Bilbo aldeko euskaltasun politiko- aren ahotsen literatur moldeak...

Euskaltasun politikoaren agerkundea XIX mendeko lehen hamarkadetan gertatuzen. J.P. Ulibarri eta C. Belaundek euskarazko testuak burutu zituzten eta euskaldu-nen gaztelania hitz egiteko era. J.P. Ulibarriren euskaltasuna erregezaletasun eta ondo-ren karlismoaren aldeko printzipioetan oinarri zen bitartean, C. Belaunde Bilbokohirigunean garatu zen liberalismo foruzalea izan zen. Pertsonai biak, propaganda poli-tikoa burutzeko, herri literaturaren adierazle ditugu.

Hitz gakoak: euskaltasuna, karlismoa, liberalismoa, Bilbo-Abando, Ulibarri,Belaunde, herri literatura.

Ideología y voces del vasquismo político y sus géneros literarios : J.P. Ulibarriy C. Belaunde (1812-1839)

En el primer tercio del siglo XIX , diversas voces con diversos géneros literariosexpresaban una formulación de vasquismo político desde el fuerismo. J.P. Ulibarri yC. Belaunde utilizaron la lengua vasca y la lengua castellana de los hablantes euské-rikos dirigidos a la población de Bilbao y su entorno. Ambos son exponentes de laliteratura popular con una finalidad de propaganda política. Mientras el vasquismo deJ.P. Ulibarri estaba inspirado en los principios del realismo absolutista y el carlismo,el vasquismo fuerista de C. Belaunde se enmarca y conecta con el liberalismo de losdirigentes políticos de Bilbao.

Palabras claves: vasquismo, carlismo, fuerismo, liberalismo, Bilbao-Abando, Uli-barri, Belaunde, literatura popular.

Ideology and voices of Basque political identity and its literary genres: J.P. Uli-barri and C. Belaunde (1812-1839)

In the first third of the XIX century in Bilbao different literary voices were heardthat were an expression of the transition towards Basque political identity. J.P. Uliba-rri and C. Belaunde used the Basque language and the Spanish language as use byBasque-speakers as well as different literary genres. Basque identity as conceived byJ.P. Ulibarri was inspired by the principles of royal absolutism, which was to laterbecome Carlism. However, for C. Belaunde Basque political identity was framed wit-hin, and connected to the liberalism of the political leaders of Bilbao.

Key words: Bilbao, Basque identity, Ulibarri, Belaunde, theatre, verses.

Bilbo aldeko euskaltasun politiko-aren ahotsen literatur moldeaketa ideologia ildoak : Jose PauloUlibarri eta Cosme Belaunde,herri literaturaren adierazle.(1812-1839)

Dr. Joseba AgirreazkuenagaEuskal Herriko Unibertsitatea-Universidad del País Vasco

106

Euskaltasun sozial eta politikoaren oinarriak Bilbon

XVIII mendean barrena eta XIX mendean, Bilbo aldeko ekintzabide publi-koa eta politikoa euskaraz ere adierazten zen. Populuaren ulermenerako lite-ratur produkzioa erabili ohi zen eta aldi berean, propaganda politikoa zabal-tzeko, herri literaturaren moldeak gero eta gehiago erabiliko ziren. Ohizkoadministrazio publiko foralaren agiriak, gaztelaniaz idatzirik zeudela, jakinada. Baina eguneroko bizitza publikoa eta politikoa, administrazioren saretik atere mamitzen zen. Horregatik euskaraz diskurtso politikoak azaldu izana, ezda harritzekoa eta horretarako literatur molde desberdinak erabili ziren. Hiri-gunean, gizarte politikoa eta administrazio publikoa indartuz nabarmentzenzen bitartean, Eliza katolikoak ere, hezkuntza eta gizarte laguntzaren bidezbere gizarte berezitua sortua zuen. Baina bizitza zibil autonomoa ere nabar-mentzen hasi zen. Horra adibidez, bestelako Bilbo ezezaguna, taberna etakafetegietan azaltzen zena, alegia. Beraz, Bilbo eta inguruko herrietako ikus-pegiak eta errepresentazioak geureganatu nahi baditugu premiazkoa dugugaraian garaiko hizkeren eta hizkuntzen bidez sortu ziren produkzioak ara-katzea, elkar hizketa moldeak, komunikazio erak ezagutzea eta sakonki azter-tzea. Edukia ez ezik, komunikazioa burutzeko bitarteko erak ere garrantzit-suak dira.

XIX mendean barrena, kalean eta literatur produkzioan, Bilbon, euskara,euskarak kutsaturiko erdara mordoiloa eta gaztelania erabili ziren. Alde bate-tik, argi eta garbi dakusagu, bereziki euskaraz hitz egin eta harremanak sort-zen zuen giza taldea etenik gabe bizi izan ohi dela Bilbon. A. Irigoienek Bil-bo eta Euskara izeneko lana aspaldian argitaratu zuen.1 Eta ildo berean gehia-go sakondu behar dugula iruditzen zait. Euskarazko komunitate honenikuspegitik abiatuz, Bilbo aldeko historia berria idazteko aukera berriak lortueta sortu behar ditugu. Historialarion lana dugu, hain nabarmen izan ez direnhistoriak azalaraztea eta gaurkotzea edo ikuspegi berrietatik zaharrak berritze-ko. Euskaraz bere bizipenak adierazten zituztenak ez ziren gizarteko edo hiridinamikatik at, gizartearen baitan baizik. Horregatik, giro nagusia zein zen etaagintearen egitura zer nolakoa halabeharrez arakatu ondoren, hiri gizartekohizkuntzak, hizkerak eta irudipen sinbolikoak aztertzeko garaia dugu. Bilboneuskaraz ere literatur moldeak eta kultura politikoak agertu zirenez gero,aztergai ditugu une honetan.

Bestalde, gaztelania izan zen gehien erabili izan ohi zen hizkuntza idatziaeta hiriko giroko goi mailako gizarte taldeen hizkuntza nagusia. Hala ere, kale-ko ahoz ahozko komunikazioan, Bilbo alde eta inguruan, Abandon, Begoñan,Deustun euskara ohizko hizkuntza zen. Azkenik, euskarak kutsaturiko erdaramordoilo berezia sortu eta erabiltzen zen. Euskaraz jaio baina gaztelaniaz hezi

JOSEBA AGIRREAZKUENAGA

Bidebarrieta. 19, 2008

1 IRIGOIEN A.”Bilbo eta euskara”, Euskera, Bilbo, 1977, orr. 385-425.

107

eta garatu zirenen artean hiriko giroan, morrontzan eta beharginengiroan,gihartu zen. Hirira iristen ziren euskaldunek, gaztelania ikasteko bide-an, euskara eta gaztelaniaren arteko hizkera mordoiloa erabiltzen zuten,komunikazioaren premiak beharturik. Abandoko maizterrak ere, ohizko eus-kaldunak, hirira joateko unean, gaztelania erabiltzean euskararen bidezko gaz-telania hitz egingo zuten. Eta XIX mendean, bilbotar batzuk hizkera hori lite-ratur eremura jasotzeko ahalegina egin zuten. J. Juaristik El chimbo expiatorio2

liburuan luze eta sakon dihardu, euskararen bidezko gaztelania mordoiloenliteratur ereduak aztertuz. M. T. Etxenikek ere hizkera eta hizkuntzalaritzarenarloan arakatu du.3 Ez dut uste hizkuntza krioilorik sortu zenik Etxenikekazaltzen dunaren ildotik baina une batzuetan igarobidezko hizkuntza erabili-ko bide zen, belaunaldiz belaunaldi transmititzerik lortu ez bazen ere. Emilia-no Arriaga bere Lexicon bilbaino liburuaren bidez eta abar, saiatu zen pigdindelako baten arautze prozesuan baina garaikide izan zuen Sabino Aranak adi-bidez, baztertu egin zuen eta horrez gain euskararen alde jarri zen, euskaltza-letasunaren ildoan bere burua jarri zuelarik.4

Cosme Belaunderen Comedia aldeana izeneko liburuxka adibide jakinga-rria litzateke, beharbada delako pigdin hori kalean, bereziki Bilbon eta ingu-ruko maizterren artean eta etxeetako neskame eta morroien artean erabiltzenzelako bere garaian. Delako hizkera, herritar xumeenganako hurbilketa nahiaere adieraz dezake. Gaztelania ikasteko bidean, bilakaeran, bitarteko hizkeramotak erabiltzen dira. Baina gure lan honetan zera izango dugu aztergai: Ikus-puntu ideologiko eta politikotik abiatuz, garaian garaiko eztabaiden barne,sortu zen komunikazio molde eta hizkera horren erabilera, mezu politikoakherritarren artean hedatzeko. Hau da, herri literaturaren moldeen bidezko pro-paganda politikoa. Hizkera eta kodigo berezia erabili ohi zen.

Eta aldi berean, euskarazko produkzioa bultzatzen zuen J.P. Ulibarrirengutun berria ere argitaratuko dugu. J.P. Ulibarri politikaria ere izan zen, PedroNovia de Salcedoren ildokoa zen, hau da, foruzale euskaltzalea baina libera-len aurkaria eta absolutismoaren aldekoa. Kultugintzaren arloko bitartekaritzatjo dezakegu, hau da, buruzagi eta populuaren arteko bitarteko burua alegia.Abandon bizi zen. Gutun liburua eta bertsoak idatzirik utzi zituen, garaikogiroa ezagutzeko sorburu ederra.

BILBO ALDEKO EUSKALTASUN POLITIKOAREN AHOTSEN LITERATUR MOLDEAK ETA IDEOLOGIA ILDOAK...


2 JUARISTI J. El Chimbo expiatorio. (La invención de la tradición bilbaina) 1876-1939) Bil-bao, 1994

3 ECHENIQUE Mª Teresa, “Castellano y lengua vasca en contacto: ¿Hubo una lengua criollaa fines del siglo XIX en Bilbao?, Analecta Malacitana,/ XX, 1, 1997, orr. 59-71).

4 AGIRREAZKUENAGA, J. “Euskara, egitasmo politikoa bihurtu: Sabino Aranaren asmoakdenboraren gurpilean, Euskaltzaletasunaren ildoan” /Euskera, /Bilbao, 2003, nº 2, 829-847 orr.

108

Foruzaletasunak eta euskaltasun politikoak

1839 urte bitartean, formulazio politiko berria gorpuztu zen Bilbo inguruan,euskaltasun politikoa deritzoguna: Hala ere, euskaltasunaren oinarriak,iraultzaliberalaren ildokoa edo eta kontrairaultza karlistaren inguruan azaldu ziren.Propaganda politikoaren bidez aldarrikatu zen, populuaren konfiantza irabaz-teko gogoz. Eta joera hau, berria zen.

Laburbilduz, Larramendik XVIII menderdian burutu zuen foruzaletasunarendiskurtsoan, euskararen aldeko jarrera ere zuen. Nortasun juridiko foralarenondoan beraz, euskararen garrantzia azpimarratu zuen. Sarritan nabarmenagoikur sinboliko gisa, antzinate eta jatortasunaren isla zelako eta beraz jatorrizkoboterearen defentsa egiteko begi bistakoa elementua. Eta Euskalerriko Adiski-deen elkartean ere, euskal hizkuntzaren berezko balioa Bergarako Mintegiannabarmendu zen, hala ere erabilpena gehienez erdarazkoa zelarik. Baina hiz-kuntzaren aldeko diskurtso politikoa, Espainiako Historiazko Erret akademia-ko hiztegiak erabat garraztu zuen. Euskararen antzinatea zalantza jarri zuenTraggiak, VIII mendeko asmakizuna zelakoan.5 Antzinatea, jatortasunaren era-kusle zen garaian, horrelako baieztapenak euskararen ikur politikoa erabatbirrintzen zuen eta aldi berean, jatorrizko aginte foralaren indarra eta lejitimi-tatea. Pablo Astarloak, euskararen aldeko diskurtso politikoa asmatu eta berriz-tatu egin zuen. Besteak beste, euskararen apologia burutu zuen ikur politikobihurtzeko eta 1883an Pedro Maria Merladetek argitalpena egin zuenean,haren mezuak beste testuinguruan Aranaren bidez, eragin sozial zabalagoa lor-tu zuen. 6 Horra bada, XIX mendean barrena, euskara eta foruzaletasuna lotu-rik agiriko dira. Baina foruzaletasunaren ikuspegiak eta edukiak ere anitzakziren, diskurtso politikoen arloan. Askotariko foruzaletasunak agiri ziren.

Batzuentzat jatorrizko foruzaletasuna ohizko erresuma absolutistaren bai-tako erakundetze sistema zen. Baina XIX mendean, iraultza liberalaren arabe-rako beste foruzaletasun politiko eta juridikoa ernetzen hasi zen.

Horrez gainera, 1793an, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako gorengo mailakoordezkari politikoak bildu zirenean Bilbon, hiruren arteko erakundetze berriamamitzen saiatu ziren. Partaideen artean, ohizko erresuma tradizionalarenaldekoak agiri dira (Zamakola) eta argien bidetik liberalismorantz abiatzekoprest zeudenak (Berroeta-Aldamar) Baina bat zetozen, euskal aginte politikoeta hiru herrialdeen arteko konstituzio politikoaren defentsan.



5 Diccionario Geográfico-Historico de España. Madrid, 1802, Navarra izeneko atalean, biga-rren liburukian.

6 ASTARLOA Pablo Pedro, Discursos filosóficos sobre la lengua primitiva o Gramática y aná-lisis razonada de la euskera o Bascuence. Bilbao, 1883. Edizio hau P. M. Merladetek ordainduzuen, karlista eta beranduago euskal abertzaletasun berriaren izenean, mende bukaeran Bilbon,zinegotzi izan zena.

109

Beraz XIX mendeko hasierako hamarkadetan, Bilbon, euskaltasun politi-koaren adierazpenak agertzen hasi ziren. Zer da euskaltasun politikoa? Euska-raren bidez ekintzabide publiko eta politikoa adierazten denean. Baina horrezgain, euskara kultur eta komunikazio publikoaren hizkuntza bihurtu eta berazbesteak beste euskara jomuga politikoen artean kokatzen du. Euskaltasunahelburu politiko eta adierazpen publikoa lortzen duenean, euskaltzaletasunedo euskaltasun politikoa indarrean dago. Kultur produkzio eta komunikazio-rako euskara erabiltzen duenak, euskaltzaletasunaren baitan kokatzen dugubaina euskaltasunaren garapena XIX mendean foru konstituzio politikoarendefentsara loturik ere agiri zaigu. Foru konstituzioak euskal agintearen ber-mearekin lotzen hasi zen. Foruzaletasun euskaltzalea edo euskaltasunezkoforuzaletasuna XIX mendearen lehen hamarkadetan Bilbon hezurmamitu eginzen.

Horra bada, bestelako kontzeptua: Euskal agintaritza. Euskal gizartearenantolakuntzaren berezitasuna onartuz, bere kabuzko antolakuntza sozio-poli-tikoaren alde ziharduen. Eta giro horretan, euskararen bidezko politikagintzaagiri zen, foruzaletasunaren bi ildo edo politikagintzan. Foruzaletasunari lotu-rik izango genuke delako euskaltzaletasuna. Eta foruzaletasunak bere horretanjoera ideologiko eta politiko bereiztuaren isla hartu zuen.

Bilbon zegoen Erresuma Batuko kontsulak, John Clarkek, 1826an, hiruildo ideologiko bereizten zituen: Erregezale absolutistak, liberalak eta foruza-leak. “ The population of these provinces in regard to public feeling, may, Ithink be divided into three classes, namely the Royalists, the Fueristas ( or tho-se that hold out for their Privileges) & the Liberals. The two former may certainlybe considered as too links of the same chain in as for as may relate to a deci-ded oppossition to the third, there are beyond a doubt much more numerous;but the Liberals are mostly men of property and superior education”.7 Foruza-leak, erregezaleen ildokoak ziren. Foruzaletasunaren garapena, antiliberalenaginduen garaian baino ez zuen ibilbidea lortzen. Pedro Novia de Salcedo zenurte hauetan Bizkaiko buruzagi nagusiena eta foruzaletasun antiliberalareneuslea. Baina hamar urte beranduago, El Bilbaino kazetaren inguruan, 1837an,bestelako foruzaletasuna hezur mamitzen ari zen, liberalismoaren ildoan lan-dua eta asmatua. Eta liberal foruzale hauek ere goi mailako aberatsak ziren etagoi mailako hezkuntzaren jabe. Horrela, foruzaletasunari loturiko euskaltasu-na indarberritu egin zen liberalen artean. C. Loizaga legeetan aditua zena foru-zaletasun liberalaren teoriko nagusi bihurtu zen eta Bilboko liberalen ideolo-goa egin zen.

Horrela, XIX lehen menderdian Bilboko gizarte politikoa, anitza bihurtzenari zen eta bertan ahots desberdinak entzuten ziren. Aberatsen etxeak tertuli



7 Public Record Office.(London) F.O. 729 /9, January, 1826

110

eta eztabaida leku ziren. Kafetegiak eta tabernak, ere gizarteko burgeseria edoherritar soilen biltzeko tokiak ziren. Elizan sermolariek misioen bidez gidarit-za morala eta politikoa egiten zuten eta “komentu” antolakundearen bidezhezkuntza eta herritarren laguntzarako sarea zuen baina erabateko nagusitzagaltzeko zorian, liberalismo politikoaren eraginez. Beraz, ahots desberdinakentzuten ziren Bilbaon eta euskarazko ahots politikoak ere nabarmentzenziren. Euskaraz ez zekitenak “Motzak”8 ziren, hau da, atzerrikoak eta erbeste-koak. “Motza” erabiltzeak, kategoria sozio-politikoaren eremuan zentzubereizgarria hartzen du eta diferentzia politikoak, erbeste/etxeko dialektikarenbaitan kokatzeko bide ematen du Honek zera adierazten du: euskaraduna ezzena ez zela Euskal Herrikoa ez eta jatorrizko euskal lurrekoa. Beraz, desber-dintasunaren diskurtsoan abiatzeko lehen urratsa urratzen zuen. Horra bada,euskarazko ahotsen bidezko adierazpenak, zentzu politikoa hartzen hasi ziren.

Aldi berean, “motzaren” kontzeptua barneraturik eta Bilbon, euskarazkokomunikazioa eremu ofizial eta publikoan baztertzen zelarik, literatur hizkeraberria asmatu zen, gaztelania edo erdara mordoiloa, Bilboko hizkera jator etaberezkoa bihurtzeko, motza ez zedin izan. Eta ildo honetan C. Belaunderenlana kokatu behar dugu, ondoren XIX mende bukaera arte iraungo zuena. Bil-boko hizkera asmatzen da, ohizko egunkari eta agirietan gaztelania zuzenaerabiltzen zelarik. Beharbada populuaren hizkera omen zenaren adierazleagian.

Literatura moldeak

Literatur moldeei dagokionez, euskarazko produkzioa, sermoiak, koplak,ipuin moralista eta antzerkiaren bidez erakusten da. Populuaren ulermenera-ko literatura. Eta gure azterketa honetan, bereizketa hori Bilbon euskararenbidez ez ezik, tokian tokiko hizkuntza mordoiloa asmatuz ere egin zen. SanFranzizkoko kapillako arduradunak urtero gabonetako koplak egiten zitueneta komentuetako Pedro Astarloa edo B. Sarriaren sermoiak ere entzute han-dikoak ziren. Horrez gainera, Bixenta Mogel, J.P. Ullibarriren bertso eta gutu-nek, euskararen bidezko komunikazioa garatu egin zuten. 9

Beraz, argien garaitik abiatuz, iraultza liberalaren lehen une eta aldian ger-tatu zena dugu aztergai. Gerra giroan igaro zen garaia, alegia. 1793tik 1839



8 Ikus Zavala J.M., op.cit. “Motzak”, los que no saben bascuence”, orr. 1599 ALTZIBAR X. Bizkaierazko idazle klasikoak. Mogeldarrak, Astarloatarrak, Frai Bartolome:

Nortasuna, idazlanak, grafiak. Bilbao, 1992. ALTZIBAR X. “1800 aurretxoko euskarazko sermoiak Ameriketan, aita Bizente Sarria Frant-

ziskotarrarenak”, in, Homenaje a Francisco de Abrisketa- Frantziko Abrisketari Omenaldia. Gas-teiz-Vitoria, 1993, 361-391

AREJITA, A. “Gaboneko kantak Bilbon”. Bilbao. El espacio lingüístico. Simposio 700 Aniver-sario.—Bilboren 700. Urteurrena. Hizkuntza gunea. Sinposioa. Bilbao, 2002, 281-324.

111

arte, lau gerra giro bortitz gihartu ziren gehi Puerto de la Pazen ondoriozkoauzia eta matxinada, Zamakolaren garaian.

Bilbon XVIII mende amaieran euskarazko literaturaren sorkuntza izanbazen. Bertsoz bertso, diskurtso eta gai berriak agiri ziren. Bertan, historiareneta bereziki Euskal Herriaren historia eta etorkizuna lantzen da. Horrez gaine-ra, bertsoetan eguneroko gai eta kezka sozialak ere nabarmentzen dira. Komu-nikazio hau literatur moldeetan burutzen zen. Herri xehearen hezkuntzarakoeta ideien zabalkunderako, ekarpen handiko literatur molde errotua bihurtuzen bertsogintza edo koplagintza eta ipuingintza. Peru eta Marixen ipuinakbizitzaren kosmogonia bitalista eta eszeptikoa agertzen dituzte, A. Lertxundiidazleak azpimarratu duen bezala.10 Eta ideologo berriak, iraultza eta kontrai-raultzaren aldekoek, mezu zaharrak edo berriak zabaltzeko, literatura moldehoriek erabiliko dituzte. Ulergarri errazak ziren alegia.

Ipuingintzak ere horregatik indarra hartu zuen, moralismo kristaua zabalt-zeko eredu molde egokia zelako. Literatur berrian, ideal moral, erlijioso etapolitikoak lantzen hasi ziren. Didaktismo politiko eta moralaren premiak era-giten du euskararen erabilpena Bilbon. Plaza publikoan ideia eta proposamendesberdinak lehiatzen hasten dira. Kontrairaultzaren kultura politikoak euska-razko sistema literarioaren alde egin zuen beharbada euskararen erabilpenakherri xehearen baitan hesiak sortzeko aukera ematen ziolako. Iraultza libera-laren hizkuntzak, gaztelania eta frantsesa ziren. Euskararen bidez, herritartasunhurbila eta egunerokoa dakusagu. Baina euskaltzaletasunean, herritarren hiz-kuntzaren balioaren onespena ere dakusagu eta herri gogoaren adierazpena.Badaude beraz, autore batzuen artean, euskararen bidezko produkzioarenharian, sistema literario berria sortzen ahalegina.11

Bilbo aldean, Euskarazko produkzio berrian, iraultza liberalaren aurkarienahotsak eta mezuak nabarmendu ziren. Baina kasu hauetan gertatzen ohi denbezala, tradizionalismoaren izeneko mintzalari eta defendatzaileak, iraultzaliberalaren bidezko zenbait proposamen ere bereganatzen eta barneratzenhasten dira. Bilbon bestalde, kultura politiko liberala nabarmen azaldu zen.Lehendabizi, 1808an, ondoren 1813an, El Bascongado kazetaren bidez eta1820an sendotu egin zen. Liberalismoak, aurreramenduaren edo progresoarensinesmena eta mistika halabeharrez indartuko zela uste zuen, goiz edo beran-du izan. Argien garaiko sistema literarioa abiapuntu neoklasikoa izanik, didak-tismo utilitarista du helburu. Sistema honetan, prosa zientifikoa eta saiakeradira aitzindari eta arlo honetan ez dago euskarazko produkziorik. XVIII biga-rren erdian aberastasunak gora egin zuen, zerbait banatu zen baina aldi bere-



10 LERTXUNDI A., “Ez dugu Voltaire merezi izan” Egunkaria, 1994-05-0811 LASAGABASTER J.M. “La literatura Vasca entre 1700 y 1876” IX. Congreso de Estudios Vas-

cos. Antecedentes próximos de la sociedad vasca actual. S. XVIII y XIX. Bilbao, 1983, 253-277.

112

an, gutxi edo ea bat ere ez zutenen populuaren kopurua gero eta zabalagoazen, batez ere hiriguneetan. Zientziaren garrantzia azpimarratu zen eta zien-tziaren bidez aberastasuna eta ongi izatea lortuko zela, itxaropen eta helburuberri bihurtu zen. Aldi berean, horretarako hezkuntzaren garrantzia azpima-rratu ondoren, Bilbon Eskola bereziak sortu ziren eta aipagarria Kontsulatuak,1818an, merkataritzari buruzko ikasketen arautzea lortu zuen, Eskola bereziaantolatuz. Eta literaturaren arloan ere Bilbo aldean eta inguruan, Samaniego,J.A. Ibañez de la Renteria eta Pablo Xerica dugu ipuingintzaren arloan ezagu-nenak eta euskaraz ere Bizenta Mogel.

Eta azkenik, gogoratzekoa da ere, XVIII mendean, euskararen erabilpena,protokolozko ekintza publikoetan, bere lekua irabazten hasi zela. Gernikan,Batzar nagusietan: 1789an erabaki zen, badirudi Pablo Astarloaren eraginez etaeskutik: “Versión al vascuence, que por ser lengua nativa se puso al pie de losretratos de SS.MM.”:

“Karlos jaun hirugarrenZorionekuaUrte helduz beterikZerurantza dua,Eta Jaungoiko onakKarlos onen ordeBeste Karlos bat deuskuErrukior gorde.”

Eta bertso hauetan ideologia ere agiri da, Erregeenganako leialtasun osoaerakutsiz:

“O behin, da mila bidarSubertez bestiakBizkaitar inoz, inokGaraitu bagiakZeinzuk gozo ta bigunOtsan da amoretsuZaituban JaungoikuakBorbonegaz batu.

Beraz, zahar da gastiok(sic)Gustiok (sic)bateraZeuben diedar bigunakJasori zeruraEsazu gure eraldiOnaren gloriyaBizi zadiz jaun KarlosPrinzipe handiya. “



113

Laburbilduz, XVIII mende bukaeran, euskararen erabilpena kultura politi-koaren adierazpenetan bereziki, garrantzia irabazi zuen. XIX mendean, gaipolitikoak ditugu nabarmen.12

Zergatik euskaraz produzitzen da? J.P. Ulibarriren gutun berria

Euskal entzuleria eta irakurleria zegoelako. Euskara, arma harrizko ikurraez ezik, komunikazioa sortzeko bitarteko hizkuntza zen eta Juan Mateo Zaba-la bilbotarrak (1777-1840) Fabulas en dialecto vizcaino liburuaren sarreranargi eta garbi adierazi zuen: 13

Bizkaiko herrietanGara euskaldunakEgin daiguzan badaEuskaraz bersoak

Euskeraz kantatekoPrest nago ni beti, Bizkaitarren legeaEz galtzea gaitik.

Horra bada, laburbildurik, euskaltzaletasuna eta politika jadanik loturik. Etaaipaturiko bertsoen ondoren, “Antxinako euskaldunen alabantzak” izenekobertsoak argitaratzen ditu, esanez ez dakiela norenak ziren baina seguru askokomentuaren faktoria bertatik edo inguruan sortuak.14 Jakituriaz beteriko ber-tsoak dira eta aldi berean euskal herritarren historiaren interpretazioa agiri da,jakina, bibliaren historia sakratuaren sarean txertatu. Euskara eta lege garbieneta jaunaren fedea dira helburu nagusiak. Eta esaten da

“Baita askok berbertandirudie motzak?

Bizkaiko Batzar Nagusiak bildu zirenean 1814an, antzeko diskurtsoak en-tzun ziren bertan. Fernando VII erregeak, 1812ko konstituzio liberala baztertueta konstituzio forala indarrean ezarri zuen. Martin Leon Jauregi buruzagiak



12 Administrazio publikoaren arloan ere euskararen agerkundea nabarmentzen joan zen. Ikus,URRUTIA A.(zuz.)Bizkaiko Batzar Nagusiak eta euskara. 1833-1877. Euskarazko testuen bildu-ma eta azterketa. Bilbo, Bizkaiko Batzar Nagusiak, 2003.

13 ZABALA J. M. Fábulas en dialecto vizcaino. Bilbao, 1986, A. Zelaietaren edizioa. 14 MITXELENA, K. 1983. “Euskara eta euskararekiko ikerkanak (1700-1800)”, IX. Congreso de

Estudios Vascos. Antecedentes próximos de la sociedad vasca actual. S. XVIII y XIX. Bilbao, 1983,249-250.

AGIRREAZKUENAGA J. “Wilhelm von Humboldten garaiko euskal ideologia politikoarenadierazpen ereduetariko bat: Aintzinako euskaldunen alabantzak” en Revista Internacional deEstudios Vascos, 48, 1, San Sebastián, 2003, orr. 265-277

114

kontrairaultzaren testuinguruan kokatuko zuen aurrerantzean, foruzaletasunaeta euskalduntasun politikoa. J.P. Ullibarri eta Bixenta Mogel jadanik politika-gintza eta kulturgintzan ari ziren. Jatorrizko jatortasunaren bila hasi ziren etaildo horretan euskararen garrantzia aldarrikatzen zuten. Bizkaiko Batzar Nagu-sietan, erdi mailako gizartearen adierazpenak ziren nagusi, J.A. Ventades eskri-baua zutela buru, aldi berean bertako hainbat buruzagi Napoleon aldeko etaondoren liberalismoaren ildoan zeudelako.

Jatorrizko izatearen nortasunaren inguruko gogoetak sortzen ari ziren.Iraultza liberalaren bidez eragindako esperientziak begi bistakoak ziren etatestuinguru horretan, jatorrizko hizkuntzaren aldeko diskurtsoak ere indarrairabazi zuen. Kontrairaultzaren ideologian, jatortasuna jatorrizko ideien esku-rapenaren bidez helduko zen mundu berria. Eta liberalismoa liberalkeria gisaazaltzen saiatu ziren. Baina azken batean, Bizkaiko Batzar Nagusietan, aginte-aren inguruko tirabirak sortu ziren, J.A.Ventades eta C. Loizaga lege gizonakburuzagi zirela. 15 Eta ondoko urteetan diskurtso politikoak mamitu egin ziren.

Oraingoan, bi autore aipatuko ditugu: Jose Paulo Ullibarri eta CosmeBelaunde. Biak Abando eta Bilbo inguruan ibili zirenak.

Jose Paulo Ulibarri, euskaltzaletasun politikoaren ideologoa bihurtu zen. L.Akesolok idatzi zuen bere biografia laburra baina merezi du haren ekintzabi-deak azterketa sakonagoa eta lan osoak, ortografia gaurkotuan, argitaratzea.16

Arabako Okendon jaio zen, 1775ean baina bere gurasoak Abandora joan ziren,Bilbo ondoko Bilbao la vieja auzora eta bertan hezi, hasi, ezkondu eta lan eginzuen. Politika gizona ere izan zen, 1814tik herriko kargu publikoetan ibilia,Batzar Nagusietan Abando eta Loiuko ordezkari. Ideologiaz erresuma absolu-tistaren aldekoa, erregezalea eta ondoren karlismoaren aldekoa eta beraz kon-trairaultzailea. Liberalen ekintza debruziñoa eragiten zuen, hau da deabruarenaldeko ekintzaile bihurtzen ziren. 1833an Fernando VII hil ondoren, Bilbonurriaren 3an Karlos erregearen alde erregezale karlistak kalera azaldu ziren.Bilbo hartu eta bere kontrolpean izan zuten azaro arte eta J.P. Ulibarri buru-zagietakoa zen, P.M.Uhagon Diputatu nagusiaren esanetan.17 Abandoko “pie-



15 AGIRREAZKUENAGA J., “Loizaga Vildosola Casimiro (Gernika (Bizkaia) 4.03.1782 - Bilbao,21.01.1841: Los principios de la Constitución política o régimen foral de Bizkaia en el marco dela Constitución española de 1837 para lograr la coexistencia y compatibilidad de ambas, en 1839.”Notitia Utriusque Vasconiae, 1. Donostia, 2002,

16 AKESOLO L. “Euskal-esnale ta euskal-idazle Yose Paulo Ulibarri, Okendoko semea idazla-nean” Olerti sorta, I-II. Zornotza, 1962, 121-142 orr.

ULIBARRI K., “Zenbait ohar J.P. Ulibarriren lexikografia lanez” Sancho el Sabio, 26. Vitoria-Gasteiz 2007, orr. 33-50

17 Informe evacuado por d. Pedro Pascual de Uhagon sobre los crimenes cometidos en el acia-go alzamiento de 3 de octubre de 1833. Bilbao, 1871

AGIRREAZKUENAGA, J., “La vía armada como método de intervención política: análisis delpronunciamiento carlista, 1833”. 150 años del convenio de Bergara y de la ley del 25-X-1839, Vito-ria, Parlamento Vasco, 1990, orr. 200-201.

115

la” edo alkatea ere izan zen, 1836an, lehen gerra karlistaren garaian. Euskara-ren erakundetzea eskatu zuen. Gutunak idatzi zituen, bertsoak ere. Historio-grafiaren aldetik eta literatur ikuspegitik Gutun liburua dugu bere lanikgarrantzitsuena.18 Ez da gure helburua bertan adierazitakoa aztertzea. Baiordea, azpimarratzea, “Uria” hau da Bilboko hiria euskaldunen galtzailetzatikusten zuela eta berriz ere “uria” eta elizateetako herriak aurrez aurre jartzenzituela, berriz ere, denboran barrena ikuspegi zaharrak berrituz:

“Zer garbitu asko dagohemengo lekuetanUri hau da geure galtzailegauza guztietan,egin dan legez pozuaerdera loiekaz,mota guztiko suge taganeko piztiekaz”

Horrez gain bere esaldia zen, 1823an idatzia “ Agintari motza- euskeldu-nen heriotza”. Era gordinean erakusten du, erdalduna zela arerio, hau da eus-karaz hitz egiten ez zuenak. Bere ikuspegian, liberala ere etsai gisa agiri da,areago oraindik, 1822-1823an erregezaleen gerratearen ondoren. “EuskaldunHerri” dontsuaren etsai nagusia erdara zela adierazten zuen eta beraz DiegoAntonio Basaguren buruzagi eta Diputazioko idazkari nagusi zenari, euskal-dunen agintea bermatzea eskatu zion. 1824ko bertsoek, X. Altzibarren ustezBizenta Mogelek asmatuak, foru legeak goraipatzen ditu eta Batzar Nagusienberreskuratzea eta foru erakundetzearen premia aldarrikatzen dute. 1820an,Konstituzio liberalaren ondorioz, Foruen bidezko erakundetzea desagertu eginzen eta dinamika politikoaren azalpena aipaturiko dikotomiaren arabera azal-du zen, gaiztoak liberalak zirela, hiru urteko aginte liberalaren ondoren(1820-1823).

Bizkaian ezta biar — erbeste legerik- geure foru maitiak — naidoguz bakarrik- Aldendu bitez, bada, — gaiztuen asmuak, eta gordeosoro — Bizkai’ko Foruak.

Eurak gordetzekotzat — Diputaziñua, Gernika’n batzarrian —daukagu autuba; iñok gura badesku — Foruba lurpetu, guztiokbear geunke — esan: gu gara gu!

Bakia da guretzat — doerik onena; baña balego iñor — guraeztabena, laster ikusiko dau — buruban egurra, eta gordeko dogu— geure ollo-lurra.



18 Jose Paulo Ulibarri Galindezen Gutun liburua izeneko eskuzkribuaren facsimil gisako argi-talpena (1775-1847). Vitoria, Diputación Foral de Alava, 1975. Jatorrizko Gutunliburua Julio deUrquijoren liburutegian dago, Koldo Mitxelena liburutegian.

116

Laburbilduz, bere testuan Antxinako euskaldunen alabantzaren oihartzu-na agiri zaigu, euskaldun eta erdaldunen arteko aurrez aurreko dialektika eta“motzak”, euskaldunak ez izanik, kanpotarrak bihurtzen dira, Euskal Herritikkanpokoak. Beraz, Erresuma bereko kide direla onartu arren, ez baita ahaztubehar Espainiako Erregearen nagusitza erabat onartzen zuela eta Fernando VIIikusteko ahaleginak egin zituela, nortasunezko tirabirak ere agiri dira sakone-an. Napoleonek eragindako esperientziak, bere aginpidea lau urtez izateak,erbesteko eta barruko herritarren arteko dialektika nabarmenago egin eta isla-tu zuen. Ustezko teoria mailatik egunerokotasunean nabarmentzen zen. Bai-na Ulibarrik aurrez aurreko izate hori, eremu ideologikora ere zabaltzen du,liberal eta kontraliberalen arteko kontraesanean agertuz. Horra bada, dinami-ka politiko, ideologiko eta kultural berri baten aitzindaritza agiri zaigula.

Honako honetan, gutun berria argitaratzen dugu, Bizkaiko artxibo forale-an, karlistei buruzko agirien artean. 19 Gutuna, unean uneko kontakizunadugu eta gerra biziaren testuinguruan kokatu behar dugu J.P Ulibarri Abandonpiela edo agintari nagusia zenean, karlisten eragina nagusitzen ari zen unean

Bart zapiterdietatic zortziretara etorri zan Julia peña-redonda bere bizito-kire non anton Uribe fielen etxean dago biziten. Bere mingai loia eta darda-ragaz etzan isinduten. Auzo guztiek entzuten dagozala, nere lagun pielenemaztia oiyen dagoala euken zer jagui oeti sartu jakozalako bere etxean. Gerogauko amaketan etorri zirien beragaz Agustin Uribek oratuta Gero nere etxeabere mingaña loioaz egin eta egin eta neure emaztiari bere esausen danik txa-rrenak. Gero dartaragenduan toki bakar baten … artian eta gaur goizianazkabiatu ezkero eskatuten eban kalteak esanagaz ze berre etorri zala joatekobertati Santa Munikar gaxoak saindu edo jagoten eta nik esan eutsan ea non-di etorri eta juango zala ateak idiki bagarik eta esanten eukela nondi etorri etajuan. Eta ez gura eban esan nondi eucan sulua. Martia 21 1836.

Ulibarri Galindez

Cosme Belaunde Elorriagaren La Comedia Aldeana 20

1787ko irailaren 28an Abandon jaio zen. Gurasoak, Anselmo BelaundeRovina eta Agustina Elorriaga Goitia ziren.21 1813ko azaroaren 7an, BilbokoSantos Juaneseko elizan Maria Ignacia Arambarri Gallarturekin ezkondu zen,(16.08.1793ko). Eskribau izateko ikasketak egin zituen. 1813an, idazkari legez



19 Jose Ramon Urquijori, nire esker ona, gutun honen berri aspaldian eman zidalako. Bizkai-ko Foru Artxiboa. Gernikako Batzar Nagusien artxiboa, 382 kutxa, 5. legajoa.

20 BELAUNDE Cosme, La Comedia Aldeana. Bilbao, Cenon de Garayoa, 1839. Bizkaiko ForuLiburutegian alea dago. Foru Liburutegiaren zuzendaritzari geure esker ona adierazten diogu,aspaldian egin genuen fotokopiaren bidez, kopia argitaratzeko baimena eman digulako.

21 Bizkaiko Eliz barrutiko artxibategia. Derio. ES/AHEB-BEHA F.006.067,

117



118

Bilbon ari zen lanean, Espainiako ordezkariaren bulegoan, Antonio LeonardoLetona agintariaren zerbitzuan, Bizkaiko “Jefe politico” erakundetze konstitu-zionalaren arabera. Letona hala ere, Bizkaiko buruzagi politikoa izan zen, forusistemaren ondoriozko erakundetzean.

1813ko abenduko 8an, hirugarren zenbakian El Bascongado aldizkarianhonako bertso politikoak argitaratu ziren:22 “Aparición del arbol de Guernicaa Don Cabeza de Estopa, cejotas y tembleque” . Foruen garaiko buruzagi poli-tikoen lepotik barre egiteko eta bidenabar beraien ildo ideologikoa kritikatze-ko asmatuak izan ziren. Bizkaian, 1812ko Batzar nagusietan eta ondoren ger-tatu zen eztabaida dugu abiapuntu. Besteak beste zera adierazten zen:

“Yo mas que otro ningunoLos altos beneficiosLoaba, que a VizcayaDe la Constitución le pronostico.Pero tu, ó CorifeoDe viles vanderizos,Que para no admitirlaConsultaban a solo su egoismo.Apellidando fuero,Me sacaste de quicios;Me sacaste ¡ay! a danzaY dejaste mi honor comprometido.Crispin y Crispiniano,23

Y Lazaro el mendigoOyeron las arengas,Que ante ellos pronunció tu labio impio.En su templo ofrecisteSer mi eterno padrinoInfiel ¿y me abandonas?No lo estraño; mandar es tu pruritoMandar y hacer figuraVe ahi tu patriotismo:Como tu mandes, que hayaFuero o Constitución, te importa un pito. “



22 El Bascongado. Primer periódico de Bilbao (1813-1814). Edición facsimilar. Estudio preli-minar J. Fernandez Sebastían. Bilbao, Bilboko Udala, 1989

23 Jatorrizko testuan, ondoko azpi oharra: “Crispin y Crispiniano, Santos de la Iglesia de S.Nicolas de Bilbao. En ella se celebraron las últimas Juntas Generales” 1812an Batzar Nagusiakospatu ziren bertan, besteak beste Espainiako 1812ko Konstituzioaren zin egitea eztabaida iturrizelarik.

119

Jefe politikoaren idazkaritza Juan Antonio Hormaegui zen eta idazkariarenlaguntzaile Cosme Belaunde. El Bascongadoko zuzendaria Toribio Gutierrezde Caviedes zen eta Ildefonso de Sanchorekin batera idazten zuen. I. Sancho1812ko Batzar Nagusietan Bizkaiko herri batzuetako ordezkari legez, 1812koEspainiako Konstituzioaren aldeko sutsu azaldu zen.24 Laburbilduz, Espainia-ko Konstituzioa zin egitea Mendizabal buru militarrak, Frantsesak oraindikDurangaldean zeudelarik, proposatu zuenean, Bilboko S. Nikolas elizarenbarruan zegoen Batzar Nagusian, bi proposamen aurkeztu ziren: Erabatekobaiezkoa baldintzarik barik eman behar zela zen bat eta bestea baiezkoa baibaina salbuespenekoa, Bizkaiak zuen Konstituzioa politikoa ere aintzat hart-zea, zenbaterainokoa gertatzen zen, aztertu ondoren.

Lehen aukeraren alde, I. Sancho azaldu zen bozeramaile gisa, hau da ElBascongado aldizkariko idazle eta abokatua zena eta boto gutxi jaso zituen,zortziren ordezkari soilik. Foruen garaiko buruzagiek, gehiengoa lortu zuten:Bai onartzen da Konstituzio berria baina aztertu beharra zegoen Bizkaikokonstituzio politikoarekin zituen aldeak eta parekotasunak. “Bai esanaren aldegaude baina ez dugu beteko” Bizkaiko kultura politikoan oinarriturik zegoenohizko mezuaren antzekotasuna zuen erabakiak. I. Sanchok behintzat horrelasalatu zuen. Espainiako agintaritzak ez zuen horrelako erabakia ontzat emaneta besterik barik Konstituzio berria, Cadizen onartua, zin egin behar zelaagindu zuen. Ohizko buruzagi politikoen joera zen, A.L. Letona tarteko beraz,bi konstituzioen arteko zubigintza eta baterakotasuna nahi zuten.

Giro honetan, ”1813ko abenduko 25eko El Bascongado 8 alean, eztabaidapolitikoaren zantzuak agiri dira zera azaltzen duelako: “Por haber dexado deinsertar en el número 7.0 una canción que me dio D. Cosme de Belaunde, lavolvió a recoger”. Horra bada, C. Belaunde garai horretan bertsoak burutu etaidazten zituen eta dirudienez, Bizkaiko Jefe Politikoarengana joan zen A.L.Letonarengana El Basconagado aldizkarian bere bertsoak ez zirelako argitara-tu. Letonak orduan, argitaratzeko agindua eman zuen baina honen agindua ezzen nahiko izan. Editoreak ez zituen bertsoak argitaratu, bere argitalpeneanberak erabakitzen zuelako, Konstituzioaren adierazpen askatasunean oinarri-turik. Argi dago bertsoak ez zirela editorearen ildokoak, hau da, liberalismokonstituzionalistaren ildokoak. Agian, beste zerbait ere aintzat hartzen omenzituen, seguru asko ohizko foruen ildoko bide ziren. Abokatu eta eskribaueninguruan, ohizko foruen aldekoak ziren sistema konstituzional berriak muga-tu egiten zuelako beraien ohizko egitekoa eta negozioa.



24 AGIRREAZKUENAGA, J. “La Constitución política Foral de los vascos: De CorporacionesPolítico-Forales a provincias concertadas y de Reino a provincia de convenio (1808-1878)” en His-toria de Euskal Herria. Historia general de los vascos. Bilbao, Lur, 2004, IV liburukia, orr. 160-161.

Garaiko giro politikoaz, ikus: BARAHONA, R. Vizcaya on the Eve of Carlism. Politics andSociety. 1800-1833. Reno, 1989.

PÉREZ, J. La Diputación Foral de Vizcaya. El Régimen foral en la construcción del EstadoLiberal. (1808-1868). Madrid, 1996.

120

Hala ere testua ezagutu ezean, ezin dugu zehaztasunez mintzatu. Baina baigogoratu behar dugu, Letonaren ildo politikoa zein zen eta Bilbon, San Niko-las Elizan 1812ko urrian eta ondoko urtean zegoen eztabaida giroa. 25. Denadela, 1813an, agintaritza ohizko buruzagien eskuetan jarraitu zuen, oraingoan,Konstituzioaren izenean, Letona dugularik horren adibide. Eta horren aurkaagiri ziren Kontituzionalista peto petoak zirenak, El Bascongadako idazleak.Beraz, beharbada, C. Belaunderen bertsoak, Batzar Nagusietan adierazitakoildoren adierazpena izan bide ziren eta horregatik El Bancongado agerkaria-ren editoreak baztertzen zituen.

Orain argitaratzen ditugun C. Belaunderen bertsoak, Konstituzioa eta Foruagintearen aldekoak dira. Hau da, baterakotasuna defenditzen dute. 1812aneta 1820an ezinezkoa gertatu zena, 1839an lortu zen, 1839ko urriaren 25ekolegearen ondorioz. Ildo berean dugu bai eztabaida eta soluziobide politikojuridikoa eta horrez gain gerra zibil bate bake hitzarmena ere. Liberal foruza-leen ideologia politikoaren adierazpen herritarra da C. Belaundek sortzenduen testua.

1990ean, Bergarako Itunaren 150 urteak gogoratzeko, Eusko Legebiltzarrakprestatu zuen liburuan, zortzikoaren atala argitaratu genuen. C. Belaunderenhelburua bi gertakizun politiko gogoratzeko eta ospatzeko asmatu zuen lanliterarioa: Bergarako ituna eta ondoren Espainiako Parlamentuak erabaki zue-naren ildotik, foru agintearen berreskuratzea.

Antzerkia eta bertsoak: “humorada Bilbaina”... “no es otra cosa queparto de una repentina humorada”

Antzerki itxuran argitaratzen den idazlan honetan, bertsoak eta azkenikkantarako zortzikoa agiri dira, giro humoretsuan eta populuaren ulermenarentankeran burutua. Badirudi, hizkera mordoiloaren erabilpena, humore giroasortzen zuela. Hizkuntzari dagokionez, euskaldunen gaztelania agiri da aldebatetik eta bestetik euskara. Garai berean, 1837an, Bilbon El Bilbaino agerka-ria argitaratzen hasi zen. Gaztelania txukuna erabiltzen zuen. Baina C. Belaun-deren lanean, euskararen bidezko gaztelania hizkera berezian asmatua da.Badirudi, Bilboko hizkera berezi gisa ezarri nahi lukeela eta “chapurrado” eredeitzen du, euskararen alde agertzen zen unean. ( euskarazko bertsoei buruz:“lejos de ser semajantes a los chapurrados,son un cantico amoroso y tierno ala paz y que no es el vascuence un lenguaje desaliñado y barbaro como le juz-gan los que no le poseen”). Bilbo ondoko herritarren euskararen bidezko gaz-telanian zati batzuk idatzita daude, baina amaieran gaztelania txukuna ere era-biltzen du. Hizkera “chapurreado” delakoa ez da euskararen aurka joateko “he



25 Bizkaiko Batzar Nagusiak. 1812.

121

querido imitar a nuestros paisanos que como puramente vascongados, suelenhablar el castellano por un estilo asi”. Giro humoretsua sortzeko erabili zuenBilboko gaztelania hori. Barregarria da hizkera berezia.

Baina autorea, euskararen aldeko azaltzen da argi eta garbi. Areago, eus-kara euskalkietan banaturik zegoelarik, euskalki desberdinetako hitzak etaesaerak erabiltzen ditu eta euskara batu literarioaren kezka ere erakusten du (“la union de los dialectos es la que constituye y forma el verdadero idiomaeuscarano”)

Helburu politikoa : Bakea eta Foruak

Lan honetan, autoreak argi eta garbi erakusten du bere helburua zela,pedagogia eta propaganda politikoa egitea: 1839an, Begaran hitzartu eta lortuzen bakearen aldeko bertsoen bidez mezu politikoa azaldu, bereziki, Foruenonespena gertatu zela eta Espainiako konstituzioaren baitan gertatzen zela.(“union de nuestros venerandos fueros con la sabia Constitucion de la grandenación Española cuyos hijos somos”).

Liberala dugu autorea, Bilboren aurka karlistek jarritako setioak gogoratzenditu, eta setioetan Bilbotarrek askatasuna defendatu eta bermatu zuten. Aurre-rantzean, Bilbo Espainian barne mito liberala bihurtu zen. Baina aldi berean,1837ko Espainiako konstituzioaren aginpidea jarri zenean, foru sistemarenbidezko aginte publikoa kendu zenean, liberalismoaren izenean, Bilbon, buru-zagi liberalak, foruen aldeko joera antolatu zuten eta udaleko hauteskundee-tan gehiengoa lortu zuen. El Bilbaino aldizkariak foruen aldeko liberalismoa-ren ikuspegitik aldarrikatu zuen. Eta hau bai izan zen berrikuntza ideologikoaez ezik, politikoa ere bai. Foruzaletasuna ez zen beraz karlisten erresumaabsolutistaren egitasmo politikoari loturik izan behar aurrerantzean. Eta tes-tuinguru ideologiko eta politiko horretan C. Belaunderen ondoko liburuxkakokatu beharra dugu. Areago oraindik, euskal karlistak foruzale egin zituen.Karlistak aurrerantzean, foruzaleak zirela aldarrikatuko da. Hau da, Carlos Verregearen alde ezik, foruzaletasuna bermatzeko borrokatu omen zuten. Ikus-pegi hau, Bilbotar foruzale liberalen interpretazio berria zen. Bazekiten ondo,gerra hasieran horrelakorik ez zela gertatu. Gerra bukaeran, foruzaletasunareninguruan asmatu eta sendotu zen elkar ulertzeko egitasmo politiko komuna.Hala ere, hainbat karlistek Bergarako ituna ez zuten onartu, Araba eta Nafa-rroakoek bereziki. Baina ez zirenez gai izan gerrarekin jarraitzeko azkenik,atzerrira joan ziren, Karlos erregegaiaren atzetik. Gerraren interpretazio des-berdinen abiada hasi zen honezkero.

Bilbotar liberalak, liberalismoaren ikur zirenak, karlisten aurka setioakjasan eta gainditzeko gai izan zirenak, ospe handia irabazi zuten. Eta gerrabukaeran, foruen iraupena eskatzen bazuten, 1839ko irailean, Espainiako Par-



122

lamentuan foruen gaia eztabaidan zegoenean gertatu zen bezalaxe, irabazleakzirenez gero, Bilbo hiri liberala izanik, indar handiko ekimena bihurtu zenberaiena, foruen bermea lortzeko. Beraz, Espainiako Parlamentuan, Bilbota-rren manifestua foruen aldekoa, eragin handikoa izan zen, eta azkenik 1839kourriaren 25eko legea onartu zen, non foruen aipamena egiten da, EspainiarKonstituzioarekin batera eta beraz foruen legeztapena eta iraupena sortzenzen. 26

Kontzeptuak azpimarratzea, garaian garaiko giroko esan nahian ulertzekogarrantzitsuak ditugu.

Viva la union de todosLos vasongaduacUrbanos (hiritarrak) y Erritarrasque has andao guerrianNo les llama paisiososSino soldaduacQue ha defendido fuerosDe vizcaico lurra.

Que la Erregiña maiteLa Señora ederraHa pidido que fuerosNo quitas Vizcayan

Bertso hauek laburturik agertzen dute C. Belaunderen diskurtso ideologi-koa: Foruen inguruan, euskal herritar guztien batasuna eta Espainiako Erregi-na konstituzionalaren aldeko jarrera. Ondorioz:

Viva fueros gritarasViva Erreña andriaViva Cortes y vivaEspaiña gustia.

Bilbo aldeko giro soziala, ohiturak eta folklorea

Gerra karlistaren bilakaeran, euskal gizarteko arazo sozialak ere azaldu etanabarmendu ziren, maizter eta ugasaben arteko tirabira agerikoa bihurtu zeneta bakearen ondorioz, C. Belaundek uste du, maizterren errenta txikitu egin-go zela eta arlo horretan ere, bakea izango zela aitzindari (“sin andar siempreerriñendo y hechando de casa cuando quiere a los coitaos proves errenteros ycomiendo a mas de errentas, fruto de sudor”)



26 Manifestua eta sinadurak, AGIRREAZKUENAGA J. –SERRANO S. Bilbao desde sus alcal-des. 1836-1901. Bilbao, 2002, orr.60-62

123

C. Belaunderen bertsoak, folklorearen arloan aipamen jakingarriak egitenditu, XIX mendeko Bilboko kultura musikala ezagutzeko: Adibidez, musika-rien tresnak (gitarra, biolina, flauta, txistua) aipatzen dira. Jantziak eta janzke-ra bereziak eta dantza motak: kontradantzan, fandangoak eta arin arin.

Bertsoetan, euskaraz edo gaztelaniaz, Euskal Herriko lau herrialdeak aipat-zen dira beti:

Vizcayac, GuipuzcoacNaparra eta AlavaLau erri anaituacOnec izan ziranAisturic zirealaVaquesco guizonacNobliac eta vereViotz lastaicoac

Laburbilduz, humorezko lan honen bidez, C. Belaundek, Bilbotarren arte-an bizi zen giro pozgarria, bakea eta foruen aldeko herritar kutsuko lana asma-tu zuen. 1839ko Bergarako hitzarmena Euskaldunen pozerako eta ongi izate-rako zela adierazten zuen bakea ekartzen zuelako. Euskarazko eta gaztela-niazko bertsoak lantzen ditu. Eta aldi berean, garaiko Bilboko buruzagienartean, nagusi zen ideologiaren zabalkunderako komedia asmatu zuen, popu-luaren ulermenerako propaganda politikoa burutuz. Aurrerantzean, foruzale-tasuna liberalismoaren ildoan landuko zen eta foruzaletasun liberalaren ideo-logia eta politikagintza berria abiatu zen.



124



125



126



127



128



129



130



131



132



133



134



135



136



137



138



139



140



141



142



143



144



145



146



147



148



149



150



151



152



153



154



155



156



157



158



159



160



161



162



Bilbo aldeko euskaltasun politiko- aren ahotsen literatur moldeak...

Documents

Transcript of Bilbo aldeko euskaltasun politiko- aren ahotsen literatur moldeak...