1 Arriskuen ebaluazioei eskatzen zaien kalitateari buruz:

irizpide zientifiko sendoak (sound scientific principles) eta familiaritatea edo funtsezko baliokidetasuna gisako irizpideak aplikatzea ................................................................................ 53

7.2 Ziurtasunik eza kudeatzeko erari buruz: prekauzio-planteamenduak aplikatu ala ez................................... 57

7.3 GEOei lotutako arriskuen kudeaketan irizpide sozialak eta ekonomikoak aplikatzea....................................................................... 59

x

Eranskina .......................................................................................... 63

1 Bioteknologia erabiltzeko segurtasunari buruzko legedi nazionalen ikuspegi orokorra .......................................... 65

III BTaren segurtasunaren eta merkataritza askearen arteko gatazkaren eszenaratzea:Cartagenako protokoloa eta MMA ............................. 69

1 Cartagenako protokoloa: testuaren izaera eta balio juridikoa ........................................................................................................ 711.1 Cartagenako Protokoloa, zehaztasunez......................................... 711.2 Testuaren balioa ....................................................................................... 72

2 Egite-prozesua, NBIGKren esparruaren baitan ................... 74

3 Hitzarmenaren xedea eta haren tresna nagusiak ............. 773.1 Informazioa trukatzeko sistema eta BSITZ/BCH....................... 783.2 Ingurunean askatzeko EOBei aplikatzeko neurriak:

jakinaren gaineko akordio aurretiazkoa .......................................... 793.3 Zuzenean kontsumituko diren edo prozesatu egingo diren

EOBei aplikatzeko neurriak ................................................................. 793.4 EOBen nahigabeko mugimenduak kontrolatzeko neurriak .. 803.5 Erabakien aldaketak............................................................................... 80

4 Cartagenako Protokoloaren eta Munduko MerkataritzaAntolakundearen SPS eta TBT akordioen arteko talkak.............................................................................................................. 81

IV Bioteknologia, osasuna eta ingurumena EBan: esperientziatik ikas daitekeena..................................... 85

1 Europako politika bioteknologikoa: ereduaren balio konparatiboa, mugarri historiko nagusiak eta kontuan hartu beharreko zenbait datu.......................................................... 871.1 Europako ereduaren balio konparatiboa........................................ 871.2 Batasuneko politika bioteknologikoaren mugarri historiko

nagusiak...................................................................................................... 881.3 Kontuan hartzeko zenbait datu .......................................................... 89

2 (Gaur egungo) Europar Batasuneko biosegurtasun-politikaren lehen fasea ...................................... 91

3 Lehen Esparru Erregulatzailearen Krisia: De factoluzamenduaren paradoxa, bioteknologientzat juridikoki aldekoa den agertokian ................................................ 943.1 Luzamendua, datutan ........................................................................... 94

xi

aurkibidea

3.2 Luzamenduaren ondorioak eta hura gainditzeko proposamenak......................................................................................... 95

4 XXI. mendearen hasieran eratutako esparru erregulatzailea........................................................................................... 974.1 2001/18/EE Direktiba eta ABHaren

Aplikazio-erregelamendua.................................................................... 974.2 GE elikagaien eta pentsuen segurtasun-neurriak,

trazabilitatea eta etiketatzea ................................................................. 99

5 Luzamendua gainditu da jada?..................................................... 104

V Begirada bat etorkizunerantz ........................................ 107

Notak eta Erreferentzia bibliografikoak eta dokumentalak ................................................................................ 113

xii

sarrera:bioteknologia, ingurumenaeta osasuna. Orekaegokiaren bila

5

Oso zabaldua dago genetikoki eraldatutako organismoek funtsezko gaietan,hala nola elikadura, osasuna edo ingurumenaren babesa, gizateriarentzatonurak ekar ditzaketelako ideia. Baina egia da, orobat, berrikuntza etaaurkikuntza horiek eztabaida-iturri direla, eta gizarteak horiek onartzekozailtasun handiak dituela. Ezin da alde batera utzi, materia bizidunetanegindako esku-hartzeak diren neurrian, aurrerapen zientifiko eta teknologikohoriek sentikortasun etiko eta erlijiozkoak pizten dituztela. Bioteknologiamodernoaren produktuak, batez ere elikagaiak, eztabaidagai dira, etaelikadura-etikaren historian kasik aurrekaririk ez duten kanpotiko objekzioakere barnean biltzen dituzte. Azken hamarkadetan “arazoak eragin ditzaketen”elikagaitzat jo diren elikagaien artean, elikagai transgenikoakesanguratsuenen artean daude1. Anti-Biotech mugimenduak “Frankensteinfoods” edo “Frankenfoodsi2” gisa seinalatu izan ditu. Zalantzan jartzen denaez da hainbeste elikagai horien jatorri teknologikoa, baizik, esaterako, eskalaguztietan —baita globalean ere— haien produkzioarekin, banaketarekin etakontsumoarekin lotzen diren ondorio sozioekonomikoak.

Mesfidantza horien sakonean, oso presente dago DNAren birkonbinaziomolekularraren teknikek giza osasunean eta ingurumenean izan dezaketeneraginak sortzen duen kezka. Gero eta arreta handiagoa eskaintzen zaiohorri, 70eko hamarkadan era horretako ikerketetan jardun dutenzientzialariek beren buruei segurtasun biologikorako lehen neurriak ezarrizizkietenetik. Ordutik, azkenean “biosegurtasuna” edo “bioteknologiaerabiltzeko segurtasuna” adierazpenekin laburbildu izan dena bermatzerazuzendutako irizpideak, ildoak eta, kasu batzuetan, baita arau nazionalak ereazaleratzen hasi ziren. Adierazpen horietan, nola edo hala, giza edo animalia-bizian zein osasunean eta ingurumenean eragin dezaketen GEOei lotutakoarriskuak prebenitzeko, ezabatzeko edo gutxitzeko neurri multzoa ezarribeharra aitortzen da.

1992an, Rio de Janeiron egin zen Nazio Batuen Ingurumenari etaGarapenari buruzko Konferentziaz (NBIGK) geroztik, bioteknologiaerabiltzeko segurtasuna lehentasunezko helburu bihurtu da nazioartekoagendan. Lurraren Goi Bilera gisa izendatu zenak eztabaidaren erdiguneanjarri zuen interes ekonomikoen, sozialen eta ingurumenekoen arteanfuntsezko oreka lortzeko beharra Planetaren biziraupena bermatzeko. 177estatuk onartu zuten horretarako ezinbestekoa zela gaur egungo produkzio,kontsumo, bizi eta harreman erak aldatzea, eta GEOei lekua egin zitzaienaldaketarako nahi horretan, nahiz eta, orduan, ia-ia iritsi berriak izan.

Bioteknologia erabiltzeko Segurtasuna konferentzia horren bi lorpennagusitan jaso zen: Aniztasun Biologikoari buruzko Hitzarmena (ABH), etaAgenda 21, planetaren hondamendia mantsotzea helburu duten neurriakbiltzen dituen anbizio handiko proiektua. Agenda horrek nabarmendu zuen,16. kapituluan, gizateriak onurak baino ezin dituela atera bioteknologiatik,nahiz zehazten duen “betiere bioteknologia zentzuz garatzen eta aplikatzenden neurrian”. Zentzuzko aplikazio hori, besteak beste, bioteknologiarengarapenaren, aplikazioaren, trukearen eta transferentziaren segurtasun-bermearekin lotzen du.

Segurtasun-bermearen giltzarri gisa, genetikoki eraldatutako organismobizidunak erabiltzeagatik eta askatzeagatik sor daitezkeen arriskuakarautzeko, administratzeko eta kontrolatzeko iradokizuna proposatu zienABHk estatuei, organismo horiek giza osasunean eta/edo ingurumenean izandezaketen eraginagatik (8. art.). Baina era horretako neurriak, hasiera-hasieratik, oso era desberdinean ezarri ziren. Ikerketen aurrerapen

6

ikusgarriak eta, 90eko hamarkadaren erditik aurrera, laborantza komertzialakhedatzeak —gaur egun, 90 milioi hektarea erabiltzen dira laborantzarako—erakutsi zuten hartutako neurriak ez zirela nahikoa. Aurrerago ikusi ahalizango dugu, informazio zientifiko beretik abiatuta, herrialdeak ondorio etaerabaki politiko eta administratibo oso desberdinetara heldu izan direla,ingurumen-desberdintasunak, genetikoki eraldatutako organismoen eraginsozioekonomiko posibleak, prekauzio-planteamenduak, pertzepzio publikoaeta beste hainbat faktorek eraginda. Hala, kasu batzuetan, Europakoeskualdean gertatu zen bezala, ezarritako segurtasun-neurriekiko mesfi-dantzak GEOen aplikazio komertzialetarako de facto luzamendua jartzeaekarri zuen laurogeita hamarreko azken urteetan. Beste muturrean zeudengarabidean dauden zenbait herrialde. Beren lurraldean inolako segurtasun-neurririk gabe edo zalantzazko eraginkortasuna zuten neurriekin onartzenzituzten komertzializatzeko helburuarekin egindako GEOen laborantzak.

Horregatik esan izan da, agertoki horretan, bioteknologia modernoarenaurrerapena sigi-sagakoa zela. Hori ez da, inolaz ere, desiragarria hirugarrenmilurtekoko elikaduraren, osasunaren eta ingurumena babestekoerronkentzat gakoa eta utziezina den teknologiarentzat3.

Egoera hobetze aldera, nazioarteko hainbat erakunde bioteknologiarenesparru erregulatzaileen ezarpena sustatzen hasi ziren. Adierazpen horrekin,honako elementu hauek dituen sistemaren konfigurazioa ulertzen da:1) Biosegurtasunari buruzko politikak, estrategiak eta ikerketarako agendakezartzea; 2) arriskuak ebaluatzeko inbentarioak eta sistema egokiak eratzea;3) sistema ezartzeko gaitasunak eta baliabideak garatzea; 4) eta ad hocneurri juridikoak garatzea eta ezartzea.

Zeregin hori beren gain hartzen duten ekimenek anbizio handiko helburuadute: Bioteknologiaren garapen osasungarria eta ingurumenari dagokionezjasangarria garatzea. Teknologia horren ahalmenean jarri dugu bizi garenmunduaren gaur egungo eta etorkizuneko beharrak hobeto asetzekoitxaropena. Bide horretan aitzindarietako bat ELGA izan zen. Antolakundehorrek 80ko hamarkadatik dihardu lanean arrisku bioteknologikoenkudeaketaren hurbiltze bateratuaren alde. Lan horrekin bat egin zuten NazioBatuek, Ingurumenaren Munduko Programaren bidez eta, zehazki, MundukoIngurumenerako Funtsetik (MIF-GEF). Arreta handiagoz ikusiko dugunbezala, 1997. urtetik aurrera, NBIPk eratutako Biosegurtasunarenborondatezko arauak bultzatu ziren. 2000. urtean, ordea, Bioteknologia

7

sarrera

erabiltzeko Segurtasunari buruzko Cartagenako Protokoloa onartu zen, etahorrek norabide berria markatu zuen. Handik aurrera, herrialdeei Protokoloharekin bateragarriak diren esparruak garatzen eta ezartzen laguntzerabideratu ziren ahaleginak. Elikadura-segurtasuna arautzen duten erakundenagusiek, hala nola MOEk edo FAOk, elikagai berrien inguruan antolatuzituzten ekimenetan GKEak ere onartu ziren. FAOren baitan CodexAlimentarius batzordea eratu zen.

Ikerketa-lan honek ekimen horien anbizio handia erakutsi nahi du.Lehenik, segurtasun-mailari dagokionez dauden asmoengatik. EuropakoIngurumen Agentziak (EIA) “Alerta goiztiarren ikasgai berantiarrak”txostenean zioen historia garaikidean ez dela izan gehiegizko ardurarik eta ezditugula kaltegarritzat hartu gerora kaltegarriak ez direla ikusi diren agenteedo jarduerak. Aldiz, zehazten du,1896tik 2000 arte, kontrako noranzkoanegindako gehiegikeria larriak deitoratu behar izan ditugula. Batzuen ustez,hutsegite horiei mendekua hartzen ari gara aurrerapen bioteknologikoekin.Aurrerapen horiei inoiz ez bezalako segurtasun-neurriak ezartzen ari gara,nahiz eta —zorionez— oraindik ez dugun hondamendi adierazgarririkdeitoratu behar. Horrenbestez, diote batzuek, litekeena da gehiegizkoarduraz jokatuta bioteknologiaren segurtasun neurriekin hanka sartzea. Halabalitz ere, hori egiten den lehen aldia litzateke.

Bigarrenik, anbizio handikoa da, orobat, kontrako interesei, batzuetanbateraezinak diren interesei, era orekatuan erantzuteko asmoa izatea.Interes-aniztasun hori kokatzeko, lehenik GEOek mahaigaineratzendizkiguten erronkak aztertuko ditugu, eta, ondoren, nazio mailan zeinnazioartean abian jarri diren ekimenak. Adiera horretan, arreta berezia jarrikodugu Cartagenako Protokoloan. Ekimen horrek duen balio bereziak arretahori merezi du ez soilik bokazio unibertsala duelako, baizik eta, bereziki, bereizaera lotesleagatik. Interesgarria da, halaber, bere eratze-prozesua, zeren,berriki, agertoki horretan ikusi baitira bioteknologia modernoarekiko posiziodesberdinak eta gai horretan akordioak lortzeko dagoen konplexutasuna.Protokolo horren eta nekazaritzako elikagaien nazioarteko merkataritzannagusi den araudiaren arteko gatazkak ere egiaztatuko ditugu. Azken araudihori MMAren akordioetan oinarritzen da, nagusiki. Azkenik, EuroparBatasuneko orain arteko esperientziaren ikuspegi zehatza eskainiko da.Ezarritako neurrien aniztasuna eta indarra erakutsiko dira, baina bai etaneurriok praktikan jartzean izan diren arazoak ere. Horretatik guztitiketorkizunerako zenbait ondorio aterako dira.

8

IIIIGEOekmahaigaineratzendituzten erronkak

1 BIOTEKNOLOGIA MODERNOARI BURUZKO ZENBAIT ZEHAZTASUN

KONTZEPTUAL ETA HISTORIA APUR BAT

2 AURRERAPEN BIOTEKNOLOGIKOEN GAUR EGUNGO EGOERA

2.1 Genetikoki eraldatutako laboreak2.2 Genetikoki eraldatutako animalien eta GE mikroorganismoen

hazkuntza2.3 GE organismoen aplikazioei buruzko zenbait datu

3 GENETIKOKI ERALDATUTAKO ORGANISMOEK SORTZEN DITUZTEN

AUZI ETIKO-SOZIAL ETA JURIDIKO NAGUSIEN PROFILA

3.1 GEOei lotutako arriskuen auzia: ingurumen- eta elikadura-segurtasunaren arriskuak

3.2 GEOak eta elikagaiak izateko giza eskubidea3.3 GEOak, kontsumitzaileak eta parte-hartze publikoa3.4 GEOak eta munduko ekonomia-ordena

Ondorengo kapituluetan, bioteknologia modernoaren aurrerapenentzakoduten esparru erregulatzaile egokia ezartzeko egin den ibilbidea zehatzaztertuko dugu. Ekimen horiek, sarreran esan dugunez, lehen-leheniksegurtasun-maila egokia ezartzea dute helburu. Hala ere, ez dituzten aldebatera uzten, batetik, GEOei lotutako epe laburreko, ertaineko eta luzekoonura nabarmenak eta, bestetik, aurrerapen horien inguruko interes-sarekonplexua. Horregatik, mekanismo erregulatzaileak ikertu baino lehen,egokia da aurrerapen bioteknologikoen gaur egungo egoera kokatzea, ekarditzaketen onurei eta arriskuei dagokienez, bai eta sortzen dituzten galderaetiko-sozialei eta juridikoei dagokienez ere.

1 BIOTEKNOLOGIA MODERNOARI BURUZKO ZENBAITZEHAZTASUN KONTZEPTUAL ETA HISTORIA APURBAT

Adiera tradizionalean, bioteknologia honela definitzen da: “organismobizidunen eta haietatik eratorritako substantzien erabilera eta manipulazioada, eta gizakiarentzat produktu erabilgarriak lortzea du helburu”. Beraz,gizakia duela milaka urtetatik erabiltzen ari den teknika multzoa da, eta, neurrihandi batean, bere biziraupena ez ezik, espeziearen garapena ere ahalbidetudu. Jakina denez, helburu jakin batzuetara bideratutako produktuak4 sortzekoedo aldatzeko sistema biologikoak eta organismo bizidunak —eta haieneratorriak— erabiltzen dituzten aplikazio teknologikoek garapen handia izandute, batez ere, bi aurkikuntza garrantzitsutan oinarrituta. Alde batetik, DNAmolekulen lokalizazioa eta molekula horiek organismo bizidunetan dituztenfuntzioen zehaztasuna; besteak beste, herentziaren oinarria izatea, goi-mailako banakoen indibidualizazio-funtzioa betetzea eta eboluziorako oinarrimolekularra izatea. Aurkikuntza horiek, gainera, ahalbidetu dute molekulahoriek DNA birkonbinatuaren (rDNA) bidez manipulatzeko eta aldatzekoaukeretan sakontzea. Eta tresna berri horiek aldaketa hain kualitatiboasuposatzen dute aurrerapen genetiko tradizionalarekiko, ezen zientzialariguztiek ez baitute onartzen genealogikoki tradizionalarekin lotua dagoenbioteknologia modernoaren aurrean gaudela.

Lotura hori zenbaterainokoa den zehatz samar jakitea oso datuadierazgarria da genetikoki eraldatutako organismoei (ez gizatiarrei) lotutako

11

GEOek mahaigaineratzen dituzten erronkak

galdera etiko-sozialak tratatzeko mementoan. Hain zuzen ere, aurrerapengenetiko tradizionalaren eta ingeniaritza genetikoaren erabileraren artekodistantzia bakarra izanik ere, horren inguruko balorazio anitz aurkitzen da.Ikus dezagun hori apur bat zehatzago, bide batez, zehaztasun terminologikozenbait eginez.

García Olmedok, La tercera revolución verde (“Hirugarren iraultzaberdea”) liburuan, hiru iraultza handi bereizten ditu landareen gizamanipulazioaren historia luzean5.

Iraultza erradikalena Neolitoan kokatzen du, landare-espezien hasierakoetxekotzearekin. Gaur egun, oraindik, gure mantenurako lantzen ditugunlandareak dira. Ohartarazten du guztiek ez dutela onartzen prozesu ebolutiboartifizial horri iraultza deitzea, prozesu oso geldoa izan zelako. Azken finean,esaten ari gara, azken hamar-hamabi mila urtean, zenbait landare-espezieren etengabeko etxekotzea eta hobekuntza gertatu dela eraartifizialean. Esan da “ehun mende baino gehiagoan gizakiak genetikarenartea praktikatu duela, jakin gabe”. Izan ere, landareak zenbait kondizioekologiko zehatzetara eta gizakiaren beharretara egokituta, landare horietan“aldaketa morfologiko eta fisiologiko drastikoak” gertatu dira, hau da, bestehitz batzuekin esanda, alterazio genetiko sakonak.

Bigarren iraultza berdea hogeigarren mendeko hirurogeita hamarrekourteetan amaitu zen, eta landare-aurrerapen tradizionalari genetikaklasikoaren ezagutzak —hau da, nagusiki, Mendel-en aurkikuntzetanoinarrituta garatutako ezagutzak— osoki aplikatu zitzaizkionean gertatu zen.1886an, Mendel-ek ereiteko ilar-haziei buruzko lana argitaratu zuen. Lanhura zela eta, hobeto ezagutu ziren herentzia genetikoaren printzipioak.Aurkikuntza haiei esker, aldaketa genetikoen eraginkortasuna nabarmenhobetu zen, eta, hogeigarren mendearen hasieran, elikadura-laborantzagarrantzitsuetarako —artogintzarako, adibidez— hazi hibridoak garatu ahal

12

1.a 2.a 3.a

Neolitoan, landare-espezien hasierakoetxekotzearekin.

Aurrerapen genetikotradizionalari genetikaklasikoaren ezagutzakaplikatu zitzaizkionean (G.Mendel-etik aurrera)

DNAren egiturahelikoidala aurkitu zenean(1953) eta, batez ere,rDNAren teknikak garatuondoren.

izan ziren6. XX. mendearen erdialdean, oinarri berarekin jarraituta, “iraultzaberdearen”7 gariaren eta arrozaren errendimendu altuko hazi-barietateakgaratu ziren.

Handik gutxira agertu zen mugarritik aurrera, historia oso bertsiodesberdinetan kontatu da. Noski, DNAren egitura helikoidalaren aurkikuntzazari gara (1953). Teknologia egokiak garatuta, aurkikuntza horiek dagoenekobegiztatzen zuten organismoen ezaugarri biologikoetan maila molekularreanaldaketak sortzeko aukera, zela genoma eraldatuta, zela bakartutako zenbaitgene aldatuta, zela zelula batzuetan eraginda. Hor historia dibertsifikatuegiten dela esaten dugu: batzuek fenomeno hori Mendelen aurrerapengenetikoaren eboluzio naturaltzat jotzen dute; beste autore batzuek, ostera,hirugarren iraultza berdea8 aipatzen dute jadanik.

1973tik aurrera, DNA-konbinazio errealak sortzen hasi ziren zientzialariak,organismo baten geneak beste batera mugituz, eta ikusi zuten DNAbirkonbinatua (rDNA) ohiko hedapena baino metodo lasterragoa,ahaltsuagoa eta zehatzagoa zela. Bestalde, DNA nuklearraren trukearekinesperimentuak egiten hasi ziren, eta horrek ahalbidetu du, zenbait landare-eta animalia-espezietan, jadanik garatuta dauden organismoen berdinakdiren organismo berriak sortzea (klonazioa). Izan duen eragin sozialagatik,aipatzekoa da Dolly9 ardia sortzea ahalbidetu zuen Roslin Institutuarenikerketa-proiektua.

Teknika berri horiek definitzeko, ingeniaritza genetikoa, manipulaziogenetikoa —geneen transferentzia bidezko manipulazioa dela zehaztuz edoez—, transformazio genetikoa edo transgenesia terminoak erabiltzen dira,besteak beste. Birkonbinazio-teknologiak gisako adierazpenak ere erabiltzendira, nahiz eta azken urteetan aldaketa genetiko izendapena ari dennagusitzen. Izendapen hori ez da hain zehatza, baina, askoren ustez,sinpleagoa da10. Hala, Europako araudiak genetikoki eraldatutakoorganismotzat (GEO) hartzen ditu beren material genetikoa estalketa eta/edobirkonbinazio naturaletan11 jazotzen ez den bezala aldatua izan dutenorganismoak, eta hori da ikerketa-lan honek darabilen kontzeptua.Organismo horietako batzuk, informazio genetikoa transferitu zaien neurrian,transgenikotzat jo daitezke. Horretarako, DNA zatitan bereiztea eta zatibatzuk beste DNA batean muntatzea ahalbidetzen duen teknika multzoaerabiltzen da12.

13

GEOek mahaigaineratzen dituzten erronkak

2 AURRERAPEN BIOTEKNOLOGIKOEN GAUR EGUNGOEGOERA

Teknologia horren aurrerapen ikusgarria kontuan hartuta, maneiatzen direndatuak epe laburragoan edo luzeagoan gainditzeko arriskua dago, bainagaiaren inguruko helburu politikoak bere dimentsio osoan ulertzeko,funtsezkoa da ikerketa eta aplikazio bioteknologikoen gaur egungo ikuspegiorokorra erakustea. Garapen teknologiko aurreratua dutelako eta gizarteanpixkanaka txertatzen ari direlako, bioteknologia modernoaren aurrerapenenartean azpimarratzekoak dira nekazaritzaren sektorean gertatu direnak,batez ere, laborantza-arlokoak. Eta bereiziki interesatzen zaizkigu horiekinjarri direlako mahai gainean, logikoa denez, lehen arazo politikoak etajuridikoak. Arazo horiek aurrez aurre jarri dituzte ez bakarrik estatu batekolerro ideologiko desberdinak, baizik eta mundu globalizatu honetan elkarrekinsalerosketan diharduten estatuak ere bai. Kontuan izan behar dugu, gainera,aurrerapen horien inguruan adostu dela, hain zuzen, Biosegurtasunerakoesparru erregulatzailea. Horregatik, lehenik ikusi egingo ditugu genetikokieraldatutako laboreak, eta, ondoren, beste erabilera bioteknologikobatzuetarako ikerketen egoera aipatuko dugu.

2.1 GENETIKOKI ERALDATUTAKO LABOREAK

Adituek diotenez, laborantzako landareetatik lortzen dugu zuzenean guredietako kalorien % 90 eta proteinen % 80. Hau kontuan hartu gabe larreak etapentsuak ere funtsezkoak dira animalia-jatorriko elikagaiak13 ekoizteko, eta,gainera, gizakiak behar dituen beste hainbat produktu sortzeko erabiltzendira.

XX. mendearen hasieratik, hobekuntza genetikoak, etengabe, oinarrizientifikoa hartuz joan dira, eta horrek, azken hamarkadetan, landare-barietateen uztaren garapenean eta hobekuntzan aurrerapen ikusgarriaahalbidetu du14.

Teknologia transgenikoak, genetika tradizionalaren hobekuntza denneurrian, ahalbidetzen du landare bati ezaugarri jakin bat aldatzea, gehitzeaedo kentzea, landatu nahi den eskualdearen beharrak edo ezaugarriak, edoeskaini nahi den merkatuaren aukerak kontuan hartuta15.

14

15

GEOek mahaigaineratzen dituzten erronkak

Nahi den genea bakartu

Plasmido eraldatu bateantxertatu

Plasmido eraldatuaAgrobacterium tumefaciensbakterioan txertatzea

Agrobacterium tumefaciens eraldatuak eragindako infekzioa

Nahi den zelula txertatzen duten zelula eraldatuak

Birsorkuntza edo garapena

Organismo emailea Landare hartzailea

Agrobacterium tumefacienseraldatua

Protoplastoa(zelula-hormarikgabeko zelula)

Ehun-hazkuntza Hazten ari

den plantula

LANDARE TRANSGENIKOA

Landare transgenikoak lortzeko modua16.

Genetikoki eraldatutako laboreen lehen belaunaldia sektore pribatuakgaratu zuen laurogeiko hamarkadan. Hala ere, nahita askatutako lehenGEOa, hau da, alorrean egin zen lehen landaketa edo saiakera, 90eko urteenhasieran egin zen, AEBko gobernuaren ikuskaritzapean, hedapenkomertziala 90eko hamarkadaren erdialdean egiteko aurreikuspenarekin.Orduan hedatu zen, 1995-1996ean, era horretarako laboreenkomertzializazioa. ISAAAk eta AGBIOSek aldizka argitaratzen dituzten

16

Landareetan sustatzen diren aldaketa genetikoek hainbat helburudituzte. Calgene Corporation-en (Flavr Savr®) long life tomatea izan zengenetikoki eraldatu zen lehen landarea eta FDAk komertzializatzekoonartu zuen 1994ean. Europan Zeneca konpainiaren bitartez sartu zen.Aldaketa genetikoak azala gogortzen zion, eta horrek garraioa erraztuzuen.

Beste barietate komertzial batzuk Dow AgroSciencies-en Natreon®,Mycogen-en High Oleic Peanut eta High Oleic Sunflower koltza-olioaketa Calgene-ren Laurical® olioa dira. Gehienetan, intsektu edo herbizidajakin batzuekiko erresistentzia handiagotzea lortu zen, eta ezaugarrihoriek ahalbidetzen zuten plagizida aktiboagoak eta eraginkorragoakerabiltzea labore nagusiari eragiteko beldurrik gabe. Hala, AventisCropScience enpresak Liberty® gisa ezagutzen den herbizidarekikoerresistenteak diren barietateak garatu ditu, edo Monsanto-k Roudup®herbizidarekiko erresistentea den barietatea aurkeztu du edo BT artoagisako landareak. Azken landare horrek Bacillus thurigiensis (Bt)-rensubespezieek ekoizten dituzten proteina intsektizidak ditu. Helburua dagero eta intsektizida kimiko gutxiago erabiltzea.

Era berean, garatu diren beste barietate batzuetan, hazkuntza hobealortu da —errendimendu handiko gari erdinanoa, esate baterako—,gazitasunari edo lehorteei aurre egiteko kondizioak hobetu dira—DuPont artoa, kasu— edo elikagaiaren nutrizio-balioa aldatu da. Etabadira, erroen bidez, lurzorutik edo uretatik metalak zein bestesubstantzia toxiko batzuk ateratzeko erabil daitezkeen landareak(fitoerradiazioa). Lan hori egin ondoren, substantzia toxikoentratamenduan espezializatutako enpresek ezabatzen dituzte landaretransgeniko ‘garbitzaile’ horiek.

datuen arabera, denbora-tarte horretan, transgenikoen azalera osoa 0tik 90milioi hektareara pasatu da.

GE laboreak zabaltzea arto-, kotoi-, patata-, soja- eta koltza-barietatetransgeniko batzuetatik etorri da. Planetan hedatuenak izaki, produktu horiekizan dira eta dira nekazaritzako ikerketaren eta garapenaren helburunagusiak.

ISAAAk 2005ean argitaratu zuen labore transgenikoak haien homologokonbentzionalekin alderatzen dituen ondorengo taula. Hor ikusten denez,gaur egun landatzen den sojaren % 60 transgenikoa da. Labore horienpotentzial ekonomikoa hobeto ulertzeko, nahikoa da gaur egun sojaren edoartoaren eratorriak dituzten giza elikadurako produktuen zerrenda luzearierreparatzea. Zerrenda horretan aurkituko ditugu landare-olioak eta -koipeak,haurrentzako elikagaiak, edari azukredunak, edari alkoholdunak, fruta-edariak, garagardoa, gosaltzeko arto-krispetak, txokolateak, kremak etaesne-gainak, izozkiak, irinak, margarinak eta maionesak, pentsuak, patatafrijituak, esnezko azkenburukoak, opilak, haragizko produktuak (hanbur-gesak, kasu), saltxitxak, baita saltsak eta zopak ere.

Kontuan hartu beharreko datua da, era horretako laborantzarako esparruerregulatzaileak eratzeko eta adosteko orduan eragingo baitu, labore horien

17

GEOek mahaigaineratzen dituzten erronkak

Iturria: Clive James, 2005

Labore bioteknologiko nagusien ezarpenglobala, ehunekotan (milioi hektarea)

Ez-transgenikoa

Transgenikoa

160

140

120

100

80

60

40

20

0% 60Soja

% 28Kotoia

% 18Arbia

% 14Artoa

91

3526

147

ekoizpena, hasieratik, herrialde gutxi batzuetan kontzentratu dela. Hasierabatean, sei herrialdetan baimendu zen hazi horiek ereitea komertzializatzekohelburuarekin,eta, gaur egun, 21 herrialdetan bakarrik lortzen dute GE uztaadierazgarria. Horien arteko desberdintasunak ere nabarmenak dira. Gauregun, 2006ko otsaileko datuen arabera, transgenikoen azalera osoaren % 55Estatu Batuetan dago, eta ondoren datoz Argentina, Brasil eta Txina.Kontuan hartu beharreko beste datu bat da transgenikoak ekoizten dituzten21 herrialdeetatik 14 megaekoizletzat jotzen direla, 50.000 hektarea bainogehiago erabiltzen dituztelako transgenikoentzat; 11 herrialde garabideandaude; eta 10 garatutako herrialdeak dira.

Grafiko honek erakusten digu gaur egungo egoera17:

18

Ordena Herrialdea Azalera (milioi hektarea) Labore transgenikoak

1. Estatu Batuak 49,8 Soja, artoa, kotoia, arbia,kuia, papaia

2. Argentina 17,1 Soja, artoa, kotoia

3. Brasil 9,4 Soja

4. Kanada 5,8 Arbia, artoa, soja

5. Txina 3,3 Kotoia

6. Paraguai 1,8 Soja

7. India 1,3 Kotoia

8. Hegoafrika 0,5 Artoa, soja, kotoia

9. Uruguai 0,3 Soja, artoa

10. Australia 0,3 Kotoia

11. Mexiko 0,1 Kotoia, soja

12. Errumania 0,1 Soja

13. Filipinak 0,1 Artoa

14. Espainia 0,1 Artoa

15. Kolonbia < 0,1 Kotoia

16. Iran < 0,1 Arroza

17. Honduras < 0,1 Artoa

18. Portugal < 0,1 Artoa

19. Alemania < 0,1 Artoa

20. Frantzia < 0,1 Artoa

21. Txekiar Errepublika < 0,1 Artoa

2.2 GENETIKOKI ERALDATUTAKO ANIMALIEN ETA GEMIKROORGANISMOEN HAZKUNTZA

Bioteknologia modernoak gaur egun erabiltzen dituen ikerketa-lerroakikaragarri zabalak dira, eta, horregatik, gaur egungo ikuspegi orokorraeskaintzeko hasierako nahiari eutsiz, lerro nagusiak azaltzera mugatukogara. Nekazaritzarekin batera, haztegiko animalien genetikaren hobekuntza—batez ere, abelzaintza eta arrain-hazkuntza— interes-puntu handia izan daeta da bioteknologia modernoarentzat; bai eta mikroorganismotransgenikoen, hala nola birusen, baterien edo legamien, garapena ere.Genetika-hobekuntzak animalia horien hazkuntza optimizatzera zuzendutadaude, baita haietatik lortzen diren produktuen kalitatea hobetzera ere, esatebaterako, arrunki eragiten dien bakteriekiko erresistentzia handiago dutenhegazti-arrautzak edo giza esnearen konposiziora hurbiltzen den behi-esnea18.

Landare-barietateetan ez bezala, animalia-haragien eta haien eratorrienportzentaje altuaren helburu nagusia giza elikadura da; hori dela eta,barietate horiek ez dira publikora eskainiko, harik eta barietatetransgenikoentzako kalitate-kontrol egokiak izan arte. Edonola ere, badaudedagoeneko oso aurreratuta dauden ikerketak, besteak beste19, izokin, karpa,amuarrain, oilasko, txerri, behi, untxi edo ahuntzen aldaketa genetikoan,nahiz eta, oraindik, ofizialki behintzat, esparru itxian erabiltzen diren edoikertzeko helburuarekin eta oso kantitate txikian ingurunean askatzen direnGE organismoak izan.

Aplikazio bioteknologikoen alderdi etikoei buruzko EuropakoKontseiluaren Konferentzian (1999)20 aurkeztutako txostenetan horrelaesaten zen, jadanik, arrain transgenikoen hazkuntzari zegokienez. Hainzuzen ere, uste da arrain-barietate batzuk izango direla —zehazki, izokina—kontsumitzaileei eskainiko zaizkien animalia-jatorriko lehen elikagaitransgenikoak21.

Teknologia genetikoaren bidez, arrantza garatzea eta ekonomia-merkatuaren baldintzetara hobeto egokitzea bilatu da, bereziki produkzioarenkontrolari eta hazkuntzari dagokionez, bai eta kalitatea hobetzearidagokionez ere22. Arrantza tradizionala, gaur arte, ez zen eskakizun horietaraegokitzen. Arlo horretan egin diren ikerketak askotarikoak izan dira; hasi

19

GEOek mahaigaineratzen dituzten erronkak

arrain-haztegietako hazkuntza optimizatzea helburu duten aldaketetatik etaarrain-barietate berriak lortzeraino, tartean gaixotasun ohikoenekikoerresistentzia garatzetik eta giza kontsumoari begira haragiaren propietateakaldatzetik pasatuta.

Hala ere, kontuan izan behar da herrialde batzuetako kontzientziapublikoa bereiziki asaldatzen dela animalia transgenikoen hazkuntza edohaiekin egiten den esperimentazioa direla eta. Eta hori gertatzen da, baiprodukzioaren eraginkortasunaren eta ekonomizitatearen artekokontraesanagatik23, bai animaliaren ongizatearen arduragatik24. Teknikarenegoerari dagokionez, animalia transgenikoen ekoizpenak edo animalienklonazioak berekin dakar saiakera arrakastatsu bakoitzeko hainbat etahainbat jaiotza inperfektu, fetu-galtze edo organo-malformazio gertatukodirela, eta horrek, zalantzan jartzen du haren onargarritasuna25.

Genetikoki eraldatutako mikroorganismoak, bestalde, farmazia-industrian eta elikagaiak ekoizteko erabiltzen dira, laguntzaile teknologikogisa. XIX. eta XX. mendeak erabakigarriak izan dira mikroorganismoengarrantziaz jabetzeko eta haiek prozesu desberdinetan kontrolatzekomoduak ikertzeko, nahiz eta esan behar den mikroorganismoak lehenzibilizazioetan ere erabiltzen zirela. Kontuan izan, horri dagokionez, ardoa,garagardoa, gazta edo ogia aipatzen direla elikagaiak mikroorganismoakerabilita ekoizteko bide tradizionalaren adibide gisa.

Biologia molekularraren eta ingeniaritza genetikoaren tresnen garapenakbiderkatu egin ditu zerbitzuen, produktuen eta prozesuen aukerak, arlohorretan. Gaur egungo industriak erruz erabiltzen ditu mikroorganismoenproduktuak, hala nola agente mikrobiarretan eta antitumoraletan,insektizidetan eta immunosupresoretan, guztiak azken 50 urteetangaratuak26. Elikadura-produkzioaren kasuan, mikroorganismo horiek ez diraproduktuen lehengai nagusia, eta, horregatik, haiek erabilera ez da hain

20