Bertsolaritza klasikoaren antologia partziala

rufino iraola garmendia

Hitzaurrea

Ez omen da oso egokia idatzitakoaren gainean esplikazioak eman beharra. Okerragoa da irakurlea zalantzan uztea. Beraz, ausartu egingo naiz erregela omen den hori haustera. Lau parametroren baitan definituko dugu «klasiko» hitzaren esanahia: a) denbora aldetik, gutxi gorabehera, XIX. eta XX. mendeko 70eko hamarkada arte-edo har genezake; b) beraz, jadanik ohikoa den Joxerra Garziaren sailkapenaren arabera, bertsolaritzaren hastapenetik erresistentziako bertsolaritza artekoa hartuko luke; c) izenen arabera, esan dezakegu Fernando Amezketarragandik hasi eta Amuriza azaldu aurrekoa; d) aldez edo modez, bertsolaritza urbanoaren aurrekoa, hau da, nekazaritza garaikoa.

Partziala. Antologia guztiak izan ohi dira partzialak, dena hartzen ez duelako eta norbaitek irizpideren baten arabera hautatzen duelako edukia. Kasu honetan, honela konkretatuko nituzke ezaugarriak: a) nire gustuen arabera egindako hautaketa da, eta ez beste inoren agindu edo aholkupean; b) nire barrenari eragin dioten bertsoak ipini nahi izan ditut, nire sentimenduak eta emozioak astindu dituztenak eta hunkitu nautenak; c) nire ebidentzia subjektiboen arabera aukeratuak daude; d) batzuetan, herriak zeharo barneratuak eta popularrak direlako ere bai; e) garai edo gertaera bati buruz esanahi berezia dutelako; f) batez ere, printzen bila nabil ni, halaxe planteatu dudalako, eta gerta liteke norbaitek esatea: «Bat baino gehiago utzi duk kanpoan». Egia! Esate baterako, printza ederren kontua bakarrik balitz, Goiburuk hemen beharko luke, baina beste kriterio bat ere hartu dut kontutan: lehiaketetan egindako ibilbidea, eta hor aurrera samar joan ez direnak ere lan honetatik kanpora utzi ditugu; g) agian, bigarren partea egin beharko litzateke, beste kriterio batzuekin eta, hori bai, bertsolari zerrenda luzatuta, belaunaldi berriak barruan direla. Guk Azpillaga eta Lopategirekin amaituko dugu. Egin dugun eran egitea ondo ote dagoen zalantza handiak baditugu ere.

Nik uste dut egina dagoela horrelako zerbait: Juanito Dorronsorok bi tomotan atera zituen Bertsotan 1879-1936 eta Bertsoan II. 1936-1980. Nolanahi ere, ez dira gauza bera. Hark eskolarako unitate gisa presatu zituen liburuak; alegia, didaktizaturik. Hark bertsolaritzaren presentzia orokorra zuen helburu, guk esan dugu beste bide batetik goazela. Gainera, bada bakarren bat Dorronsoron liburuan, hor agertzeko adinako mailarik ez duena; adibidez bat badago inoiz plaza publiko batean kantatu gabea. Adierazpen horrekin ez diogu kendu nahi eta ez diogu kentzen meriturik Ataungo bertsozale eta musikari finari. Nola kenduko diogu, bada, haren lanaz baliatu baikara geu hein batean?

Bi sailetako bertsoak emango ditugu: bat-batekoak eta jarriak. Ez ditugu, ordea, berezirik ipiniko, baizik eta, gutxi gorabehera, kronologikoki. Hori bai, zein sailetakoak diren garbi esanda.

Bertsolari klasikoez hitz bi

Esan dezakegu, lasai esan ere, lehengo bertsolariak edo bertsolari klasikoak ezagutza formal urri edo eskasekoak zirela; eskolatu gabeak, kasik analfabetoak. Udarregirena izango dugu kasurik nabarmenena, analfabeto totala baitzen, baina Txirritak berak ere apenas zekien gauza handirik idazte kontuan. Jakinekoa da bere iloba Jose Ramon Erauskinek egiten zizkiola idazkari lanak, osabak kantatu edo esandako bertsoak apuntatuz. Dena den, Txirritaz geroztik ere eskolatu gabeko bertsolari dezente izan da; ez dut esango analfabetoak, baina bai eskola gutxikoak. Hortaz, erabateko muga garbia ezartzea oso zaila da; baina, aldi berean, Txirritaren ondotik aldaketa hasten dela ere egia da. Basarri izango litzateke aldaketaren ordezkari nagusia. Aitzitik, oraingo bertsolariak, batez ere Amurizaren ondorengoak eta, zalantzarik gabe, Egañarengandik aurrerako guztiak eskolatuak dira; asko eta asko unibertsitatetik pasatuak eta karreradunak.

Beste adierazleetako bat da batzuen eta besteen mundu erreferentziala. Lehengo bertsolarien mundua oso mugatua zen. Batetik, oso gutxi mugitzen ziren: euren auzo eta herrietan moldatzen ziren, hori zen ondo ezagutzen zutena. Hortik aurrera, munduko egoeraren berri gutxi zekiten. Batzuetan, soldaduska izaten zen mundu berriak deskubritzeko modua. Baziren Ameriketan senideak zituztenak. Hori ere iturri polita izan zitekeen zeukaten ezagutza aberasteko. Ez zen irratirik, egunkaririk ez zuten irakurtzen. Azokan, elizan eta herriko ostatuan jasotzen zuten informazioarekin bizi ziren. Bertsopaperak ere, batzuetan, laguntza handia ziren, gertaera eta kasu askoren berri ematen baitzuten. Adibidez, zenbat bertso-jarraldi eskaini ote zitzaion Beizamako krimenari? Ahozko ipuina ere ohikoa zen garai zaharretan; horietan irakasbide asko egoten zen. Horrez gain, Testamentu Zarra eta Berria eta horrelakoren batzuk izaten zituzten sukaldeko tximinia-ertzean. Udaletxeko iragarki-tauletan ez zen ipintzen oharrik, aguazilak hots egiten zituen oharrak udaletxeko balkoitik, jendea mezatatik ateratzen zenean. Komunikazio osoa ahozkoa zen, ahozko tradizio betean bizi ziren. Bestetik, bertsolari zaharrek kultura erlijioso handia zuten; erlijioari eta elizari atxikiak bizi ziren. Buruz zekizkiten dotrina eta ebanjelioko pasarterik inportanteenak. “Euskaldun, fededun” zen lema nagusia. Bertsolari zaharrak giro horretan ikasten zuen, hori zen haien kultura... Bertsotan, berriz, lagunartean eginez.

Hizkera

Lehengo bertsolariek euskaraz bakarrik zekiten, eta hori zuten eguneroko lan tresna, euskara; gaurkoak, sarri asko, erdaraz bizi dira eguneko momentu askotan: lanean, telebistaren aurrean, kalean… Alde handia dago bertsotan aritzeko euskara hutsean bizi, ahozko tradiziotik edan eta eguneroko hizkuntzan bertsotan egin edo erdaraz bizi eta euskaraz kantatu. Esan bezala, lehengo bertsolarien hizketa ahozko tradizioan oinarritua zegoen. Bertsolari klasikoek ez zuten sentitzen euskara landu beharrik. Erreminta egokia ikusten zuten egin behar zuten lanerako, nahiko zorrotza; hori bai, tokian tokikoa.

Hiztegi kontuan ere asko hitz egin beharko litzateke. Labur-labur esateko, lehengo bertsolariak hiztegi zehatza bai, baina laburra erabiltzen zuen.

Bertsoaren egikera

Gaurko bertsolariei doinu eta neurri librean uzten zaienean, inork ez dizu kantatuko 7 edo 8 puntuko bertsotik beherakorik, ezta hasi berriek ere; gainera, errepika eta guzti. Lehengoek, aldiz, ahapaldi motxa zuten maite. Azkar eta zorrotz esan nahi izaten zituzten esan beharrekoak.

Zein da ondorioa? Lehen bertso asko hartzen zirela gogoan eta oraingo bertsoak ez dagoela hartzerik. Egia osoa esateko, ba al dago premiarik ere gogoan hartzeko? Hurrengo egunean irratiak emango baititu, eta Interneten daude, nahi dituenak irakurri edo entzun. Beraz, logikoa baino ez denez, bertsoak gogoan jasotzeko ohitura eta gaitasuna galdu egin ditugu.

Bertsolari zaharrak bertsoa kantarazi egiten zion entzuleari, hurrengo egunean soroan edo zelaian behizain zebilela. Gaurkoak nekez. Besteak beste, hizkuntza aldetik ahozko eredutik urrundu delako eta ahapaldi luzeegiak kantatzen dituelako.

Memoriari lanak zaildu

Mundu osoa ados dago honetan: bertsoaren baldintza nagusia da lehenengo entzunaldian ulertzeko modukoa izatea. Horretarako, ezinbestekoa da berbaldia gogoan jasotzea, baina hori posible al da hain ahapaldi luzeak direnean? Bertsoa, berez, zirt edo zart azkar egin beharreko generoa da; bertsotan gauzak zorrotz eta labur esan behar dira. Energia kontzentratu egin behar da bertsoan, leherketa emozionantea izan dadin; bestela, arrisku handia dago “plof” geldo bat ateratzeko.

Esaten ari gara bertsoak ulerterraza izan behar duela. Bertsoaren ulermena errazten duten elementuak hauek dira: erritmo egokia, neurri juxtua, errima ona eta doinu ezaguna. Askok usteko du, oker alafede, hori guztia estetika kontua dela. Ez da horrela, baizik eta guztiz alderdi funtzionala da. Elementu horien guztien egitekoa da entzuleari bidea leuntzea, bertsoa gogoan har dezan, memoriari lanak erraztea. Ondorioz, hanka-sartze ikaragarria da txapelketan doinu berriak ateratzea. Entzuleak bertsoa gozatuko badu, doinua entzunda eduki behar du. Jakina, oreka behar da: entzunegia bada, aspertu egiten du, eta sekula entzun gabekoa bada, aldiz, haria eten.

Gaia

Lehengo bertsolariak, normalean, hasi eta noiz amaitu ez zekitela, gairik gabe aritzen ziren. Hobeto esan, eguneroko bizimodutik eta euren inguruan gertatzen zenetik hartzen zuten kanturako haria (auto-horniketa). Oraingo bertsolariei, gaiak kanpotik ipintzen zaizkie. Txapelketak ezarri du eredu hori. Gaurko bertsolariei gairik arraroenak ipintzen zaizkie, lehengo askok ulertuko ez zituzketenak; rolak ere ematen zaizkie, egoera bat errepresentatu edo pertsonaiaren baten papera egiteko.

Biografia laburra eta bertsoak

Juan Ignazio Iztueta

Juan Ignazio Iztuetarekin hasiko naiz. Onartuko ahal dit irakurleak lizentzia hori, Iztueta neure herritarra izanik. Bertso jarriak dira. Logroñoko kartzelan zegoela paratuak, 1806an. Kontxesiri dute izenburua. Hain zuzen, Kontxesi Bengoetxea Iztuetaren maitea zen. Azpeitiko kartzelan ezagutu zuten elkar. Bata, Kontxesi, haur-hilketaz akusaturik zegoen. Bestea, Iztueta, bere herriko bikarioak Inkisizioaren aurrean salatu zuelako, erlijioaren eta fedearen aurkako hitzak jaulkitzearren. Badakigu bikarioaren izena ere: Jose Ignazio Etxabe.

Izugarriak dira bertsoak. Euskal lirismoaren adierazgarrienetakoak, intimismoaren eredu paregabea. Ondo eginak, doinu sarkorra. Hitz batean, herri-poesia jasoa. Bertso horiek zirrarik eragiten ez dionak ez dakit zer beharko lukeen sentimenduak kanporatzeko. Hain dira eder! Baina lirikoaz gain, Iztueta bazen isekari eta ironikoa ere, azkeneko bertsoan ikusiko dugunez.

Maite bat maitatzen det maitagarria.Begi ederra du-ta guztiz argia.

Daukat urruti,bainan ezin kendu det burutik

haren itxura.Saldu ahal baliteke pisura

urreraren truke,nork erosi faltako ez luke.

Hogeita lau legoaz nago aparte,bitartean badauzkat miloi bat ate,

guztiak itxirik.Nahi arren ezin egon isilik,

beti negarreznere maite-maitearen galdez

ote dan bizibihotz-bihotz nereko Kontxesi.

Egunaz argi gutxi, gauean ilun,kontsuelorik ez da neretzat inun

maitea gabe;egin ote nadin haren jabe

oroitutzean,zenbat pena nere bihotzean

dedan igaro;maite det eta ez da milagro.

Ai, hau bakardadea eta tristura!Nere bihotz gaixoa ezin piztu da,

hain dago hila!Beti dabil kontsuelo bila

bere artean.Banengo maitearen aldean

ordutxo biko,pena guztiak lirake hilko.

Nere maitea, zutzaz ni oroitzen naizegunaz ere, baita gauetan txit maiz,

lotan ere bai:zu ikusitzera nik joan nahi!

Libre banengohor nintzake egun bigarrengo.

Nahiz orduan hil,ez nuke izango batere min.

Lehengo gau batean egin det amets,bainan pentsamensua beti aldrebes

irtetzen dira;ustez nengoen zuri begira,

maite polita,Kofrearen gainean jarrita

kontu-kontari.Nahi nuen baina ez nintzan ari.

Maite nerea daukat beti gogoan...Ai, orain banengo ni haren alboan

inoiz bezala!Jaunak amets hau kunpli dezala!

Balitz komeni,kontsueloz hilko nintzake ni

nere ustean,maitetxoaren bihotza ikustean.

Nere maite polita, ez da zer etsi,bihar ez bada ere hor nauzu etzi,

lehengo lekuan.Ailegatutzen naizen orduan

ai hura pozanere maite-maitetxo bihotza!

Zuri begirapena guztiak ahaztuko dira.

Zure gauza polit bat hor det nerekinizkidaturik dago letra birekin;

C eta B dira,askotan nago hoiei begira,

hain dira finak!Maitetxo polita, zuk eginak

sedaz ederki,kolkoan gorderik dauzkat beti.

Esperantzetan bizi, maite gozoa,noizbait kunplituko da gure plazoa.

Eta orduan,gauza txarrik ez hartu buruan

lehengoai utzi,ez degu pasatzen pena gutxi

preso sei urtez!Onduko gaituzte nere ustez.

Ikusten duen bezala sail osoa ipini dut. Izan ere, kentzen hasita, zein kendu?

Txabalategi eta Zabala Villbonan: 1802

Askotan idatzi izan den bezala, 1802ko otsailaren 22an bertso-desafio izugarria jokatu zen Villabonako plazan. Amezketako Zabala eta Hernaniko Txabalategi ziren protagonistak. Iztuetak esaten duenez, bera zen epailetako bat Zabalaren aldetik. Ez zuen, ordea, joaterik izan. Baina ez gaixo zegoelako. Hor gezurretan ari da. Zaldibiako «Txuri» ez zen epaile izan, Tolosako kartzelan preso zegoelako. Iztuetaren ordez Fernando Amezketarra joan zen. Txabalategik Aizarnazabalgo sakristaua izendatu zuen epaimahaiko. Bi horiez gain, bazen beste epaile bat ere. Gero sarri askotan ikusi ditugun eran, apaiza hura ere: Jose Mendizabal, Villabonako alkateak aukeratuta. Ziur gaude apaiz hura heterodoxo xamarra izango zela, ohitura aldetik bederen, zeren elizgizonek apenas begi onez ikusten zuten bertsolaritza. Iztuetak esanda dakigu hori ere.

Lau mila lagunen aurrean jokatu zen apustua. Biek kantatu omen zuten ganoraz eta primeran. Herriak oihuka eskatzen omen zuen berdinean uzteko. Halaxe egin zuten, eta epaia bertsotan eman. Aizarnazabalgo sakristauak kantatu zuen lehenik:

Txabalategi eta Zabala gaztea,askok desio zutenzuten desio askokkantuz ikustea.Atsegin haudietanjoan da jendea.Bata hainbeste izanizan bata hainbestedalako bestea.

Ondoren, Fernandok:

Ezin gentzake badabeste gauzik egin;nik gogoan neukananeukana gogoan nikzuk dezu hitz egin.Utzi behar ditugubiak berdin-berdin,Gipuzkoa guziakGipuzkoa guztiakhar dezan atsegin.

Gure ama zenari entzundako doinuan eta moduan ipini ditut bertsoak, baina apur bat ahaztuak neuzkan, eta Aita Zavala eta Juanito Dorronsororen bertsioak baliatu ditut, ama zenarena oinarri hartuta.

Txabalategi

Esan dugu Txabalategi herriarra zela. Gure amari ikasi nion lehenengotako bertsoa hauxe da. Doinua lehengo bera da: Bautista Baztarretxe. Doinu komodina zen hori amarentzat. Zortziko txikiko bertso asko kantatzen zuen doinu horretan. Entzun:

Fernando ta ZabalaAmezletakoak,badakit zeratelazeratela badakitkoplari bapoak.Gu ez izanagatikzuek ainakoak,zerbai egin ginuzenegin gizuen zerbaitustez Jaungoikoak.

Ixuelako artzaia

Ixuelako artzainak bertsolari ona izan behar zuen derrigorrez. Behin batean, txarteletara joanda, apaizak galdetu omen zion: «Zein dira Bertute Teologalak?». Eta Ixuelak:

Lehenengoa fedea,bigarrena esperantza.Hirugarrengo horren badumila bat mudantza:hil da karidadea,bizi da bengantza.

Oharra: Bertso hori askotan entzun izan diot anaia Patxiri. Hark kantatzen duen bezala ipini dut, baina, badaezpa ere, Juanito Dorronsoren liburua kontsultatu dut, Bertsotan 1789-1936, eta alde handirik gabe horrelatsu dator han ere.

Hamalau heriotzena

Niri beldurra eragiten didaten bertsoak dira. Badirudi autobiografikoak direla, eta izango dira, nahiz eta bertsolari hiltzailearen izen-deiturarik ez dakigun. Anonimoen artean sartu beharko dugu. Hizkera aldetik, Gipuzkoako Beterrikoa ematen du. Honela dira azkeneko hiru bertsoak:

Santo Kristo, zurekinkonfesa nadianzer obra egin nuennik Katalunian.Lerida pasa eta hurbil den herrian,bost lagun bizi zirenberen familian.Guztiak hil nituengabaren erdian.

Gorputzeko ikaraanimako lotsa,zeren egin ditudanhamalau heriotza.Aditu ezkeroztikdiruaren hotsa,bidean atera ta:«Botatzeko poltsa,aterako niolabestela bihotza».

Hogeita bost urte danere edadia,nagusi on batentzatai zer mirabia!Ez naiz pekatuarenmantxarik gabia:beti okerrerakoabilidadia,penetan pasatzekoeternidadia.

Garai hartako pentsamolde erlijiosoaren araberakoak dira. Ikusi egin behar da zeinen kontzienteak ziren horrelako ekintzak ekar ziezaiekeen ondorioei buruz; ondorio moralei buruz, eta zeinen zeuden prest zigorra jasotzeko. Azkeneko bertso horrek barruari ez al dio gogor erasaten? Konfesioan zeukaten esperantza bakarra eta osoa. Gaur hiltzaileak diferenteak dira. Seguruenik, arau moralik ez dutelako hiltzen dute. Ez dira beste munduko zigorraren beldur. Ez litzateke gaizki egongo azterketa konparatibo bat.

San Migelen bertsoak

Aralarko San Migelen, antza denez, lapurreta gertatu zen, 1800 aldera. Lapurrak harrapatu eta justiziatu egin zituzten. «Iruñako Korteko alkate Rodriguez» aipatzen da bertso batean, gero ikusiko dugunez. Baita lapurrei segika ibili zela ere. Badirudi hortik datorrela San Migel urtero jaisteko ohitura. Iruñara iristerakoan, errespontsoa errezatzen omen zuten lapur horien arimen alde. Ikus dena nola egin zuten «geroari eta gora begira». Munilak (egunotan Donostiako gotzain izendatua) ez zuen berehala errezatuko zenbait lapurren alde. Beste batzuen alde bai, noski!

Juanito Dorronsororen liburuan bost bertso aurkitu ditut. Laugarrena eta bosgarrena zeharraldatuko ditut hemen, egokitzapen txikiren bat edo besterekin:

Iruñeko KortekoAlkate Rodriguez,barka bezare, bainabertso hau adi bez:Berori portatu da,aditu dugunez.Frantziara joan taSan Migelen galdez,Aingeru eder hori bilatu ahal balez.

Frantziara joan taSan Migel topatu;belauniko jarririkbertan adoratu.Berak gaitzala badaongi faboratu:bizimodu onen batmundura logratu,gero zeruetakogloriaz gozatu.

Lehenengo bertso horretako “bez”, “balez” horiek ez dakit errimagatik dauden horrela, alegia lizentzia modura ala garai hartan horrelaxe esaten ziren. Polita da “barka bezare” hori ere.

Belateko lapurrak

Historia hau 1818ko abenduaren 4an, Santa Barbara egunean, hasten da edo amaitzen, segun eta nondik begiratzen diogun. Nafarroako Errege Gorteak egun horretan eman zuen epaia lau lagun urkabera eramateko. Ez da esplizituki esaten, baina badirudi, bertsoetatik ondorioztatzen denez, laurak anaiak zirela. Aita Donostiak aurkituriko hamar bertso dira guztira. Hirugarrena eta zazpigarrena ezarriko ditugu hemen:

Egun seinalatua,zen Santa Barbara:presente han ginenakoroitzen ahal gera.Sam Jose gloriosoakgaitzala anpara,ailegatu gaberikmunduan hartara...Egun hartan zituztenurkabean para.

Laugarrena joan zenguztien atzean.«Jesus» erraten zuenkorda paratzean.Salbea errezatzekohartaz oroitzean,hala eskatzen zuenhark heriotzean:asko pena zeukalabere bihotzean.

Pello Josepe

Ez da izango Euskal Herrian arimarik bertso hauek ez dakizkienik. Guztiz herrikoiak dira. Garai batean ez zen izaten bazkalondo edo afalosterik bertso kitzikagarri hori kantatuko ez zenik. Gaia bera da pizgarri asko duena, «morbo» apur bat eragiten duena. Ez dira ohikoenak hiru puntuko bertsoak, baina tartean antzina horrelakoak ere dira. Entzun:

Pello Josepe tabernan delahaurra jaio da Larraunen. Etxera joanda esan omen du:«Ez da nerea izanen.Ama horrek berak topa dezalahau horrek aita nor duen»

Ai, hau pena ta pesadunbrea,senarrak haurra ukatu.Haur honentzat beste jaberikezin nezake topatu.Bihotz nereko Pello Josepe,haur honek aita zu zaitu.

Koplak

Iruditzen zait bertsogintzak apurk-apurka eboluzionatu duela. Lehenengo aurrekaria, nire ustez, ditxolaritza da: bi lerro eta bi errimako ahapaldia. Gaztelaniaz «pareado» deitzen zaiona. Horren ondorengoa da kopla:bi puntuko ahapaldia. Kopla zaharrak, behintzat, antzekoak izaten ziren. Normalean, lauko handian kantatu ohi dira. Hauxe eredutzat har litekeena:

Han goien goien izarra,errekondoan lizarra;etxe hontako nagusi jaunakurre gorrizko bizarra.

Urre gorrizko bizarra,zilar zurizko bizkarra;erreal txikiz egina daukaelizarako galtzara.

Etxeko andre zabalatoki oneko alaba.Bidean nator ondo jakinikeskuzabala zerala.

Askan eder da garia,haren gainean txoria.Eraztun batek bildu lezake,neskatxa zure gerria.

Ore-mahaian sagua,hari begira katua.Etxe hontako okelarekinez da beteko zakua.

Logika aldetik oso kuriosoak dira kopla zaharrak. Badirudi lehenengo puntuaren eta bigarrenaren artean ez dagoela lotura logikorik, baizik eta estetikoa edo erreferentziazkoa bakarrik. Dena dela, ederrak eta gozoak dira belarrirako.

Pierre Topet «Etxahun» (1786-1862)

Merezi bertsolari honetaz luze antzean mintzatzea. Guztiz interesgarri dira aztertzailearentzat haren bizimodua, haren heriotza eta haren kantuak. Eta, adli berean, ezezagunak edo gutxi irakurriak eta gaizki ulertuak. Yon Etxaide idazle handiak, nobelaz gain, badu idatzia beste liburu bat Etxahuni buruz: Etxahunen bertsoazk gipuzkeraz. Honela hasten da, Bertsotan 1789-1936 liburutik jaso dudan eran: «Zenbat eta gehiago irakurri Etxahunen bertsoak, eta irakurriz ulertu, tristura handiago bat sortzen zait ene bihotzean...Zergatik? Mingarri baitzait, Etxahunen bertso paregabeak irakurtzean euskaldunik gehienak ez direla gai egosteko ohartzea»

Etxahun 1786an jaio eta 1862an hil zen. Zorigaitza ondo probatutako gizona zen. Aitak ume-umetatik hartu omen zuen begitan. Neska bat maite eta beste batekin ezkonarazi zuten etxekoek. Emazteak amorantea omen zuen, eta hari tiro egiten ziolakoan beste bati egin zion, eta hil egin zuen. Hegiapaliako nagusi gaztea omen zen emazte Engraziren amorante hori. Hil zuena, ordea, Etxegoieniako mutil gaztea zen. Ekintza hori dela medio, kartzelan sartu zuten bigarrenez. Baina ez, lehen bezala (emaztearekin izandako gorabehera batengatik) bi hilabeterako, baizik eta hamar urterako. Hala dio gero: «Beste batek eraman dik hik behar huen kolpea, baina kobra dezakek oraindik hirea».

Kartzelatik irten zenean, ez zuen izan etxera itzultzerik, eta erromes ibili zen, batean Compostelako Santiagora, bestean Erromara... Zahartzaroan, berriz, koplari, artzain eta eskale ibili zen. Limosnatik bizi izan zen. Sukaldeko aulkiaren gainean hil zen, ez ohean. Triste eta tamalagoa nola izan pertsona baten adurra!

Etxahunen bertso asko zeukan idatzia, baina etxekoek erre egin zituzten paper horiek, deabruarenak berarenak balira bezala. Herriak gogoak hartutakoak dira gugana iritsi direnak.

Erromara zihoala kantatua:

Bertso hauek paratu ditut Unhurritzeko mendianErrumarat abiatzeko prestaturik nintzanian.Hil banendi ere holako bidaje luzian,Zuberuan kanta ditzaten ene oroimenian.

Ofizialenak

Oi laborari gaxua!Heuk jaten duk artua.Ogi eta ardo eraikitzenalferren asetzekua.Halere hain haute maitenola artzainak otsua.

Jaun apaizek predikatzenkaritate egin dezaten.

Berek, aldiz, pagatu gabehitz bat ez dute erraiten.Herriko pobreak gosez etahaiek urreak herdolitzen.

Urzapal bat

Urzapal bat baduguherrian tristerik.Nigarrez ari duzukaiolan barnetik,bere lagun maiteakdu eta utzirik.Kontsola ezazuezuek, adiskidik.

Tunba bat nahi dutlurpean ezarri,ene gorputz tristeagorde munduari,ene ixter-begiekein dezaten irri.Haiekin ziratezuek ere hain sarri.

Ahaide delezius huntan

Aire atsegin hontan bibertso nahi dut kantatu,ene bizitze molde-gaitzamundu orori deklaratu.Inori sos bat ebatsi gabeez eskandalurik sortu,hamar urterako galeretannahi izan naute sartu.

Munduan bagira aunitzmalerus girenik,baina inor ez etxekuaknik bezain krudel dituenik.Bost etxetako primu nintzen ni

amak horrela sorturik.Munduz mundu igortzen nautenituen denak kendurik.

Jainkuak madarika bezaGaztalondo Topetia,bai eta neskatila pobreetanmaodioa jartzia!Nik batengan ezarri dudalakozgertatu desheratzia.Aitajaunak egin zidanordeiniaren haustia.

Pazko egun batez meza nagusitan

Barkoxeko erretorea, izatez alemaniarra, handiki eta aberatsekin ongi konpontzen omen zen. Pobre eta behartsuekin, aldiz, gaizki. Elizan toki berezia omen zeukan gordea omen zeukan handizkientzat. Etxahun han omen zegoen tartean, «ez zegokion tokian», eta sakristaua bidali omen kargu hartzera. Etxahun berehala atera zen elizatik, baina atarian itxaron omen zuen, eta sekulako bertsoak kantatu erretorearen kontra. Hona bat:

Izan nauzu Sen Jakan,Loretan eta ErrumanAita Santien meza entzunbi kardinalen artian.Arropa-txar izanagatikinork ere ez deus erran.

Joanes Otxalde

Bidarrai: 1814-1897. Bertsolari handia izan zen. Hala irakurri dut testu batean, Oxobik idatzia: «Baigorritik Maulerat ez da izan bilkura aipagarririk Otxalde bertsolaria gabe» Khantu berriak izeneko saiotik hartu dugu mostratxo bat. Ea zer deritzozuen:

Hizkuntzetan lehena nundik zen athera?Hori dakienikan munduan othe da?Eskualdunak zirenez Adam eta Eva,Hoi erran dirona da Jainko Jauna bera.

Eskuara zen, iduriz, lehenik munduianHortaz mintzo baitziren Noeren barkuian;Lurra ikhus orduko, mendi inguruian,«Hara! Hara!» zioen eskuaraz orduian

Aiphu emaiten diot Eskual Herriari,Baxe-Nabarren hasiz, Xubero gainari,Laphurdi, Probentzia eta Nafarrori,Gipuzkoa, Alaba, Bizkai ederrari.

Eskual herria duzu hanitz maithagarri;Hemen badugu ogi, arno ta haragi;Osasunaren dako airea da garbi;Zer deskantsuan gauden hortan da ageri.

Lur hau gure ait'onek zuten hautatua,Etsai gaixtoetarik hazkarki zaindua;Nahiz bi aldetarat dagon zathitua,Amodioak dauka batera lothua.

Herkulen pare ziren Kantabre zaharrak;Bihotzez ezti eta berthutez hazkarrak;Oro izitu ditu hek zuten indarrak;Amorrik ez du egin nehoiz menditarrak.

Fedean hazkar ziren gure arbasoak,Bere bizi guzian zuzenbidekoak;Eta hartan altxatu beren ondokoak,Hortaz laguntzen gitu gu bethi Jainkoak. 

Zeru lurren Jabea, zuri oihuz gaudeDeusetan ez baikira laguntzarik gabe;Heier bezala guri iguzu fagore,Hori galdatzen dugu ondokotzat ere.

Bordel (1792-1875)

Luzaiden jaio zen. Baserriaren izena da Bordel. Izen hori hartu zuen bertsolari gisa. Manezaundi idazleak dioenez, daitekeen izaera eta jite berezinekoa zen, eta euskal kantak eta neurtitzak bihotzean errotik sortuak zituen. Lurra lantzen ari bazen ere, beti eramango zituen sakelan lapitza eta papera, burura zerbait etortzen bazitzaion hura idazteko. Amari ez omen zitzaion hori asko gustatzen, eta gogor egiten omen zion errieta, esanik hura ez zela lanerako modua.

Ene andregaiari

Sei ahapaldiko bertso-sorta hau berari gertutakoaren gainean jarria omen da. Herriko neska gazteren batek esan omen zuen Bordel gustatzen zitzaiola, eta Bordeli bere belarrietara iritsi mezua, sudurrera lore horren usaina. Areago oraindik: Bordelek baiezkoa emango balio, pozik ezkonduko litzateke neska. Halabeharrez, egun batean eztei bazkari batean egokitu omen ziren biak, eta hasi zio Bordel neskari koplaka. Neskak, zeharo gorriturik, mahaitik altxatu eta ihes egin omen zuen. Hura ere izango zen, bada, egoera! Hona bertso parebat:

Andere gaztiaotoi, barkatu.Enetzat nola otezira mintzatu?Uroski egundainoez zaitut xerkatu.Zeren gainian zirahola deklaratu?Biluak urratubeharrak banitu,zuk ez nahiz hartu...Zu ez bezalakoriknahi dut hautatu.

Zu maite zaitunaez da ene baitan.Etzaitela, ez, egonnahigabeetan.Iduri nitzaizusobera amodiotan.Uste baduzu ereeztzira feiletan.Egon naiz miletanbertze zonbaitetan

nahiz aferretan...Bainan ez egundainozure desiretan.

Gizon gozoa zela esaten du Manezaundik, baina neska gaixoak ez zuen berdin pentsatuko. Ez al dira bertso krudel samarrak?

Donostian soldadu (1823)

Urte horretan, Bordel Donostian zegoen soldadu. Han ezagutu zituen bere denborako egunik gogorrenak. Donostian zebilela, beste bandora pasatu nahi izan. Bederatzi lagun ziren gordeleku ustez seguruan. Baina zer geratuko eta salataria euren artean izan! Gordelekutik atera bezain pronto erori ziren frantsesen atzaparretran. Handik aurrera ez zen makala izan haien guruzpidea, hil egin zutela etsitzerano.

Ehuna makilkada hartzera zigortu zituzten. Bordelen anaiak ere tartean izan behat zuen. Baina oso gaixo omen zegoen, eta Bordel prest azaldu omen zen berrehun makilkada hartzeko, anaiari bakean uztearren. Halaxe egin omen zuten. Hona, sei bertso sailetik, pare bat:

Mila zortziehun eta hogeita hirurian,zerbitzuan ginaudenDonostia hirian,liberalitatekobandera berrian.Hartarik desertatuinozentkerian.Miserable erorietsaien erdian.

Zortzira, ehun paloordenatu zauten.Duda niz halakuekarimarik bauten.Ez dakit nehork eresinetsiko nautenzenbat purgatorioerakutsi zauten.Bihotza trankilago bizi gira aurten.

Grazien Adema «Zalduby» (1828-1907)

Bidarraiko erretore izan zen Adema. 1828an jaio eta 1907an hil zen. Poeta bertsolari izan genuen. Ezagunak eta famatuak dira segidako bertso hauek. Guztira, 10 badira ere, erdiekin konformatuko gara:

Agur eta ohoreEskual Herriari:Lapurdi Baxa-NabarZibero gainari,Bizkai, Nabar, Gipuzko Eta Arabari.Zazpaik bat besarkaLot beitez elgarri.

Haritz eder bat dagure mendietan,zazpi adarrez denazabaltzen airetan.Frantzian, Espainian,bi alderdietan:hemen hiru eta han lau,bat da zazpiretan.

Hi haiz, Euskal Herriaharitz hori bera,arrotza nausiturikmoztua sobera.Oi gure arbasoakez, otoi ez beira,zein goratik garen gujautsiak behera!

Gureak ziren lehenbazter hauk guziak;arbazoek utziak,hek irabaziak.Guri esker Frantziaketa Espainiakdaduzkate dituzteneremu handiak.

Gureez gure lehenhain libro ginenakezin ahantzi gaudeorduko zuzenak.Zer ametsak ditugun,Zer oroitzapenak!Jaungoikoak bakarrikBadakizka denak.

Jean Baptiste Elizanburu (1828-1891)

Elizanburu Saran jaio zen, 1828an, eta hil ere Saran hil zen, 1891ean. Lehenik apaizgai eta ondoren militar izan zen. Kapitain izateraino iritsi zen. Nik ezagutzen ditudan bertso-sorta famatuena Ikusten duzu goizean izenburuduna da. Ba ote euskaldunik bertso hauek inoiz edo behin kantatu ez duenik?

Ikusten duzu goizean IIkusten duzu goizeanargia hasten denean,menditto baten gainean,etxe ttipitto aintzin xuri batlau haitzondoren erdian,xakur xuri bat atean,iturriño bat aldean?Han bizi naiz ni bakean.

Nahiz ez den gaztelua,maite dut nik sorlekua,aiten aitek hautatua. Etxetik kanpo zait iduritzennonbeit naizela galduanola han bainaiz sortua,han utziko dut mundua, galtzen ez badut zentzua.

Etxean ditut nereak:akilo, haitzur, goldeak,uztarri eta hedeak. Iazko bihiez ditut orainozoko guziak beteak. Nola igaro urteakemaiten badu bertzeak,ez gaitu hilen goseak.

Landako hirur behiakesnez hanpatu ditiak,ahatxe eta ergiak. Bi idi handi kopeta-zuribizkar-beltz, adar-handiak,

zikiro, bildots guriak,ahuntzak eta ardiak,nereak dire guziak.

Ez da munduan gizonik,erregerik ez printzerik,ni bezein urusa denik. Badut andrea, badut semea,badut alaba ere nik,osasun ona batetik,ontasun aski bertzetik.Zer behar dut gehiago nik?

Goizean hasiz lanean,arratsa heldu deneannagusi naiz mahainean. Giristino bat ona dut hartunik emaztea hartzean;ez du mehe egunean,sartuko uste gabeanxingar hezurrik eltzean.

Piarres ene semeanahiz oraino gazteada mutiko bat ernea. Goizean goizik bazken erdiradarama artaldea,segituz nere bidea,nola baitu egiteaez du galduko etxea.

Ene alaba Kattalin bere hameka urtekinongi doa amarekin. Begiak ditu amak bezala,zeru-zola bezin urdin.Uuste dut denborarekin,oraiko itxurarekin, andre on bat dion egin.

Ez dugu behar lurrean,ongi bizirik etxean,utzi laguna gosean. Ez du beharrak sekulan jotzengure etxeko ateannon ez duen mahaineanoturuntza ordu deneanleku bat gure aldean.

Ene andrea, Mariaez da andre bat handiabainan emazte garbia. Irri batentzat badut etxeannik behar dudan guzia, galdegiten dut grazia,dudan bezala hasiaakabatzeko bizia.

Jean Barbier

Sari asko irabazitako gizona da apaiz hau. 1875ean jaio eta 1931n hil zen. Batez ere, Baiona eta Senperen bizi izan zen. Apaiz egin eta teologian doktoretza eginik, Larresoroko irakasle izendatu zuten, eta Baionako Katedraleko bikario izan zen gero. 1913tik aurrera Senpereko erretore izan zen. 1921ean Gure Herria aldizkaria sortu zuen beste zenbait lagunekin batean. Idazle joria izan zen hitz lauz nahiz bertsoak paratzen. Antzerkia ere landu zuen. Gure bertsoekin ari gara eta hona mostra ba, hamalauko sortatik bederatzi: Amonatxo.

Oilarra kukurrukaetxean da ari.  Jadanikan amatxo otoitzez Jaunari.  Bi eskuak ikaran, so kurutzeari,  «Jaunak beha diezon egun berriari!»    Atxo zinez polita da gure amatto. Xahar izanagatik ez oraino ttontto. Diruz balin bada ere poxii bat pobretto, omor'onez bederen dago aberastto.    Igandetan ederrik, iduri pampina.  Zinez erran liteke: «Horra Erregina!»  Begia irriz dago, halaber ezpaina:  Oi, zer atxo pollita Jainkoak egina»

Buru sahetsetikanmotho-buztanduna,lepo gibel aldean mokanes urdina, balenarik gabeko

soineko fin fina,  zaiaño bat polita eskuez egina!        Meza-dela burrumban, eliza-dorretik, eta amatxo joan landa bazterretik. Buruaren zaintzekoiguzki gaixtotik, kaputxina pleguan eman du burutik.   Arto-bizardun berde, soropil gizenak, sagar hori ta gorrimahasti-aihenak.Amatxo gaixoari irriz daude denak: segurki bide dira adixkide minak!

 «Intzaur, piko, gaztenak zirezte handitu.  Zuen landatzailea da aldiz xahartu. Ainitz neguetako elurra gelditu, eta ile urdinak zeraizko txuritu».    Herrirat heldu etazaia du zafratzen, zapeteri errautsa eskuaz, xahatzen. Kaputxina burutik laster beheititzen, eta ixil ixiila elizan da sartzen.

  Zer otoitzak orduan Aita Jainkoari! Aingeruak barrandanxahar maiteari! Bertze guziak kantuz errepikan ari...  Atxo ona mezuka Ama-Birjinari.

Xenpelar (1835-1869)

Juan Frantzisko Petrirena Berrondo ziren Xenpelarren izen-dieturak. Senpelarre baserriaren izenetik hartu zuen bertsotarako izena. Errenteriarra bazen ere, Oiratzundik gertu dago etxe hori. Zalantzarik gabe, Euskal Herrian sortu den bertsolaririk handienetako da. Eta hori, oso gazte hil zelarik, 34 urterekin baztangak jota. Baserritarra zen, baina fabrikan egiten zuen lana. Justizia egitez gero, bertso-mostra handi samarra hartu beharko dugu:

Ahotik ahora

Xenpelarrek, hamalau urte zituela, desafioa jokatu omen zuen Hernanino plazan. Bestea,hernaniarra, laurogei urteko agurea omen. Zaharra asto gainean azaldu omen zen plazan. Honela kantatu omen zuen zaharrak:

Behin bajatu nintzan daEzin gora iyo.Nere buruarekinez naiz oso fiyo.Errenteitik etorritazenbat desafioyo!Nere kontrariuak sakatzeko dio.

Xenpelarren erantzuna:

Zu zinan sakian tani naiz errestuan.Jende asko bildu dagure pretestuan,batzuek oinez etabesteak astuan.Probatzeko ez gaudeparaje gaiztuan.

Olloki eta Xenpelar

Olloki, behin, bertso hau bota omen zion Xenpelarri:

Nik zer esaten dedanguztiok aditu.Arrozoiak bideakebakiko ditu.Asko moduzko errespuestakaditzen baditu,Olloki zaharrak lumakharrotuko ditu.Xenpelarrek erantzun:

Plazara etorritahauxe bada jira!Batzuek kantuan dabesteak begira.Nik ekiten badiotkargatu ta tira,Ollokin txima harruakbajatuko dira.

Iparragirre eta Xenpelar

Ez dago bertsozalerik Xenpelarrek Iparragirreri kantatu zizkion bertso haiek ez dakizkienik. Egoki iruditu zaigu antologia honetan sartzea, eta halaxe egin dugu:

Iparragirre abila delaaskori zaio aditzen;eskola ona eta musika,hori hoiekin serbitzenNi ez nazu ibiltzenkantuz dirua biltzenkomenriante moduan;festa debalde preparatzen detgogua dedan orduan.

Eskola ona eta musika,bertsolaria gainera.Gu ere zerbait izango gera

hola hornitzen bagera.Atoz gure kalera,baserritar legera,musika hoiek utzita.Errenteriyan bizi naiz etaegin zaidazu bisita.

Xenpelar eta Muxarro

Hurrengo bertso hauek ere esplikazio handirik behar ez dutenak dira. Bertso asko ezagutzen, aldaketak txikiak badira ere. Nik mutikotan gure etxean ikasita bezala transkribatuko ditut buruz dakizkidan lau bertsoak:

Aizak hi, mutil mainontzi,hurrengorako gorantzi.Ez al hekien pipa hartzeaez zela lintzentzi?Jenio txarrari utzi,bestela hezurrak hautsi...Gizalegea nola behar denezin erakutsi.

Nik badek gizalegeaFrantziskok baino hobea;beste tatxarik ez zait aurkitzen:arlote pobrea.Jenioz ere noblea,kortesi paregabea...Neri hezurrak hausteko nun dekAbilidadea?

Ziri bat sartu dit neri,orain beste bat berari...Abilidaderik ez duenikez esan inori.Zaina ta azala lodi,mamirik ez dek ageri...Hezur zimelak hausten zaila dekbazekiat hori.

Kunplitu itzak ordenak;ez dik kalterik barrenak,

bestela parre egingo ditekbegira daudenak.Hik nun daduzkak kemenakmenderatzeko gailenak?...Hezur zimelak hausitzen zetikindarra duenak.

Bertso berriak

Oiartzungo neskatxen bentajak Iparragirren bozean ditutbertso berriak paratu,Gipuzkoako euskal herriaal banezake nonbratu.Asko ezkongai daudegustokorikan gabe,ezin dutela topatu.Projimuari erakustiaezta izango pekatu. Konsejutxo bat lehendabizikoezkongai dauden danentzat:esposatzia tratu pisubadala iruritutzen zat.Dote eta arrio,ez dutela balioamorio fiñarentzat,zergatik izan beharko dubenhil arteraño beretzat.  Ostentazio batere gabehizketan dute graziya,gorputz egoki, pausu aidoso,lujo gabeko jantziya.Beti alegre daude,tristurarikan gabe,ezaguerakin josiya;gizonak bezin haundia dutelaneko irabaziya.

 Bertso berriak Pasaiako plazatikdator notiziya:zezen bat atera dajeniyoz biziya;kantatutzera nuabistan ikusiya,konsolatzeko tristedagoen guziya. Santiago-egunaPasaian siñale,ailegatu ez danakegin beza galde; hasieran jendiazezenaren alde,azkenean ez ziranarrimatu-zale.

Torillo-bazterrekobarrera tartianzezena pasatu dakolera batian.Plazatikan kanpuanzeudenak pakian,erdiyak purrukatuditu hanka-pian. Zezenak laja ditulau lagun elbarri,gainerako eridajendiak elkarri.Batzuek hankapian,ahal zuenak korri,urrengoan hobe dasegurutik jarri. Bi adar badaukazkibere konturako,

puñal oberik eztaorren bururako;jolas-bidia jarridigu kanturako,gañera jendiareneskarmenturako. Mutil zarraren bentaja  Dozena bat bertso berri,gaztien konsolagarri,nere mingaina sano dan artenahi nituzke jarri.Begiratuaz alkarriandrerik ezin ekarri,mutil zaharraren despeida zer danesango det sarri. Egon zaitezte aditzenzahartuta nola gabiltzen.Gazte denboran ezkondu gabeerraz da gelditzen;orain ajiak berritzenindarrak ere urritzen.Soldata gabe orain jarri naizanaia serbitzen. Anaiak nauka mendian,koinata aldamenian,gazte denboraz akordatzen naizsasoia joanian.Ez det gularik janian,gau ta egun beti lanian,ondo egin da esker gaiztuagero azkenian. Ilobak nauka arrotza:«Hua hemendik horrontza!».Nekia franko, esker gaiztua,alimentu hotza.Soldata gabe morrontza,

begiratua zorrotza,animosua ez dago mutilzaharraren bihotza. Lehenago erromeriandama gaztien erdian,jira ta bira ibiltzen nitzanpanparroikerian.Orain tristura begian, nago estadu erorian,pipa bat hartu ortzian etasuaren guardian. Nik daukadan ganantziabadaukat nori utzia:bi alkandora, galtza pare bat,anaiak hautsia.Hu da esperientzia,munduko diferentzia,multil zaharrari tokatzen zaiohorlako jantzia. Horra, illoba gaztiak,nola dauzkadan trastiak.Irabazirik ez du izangohoiekin sastriak.Enredo eta nahastiakhorla dagoen tristiak,hala ere ezin eskarmentatunerekin bestiak. Andre txarraren bentajak Milla zortzireun irurogei talaugarren urtian gera,publikatutzen hastera nuafameliyaren galera.Andre ederra gustatu etaekarri nuen aldera.Bide berriya egiña daukaganbaratikan kalera.

 Aitak egina nuan ezkontza,amak nahi zuen artzia.Neronek ere pentsatu nuenaien eskura jartzia.Andre ederra eziñ geiago,umila eta dultzia...Surtan jartzian probatutzen danolakua dan eltzia. Hamarretako jeikitzen bada,armariyua iriki;arropak hartu, hamaiketakoapainduko da ederki;katilu-salda arduarekin,gorputza sano eduki.Bere burua gobernatzen dugizona baño hobeki. Lehengo batian, esango det noiz,igande ilunabarra,nere andria dantzan zebillen,begira zeudenak parra.Lanian ez du gogorik bainapandangolari azkarra.Baldin neronek ikusi banuhautsiko niyon bizkarra. Eskailburutik amildu etagoitikan beheraino zuzen;lehenndabiziko pentsatu nueneltze zaharren bat ote zen.Hanka bat zeukan Bitoriyan dabestia berriz Londresen;gaur ere hala egongo zinaniñor etorri ez bazen. Heldu niyon ta han ari nitzanandria ezin jasorik,esan ziraten: «Erana dago,ez egin horri kasorik!».

Total egina zegoen bainahalare ezurrak osorik.Galdetzen zuen: «Plakiyak nago,ez al da ardo goxorik?». Egun guziya kanpuan pasa,etorriko da gabian;kopeta ilun, begiyak zorrotz,sartutzen da sukaldian.Ume gaxuak negarrez daudeapariyaren galdian,artua errotan, ogiya falta,jakiya berriz kalian. Arduarekin adiskide tagizonarekin zapuztu;gaur ere nere andriarekinegingo nuke apustu:Botilla haundi bat basorik gabebaietz seguru hark hustu.Horretan dago sufiziente,beste bentajarik ez du.

Bertso berriak Bertso berriyak jartzenorain naiz abiyan,predikatzera nuaEuskal Herriyan.betroi bat hartu nuenHernanin feriyan,ganantziya egingonuela agiyan;tristura begiyan,beti ahuleriyan,ez haren premiyannere fameliyan.Senpelarrek dakizkiErrenteriyan. Ostegun joan danian

hamabost Hrnaninbetroi baten tratuagenduen egin.Inaziyo saltzalle,erostuna Fermin.Hemeretzi ezkutugeniyon eragin.Sabelian du min,iñork ase ezin,artuari muzin,eztu nai edozin.Atzetik behar dituzazpi medezin. Oraindik gaztia da:hogeita sei urte;ernari omen ditubost hilabete.Nik eztiyot igertzen,hala esan dute;gezurra baldin badaengainatu naute;aragiya aparte,hezurretan torpe,zainak dauzki fuerte.Zeinek nahi du merke?Zikiro baten trukeemango nuke. Begi bat itxua du,adar biyak motzak,krisellua dirurikaren kokotzak;ikaratutzen gaitueztularen hotsak,burlaka asi zaizkaelizatik hontzak;sano dauzka ortzak,haginak zorrotzak,tristura bihotzak,dantzan dabil hotzak;

ez diyo onik eginleku arrotzak. Borroka dabillelajuan zaizka adarrak,ezin sujetaturikbere indarrak.Lurrera botatzen dueuliyaren kargak.Talentu onak dauzkanere betroi zaharrak.Jendiaren farrakez dirade txarrak.Ganaru elbarrakjuntura igarrak.Burruntziya dirudiharen bizkarrak.

Ia guriak egin du

Iya guriak egin du,badegu zeinek agindu.Ez oraindik umildu,alkarrengana bildu.Gerra nahi duen guziya...Berari kendu biziya.

Okasiyua prestatzen,lotan daudenak esnatzen.Ez zait neri gustatzenmalizian jostatzeninorekin ibiltzia;hark merezi du hiltzia.

Gerraren bila gau ta egun,etsaiak harturik lagun.Arrazoi ote degunedo zer datorkigun...Hasitzerako pentsatufusilak nola dantzatu.

Ni ez naiz gerraren zale,baizik pakearen alde.Zeinek nahi duen galde,berari tira, dale!Bala bat sartu buruan,aspertuko da orduan!

Gaitzak gerade umiltzeneta pakean unitzen.Ez da erraz ibiltzenanaiak alkar hiltzenzer dan etenditu gabe.Hortan galduko gerade.

Gu gera hiru probintzi,lehengo legerik ez utzi.hoieri firme eutsinahiz hanka bana hautsi.Jaiko dira berriak,gu gera euskal herriak!

Alabes eta bizkaino,gu gera gipuzkoano.Aitak hil ziran bainosemeak oraindainolegea degu guardatu,letra zaharrik ez ukatu. Senarrak emaztiari

Andre-zalea naiz nerez,eta protxua nahi berez,bikaina daukat itxurez;hoiek gogoan daduzkealanabil egunez ta gauez;ona bai abilidadez,sasoikua ta edadez,atso zahartutakoa ez.

Matrimonio hautsia,bakarrik nauka utzia,bizi beharko etsia.

Gizona morroi zarpa zarrakin,andria galan jantzia;ai, au zer diferentzia!Nork artu pazientzia?Nik daukat penitentzia!

Andrea dabil tratuan,emanean da artuan,legorrian da portuan.Bere bototik salduko lukesenarra hiru kuartuan.Isla batera barkuanentregatzeko kontuanez da prezio altuan.

Ari zan, Mari Aldarte,parrandan gastatu arte,bizio txarrekin parte.Etxea saldu, diruak ahitu,orain guztiontzat kalte.Andrea daukat alkate,errespetoa aparte,engainatuta naukate.

Ni nago morroi serbitzen,besteren kargak berdintzen,gorputza asko nekatzen.Maitea horla ibillitzeaez du legeak agintzen.Hasiagatik urdintzen,gazteak dio segitzen;nork daki nola dabiltzen!

Lehenago gabe egondu,akordatu naiz berandu,ezin gerade konpondu.Mundu honetan suerte onikez da neretzat izandu:mutilzhartuta ezkondu,orain andrea gailendu,gaztea behar omen du.

Badauka kortejantea,alperra ta tunantea,pikaro balientea.Gabetan inork sentitu gabeirikitze'io atea,berak nahi duen artea.Atsegin da egoteahorlako borondatea!

Larraburu (1829-1867)

Migel Antonio Otamendi ziren izen deiturak. Oiartzungo Ugaldetxo auzoko Larraburu baserrian jaioa zen. Gazterik hil zen, 47 urterekin. Behin batean, gertakizun makurra izan zuen. Ardotxekin ari omen zen bertsotan, eta Ardotx hori mendean omen zeukan. Beste gehiago gertatzen zaion bezala, Ardotxek ezin sufritu. Tabernatik kanpora irten eta Larraburu noiz aterako zain jarri omen ezkutuan. Atera zenean tiratzen dio harria, jotzen du buruan eta bere denbora guztirako hondatuta utzi zuen. Larraburuk bertsoak ipini zizkion, bihotz onekoa izaki, barktzen ziola esanez. Ardotx eder damutu omen, negarra franko egin omen zuen, baina beradu, den alaferrik. Hiltzera zihoala bertso hau kantatu omen zuen Ardotxek:

Aingeruak jo duteTronpeta-soinua.Adios, adiskideak,Martxatzera nua.Adios, algun hurkoak; adios, mundua;adios, aita ta ama,ekarri bostekua;adios, aiton-amonak,zerura nijua.

 

Ardotx (1826-1878)

Jose Antonio Bengoetxea Lekuona zituen izen-deiturak. Oiartzungo Ugaldetxo auzoan jaioa zen. Xenpelarrek asko estimatzen omen zuen. Hain zuzen, elkarrekin sarritan ibili ohi ziren; besteak beste, urtero joan ohi ziren Lezora. Lehen aipatu dugu Larrabururekin izan zuen deskalabroa. Nafarroako Berako Exkerra bertsolariari egin zion desafioa dakargu hona:

Exekerra, nahi badezunerekin jarduna, seinalatu itzazuhila ta eguna.Herritan hartzazunahi dezun laguna;bertsutan jokatzeraatoz Oiartzuna.Ez zaizu faltaukoZeinek erantzuna.

Patxi Bakallao (1832-1898)

Juan Frantzisko Belaunzaran Zabala zituen izen-abizenak. Hogieta lau urterekin Hernanira ezkondu zen. Bederatzi seme-alaba izan zituen. Bogarren Karlistadan Argentinara joan zen. Bertso asko bidali zuen Argentinatik. Hauxe da horietako bat:

Kriaturak izanduditut bederatzi;lau hil zitzaizkidan tabost ditut bizi.Jainkoari zor dizkathogei mila grazi,berak lagundu etadenak ditut hazi.Gozo eta gazi,mantendu ta jantzi,en txarrera hezi,doktrina erakutsi...Bost egi esan etahilko dek Patxi.

Eperra (1825-1906)

Manuel Jose Mitxelena zituen izen-deiturak. Oiartzungo Aiendola baserrian jaioa. Izatez, baserri arlote samarra. Herentzia zela bide, senideekin sesioan ibili zen. Baita bertso ederrak atera ere. Arrebari idatzitako batek honela dio:

Sotera Mitxelenada horren kondukta.Onik batere ez daukagaiztua kenduta:Korrituan ipinineri harrapatuta.Ezin leike garbitulixiban sartuta.

Ardotxen anaia Antonio eta «Frailia»

Joxe Mari Elizegi zen «Frailia» deitzen zioten hori. 1859an jaio eta 1925ean hil zen. Andrea beltz samarra omen zuen. Baita besteak azkar aurpegira bota ere. Beste hori zen Juan Antonio Bengoetxea, Ardotxen anaia (1819-1899). Juan Antoniok honela kantatu omen zion Elizegiri:

Frailek erein omen duAnea bat baba;baliatuko zaio urtabia bada. Zozo eta beliak joaten zaizka hara.Hobe luke andre beltzaIzugarri para.

Joxe Mari Elizegiren erantzuna:

Adituak aditu, ikusiak ikusi,holako arrazoirikez nian merezi.Ni nere andre beltzakinkontentu nak bizi;baina hi juan hintzanAmerikaa ihesi.

Agustin Zakarra (1816-1886)

Asteasuarra zen. Elola Olaso deituraz. Preso egona zen, eta presondegitik ahotsik gabe etorri omen zen. Oso itsusia omen zen, baina etorri handiko bertsolaria. Behin bertso hau kantatu zion neska bati:

Saoia daukan etasalta arin-arin;egonda gauza hoberikez zion ta berdin. Kolore txuritxuak, begitxuak urdin.Neska mutil-zaliak hortan ezagun din.

Kartzelako pasadizoa honela kontatzen du:

Orduantxe ez nintzenEntero harrua:Oaindik kendu be daukatorduko orrua,zorriak jan zidatenlepoko larrua,lau lagun pisatu ginenhamaika arrua.

Zakarrak bazuen lagun bat Pedro Mari izenekoa. Pedro Mari hori ezkontzera zihoan. Usadioa zen eran, bazeukan ezteietako txahala. Ikustera gonbidatu zuen Zakarra. Baita joan eta ikusi ere. Ez zen bikaina izango, bestela ez zizkion bertso hauek paratuko:

Pedro Marik badaukaeztaitako txahala.Hiru urte badirahori jaio zala.Besterik ez daduka:hezurra ta azala...Aita San Antoniok bedeinka dezala.

Jaunak, ikaratzen nautxekor horren plantak;

honen gainean jarribehar ditut kantak.Beste askon bezelabaditu lau hankak,ilea luzea taadarrak galantak.

Kontuna jartzen zaituzu, Pedro Maria,pasatu ez dakizunhemen komeria.Eztaietan hartzen bazukuadrila haundia,laister jango dizutehorren haragia.

Altzoko Imaz (1811-1893)

Manuel Antonio Imaz Garaialde zituen izen-deituran- Altzoko Legarre baserrian jaioa zen. Bertso-jartzaile ona omen zen. Erlijio-gaia erabili zuen bertso gehinetan. Hurrengo hiru bertsoak Asteasuko itsuen izenean daude, baina Imazenak dira. Asteasun bazen familia bat, ia denak itsuak zirena. Inork ipinitako bertsoak saduz aterataen zuten bizimodua. Hauek, esan bezala, Imazenak dira:

Hoiek dira desditxakfamili batenak;harrituko diradeaditzen dutenak.Ongi kontsideratuargi zaudetenaknolakoak diradenitsu hoien penak.

Familia osoaHiru itsu triste;alkarri laguntzekofalta degu biste.Zeinek behin aditu dubeste horrenbeste?Miserableogatikerruki zaitezte.

Horra pesalunbreakparegabekuak,zerbait kontatu ditutoraindainokuak.Erremedi gaitzalaarren, Jaungoikuak...Hartu nere paperaktxanpon banakuak.

Bilintx (1831-1876)

Joakin Gilermo Indalezio Bizkarrondo Ureña. Total, horrenbeste izen, zertarako eta, azkenean, Bilintx edo Moko deitzeko, istripu baten ondorioz aurpegia aski desitxuratua geratu baizitzaion. Amaren aldeko aitona Ayamontekoa zen, beraz andaluziarra. Donostiako Parte Zaharrean jaio zen, 1831ko apirilaren 30ean, eta hiri berean hil zen, 1876ko uztailaren 21ean, Foruak kendu zituzten egun berean. Sei hilabete lehenago granada batek hankak porrokatu zizkion.

Nikolasa Erkizia Makazaga azkoitiarrarekin ezkondu zen, 1869ko apirilaren 5ean. Hiru seme-alaba izan zituzten: Benito, 1869an (ezkondu aurretik) jaioa, Pio Frantzisko (1871) eta Maria Ana (1874). Andreari ez zitzaion abelera ederra geratu, sakipean sartzeko moduko hiru haur txikirekin.

Liberalen ingurukoekin erlazionatu zen: López Alen, Jose Manteroa, Serafin Baroja, etab. Liberalen 4. batalloian jardun zuen gerran, hirugarren karlistadan. Donostiako Printzipal Teatroaren gainean bizi zen, teatro horretan lan egiten baitzuen aspalditik.

Azkeneko gertaera nabarmen horiez gain, bestela ere asko sufritutako gizona zen, batez ere bere fisikoa zela medio. Testuinguru horretan kokatu behar da haren obra handi eta emankorra.

Bertsoak

Kontzezirentzat

Sei bertso aukeratu ditugu.

Kantatutzera indar haundikodesio batek narama.Kontzezi, zuri nahi dizut emanmerezia dezun fama,gure probintzi Gipuzkoakuanigualik gabeko dama.Bedeinkatuba izan dedilazu egin zinduen ama.

Zerorrek uzte ez zenuelaegon nintzaizun begira,lehenbizikoan oinetara tahurrena berriz gerrira:Oinak dituzu txiki politak,gustagarriak txik dira.Gerrian berriz eman litzazkeKana bat zintak bi jira.

Handik hurrena ipini nizunerreparua petxura.orduantxe bai eman nizulaaingeru baten itxura.Jainkoak berak deitu izan balitigo nedilla zerura,zure ondotik hara juan beharrakemango zidan tristura.

Ondoren jarri nintzan denboranbegiratuaz lepora,bihotzak salto egiten zidanirten nahian kanpora.Irten ta zuzen, badakit zierto,juango zan zure kolkora.Nik jakitera nahi zenuelautziko nion gustora.

Atentziua begietaraparatu nizun segiran;ez dakit zierto begiak edoeguzki berri bi ziran.Ondo ikusi ez nizkizun tanola esango det zer diran?Begiratutzen nizun guzianbista kendutzen zenidan.

lle beltz eder dizdizariaoparo dezu buruan;konparatzeko balio dubensedarik ez da munduan.Trentzak eginik zenekan danaerregin baten moduan.Diamantezko koro eder batfalta zitzaizun orduan.

Zaldi baten bizitza

Horra sei bertso kalegarbitzaileari,zeina bere izenezdan Joxe Mari;erreza lezazkikehiru Abemari,indarra etortzekozaldi zuriari;animali oriurriki zait neri,falta du ugariegoteko guri.Kartoiakin egiñadala dirudi.

Goizero behar dioeraso lanari,zikinak bildu arteherri danari;berriz ere hobetobizi ez danarinabarbenduko zaizkaezurrak ugari;ez naiz txantxaz ari,eta, Joxe Mari,zaldi gaixuarinahi aina janarieman zaiozu, jartzenote dan lodi.

Lana sobra du bainajanaria falta,urrikigarria dadakarren planta;gaixuak ez lezakeluzaro aguanta,flakiarekin ezinmugitu du hanka;pentsu gutxi jan ta

kalian jiraka,        .gaizki bizi da taindarrik ez daka;ezin karriatu dukarro bat kaka.

Munduan ez litekezaldirik arkitu,duenik horrek ainapena sufritu;bihotzik gogorrenalezake kupitu,ez du zahartzera txarragaixuak atxitu;pausua nagitu,ezin da mugitu,gutxienaz dituzazpi espiritu,bestela bizirikanezin segitu.

Pozez eta bildurrak

Hiru bertso hartu ditugu

Dama gazte polit batbada Donostian,berdinik ez duenazeruan azpian.Bihotza mugitzen zaitmodu txit eztian,nere pensamenturadatorren guztian.

Bere jatorrez duenpatxara finian,bidia pasatzen dupauso arinian;lurrik ez du zanpatzentxoriak ainian,txutik juango litzakeuraren gainian.

Juramentua

Begi urdinak dituzu etaarpegi zuri-gorria,nere bihotzak maite zaituenaingeru zoragarriya;zumia bezin biguina etamehea da zure gerria,estutu bage hartu litekebi eskuekin neurria.

Lengo batian, izar berriya,ongi fortuna nerian,maite ninduzun galdetu etabaietz erantzun zeniran;pozakiñ iya zoraturikan,aditu eta segiran,beso eskuia estutu nubenzure gerriyaren jiran.

Neri begira gelditu zinanburua triste etzanaz,ni ere zuri begira negon«Maite neria!» esanaz.Luzaro hala egondu ginansuspiriuak emanaz,biok elkarren begietatikamodiua edanaz. Ongi penakin askaturikanzure gerritik besua,ez zait ahaztuko nola esan nizun«Nere maitetxo gozua!Zorionaren ekartzailea,izar amodiosua,zu adoratzen igaroko detnere bizitza osua!  Maite nazula lehen esan dezu,berriz esan zazu arren!Ez naiz entzutez gogobeteko

mila bider esan arren.Nun ta zeruak erabakiabeste moduz ez dakarren,denbora gutxi barrun gu biokizango gera elkarren. Imajiña bat zilarrezkuakordoi batekin lotuabegiz aurrian jarri zenidankolkotik ateratua,zeinetan zegon gurutzeturikJaunaren Seme santua«Honen aurrian —esan zeniNan—egizu juramentua!» Faltsiarikan ez zeguelanere bihotz xamurrian,proba emango nizun egunaarkitzen zala urrian;begiratua imajinan tabelaun eskuia lurrian,juramentua eskeni nizunJaungoikoaren aurrian. Fintasunakin kunplituko det,ez da zer egon zalantzez,denborarikan igaro gabegogo txarrezko balantzez;erakutsitzen baldin badizutfaltsiarikan mudantzez,nere bihotza bete dezaladamutasunak arantzez.

Beti zutzaz pentsatzen

Dama gazte bat ezagutzen detdirudiena izarra,eguzkiari kopetetikansaltatutako txingarra;bihotz nerian hala piztu duamodiozko su-garra,nola mendian piztu lezakentximistak arbol igarra.  Beti goguan zauzkatan damaizarra diruriena,eguzkiyaren beharrik gabeargi egiten dezuna;berdin gabeko amodiuasentiarazten nazuna,aditzera ezin eman litekedizutan maitetasuna. Nere begiak beren aurrianikusten ez bazaituzte,gixaraxuak eta bihotzaegoten dira txit triste;sinista zazu mundu guztianez dala inor ni beste,zu maitatzeko kapaz danikanmerezi dezun hainbeste. Gau eder alai haietako batgertatutzen dan orduan,izarrak dizdiz egiten dutezeruko urdin puruan;diferentzirik batere gabe,zuk nere pensamentuandizdiz halaxen egiten dezunola izarrak zeruan.  Ia gozua izango al dan,enamoraturik dana,ama on batek haur maitiari

ematen dion laztana?Halare bada beste gauza bataskoz gozuago dana:zureganako amodiuanere bihotzak daukana. Nork idukiko zaitu nik bezinistimazio haundian,animatikan maite bazaituterotutzeko zorian?Amodiozko naitasunakingorderik erdi-erdian,bihotz nerian hala zaukazkitnola ninia begian. Bost urte diran ez dakit bañobenepein badirade lau,faltatu gabe nere oroitzanzaudela egun eta gau;zu itsumenez maitatutzekozeruak sinalatu nau,ahalik lenena premia zazuegiazko naitasun hau. 

Jai-jai

Behin batian Loiolanerromeria zan,hantxen ikusi nuenneskatxa bat plazan;txoria bainan erearinago dantzan.Huraxen bai polita,han politik bazan!  Esan nion desiosenti nuen gisan,harekin hizketa batnai nuela izan;erantzun zidan ezikatsegiñ ar nezan,adituko zidalazer nahi nion esan.  Arkitu ginanianinor gabe jiran,koloriak gorrituarazi zizkidan;kontatuko dizutetguztia segiran,zer esan nion etanola erantzun zidan.  «Dama polita zera,polita guztiz, ai!Bainan halare zaudeoraindik ezkongai.Ezkon gaitezen biok!Esan zadazu bai!»«Ni zurekin ezkonduNi zurekin? Ja-jai!»

Juana Bixenta Olabe               J. Bixenta:Nagusi jauna, hauxen da lana,amak bidaltzen nau berorrengana.    N. jauna:Ai, bidaldubo bazinduke maiz!Zu ikusita konsolatzen naiz.            Sinista zazuoso zoraturikan naukazu!Horren polita nola zera zu?           J. Bixenta:Amak esan dit, etxeko errentapagatzeko dirurik ez zuen-ta,ia egingo dion mesede,hilabetian gehienaz ere,            itxogotia; (sic)bara zierto dala ematiapasa baño len hilabetia.        N. jauna:Logratutzia, errex halare,nahiz hori ta beste zernai gauza're,seguru dala esan amari,zu baldin bazatoz mandatari;            dudarik gabe,nere borondatiaren jabezu zera, Juana Bixenta Olabe.     J. Bixenta:Beraz bertatik nua etxerapoz haundi bat amari ematera;orain adio, nagusi jauna,presaka juan biat amagana.    N.jauna:            Ez zuazela;portatu zaite nik nai bezela,gaur etxera juan ez zaitezela. 

Zuen etxia dago urruti,bidian zer gerta izan bildurti;bada ia pasa da eguna,arratsa berriz dator iluna;            orain juatiatxartzat eduki, nere maitia;gaur hemen bertan gera zaitia. Ez juan etxera, bide hoietan,gauaz, bakarrik eta ilunbetan;kontura erori zaitia zu:gauaz ilunbian juan biazu            peligro haundiz,eta hobe dezu ehun aldizbihar goizian juan egun argiz.          J. Bixenta:Ezetz etsia egon liteke,ni hemen gelditu ezin niteke;amak espero nau gauerako,eta hark espero nauelako,            juan behar det nik;alaba ikusi bagetanikamak izango ez luke onik.         N. jauna:Hemen zuretzat dira parakojaki txit goxuak afaitarako;erariya berriz, —Jaungoikua!—,hilak piztutzeko modukua            ardo ondua,ontzen urtietan egondua,Malagatikan da bialdua.      J. Bixenta:Jauna, berorrek, bainan alferrik,badaki armatzen lazo ederrik;lazua ehiz bage gera dedin,nere etxian nahi ditut egin            afaldu ta lo;nahiago ditut hango bi talo,

ta ez hemengo milla erregalo.             N. jauna:Bihotz nereko dama polita,asmoz muda zaite, hauxen tori-tahamasei duroko urre fina,sendatu nahi zazun nere mina,    J. Bixenta:            Ez, jauna, ez, ez!Merezi bezin kopeta beltzez,esango diot ezetz ta ezetz!          N. jauna:Gainera berriz, Juana Bixenta,utziko dizutet etxeko errentakito zor didazuten guzia,kunplitzen banazu kutizia.    J. Bixenta:            Lotsa gogorra!!Sufritzen dago gaur nere onra,penaz malkuak darizkit horra!!     N. jauna:Nik ditut kulpak, ez egin negar,horlakorik ez nizun esan behar;animan sentitutzen det minazuri ofensa ori egina.            Maldiziyua!Ez dakit nun nekan juiziua,eskatzen dizut barkaziua!          J. Bixenta:Barkaziua, du-ta eskatu,nere bihotz onak ezin ukatu;erakutsi ditalako, jauna,gaitz eginaren damutasuna,            konforme nago;ez egin ta ofensa gehiago,gaurkua oso ahaztutzat dago.             N. jauna:

Berriz nik egin zuri ofensa?Arren horlakorik ez bada pensa!Zaukazkit neskatxa fin batetzat,eta gusto haundiz emaztetzat            hartuko zaitut;bihotzetikan esaten dizut,zuretzat ona baderizkizut.           J. Bixenta:Hori egiaz baldib badio,neregana egon liteke fio;bainan usatuaz kortesiya,ama neriari lizentzia            eska bezaio.    N. jauna:Hori gustora egingo zaio,bihar goizian juango naitzaio.          J. Bixenta:Banua orain.    N. jauna:Atoz honuntza,biderako hartu zazu laguntza.Adi zazu, morroi Joxe Juakinetxera farolan argiakiñ            aingeru honigaur zuk laguntzia da komeni,kezketan egon ez nadien ni.          Morroiak:Aingeru hari lagundu etahorra, jauna, egin ostera buelta;bidean, bai, bildurtxo zan bera,bainan ailegatu-ta etxera            kontentu zegon;orain kezketan ez du zer egon,ohera juan ta pasatu gau on.   Heldu zanian hurrengo goiza,nagusiak zuen kunplitu hitza.Juan zitzaion amari etxera,

andretzat alaba eskatzera;            amak txit firmehartu ta gero milla informe,gelditu ziran biak konforme. Handik zortzi bat egunetara,edo hamar ziran ez dakit bada;ez, hamar ezin zitezken izan,handik zortzi egunera elizan            ezkondu ziran;ezkondu ta etxera segiran,jendia franko bazuten jiran. Bost hilabete edo sei hontanez dirade beti egondu lotan;eman dute zenbait jirabiraeta gozatutzen bizi dira            ditxak ausarki;hobeto ezin litezke arki,espero dute haurtxo bat aurki. Dama gaztiak, ez egon lotan,begira zaitezte ispilu hontangustatuta birtute ederra,andretzat hartu bere maizterra            du nagusiak;horla irabaztera graziaksaia zaitezte beste guziak. 

Potajiarena

Egunaren izenaez dakit nola zan,baina seinalagarripartidu bat bazan,pelotan jokatzekoOiartzun'go plazan;nahi det nere ordukogertaera esan,hurrenguan beste bateskarmenta dezan. Partidua jokatzezbukatu zanian,ostatura juan nintzanzuzen-zuzenian;mahaiera jana ekartzenhasi ziranian,apaiz bat serbitzen zanaurren-aurrenian,makina bat sartu zanharen barrenian. Zintzur ona zuelaklaro sinaliakeman zituen apaizbarbantzu zaliak;dozenaka tragatzenzituen aliak,maskatu ere gabetripazai jaliak,halako aixa nolaantxua baliak. Tragatutzen zituenihar da eziak,ez ziran haren dinazetozen klasiak;ekarri orduko zeuzkantripara pasiak

kortesia gabekotxapela luziak;harek nahikua jan tani berriz gosiak. Nere ditxa guziakbadute ajia,noski naiz Jaungoikoakahaztutzat lajia;gosiak egin nuenhango biajia,kulpa duenarentzatdaukat korajia,apaiz batek jan zuennere potajia. Geroztik ostatuansartu ordurako,galdia egin bageez det nik lajakoegun hartan apaizikote dan harako;ez apaiz jaun guziakigual diralako,baizik batek bildurrasartu zidalako.

Izazu nitzaz kupira

Loriak udan intza bezelamaite det dama gazte bat,hari hainbeste nahi diotanikez da munduban beste bat;iñoiz edo behin pasatzen badetikusi gabe aste bat,bihotz guztira banatutzen zaithalako gauza triste bat. Neskatxa gazte pare gabia,Apirilleko arrosa,izarra bezin dizdizaria,txoria bezin airosa;oraintxen baino gusto gehiagonik ezin nezake goza:zori onian ikusten zaitut,nere bihotzak hau poza!  Ez al didazu antzik ematennik zaitutala nahiago,ai, mariñelak gau ilunianizarra baino gehiago?Nere onduan zauzkatalakopozez zoraturik nago,zu ikustiak alegratu nau,triste neguen lehenago.  Nik hainbat inork nahi dizunikanarren ez zazula uste,nere begiak beren aurrianbeti desio zaituzte;eguzkirikan ikusi gabetxoria egoten da triste,ni ez nau ezerk alegratutzenzu ikustiak hainbeste.  Arpegi fiña, gorputza berrizez dago zer esanikan,izketan ere grazi ederra,

ezer ez dezu txarrikan;mundu guztira miratuta'rezu bezelako damikanagiyan izan liteke bañoez det sinisten danikan. Nere betiko pentsamentua,nere konsolagarria,zu gabetanik ezin bizi naiz,esaten dizut egia;zu bazinake arbola etani baldin banitz txoria,nik zu ziñaken arbol hartantxenegingo nuke kabia. Amodiuak nere bihotzazureganuntza darama,herri guztian zeren dakazunneskatx bikainaren famabeste fortunik mundu honetanez det desiatzen, dama:haur batek berak izan gaitzalani aita eta zu ama.  Falta duenak logratutzekohitz egitia txit on du,eta nik ere saiatu biatote gintezken konpondu;gaur nagon bezin atrebituasekulan ez naiz egondu,argatik golpez galdetzen dizutnerekin nahi’zun ezkondu. «Ezkondutziak izan behar dupreziso gauza txarren bat!»Hala esaten ari zait betinere konsejatzaile bat;halaxen ere aren esanakoso utzirik alde bat,ongi pozikan hartuko nukezu bezelako andre bat.

 Zerorrek ere ongi dakizuaspaldi hontan nagolazuregatikan penak sufritzen,bainan ordia au nola!Halaxen ere nigana ezinbigundu zaitut inola;ni zuretzako argizaia naiz,zu neretzako marmola!  Nere bihotza urtzen dijuaeta ez da misteriyopenaren kargak estutu etazumua kendutzen dio;begiak dauzkat gau eta eguneginikan bi erriyo,beti negarra dariotelazu zerarela medio. Zu zeralako medio baldinjuaten banaiz lur azpira,gero damua eta malkuakalperrik izango dira;behi juan ezkero hoien birtutezberriz ez niteke jira,hori gertatu baino lehenagoizazu nitzaz kupira!

Bihotz eritua

Askok diote kantetan betiamore-kontu naizela,nik esaten det harriturikanmotibo gabe daudela.Zer egin biat baldin zeruakdoaitu banau horrela?Ez dute ikusten usaia mendakbere jatorrez duela?Nere bibotzak amodiuamendak usaia bezela.     Triste bizi naiz etahilko banitz hobe,badauzkat bihotzianzenbait atsekabe;dama bat maitatzen detbainan... haren jabesekulan izatekoesperantza gabe.  Nere bihotz gaixuapenatua dago,ezin egon liteke,ai!, penatuago;pasatzen ditutalaaspaldian nagoegunak triste etagauak tristiago. Amorez erituazenbait denbora ontan,gaurik ez det pasatzensoseguzko lotan;penaren kargarekinurtuta, frankotankanpora irteten zaitbihotza malkotan! 

          5Hauxen da mina laisterhil behar nauena,kupitutzen ez badasenda lezakena;hain arkitutzen zaizkitsartuak barrenaaniman tristura tabihotzian pena. Zein ote dan ezinikkontura erori,kutizia jaiokozaiote askori;nik ordian ez diotesango inori,berak badaki etabastante det hori.

Aingeru zoragarri,mirabe laztana,pentsamentu nerianbeti zauzkatana;bihotzaren erditikmaite zaitutana,zu zera neretzakonahi zinduzketana.

Nere amodiuahain fina izanik,beti goguan zauzkatahaztu gabetanik;ez da mundu guztianinor kapaz danik,dama, zu maitatzekohainbeste nola nik. Ez zaitut ikusitzendesio hainbeste,ditxa hori logratzen detinoiz edo beste;

eta ez detanianlogratzia uste,hura triste ibiltzen naiz!Jesus, ura triste! Ezin bizi zu gabe,hau amodiua!Logratzen ez bazaitut,zer martiriua!Ez badezu desionere eriua,zuregan arkitzen daerremediua. Erregututzen dizut,o Jesusen Ama,nitaz kupi dedilamaite detan dama;bihurtzen badidazubihotzera kalma,kantaz banatuko detmilagruen fama.

Domingo Kanpaña

Mando baten gainianDomingo Kanpaña,ez dijoa hutsikanasto orren gaina;azpian dijoanamandua da, baina,gainekua ere badaazpikua aina:mando baten gainianbestia, alajaña!

Hondarribiako Joxepari desafioa     

Aspaldian, Joxepa,famatua zeunden,gu berriz ikustekodesiotan geunden;Ondarrabi aldianaditzen genduendama bertsolari batnola bazeguen,zeinak Euskalerrianparerik ez zuen.  Egiak ote ziranfamaren hots haiek,bisitatu zindugunzenbait jakin zalek,hamar edo hamabidonostiatarrek;haiekin batian zanbizar haundi harek,izkribatzen dizkitzuzuri bertso hauek. Ni bertsolaria naizbainan det adituez nitzaizula zurihala iruritu;zuk horla pentsatziaez da zer harritunere jakinduririkez nuen argitu,zergatikan ez nitzanpremian arkitu. Baliteke iristiapremia horretara,agindu zenidalagoguan det bada,prestaturikan neredesiuetara;

baldin dibertsio batnai banuen para,etorriko zinalaErrenteriara. Egizu nahi zunian,dama, etorrera,zuregan utzitzen detegunan aukera;ipintzen badidazuhorrelako era,aprobetxatu gabeez niteke gera,alkarrekin berriromintzatuko gera. Arkitzen baldin banaizorduan umorez,proga emango dizutlehenagoko ordez,beste inori bainangustorago doblez,gero juzga dezagunezaguera hobez,ia bertsolariaal naizen edo ez. 

Doloresi

Zein dan nahi al zenukejakin, daguenanere bihotz gaixuansartua barrena?Bai? Banekien zalanahiko zenuena;beraz, jakin dezazunahalik laisterrena,eskribitzera nuaD ta O aurrena,L eta berriz Oeleren hurrena,R ta E ondorenS bat azkena;orain letzen badezusegiduan dena,nere maite politakhorla du izena.

Bilintxek Udarregiri

Donostiako Igeldon obran ari zirela, Udarregi gaztea itzain omen zebilen. Sartu da tabernaren batean eta Bilintxekin topo egin. Arropak lohi eta lokataz estalita omen zeuzkan usurbildarrak, eta Bilintxek kantatu omen zion:

Galtzetan badaduzkakhiru arrua lohi,gainerazkuan berrizzenbait urre galoi:Etxian haizenianagintzen dek doi-doi,kanpora ateraz geroedozeinen morroi.

Joxe Mari Iparragirre Alberdi (1820-1881)

Urretxun jaio zen, eta Ezkio-Itsasoko Zozabarro baserrian hil zen. Ez dakit har daitekeen bertsolaritzat, baina uste dut bertso-jartzailetzat har genezakeela. Bereak kantuak dira, baina bertsoen egitura eta estiloan osatuak.

Lehenengo karlistadan, 14 urte zituela, ikastetxetik ihes egin eta Gipuzkoako karliesten partilan sartu zen. Bergarako Besarkadaren ostean (1839), atzerrira doa, Europa aldera; eta, gitarra lagun zuela, kantuan ibiliko da. Gero Uruguay eta Argentinan eman zituen 23 urte, artzantzan Euskal Herrira itzuli eta, esan bezala, Ezkio-Itsason hil zen.

Adio Euskal Herriari

Gazte-gaztetandikanherritik kanpora,estranjeri aldeanpasa det denbora. (bis)Herrialde guztietan toki onak badira,baina bihotzak diozuaz Euskal Herrira. (bis)

Lur maitea hemen uzteada negargarria,hemen gelditzen diraama eta herria. (bis)Urez noa ikusterabai mundu berria.Oraintxe bai naizelaerrukigarria. (bis)

Agur nere bihotzekoamatxo maitea,laister etorriko naiz,konsola zaitea. (bis)Jaungoikoak bada nahi duni urez juatea,ama zertarako danegar egitea? (bis)

Nere etorrera

Hara nun diran mendi maiteak,hara nun diran zelaiak,baserri eder zuri zuriakiturri eta ibaiak.Hendaian nago txoraturikan, zabal zabalik begiak,hara Espainia lur hoberikanez du Europa guziak.

Gero pozik bai DonostiaraOkendoarren lurrera,zeru polit hau utzi beharra nere anaiak hau pena!Irutxulueta maitagarrialore tokia zu zera, Veneziaren grazi guziakgaur Donostian badira.

O Euskal Herri eder maitea,hara hemen zure semia...bere lurrari mun egiterabeste gabe etorria:Zuregatikan emango nukepozik bai nere bizia,beti zuretzat hil arterainogorputz ta anima guzia.

Agur bai, agur Donostiakonere anaia maitiak,Bilbaotikan izango diraaita zaharraren berriak,eta gainera hitz neurtuetangarbi esanez egiak,Sudamerikan zer pasatzen danjakin dezaten herriak.

Gitarra zahartxo bat

Gitarra zahartxo bat detnik nere laguna;horrela ibiltzen daartista euskalduna:Egun batean pobre,bestietan jauna.Kantatzen pasatzen detNik beti eguna.

Nahiz dela Italiaorobat Frantzia,bietan bilatu detmila malizia.Korritzen badet erenik mundu guzia,maitatuko det betinik Euskal Herria.

Jaunak ematen baditneri osasuna,oraindik izango detandregai bat ona;nahi badet frantsesaiteresa duna,baina nik nahiago dethutsik euskalduna.

Adio, Euskal Herria, baina ez betiko:Bost-sei urte honetanez det ikusiko!Jaunari eskatzen diotgrazia emateko,nere lur maite hontanbizia uzteko.

Gernikako Arbola

Guztira zortzi bertso dira. Guk lau aukeratu ditugu.

Gernikako Arbolada bedeinkatua,euskaldunek arteanguztiz maitatua.Eman ta zabal zazumunduan frutua.Adoratzen zaituguArbola santua.

Mila urte inguruesaten dutelaJainkoak jarri zuelaGernikan Arbola.Zaude bada zutikanorain da denbora. Eroritzen bazeraarras galdu gera.

Ez zera eroriko,Arbola maitea,baldin portatzen bada Bizkaiko Juntea.Laurok hartuko deguzurekin partea,pakean bizi dedineuskaldun jendea.

Beti egongo zeraudaberritua,lore aintzinetakomantxa gabekua.Erruki zaitez, bada,bihotz gurekua,denbora galdu gabeemanik frutua.

Zibilak esan naute

Zibilak esan nautebiziro egokiTolosan behar dalaauzia erabaki.Gitzapean sartu nautepoliki-poliki;negar egingo lukenere amak baleki. Jesus tribunaleanzutenean sartu,ez zion Pilatosekkulparik bilatu.Neri ere ez aurkitu arrenez didate barkatu.Zergatik ez dituzteeskuak garbitu?

Kartzelatik atera,fiskalen etxeraabisatu zidatenjoateko berehala;ez etortzeko gehiagoprobintzia honetara.Orduan hartu nuen Santander aldera.

Ezkogaietan zerbait banintzen

Ezkongaietan zerbait banintzanezkondu eta ezer ez; (Bis)ederzalea banintzan ereaspertu nintzan ederrez;nere gustua egin nuen taorain bizi naiz dolorez

Nere andrea andre ederraezkondu nintzan orduan, (Bis)mudatuko zen esperantzarikere bat ere ez nuan,surik batere baldin badagomaiz dago haren onduan.

Zokoak zikin, tximak jario,haurra zintzilik besoan; (Bis)adabaki desegokiagorikgona zahar haren zuloan;hiru txikiko botila handiadauka bere alboan.

Nere andrea goiz jeikitzen dafestara behar danean; (Bis)buruko mina egiten zaiohasi baino lehen lanean.Zurekin zer gertatuko zannik bildurrik ez nuan!

Ume eder bat

Ume eder bat ikusi nuenDonostiako kalean.Hitz erditxo bat hari esan gabenola pasatu parean?Gorputza zuen liraina etaoinak zebiltzan airean.Ederragorik ez det ikusinere begien aurrean.

Aingeru zuri paregabeaEuskal Herriko alaba,usterik gabe zugana betinere bihotzak narama.Ikusi nahian beti hor nabil,nere maitea, hau lana!Zoraturikan hemen naukazubeti pentsatzen zugana.

Galai gazteak galdetzen duteaingeru hori nun dago?Nere maitea nola deitzen danez du inortxok jakingo.Ez berak ere ez luke nahikokonfiantza horretan nago.Amodiodun bihotz hoberikEuskal Herrian ez dago.

Udarregi (1829-1895)

Juan Jose Alkain Iruretagoiena ziren haren izen-deiturak. Aiako Uztaeta baserrian jaio zen. Baina oso gazterik aldatu zen Usurbila. Hasieran, Udarregi baserrian bizi izan zen, baina gero Artikula Handi baserrira joan. Halabeharrez auzoan, Artikula Txiki baserrian, beste bertsolari bat bizi zen: Manuel Olloki. Nekazaritzan atera zuen bizimodua. 66 urterekin hil zen, gero Gasteizko gotzain izango zen Mateo Mujika lagun zuela.

Udarregi asko ibili zen herriz herri kantuan. Hala ziurtatzen da orduko aldizkarietan. Argibide gisa esan dezagun analfabetoa zela. Hala ere, bertsopaper asko argitaratu zuen. Usurbilgo organistak laguntzen zion Udarregik buruan pasatakoa paperean ipintzen. Bertsolari handia izan zen Udarregi, bai bat-batean eta bai paperean paratzen.

Orain paretesitxo bat onartu behar didazue. Konturatzen al gera zenbat bertsolari, goi mailako, izan den Gipuzkoan XIX. mendean? Iparragirre, Udarregi, Pello Errota, Bilintx, Xenpelar, Pedro Mari Otaño, eta segituan Txirrita. Azken honek 9 urte zituen Xenpelar hil zenean. Gero ere izan da bertsolaririk Gipuzkoan, baina, nire ustez, XIX. mendea da urrezko aroa. Bat-batean ez ezik, bertso-jartzaile handiak dira bertsolari horiek. Herria da beste inplikatua. Orain ez bezala, orduan bertsoak buruz jasotzen zituen. Gaur zertarako balio dute, adibidez, bertso-paperek?

Esan dugu Olloki eta Udarregi auzoak zirela. Behin batean, Ollokik gaizki hartu omen zuen bertsotan Udarregiren aita. Triste joan omen zen etxera, eta semea konturatu. Galdetu omen zer zuen, eta Ollokik gaziki hartu zuela bertsotan erantzun semean. Hala, ilunabarra heldu omen zen, eta Udarregi gaztea eta Olloki kantuan hasi. Hau Udarregiren bertso bat:

Aspaldian harro zabiltz,Manuel Olloki,gure kontra mintzatzenzerade galanki.Zu nagusi zinakebestek ez baleki.Gu’re bizi gera taibili poliki.

Sastre Gregoriori

Sastre Gregorio, Udarregiren ustez, bertsolari ona zen. Baina Pello Errotak ez omen zuen gogoko. Eta honela kantatu zion Udarregik:

Onrak merezi dizkiksastre Gregoriok,hua hil ezkero ditukharrokeriok.Heu gehiago haizelazertarako diok?Gauza hori nola dabazekiu gehiok.Hari zer nahi diok?Errezok egiok,nahi baldin badiok,hik eta nik biok.Hildakoai pakeanutzi akiok.

Udarregiren aita ere –lehen ere esan dugu zerbait– nahiko bertsolari ona izango zen. Dirudienez, abenturero samarra ere bai: Hirurogei urterekin Amerikara joan omen zen, familia osoa hemen utzita. Han, ordea, zakurrak hanka-hutsik. Gauzak gaizki atera omen zitzaizkion. Berriro itzuli beharrean gertatu zen. Bertsoak ipini zituen, eta horietako bat hauxe da:

Sei harrua ta erdi banintzan,orain jetsi naiz bostera.Hau da munduko deifeentziaegun batetik bestera.Sosik baneuka Euskal Herrirajoango nitzake ostera,zer estadutan arkitzen naizengorputza erakustera.

Udarregi mutil koxkorra zela, herriko apaiza konturatu omen bertsozale amorratua zela. Eta, probatu nahirik edo, puntua ipini omen zion:

–Goizian jaiki etalehenbiziko lana?

–Badakit zinatziaprezisua dana.Ez dakienik badabetor neregana...Gaizki aterako dadeskuidatzen dana.

Xenpelar eta Udarregi

Behin batean, bertso hauek kantatu omen zizkioten elkarri:

Xenpelarrek:Nolabait pasa deguoraindainokua,ez egunero janazogia nahikua.Astian aurreratuezin deu jaikua,partitzen lanik gabesobratutakua...Zer moduz bizi zeraUdarregikua?

Udarregik:Zuk talua diozuta nik talua’re...Pozik jango luketenaketxian badaude.Askotan baba zaharraoliorik gabe;babarrunak ahitu ziran,artoik ez batere,ihesi joanak diraarratoiak ere.

Mando bati

Mandoa ikusi eta honela kantatu zion:Mando bat hemen dagokoronak utzita,behar dan lekurainoezin iritsita.Santik erosia dumerke iritzita, gero paiatzekokotxia erantsita.

Hiru alaba

Dakigunez, hiru alaba zituen Udarregik. Horra argigarri haren bertsoa:

Hiru alaba ditutoraindik gaztiak:zaharrenak zortzi urtesei ta lau bestiak.Seme bat behar daladio emaztiak,atarrementu txarrajarri dit tristiak.

Kontzejuan

Behin Donostiako udaletxera joan omen zen paperen baten bila. Ikusi zutenean ezagutu eta bakarren batek bertsoa eskatu omen zion. Bai azkar kantatu ere Juan Josek:

Kontzejura etorri naizpaper baten bila,pentsatzen jarrita erehauek alper pila!Pluma eta tintero,bastoi ta makila,pobrial altxatzekoa ze kuadrila!

Bere bizimoduari

Lanerako ez gaudezeharo arretan,etxia ere hartua*daukagu errentan.Pobriak bizi beharpobrien errenkan:sardin zaharra jan etaura edan errekan.

Saltoka egin ezan, neska

Orain doan bertso hau lehen ere ipini degu. Han Zakarrarena balitz bezala azaltzen da. Horrelakoak gehiagotan ere gertatzen dira: bertso seguru ezin jakin norena den. Aita Zavalak Udarregiren sailean dauka, eta hemen ere ipini egingo dugu:

Salto egin zan, neska,hankak arin-arin,egonda’re gauz onikez zegon berdin.Koloreak txuri-txuri,betonduak urdin,neska mutil-zaleakhortan ezagun din.

San Pedro egunian

San Pedro egunianIgeldoko festa,galai bana hartutajoan ziran bi neska.Ardu eskeini takalian iheska...Tragatuko luketezahagia trabeska.

Pello Errotari

Pello, ematen didazuzenbait estuasun,ez dakit zuk nerekinzer arraio dezun.Batian Tolosan dabitan Asteasunbadakit neregatikzer esan dituzun.

Hiletikan hilera

Hiletikan hilerakontribuziua,haurrak hazitzekoa ze alibiua!Kopia falta eta

dendan oliua.------Hauek erriua!Nun da baliua?Purgatoriua!Nori bota jakin ezmaldiziua!

Asto belarri motxa

Igeldoar batzuk Zubietara etorri omen ziren errotara. Meriendatu omen zuten, eta ordaintzeko dirurik ez. Irinarekin pagatu omen zuten.

Asto belarri-motxabaten azienda;karga arindu etakontentu omen da:Zakuak pagatu duhoien merienda,irina utzi duteostatuan prenda. Donostian Santomasetan

Urte batean, Pello Errota arduratu omen zen bertsolariaz ermateaz-. Apustua zen, nonbait, eta berdinean geratu ziren. Azkenean, Udarregik bertso hau kantatu zuen:

Donostin jokatuakgu lau bertsolari:Usurbilgo Ollokita Udarregi,Zizurkilgo Bernardo,Pello Errotari.Lan hori markatzekohiru epailari:Gazteluko Gorri,eta Pello Mari,Lertxundi Jaun horidanon juzkalari...Horrek esan du: «Lan hauberdin joan bedi»

Hondarribian

Udarregi eta Pello Errota ditugu protagonista. Hondarribira deitu zituzten bertsotara. Honelatsu eman zioten saioari hasiera:

Pellok:Beraz kupi gaitzalaguztion jabiak.ta eman ditzaizkuglaabildidadiak.Orain hastera goazpredikadoriak,behin’e kolegiuanibili gabiak.

Udarregik:Hasiera eman duPello Errotariak,batek hainbat einkizunbadaukagu biak.Aitortuko ditgupubliko egiak:Gure kolegiuaksagardotegiak.

Elgoibarren

Batzuen ustez, bertso hau ez da Udaregirena. Aita Zabalak ere duda egiten du. Dena dela, gure ama zenari sarritan entzun nion, nahiz eta ez naizen gogoratzen norena zen inoiz argitu zigunik:

Atzo Usurbildik atera ginan,*gaur Elgoibarko partian,garizumaren atzena da tasermoi bat entzun nahian.Fraile berriak sartu gaituztehemen komentu berrian.Zer mutil gauden probatutzekoez gaude leku txarrian.

Ojala ikusi banu

Udarregik, azkenetan zegoela, Pello etor zedin eskatu zuen. Ahalik eta azkarren etorri arren, Udarregi hila zen. Txapela erantzi eta gorpuaren aurrean bertso hau bota zuen:

Ojala ikusi banuhonen heriua,alkarri eskatzekobarkaziua,animak irabazi dezan premiua,eindako gaitz guztienerremediua.Utzi jeniuata inkurriuaGue salbaziuada oraziua.Erraza dezaiogunerrosaiua,hau da katolikuenerlijiua.

Puntu bat gehiago dauka bertso horrek. Errepikaren orden puntu berria sartzen du.

Donostian bertsotan

Donostian bertsotan izan, eta ondorenean bertsoak paratu zituen. Oker ez bagaude sariketa zen, 1878ko Ama Birjina egunean. Hauxe horietako bat:

Bernardo Otaño datxit balientia,Pello Errota erekorrientia,Olloki zarra berrizoso dezentia,Juan Jose Udarregisufizientia;kuadrilla fuertianai zuten juatia,gusto ematiazan borondatia,arako etzan kapaz

inozentia.

Soldaduak etxean

Beste behin, soldadu-saila sartu zen Udarregin. Hurrengo goizean hiru kaka-pila aurkitu zituen Juan Joseren aitonak. Soldaduen artean baziren euskaldunak eta Udarregiren aitona bertsolaria zela zekitenak. «Bota bertsos», esan omen zioten. Baita azkar bota ere. Bertso bat nahasi samarra, edo bi bertso antzekoak dira. Ea nola moldatzen garen. Bi antzeko horiekin bakarra egingo dugu, eta lehenengoa da:

Bart arratsian sartuetxian patrulla,ganbaran egin dizkatehiru kaka-pila.Maiz etortzen bazaiguholako kuadrila,ez degu juan beharrikzimaurraren bila.

Ailegatu zaizkigusoldadu trastiak,batzuek onak etagaiztuak bestiak.Ez ditu ikaratzen propina uztiak.Errezibitu ditunere emaztiak,ez du suerte txarraizandu tristiak!

Beste batean, soldaduek arkumea harratu zioten. Joan zen soldaduengana, eta orduantze zihoazen jaten hastera. Udarregik honela esan zien:

Penagarriak diraholako kasuak,ez dizkidazue eraginalperrik pausuak!Zuei ere gustatzenmokadu goxuak...Zeren kulpa zedukanarkume giaxuak?

Larre-behienak

Aurten gelditu zaizkuAralarren behiak,etzituzten aditzenetxerako deiak.Eraman gaitu haiekerrenditu nahiak.Ezin bilaturikangure ibiliak!Hnekin alderdirikez du familiak. Bi gizon ta zakurrakerritikan hartu:Jose Maria Azurza,D. Bizente Portu,beste lagun batzuekhan zaizkigu sortu.Aralarko mendiakbapo dira neurtu.Horra harro banitzanjuiziuan sartu! Zaldibian dauzkagubi sozionista,mendira egiten zuteninoiz errebista.Larre-ganaduakindisgustua maiz da,azienda gaiztuagelditutzen gaitz da.Neonek dakit ondo,probatuba naiz ta.

Asto-demak

Dema bat jokatu daIgeldoko herrian:Lau asto eme aurrian,ta ar bat erdian.Horlako funtziorikjuan dan aspaldianapenas izandu dangure alderdian. Behi pariaren kontrabost ziran astuak;kargetan ez pizkorrak,jeniyz bastuak;aurrera biarrianiztingan listuak,ez dituzte eraginalgara gaiztuak. Markos hargina etaMaraita bestia,desiatzen zan oiekplazan ikustia.nahi zuten marka on bathan erakustia...Asto diabru haiekportatu eztia.

Heriotza Berorren bisita ez daUsurbillen kalte,aurrera jarrai bezahorrelaxe fuerte.Nere azken triste hauez dago aparte.Adios, Don Mateo,Josefatera arte.

Pello Errota (1840-1919)

Pedro Jose Elizegi Maiz zituen izen-deiturak. Asteasuko Goikoerrotan jaio zen. Bertsolari familiakoa zen: Juan Kruz anaia, Sabina arreba, Migel Anton semeea... Baina Pello da denetan ezagunena. Gizon txikia, baina bizkorria eta bizia zen. Azkar pentsatu eta azkar erantzuten zuen. Umore handiko bertsolaria izan zen. Askok jotzen zioten adarra; bera ere, ordea, ez zen lotsatuta atzean geratuko. Sari asko irabazi zituen; besteak beste,Azpeitiko sari famatua. 1895 Argentinara eraman zuten, hango euskaldunei bertsoak kantatzera. Argazkia ikusita, gizon sinpatikoa ematen du. Oso garaiz hasi zen kantuan. Honako bertso hau da lehenengotakoa:

Larru gorrian jaio nintzen ni,ez det aberastasunik.Nigatik ez du inork esangokaballerua naizenik.Gure Jainkuak ez dit faltatzengau eta egun osasunik;tamaina honetan naizen arteez daukat estuasunik.

Hurrengo hau da jende aurrean kantatu zuen azken bertsoa:

Hauxe esango dizuetazken-azkenian,zer egin behar dezutenhiltzen naizenian:Aita Gure bana esannere izenian,zerura joan dedinPello zuzenian.

Karidadeko bentan

Zizurkil, Aduna eta Villabonako tarte horretan dago Karidadeko Benta. Pello hasi berri samarra izango zen:

Karidadeko bentangu sei bertsolari:Errekalde zaharra taJuan Jose Udarregi,Bernardo Zizurkilgo,Gazteluko Gorri,Errenteriakua

Xenpelar jaun hori,ni AsteasukoaPello Errotari.

Beste behin, Benta horretan bertan omen ziren. Bertso-saio eta egonaldi luzeen ostean, ordaintzeko garaia iritsi omen zen. Pellok, dirudienez, pagatzetik libre izatea espero zuen. Baina ez zen horrelakorik gertatu. Orduan Jose Bernardok puntua ipini zion:

Adoratu dezagungure benterua...

Eta Pellok:Nere iritzirakolapur enterua...

Komeriak omen ziren gero, benteroa zeharo haserretu baitzen.Bada Xenpelarrek kantaturiko bertso bat, baina ez dakigu ordukoa den. Dena

dela, polita da eta, hona hemen:

Formal hitz egingo detgizonaren gisan,diferentzi haundirikez gentzake izan.Zu errotari etani tabernaritzan;nork beria behar du,“Juan Debalde” hil zan.

Pello Errota eta Jose Bernardo Elizondon

Elizondora bertsotara joateko abisua zuten. Inon ez bezala tratu omen zituzten. Handik itzuli eta bertsoan jarri omen zituen Pellok. Hona pare bat:

Santa Ana egunianJun ginan hemendik,hamarretako trenanmartxa Andoaindik,gero Elizondora kotxian Irundik,halako gizonikinun bizi zanik

ez nuen uste nik,hain prestu ta onik,guretzat ez da izan inun oraindik.

Lekarozko seme batBera Martin Plaza,zierto badakit nikez dala eskasa.Pruebetan eman nionformalaren traza.Haren bitartez geraElizondora pasa.Izan degu gauzaizugarri lasa.Hark daukan frankezaneurtzen ez da erreza...Berriz ere nahi baduabisa beza.

Lau bertsolari puntutan:

Xenpelarrek: Bai al dakizu nolakua danbapore honek kaldera?

Udarregik: Urrutitkan beira egon naiz,Ez det ikusi aldera.

Jose Bernardo: Tximista baino aguruagodabil gora eta behera.

Pello Errotak: Lehen irabazi gutxi zuanaLaster batere gabe da.

Txirrita, Pello Errota eta Udarregi

Txirritak:Pellok egin omen dulenguan Pazkuaz,batzuak esan eta besteak ahaztuaz.Ipernuko hondarretandantzan dabil Judas,bere konpainiakin

bibolina juan...Nik ez dizut lagundukoNahi badesu zuaz.

Udarregik:Bost alper matentze’izkikerrotaren trankak,zakari kenduazerredoblen lakak.Hik jazte’itukeniandiabruan prakak,ipernuko atetana zer mutur-jokak!Pello, istilu gorrikikusteko dauzkak.

Pellok:Laka kontu hori niknahi det erakutsi:Lehengo lege zaharriananeako zortzi;gainerakuak berrizjabiari utzi.Pellok ez du zakuanpixurikan jetsi...Zerua nahi duenaklapurreta gutxi.

Zozuari

Egun batean, Asteasuko taberna batean, Pellok topo egin omen zuen «Zozua» izengoitia zuenarekin. Zozua en omen isildu ere egiten bertso kantari. Halako batean Pellok hau bota omen zion:

Honi zer pasa zaio,kabitik erori?Errepara zaiozuzure garaiari.Sekula ez det ikusihainbeste komeri:Gaueko hamabitan«zozua» kantari.

Pipa bat tabako

Pellok:Nork emango dit neripipa bat tabako?Besterik ez det beharerre arterako.Ematen duna kaltetanez da aterako,hartzeko egingobeste baterako.

Beste bertsolariak:Eskotilla kalekolehenbiziko dendantabakoa saltzen dutediruaren prendan.Libra bi peztaz beheraez zidaten eman.Zuri’re esango dizutezenbat kostatzen dan.

Alkandorarena

Egun batean Pello Errota eta Ixkinak egin zuten topo. Ixkinak oso dotore jantzita egon behar zuen. Pello ikustean harrotu egin omen zen Ixkina, baldar antxean jantzita zegoelako edo. Zut-zutik jarririk, honela kantatu omen zion Ixkinak Pellori:

Gauza onik ez dagobehin ere zurekin.Pello, ikusten zaitutorain astuakin.Adieraziko dizuthorrenbesterekinBaldan-baldana zaudealkandora horrekin.

Pelloren erantzuna:

Aitzakia ematen ditalkandorarena.

Badakit ez dedalahemena dan onena.Zaharra izanagatikhau da neronena;zuk berria daukazubaina besterena.

Pello eta Txintxua

Pello Amerikan izan zen. Han hamar hilabete pasatu eta itzuli zenean, honela kantatu zion Txintxua izeneko bertsolari batek:

Pello Errota sartu gabekotaberna edo dendidan,akaso izan liteke bainanik ez det uste danikan.Danak nazkatu ta Amerikarajoan zitzaigun hemendikan;diru gutxiko indanuaetorri zaigu handikan.

Pello Errota eta Txirrita

Kontatu ezin ahala pasadizo dira Pello Errota eta Txirritaren arteko pasadizoak. Gogora ditzagun batzuk:

Ari naizela...

Pello Errotak:

Ari naizela, ari naizelahor ikusi det Txirrita,eta zein ez da harritzen, jaunak,gizon hori ikusita?Dudarik gabe egina dioandregaiari bisita:Oso dotore etorri zaigubi alkandora jantzita.

Txirritak:

Hauxe da lotsa eman didana

giza artera sartuta, edozein gauza esaten deguedan tantanak poztuta.Bi alkadora ekarri ditutbat eranztea ahaztua.Pellok bi nola jantziko ditu,bat besterikan ez du-ta.

Bertso polit bat

Herria ez dakigu zein zen, baina badakigu egoera. Txirrita bertsotan ari omen zen balkoitik, eta Pello Errota entzuten omen zengoen jende artean. Txirritak ikusi eta honela kantatu:

Bertso polit bat kantatuko detbalkoi hontatik kalera,Pello Errota ikusi etanik hartzen dedan kolera!Asteasutik etorri etaerronkan hasi al zera?Laister uxatuko zaitut nikjaitsitzen banaiz hor behera.

Pelloren erantzuna:

Arrazoi batez ez dek egundoezagututzen pertsonik,poliki samar hasi haiz bainaez dek egingo gauz onik.Sekulan inork ez zidak esanerronkosua naizenik...Balkoi hortatik ez det jetsikoni uxatzeko gizonik.

Zenbat platera

Hurrengo bertsoa ere Txirritak Pello Errotari botea da. Eibarren gertatu zen. Bertsolari mordoska aritu ziren kantuan, eta bazkaltzeko orduan banatu egin zituzten. Pello eta Txirrita elkarrekin tokatu. Haiek izan ziren Sanson eta Goliati. Txirritak 140 kilo pixatzen zituen; Pello Errotak, 62. Pentsatu! Baina jaten berdindu edo egin omen zuen txikiak handia. Ordukoa da bertso famatu hau:

Zenbat platera beteta ekarri ekarrihutsak hainbeste bialdu,matrail-hezurrak gelditu gabepasatu ditu bi ordu.Dudarik gabe gizon argalakjaten gehiago behar du.Hamaika arroa egingo zan haubeti horrela jan balu.

Sarraila eta giltza

Ez dakigu non kantatutako bertsoak diren, baina desafio kutsua dute. Lehenik Xenpelarrek kantatu zuen:

Zarraila det etxian,patrikan det giltza.Zer zala uste zendunXenpelarren hitza? Ondo kantatzen dunakberetzako ditxa.Ez dizut obeditzen,alperrik zabiltza.

Pelloren erantzuna:

Etxian det zarrailaestadu fuertian,Asteasu deritzanleku apartian.Poto egiten badetneretzat kaltian;ez dizut obeitukoprobatu artian.

Pipa hutsari tirakaBertso hau Txirritak Pellori kantatua omen da. Bertsio asko dira. Nik gure amari

entzun bezala ipiniko dut:

Europatikan Amerikarabanaka eta binaka,lehenago ere hara joanakba omen milaka.

Pello hau ere hor ibili daitsasoari jiraka.Gaur Donsotian ikusitzen detpipa hutsari tiraka.

Pelloren emaztea hil zenean (1897)

Txirritak:

Pello, zertako zaudetriste eta umil?Zure andrea bizi zanez baldin balitz hil.Hemendik joana badazenbait pertsona abil:Gure amonarekinpasiatzen dabil.

Pello Errotak

Gazterik egin gendunalkarrekin junta,hogei urte baino lehenginen ezkonduta.Orain bakarrik nago,Jainkuak kenduta.Ai, zeruan balegoemazte difunta!

Pello ipini zaigu...

Txirritak:Pello ipini zaiguguztizko graduan,nahi duenak ikusihorra nun daguan.Ni umil ibiltzen naizhorren inguruan,jeneral baten antzabadauka buruan.

Pelloren erantzuna:

Txirrita, burla egitenari zera neri,ilargi haundi samarra

dalako ageri.Horrela soiltzen badazure haundi hori,argi egingo diomundu guztiari.

Txirritaren ibilera

Pello Errotak Zizurkilen kantatua:

Txirrita horren ibilera neisekula ez zait gustatu,nere iritziz hola da etabeira dagonak juzkatu:Bestiek eman dirutik edanberak ditunak gastatu...Azkenerako gelditu ohi danun ilundu han ostatu.

Iruditzen zait esposatzeko

Txirritak Pello Errotari

Uste ezkontzekodaukatela sasoi; nik ere mugitzeaez al det arrazoi?Ez det familiarakoaskon aina pozoi...Alabak badauzkazuhartu nazazu suhi.

Pello Errotaren erantzuna:

Zu suhi eramatianere kalterako;hoi pentsa behar zendunnei esaterako.Atarramentu onikez degu aterako,bi alper txarrak diraetxe baterako.

Lasaitasun gogorra

Txirritak Pello Errotari kantatua:

Lasaitasun gogorrasartu da Konportan,ondo biziko diraAsteasu hortan.Lehenago miseriaizana frakotan,asko ekarri beharkozuen tabakotan,lehen besteri kenduakordaindutzekotan.

Moja bidali nahi

Pello Errotaren ezagunen batek alaba moja bidali nahi, baina ezkondu nahiago. Pasadizoa kontatu dio aital Pello Errotari, eta bertso hau bota omen zion:

Nere guraso zaharrak,hau entzun kontuan,gogo gabeko gauzakzer lanak dituan.Sartu izan balitz haumoja komentuanhau edukiko zuanhark pentsamentuan:Ea zenbat pekatuegingo zituan.

Laurkinen

Urte batean Laurkineko festatara joan zen Juan Jose Ugartrekin. Baina jornalarekin ez ziren ondo portatu. Etxera etorri eta bertsoak ipini zituen. Hara horietako bat:

Hilaren hogeita beatzianSan Migel zan agorrian,bi bertsolari izandu ginanLaurkin deritzan bailian.Kantariena jakina dago,jornala hartzeko idian,diruan kargak ez gaitu askonekatu etxera bidian.

Urnietako alkateari

Urnietan San Migeletan izaten dira festak. Alkatea ezkonberria omen zen, emaztea Zegamatik eramana. Honela kantatu zion bertsoa:

Alkate jauna nahi nukeondratzen hastia,ondo bizi da etaez dago tristia.Zegamatik ekarrizuen emaztia:Ederra ta aberatsa,gainera gaztia.

Aiako apustua

Aian apustua zen: Asteasuko behiak eta Aiako idiak elkarren kontra. Asteasuar asko joan zen Aiara, baita Pello Errota ere. Behiek galdu zuten dema, eta asteasuarrek ia dena. Pello Errotak ere galdu egin zuen dirua, eta han omen zegoen tabernan, triste amorratu. Hala ere, jendeak pakean uzten ez: Kantatzeko eta kantatzeko. Honela kantatu omen zuen:

Kantako’izuet bainanez oso umorian,gizona tristea dek galdu ondorian.Etorri gaituk zerbait

eiteko idian...Lapurrik ateratzenbazaigu bidian,marabedirik ez deknere poderian.

Orduan gizon baten esan omen zion: «Marabedirik ez badek, jartzak txapela. Baita pozik jarri ere Pello Errotak, eta galdutakoa baino gehiago bildu omen zuen.

Villabonako Txalkorrari

Villabonan bazen gizon jiboso bat. Ezkonberria eta andrea hardun omen zeukan. Ez omen zionpakerik ematen: «Bertso ba kantatzeko eta kantatzeko» Honela kantatu zion:

Matrimoniuak duhamaika lardaska:Zure andre gaixuakistiluak dauzka,ibili beharko dumarruz eta hoska,zuk bezela badakarbizkarrean koska,uste baino azkarragolibratuko ez da.

Nahiz eta Pellok aurretik ohartarazi esana libre zuela, erabat haserretu omen zitzaion gizona.

Bi tratalari

Feriatik bueltan, bi tratalarirekin egin omen zuten topo Pellok. Zer moduzko feria izan zen galdetu eta koita ugari kontatu omen zizkioten. Esan omen zioten feriako kontuan utzi eta bertsoa botatzeko. Hauxe bota omen zien:

Pobre ta aberats, zahar eta gazte,maizter eta nagusiak,Ez gaitzala inor despreziatuJangoikoaren graziak.Zertako dira mundu hontakotratu ta irabaziak?Hemen utzita joanak dira

orain arteko guziak.

Gaur ez dela mezatan izandu

Auskalo zenbat ziri sartu ziotek elkarri Pello Errotak eta Txirritak. Bertso hauetan ere horixe da gertatzen.

Pellok Errotak kantatua:

Hamaika ta erdiakbastante berandu, meza nausia ereia eman du.Neonek ez det ikusi,jendeak esan dugaur ez dala Txirritamezatan izandu...Hau euskalduna dalasinesteak landu.

Txirritaren erantzuna:

Gaizki ari zeradeezplikazioan,inor apenas dagonsatisfazioan.Bajatzen ari zeraestimazioan,lehen kapitana zinankongregazioan.Oain zertan sartzen zeranere sozioan?

Gure belarrietara heldu zen zurru-murru batek dio Pello Errota bota egin zutela kongregazioren batetik.

Juan Jose Ugarteri

Juan Jose Ugartekogizon aditua,nik ez dizut galdu nahidezun kreditua.

Gauza onak beti badubere meritua...Ni gehiago izana ezin sufritua.

Laurok andrerik gabeak

Behin, bi mutil zahar (Txirrita eta beste bat) eta bi alargun (Olegario eta Pello bera) ari omen ziren kantuan, Pellok honela bota zuen bertso bat:

Oraintxe azkar esango ditutzuriak eta neriak:Geren esposak kendu zizkigun handiagoko jabiak.Nik ez dakit zer pentsatzen duenbeste mutil-zahar pariak...Lau bertsolari hementxe gaude,laurok andrerik gabiak.

Sei baso

Behin batean, Pello joan da sagardotegira, eta hala moduzko jira edo abelera ikusiko zuen. Bakarren bat arituko zen gogotik edaten, eta horrelakoetan ez dakiena ere erraz hasi ohi da bertsotan. Pellok bertso hau bota omen zuen:

Sei baso atera tasei tragotan hustu;beste sei edateko inor behar ez du.Edan korriente tapagatzia ahaztu;hola tabernariaezin aberastu.

Mikeletak

Egun batea, gauez, Aiatik gurdikada irinarekin zetorren. Gaua eta argirik ez. Mikeleteek harrapatu omen zuten. Multa botatzera omen zihoazen, baina esan omen zioten bertso bat botatzen barkatuko ziotela, eta hauxe bota omen zuen:

Bidea luzia tahankik ezin jaso,

nere buru zuri hauzoratu dek oso.Batere ere uste gabehartu naute preso...Agur, gizon prestuak,eskerrikan asko.

Erniora zihoazenei

(....)nere esplikazioadizuet emango;beti izandu naiz nifedearen bando,Pello Errota ez dekgehiago joango.

Esaten duenak entzun egin behar

Pello Errotak ziri asko sartu zien bertso-lagunei, baina ordainak jaso behar izan zituen. Hurrengo hau Txirritak kantatua da. Dirudienez, Udarregi mendratzen ari zen Pello, eta Txirritak:

Juan Jose UdarregiUsurbilgo zana,hamaika ditxo edereuskeraz esana;bota nahi izanda erekolpeko dozenaez zitzaion ahitutzenhari almazena.Pello ta ni ez bainahura zan gizona.

Beste behin Pello Errota eta Villabonako itzainak egin omen zuten topo. Bertsotan hasi omen ziren, eta Pello Errotak esan omen zion (gutxi gorabehera): «Nik alaba zuri emateko gupidarik ez det, baina azkar ibili, adiskidea, pretendiente asko dauzka eta». Eta Villabonako itzainak erantzun:

Ederki asko ikasia naizzure alabaren fineza.Jatorritikan ez leike izan

izugarrizko pieza.Aita berorrek emana daukagaiztakerizko laineza.Aukera haundia baino hobeto duinork ikusi nahi eza.

Beste batean, Pello Errota, Jose Bernardo, Joan Joxe Ugarte... Donostian izan omen ziren Lore Jokoetan. Gaua parrandan igaro eta hurrengo goizean Villabonako Izkina tabernan omen zeuden. Bakarren bat burua mahai gainean botata omen zegoen. Ikusi ditu Villabonako itzain horrek (kale-garbitzailea omen zen) eta honela eraso omen zien:

Ikusten danez hauekdauzkagu logurak;ez ditu hola jarriiturriko urak,Pello hau moskortzen duardoaan figurak,nire iritzirakoberdinak hirurak.

Hurrengo bertso hau ere hamaika aldiz entzuten zen gure etxean. Ez dakit libururen batean egongo den. Esaten dutenez, Joan Jose Ugartek Pello Errotari kantatua da:

Zer dirala uste dekardoaren saltsak,gezurra diodalairuditzen al zak?Hik galdu al hituenkomunean galtzak,ezkontzeko egindakooihalezko beltzak?

Pedro Mari Otaño (1857-1910)

Pedro Mari Otaño Barriola, osorik esanda. Zizurkingo Errekalde baserrian jaio zen. Bikia zen arreba batekin. Bertsolari kastakoa genuen: Aitona, «Errekalde Zaharra», honen seme Jose Bernardo eta Pedro Mari, Jose Bernardoren iloba. Hiruak ere aski ezagunak, baina Pedro Mari nabarmendu zen gehien familian. Rosario de Santa Fen (Argentina) hil zen. Euskal Herrian izan den bertsolaririk handienetakoa, handiena ez bada, batez ere bertso-paperak sortzen, gero ikusiko dugunez. Bat-batean kantatzeko ahots ahul samarra omen zuen.

Ezkondu eta Donostiako Amara auzoan bizi izan zen. Sei seme-alaba izan zituen. Jende askok izan du haren alaba bi ezagutzeko zoria eta neuk ere bai. Zein urtetan ez badakit ere, Bertsolari Txapelketa Nagusiko final batean, oholtzara igoarazi zituzten.

Hiru aladiz joan zen Argentinara. Euskal Herrira erabat etortzeko asmoa bazuen ere, han gelditu ziren haren hezurrak, «atariko intxaurperik» gabe. Herri-min handia erakutsi zuen Pedro Marik bere bertsoetan.

Kortazar eta Uztarri

Azkoiti edo Azpeiti aldeko bertsolariak ziren. Santa Kruz egun batean, Lezora omen zihoazen. Bidean, ordea, Zizurkildik pasatu behar eta Errekaldera iritsi zirenean, bietako batek bertso hau bota omen zuen:

Bizkarrian txamarra,eskuan makila,Santa Kruz bezperakingatoz Zizurkila.Lagun bat badet hemenkantari abila,apropos erten degukontrario bila,hortako danik badaazaldu dedila.

Errekalde zaharrak honela erantzun omen zien:

Kortazar ta Uztarrihonera etorrita;asko alegratzen naizzuek ikusita.Andria ta umiaketxian utzita,zer pentsatzen dezute

horrela hasita?Gauza horri ez nago ondo iritzita.

Bada beste kontu bat ere. Asko diote Pedro Mari gazteak erantzun ziela. Bertsoa ere badakigu. Jakin, bertsio bat baino gehiago dakizkigu. Nik hemen ipiniko dudana da gure anaia Patxiri entzun izan diodana:

Azpeititik hasitakontrario gabe,beraz zu bertsolaritxik abila zaude.Hortxe bizi da etaegin zagu galde,laister azalduko daBernardo Errekalde.

Hegoak moztuta

Kortazar eta Errekalde Zaharrak elkarri kantatuak omen dira hurrengo bertsoak:

Kortazar hemen ai dakantuan, poztuta.Esan leike dagolatxit aberastuta.Zaharrak kantatzen dituberriak ahaztuta,berriak asmatzekomodurik ez du ta.Laister para behar dethegoal moztuta.

Kantuan ari geraumil eta prestu.Hasi orduan danez gaitzazu nahastu.Berrik ez dakitela,ez gehiegi poztu.Honek behazkitelaneri heguak moztu.Errekaldek holakobiboterik ez du.

Amerikara nua...

Bertso famatu hauek Prdro Mariren Amerikako jonaldi batean kantatuak dira. Bertsio asko dituzte, batez ere lehenengoak. Nik umetan ikasi bezala ipiniko det:

Amerikara nuanere borondatez,aspertu naizelakohemengo izatez,hemen baino hobetoizateko ustez.Agur aita ta ama,ondo bizi bitez.

Aitonaren erantzuna:

Lehenago ere seme batbadet Amerikan,hogei urte badirajoan zala hemendikan.Hargana bilatutzenbadek biderian,esaiok aita bizidala oraindikan.

Hurrengo bertso hau ez dakigu Otañotarrena den, baina haien liburuan ere azaltzen da:

Kafia hartutzen deteunian bi aldiz,bai pasiatu erenahi adina zaldiz,purua erre eta osasuna berriz.Aita, hau bizimoduaDonostian balitz.

Pedro Marik Amerikara zihoala bota omen zuen bertso hau:

Agur, nere osabata parientiak;

adio, adiskide ta lagun maitiak.Pena ematen dit zuekutzita joatiak...Berriz etortzen banaizez itxi atiak.

Pedro Marirena bertso ona bada, ez da okerragoa osabaren erantzuna:

Nere, iloba egin bazaizuAmerikara joan nahia,dezio dizut izan zazulaguztiz biaje alaia.Hara joatian eiten bazaizuhonera etorri nahia,Errekaldian han egon dazu jaio zinaden ohia.

Pedro Mari itzuli zen bidaia horietako batean, Errekaldera joan izango zen, noski, eta, ez bat ez bi, bertsotan ekin omen zion. Baita osabak erantzun ere. Hona hemen lau bertso bikain, Pedro Marik eta Jose Bernandok txandaka boteak:

Jose Bernardo, nere osaba, saludatzen det aurrena.Horretarako esktzean diot nagusiari baimena.Ikusten dute ate ondoanhorla gaizki nagoena;ate horiek zabal bitzate,sartu nadien barrena.

Kantu lanean ezagutzen det,nere iloba zerade.Urte batzuek joanagatikgu ere lehenak gerade. Atea ireki bakarrikan ez, igo zaite gora ere,berehalxe jantziko deguzu jaio zinan ohia’re.

Okupazio haudiren batzukbaldin ez badaukazu hor,

berorren galde gizon bat data-taate ondoriano betor.Berorrek ondo asko badakiagintzen dana dala zor...Bera jaio za ohiaren bilailoba orantxe dator.

Nere ibola, esatn dizutomgi etorri zerla. Jaiotako ohia jantziko dizutggusgu haundia berehala,izara zuri ederrenekinparpailak darizkiola,sinistagarri izan dezazunbihotzez nahi zaitudala.

Hurrrengo bertso hauek Pedro Mariren aitak paratuak dira. Ez ziren kamutsak otañotarrak. Ikusi, ikusi:Hirurogeita bost urtedauzkat oraindikan.Bi aldiz izanduanago Amerikan.Ta nahiz ez ekarri lehenhandik dirurikan,berriz joateko ez zaitfalta gogorikan,ez bazait egokitzenandregai onikan.

Neroni nola nagonurte asko juna,ezin eska nezakeneretzat laguna,gazte jostalaria,lirain ta leguna.Nik nahi det neska-zaharraedo alarguna;nahi badu itsusia,baina diruduna.

Alargun edo neskazaharra danak, berriz,

nigana bildutziahobe du ehun aldiz.Libre nago gaztiakdituzten pikardiz,buruko harrotasuneta txorakeriz.Ez du negarrik eingonere gaiztakeriz.

Ez naiz txantetan aribaizik oso benaz,ni errukitutzen naizbakarrik daudenaz,nahiko dirua izanta txokoan penaz.Nerekin balebilkekan`pora irtenaz.Guk zenbat gastatukogenduke gehienaz?

Inork hartuko baluontzat nere grina,nitzaz galdetutzerabetor San Martina;bilatzen erreza daJuan Pedro hargina.Baina izango danaknere erregina,ekar dezala, gero!,biontzako dina.

Bertso honek Pedro Marik Rosario de Santa Fen kantatua izan behar du:

Sasi tarteko lore eder batbezela dago euskera,ez dakit nola konformatutzengeran txokuan uztera.Esku on batek behin aterakobaluke erakustera,ez det bildurrik lurperatukolitzakenikan ostera.

Bilintxen semea

Egun batean, Kalenea sagardotegian Pion Bizkarrondo Bilintxen semearekin egin omen zuen topo Otañok, eta bertso hau bota izango zion:

Zu Bilintxen semeazera nerekiko;ez bazidaten esanez nun igarriko.Harren aurrean gaudebeti belauniko.Hemendik joan zan bainaez da behin ere hilko.

Silleroari

Urnietako sillaginari bota omen zion hurrengo bertso hau. Nonbat, indarra probatzea-eta gustatzen zitzaion gizona zen:

Eduki izan bazendunere katarrua,ez zenduk egingoholako orrua.Abildade gutxikokantari harrua;ontzia bazinakeai zer kankarrua!

Argentinara zihoala

Ez nua borondatez,beharrak narama;nerekin daramazkithiru ume ta ama.Inork inguratu nahibadu neregana,pozik egingo diotposible dedana.

Larraldeko Magdalena Frantzes euskara hitz egiten danmendi tantaien artean,Sara deritzan huri kutunadago ibartxo batean.Herri leial hau edertutzen dabere kondaira maitean,irakurriaz edo entzunazzer gerta zan jakitean,milla zazpireun larogei etahamairugarren urtean. Herri hontako aingerutxo batLarraldeko Magdalenazan, hamazazpi urte besterikoraindik ez zituena;guraso onak eska lezakenalabarik leialena.ikusirikan inguru hartanapaizik ez zeguena,konfesatzeagatikan sartuzan Españian barrena. Fedeagatik joan ta egonduzan Naparroako Beran;han konfesatu eta gaixoaetxeruntzko etorreran.Españia ta Frantzia nolazeuden gudan edo gerran,katibaturik gelditu zutenbere lurreko sarreran,ta koitaduak zion: «Ez dakitzertan gaizki egin dedan!». Arrano tzarren atzaparretanmantxa gabeko uxuaarkitutzen dan bezela zegonMagdalenatxo gaixua.Gudari haien agintariaizanik errukitsua,

esaten zion: «Uka ezazugaur eman dezun pausua».Erantzun zuen: «Ez det egiñgonik juramentu faltsua». Ibili izan balitz bezelaispi edo zelatarihaur maite hura, gaitzik behin ereegin gabea inori,aurkeztu behar izan ziotenPinet buruzagiari.Hnek berela agindu zuen«Gillotina jaso bedieta lepoa kendu bizaioMagdalena Larralderi». Jesus maiteak guruzpideaigaro zuen modura,barkazioa ta naitasunabanatuaz ingurura,«Salve, Regina» kantatuaz tabegiratuaz zerura,gillotinara igo ta il zanzoragarrizko haur hura,ta aingeruak eraman zutensantuen bizi-lekura.

Kubako gure anaiai

Gure lenengo guraso aitaAdan ta ama Ebarenlendabiziko semeak Kainta Abel izan ziraden;bainan, kondairan ikusten danez,biak anai sortu arren,behin ere ezin bizitu zirantxit adiskide elkarren.Hrra guda ta gizon iltzeaksustraia nondik dakarren. 

 Anaitasuna Ikusirikan arrai zatarrakharrapatutzean aula,erruki gabe bizi-biziriksabeleratzen duala;gisa berean pizti gogorrakmenderaturik argala,onen karraxiz kupitu gabepuskatzera daramala.Gizonak Hoei begiraturikesaten du bereala,ikaraturik nola indarrakdaukan agintea ala,«arrazoiaren argirik etazentzu gabeak dirala»;ta sinisturik bera askozazbihotz hobekua dala,jakiñik Jaunak zentzua etakupira eman dizkala,pentsatutzen du halako lanikegiñgo ez lukeala...Aitortutzen det lotsa haundi batbarrenen sartzen zaidala,iduriturik inoiz gizonapiztiak beziñ zitala.

Amari

Aditu degu askokgaldetzen duala,jakin nahirikan zer daneuskeraren gala;eta guk erantzutendegu berialahizkuntza zerutar haugure Ama dala. Ta nola zor dizugungeren izatea,mundu guztiari nahi

degu esatea:bihotza maitasunezdaukagu betea,gurekin konta zazu,Amatxo maitea. Ez degu nahi behin erezugandik aldegin,askok egiñagatikhainbeste ahalegin.Hil artean euskaraznahi degu hitzegin,gure Ama bakarrikgelditu ez dedin.

Beregandua

Aita eta aitonaartzaiak nituan,ta ni ere hala naiz,zer egingo nuan?Udan ibiltzen geranahi degun moduan,bainan zer bizimodutristia neguan!

Mutil koxkor bat    Mutil koskor bat itsu aurreko  zuela aldamenian  gizon burusoil bizar zuri bat  bi makuluren gainean,  kale ertzian ikusi nuen  inora ezin joanian,  ta bera nor zan jakiñ nahian  inguratu nitzanian, lmosnatxo bat eskatu zidan  Jainkuaren izenian.   Zerbait emanaz galdetu nion, ahal modu onenian,

 jaiotzetikan al zeukan hala  gaitzak hartua mendian.  Erantzun zidan: «Ez, semia, ez,  nik indarra nuenian  ez nuen uste iritsitzerik  honetara azkenian... Gaur limosna bat eskatutzen det  Jainkuaren izenian»    Eta jarraitu nuen esanaz:  «Lehengo gerrate denian  ni aurren samar ibiltzen nintzan  beti edo gehienian, nekatu gabe aisa igoaz  aldapik luzienian.  Ez zan burura asko etortzen  gu hala genbiltzanian,  gero limosna eskatutzerik  Jainkuaren izenian»    Odola bero eta burua  hrrua dagoenian, edozein eran sarrtutzen da bat  halako itsumenian;  atsekabe ta negar saminak  Badatoz ondorenian.  Nola ere bait batek bizia  utziten ez duenian,  Limosnatxo bat eskatu behar  Jainkuaren izenian.    Iñoiz pensatzen nere artian  ni jarritzen naizenian,  gaur ere asko dirala joango  lirakenak zuzenian. Ez luke inork sinistatuko  zer pena ematen dian  Ai, horla nintzan ni ere sendo  ta gazte nenguenian... Gaur limosna bat eskatutzen det  Jainkuaren izenian.

   Ai! txorakeri asko egiten  da zentzurik ez danian.  Sinista zazu ur au pasia  daukanaren esanian;  hobiago da gazte dan arte  ahalegintzia lanian, negar eginaz ibili gabe,  gero garaya joanian,  limosnatxo bat bildu ezinik  Jainkuaren izenian.  Txepetxa

Askotan esan izandu dutegizon ikastun argiak,nola pistiak izan litezkengure erakuslariak; erlia da bat aipatzen dana,oi zer lan harrigarriakjartzen dituzten gure aurrianhonek eta txingurriak!Txepetxak berriz erakusten duhainbeste nola haik biak. Euskal lurreko txorietan dantxikitxuena da bera;gaztain kolore bakarrekua,nahi bada ez da ederra:begi argiak, buru xanpala,moko ttenttia aurrera;gorputza motxa, anka laburrak,xaltokako ibilera;xalapartako egalariaeta kantari ergela. Txotx batek aisa jasoko lukenola karga gutxi duan,bainan gustatzen zao jartziaadar sendoxiaguan.Amildu arren ez leike galdu

dakielako heguan;bainan arkitzen baldin bada ereburnizko aldamiuan,hiru-lau aldiz xanpatutzen duseguru ote daguan. Udaberrian lehendabizikokabia txepetxarenaazaldutzen da, ta ezaguna:goroldiozkua dena,arbol gerrian, untza tartiandu lekurik maitiena,ta gizon askok ikusitzianirispirian daguena,esan ohi dute: «Zer konfiantza,txori txar honek duena!» Ta edozeñek esan lezakeberari begiratzian,arretarikan ez dadukalaegin leioken gaitzian;ez-idurian hark kabiaribeste zulua atzianegiten dio, handik joatekoaurrerakua tapatzian,erakutsiaz pentsa zagulanola atera sartzian.

Aitona gizagaixoa

        (Larogei pezetako sari bat eta bitezarra         Mondragoin irabazitako moldaera) Udaberriko usai gozozkoilunabartxo batian,Donostiatik urruti gabeuri hontako partian,baserritikan honontz datorrenbidexigor politian,sagar ta gaztain, haritz, elorri,urritz ta lore tartian;azpi aldian errekatxua

marmariaz ostopian,eguzkiaren azken dizdizakharuntzko mendi tentian,kuku ta beste txorien kantakbaso guztiak betian,kabi batian lau txorikume,txillar tarteko otian.Gauz abei denai beriratuazhemen, gure lur maitian,«iñon ez dago onelakorik»esanaz nere artian,netorren, eta halako batezjiratxo bat ematian,aitonatxo bat arkitu nueneserleku arlotian,berekin zeukan penaren kargak.lurrera ia botian.Garai ta leku pozgarri hartangizon ura ikustian,alaitasunez inguratuahain egoera tristian,bereganatu nintzaon zerbaithitz egiteko ustian. Iruditzen zait gaur oraindikanbera ikusten naguela,harri tontortxu baten gainianeserita daguela;belaun nekatu bien tarteanurritz makil bat duela,beraren puntan ipinirik lehenburuan zuen txapela,bi eskuekin gogor helduaz,kontu eginaz honela,eta kokotza hoen gainianlotan balego bezela.Nola jostatzen pil pil zebillenhego haizetxo epela,buruko ile txuri bakanakhegara zijoazelaesan zeikian, uste det berak

sentitutzen e zuela.Hantxen nenguan, bere onduan,zer egin ez nekiela,laguntzarik nahi zuen galdetuedo alde egin bestela;Hitz egin zuen, eta kezkatikatera nintzan berela. Asnas lodi bat irten zitzayonpetxu estutik jasua,ta lehenbiziko hau esan zuen:«Nere euskara gaixua!!» Esan horretan ezaguturik,aitonak zedukan mina,erantzun nion: «Jauna, Euskeraez dago hain aldegina,oraindik ere lur maite hontanbada zeinek hitzegiña...»Bainan nere hitz motxak ez ziranbera lasaitzeko dina,ta zion: «Ondo ikusitzen detdatorkigun erasua;ez da biziko, laster hilko dagure euskara gaixua» –Jauna, ez bedi horla tristetu,ez dago euskera juna.Ez du sentitzen inguru ontandaguen alaitasuna?Ez du ikusten ez dala gaitza,baizik dena osasuna?Euskal Hrriko txorien kantakez dago pozez entzuna?–Bai, lehen bezela saatzen dirakukua eta soxua;hoiek hor daude, bainan galdu dagure euskara gaixua –Jauna, barkatu bizait, berrirogogor egiten badiot;

euskera orain baino okerragoegon dala derizkiot.Ez du ikusten nola hizkuntzahontan ari geran biok?Gaur, Donostian ez dakienikez du aitortu nahi inork.–Bañan erderak betiak dauzkaerria eta basua;alperrik zabiltz, galdua dagogure euskara gaixua. –Jauna, alaitzen hsi gintezkeeuskera maite degunak;badatoz, ustez ia betikogaldutzat zeuden egunak.Lehen aintzakotzat hartzen ez zutendamatxo txapela-dunak,gaur erantzuten dute bikotzez:«Gu gerade euskaldunak»–Bainan hainbestek jartzen diotetraba edo arazua...Nola nahi dezu indartutziagure euskara gaixua! –Jauna, badaki, nola lehenagoez genekien erderik,eta guraso leal on askokumiak argitu nahirik,aldi batean, non ikusi dahizkuntz hau gabeko mahairik?Horrengatikan dago euskeralotsaz txokuan gorderik.–Bukatu bedi ohitura horrenepea edo plazua;izan zazute maitexiagogure euskara gaixua. Jauna, ez beza negarrik egin,esan diotan bezela, .ikusitzen du lehenago bainoaskoz hobeto gaudela.

Luza lezake, zergatik zail danoso indartzen berela...Hontan malkuak kolpez kendurikerantzun ziran onela:«Nik erderarik ez dakit, eta,nere ilobak... hau sua!Ni bezelaxe burlatzen dutegure euskaa gaixua» Hau mintzatzian arkitu zuennonbait hain estu barrena,non altxarikan eserlekutikahal zezaken azkarrena,esan ziran: «Ai! Denak nahi dutelege zaharrak dakarrena,eta ez dute ezagututzenhizkuntza dala aurrena.Miru gaiztoak menderatutzenduten bezela uxua,ez zazutela hiltzera utzigure Euskera gaixua. Eskuarekin agur eginaz,harturik makilatxua,etxe aldera, abiatu zanhain euskaldun dohatsua.Geldi-geldika jarraitu nionneurtuaz bere pausua,ilobetara bihurtu zedinaitona gizagaixua Amerikako panpetan

Euskal Herriko lur maite hartanjao nintzan baserrian,itzal haundiko intxaur arbol batdago gure atarian.Haren ondotik irten da noiznahimaldako gaztainadianedo sagarrik onenak jatenluberriko sagastian.

Arbol tartian bizitu nintzangazte denbora guztian. Denak utzi ta etorri nintzan,lur hau ikusi nahi nuan.Hritz tantaiak, pago lerdenak,nola ez izan goguan?Orain arzantzan Ameriketan,arrantxo baten onduan;eguna pasa larrian etajiratzen naizen orduan,nere begiak gozatzen diraaldameneko onbuan. Hainbestoraino tristetutzen naizeremu zabal hoietan,arbolak, mendi eta errekakfalta diran zelaietan.Non etorri ta eseritzeanonbu tzar honen zainetan,edo igo ta hosto tartianbere adar bikainetan,ene, amatxo, nik nola esanzenbat gozatutzen detan! Txabol ondoko onbu laztana,maitatzen zaitut gogotik,eta bihotza erdibitzen zaitjoatian zure ondotik,nere burura ekartzen dezunoroimen gozuagatik.Zure itxura nahi det ikusiez dizut eskatzen frutik.Ni hemen bizi naizen artianarren egon zaite zutik! Nere lagunik maitatuena,onbu laztana, zu zera,Hargatik nator zure kolkora,ni malkuak isurtzera,Iruditurik naramazula

atariko intxaurpera...Beti izango zaitut, goguan,bainan joan nahi det ostera,Euskal lurreko arbolpe artannere ezurrak uztera. Zazpiak-bat

Zazpi ahizparen gai dan ohialaebakirikan erditik,alde batera hiru soinekoutzirikan lau bestetik.Goraiziakin berezi arrenbakoitza bere aldetik,ezagutzen da jantzi diralazazpiak ohial batetik. Ohaltzat artu zagun euskera,goraizitzat Bidasoa;ibai koxkor bat besterik ez da,hutsa balitz itsasoa:Elkarren hurbil daude Zazpiak,muga deitzen da Pausoa.Zergatik izan behar ez deguFamili bakar osoa? Arbola baten zainetatikansortzen diran landariakbezela gera Bidasoa-renbi aldetako jendiak:Berdiñak dira gure jatorri,ohiturak eta legiak.Ama Euskerak magal berianhazitako senidiak. Ama Euskera! Bere semeakgu Ameriketan zenbatarkitzen geran, ta urrutitikmaitiago degu, hanbat.Hemen ez dago Bidasoarikta beste trabik han hainbat.

Ama maitia indartu dedin,Bizi bedi «Zazpiak Bat». Aita-semeak

Lagundurikan denoigugatik hil zanak;seme, hazi zaituguaitak eta amak,beti zure gidariizandu geranak.Orain gurutze honenoinean esanakondo goguan hartubiaituzu danak. Zu Ameriketarajoatia hemendik...Jaunak hala nahi baduzer egingo det nik?Han ez dezu izangoaitik eta amik,baina ez zera galdukonoranahira joanik,ez bazaizu ahaztutzengaur emen esanik. Gorde zazu buruaneta bihotzeanaitak zer esan zizunhonuntz laguntzean.Bitarteko harturikJesus gurutzean:Jaungoikua t'ait'amakbatek ahaztutzean,ez leike ondo izandenbora luzean. Ez nizuke utzikoJoaten egietan,gure erlijiorik

ez balitz han bertan.Iritsiko baziña,hain urrutietan,hrrri ta eleizarikez dan tokietan,oroi zaitez Jainkoazleku guztietan. Seme, izan goguanZeue gurasuaketa uzten dituzungenide gozuak,jao zinan tokikomendi ta basuak,euskerazko otoitzakedo errezuak,erakutsiyak zureamatxo gaixuak. Iritsi da orduajuan behar dezuna,badakizu ait'amakhemen dauzkazuna;ez dezazula ahaztugaur neri entzuna.hitz baterako hau daeskatzen zaizuna:Izan zaitez nonnahi tabeti euskalduna.

Iturrino

Seberino Iturrino esanda, inork ez du ezer ulertuko. Baina «Markesaren alaba» esaten badugu, dena esana dago:

Zeruak eta lurrakegin zenituanamemoria argitzeraatoz neregana.Esperantza badaukatzerorrek emanakunplituko dedala

desio dedana.

Amodiozko penakbertso berrietan,publika ahal banitzaEuskal Herrietan.enteratu naiz ongiEnkargu hoietan,San Jose arratsaldekohiru t’erdietan.

Markesaren alabainteresatua,marineruarekinenamoratua.Deskubritu gaberikbere sekretua,amodiua zeukanbarrena sartua.

Egun siñalia zangoguan hartzeko,esan ziola harenetxera joateko:— «Deseo dedan hitz haumanifestatzeko,zurekin, Antonio,nago izateko».

— «Zer esaten didazu,Juanita, hitz hori?Tentatzen ai zeralatrazak badirudi.Etzait zure graduriktokatutzen neri;ez burlarikan eginmariñeruari. »

— «Eduki dezakezuongi sinistuaaspaldian nengoela

zutaz gustatua.Etzaitut nik utzikodesanparatua;hala egiten dizutgaur juramentua.»

Konformatu ziradenalkarren artian,ezkonduko ziralahurrengo urtian.Eskola ikastekobien bitartian,beraren herritikan guztiz apartian.

Hala disponiturik jarri ziran biakkartaz entenditzekoalkarren berriak.Formalidadiakinjartzeko egiak,bainan ez ziran lo egonamaren begiak.

«Alperrik izango dahaserre gurian,ez naute mudatukoeternidadian.Esposatu nahi nukekariño onianAntonio Mariaetortzen danian» Ezin egon zan amahitz hori sufritzen,berehala hasi zenkartak detenitzen;intentzio haundiagozezkontza galdutzen...Juanitak halakorikez zuen pentsatzen.

 Amaren malezia!Korreora juan taAntonio hil zalaegin zuen karta.Juanitaren tristura,berri hura jakinda! Engainatua bestekgezur bat esanda.

Amak esaten dio:«Juanita neria,galdu da, diotenez,Antonio Maria...Nik bilatuko dizutbeste bat hobia,maiorazgo interesaskoren jabia»

–Ama, ez neri esan horrelakorikan;ez det nik besteganaamordorikan.Ezin alegre leikenere barrenikan,komenientzi onaegonagatikan.    –Utzi alde batera horrelako lanak,ez ditut nik ikustenzu bezala damak.Nahi badituzu hartuonra eta famak,giatuko zaituzteaitak eta amak. Denbora kunpliturikgalaia abian,zer pasatu ote zanharen memorian?

Kartarik hartu gabejuan dan aspaldian, inozente sartu zanjaio zan herrian Hau da lehendabiziko hark esan zuena:–Zer da musikarekinonratzen dutena?»–Markesaren alaba kalian barrena,esposario zalahar bihar zuena.

Desmaiaturik eginzuen ordubete,gero nobia eske hitz bi egin arte.Inguratu zitzaionmakina bat jende.Bigarren ordurakohil zan derrepente.

 Gaua pasatu etahurrengo goizianentierrua zuenbigarren klasian...Markesaren alabaguzien atzian.Zer pena izango zanharen bihotzian! Penarekin leherturikAntonio hil zan,akonpañatu zuenJuanitak elizan.Maitasuna bazionesan dedan gisan,geroztikan ez zuenosasunik izan. 

Erremedia baleisentimentu hori,bitarteko bat jarriJesus maiteari.Orazio egiñazBirjiña Amari,zeruan gerta dedinAntonio Mari. Alkarren konpanianguk ere nahi degu.Birjiña, egiozuJaunari erregu,kristau guziogatikbaldin ahal bazendu,Iturrinok horreladesiatutzen du.

Antonio Zavalak ederki asko esan zuen bezala, «gertakari» hori da «Teruelgo amoranteak»en euskal bertsioa, berdin-berdina ez bada ere. Begira zer dioen legenda hark:

En los primeros años del siglo XIII vivían en la ciudad de Teruel Juan de Marcilla e Isabel de Segura, cuya temprana amistad se convirtió pronto en amor. No querido por la familia de Isabel, debido a que carecía de bienes, el pretendiente consiguió un plazo de 5 años para enriquecerse. Así pues, partió a la guerra y regresó a Teruel justo cuando había expirado el plazo. Para entonces, Isabel ya era esposa de un hermano del señor de Albarracín. Pese a tal hecho, Juan logró entrevistarse con Isabel en su casa y le pidió un beso; ella se lo niega y el joven muere de dolor. Al día siguiente se celebraron los funerales del joven en San Pedro; entonces, una mujer enlutada se acercó al féretro: era Isabel, que quería dar al difunto el beso que le negó en vida; la joven posó sus labios sobre los del muerto y repentinamente cayó muerta junto a él.

Txirrita (1860-1936)

Gutxi da Txirrita, bere herrian eta ber buruarentzat, profeta izan zela esatea. Horren testigu bertso hau da:

Gazte-gazterik hasi nintzan taoraindaino bitartian hainbat umore eder jarri detKantabriako partian.Pixka batian ez naiz ahaztukosartuagatik lurpian:Nere aipamenak izango dirabeste larogei urtian.

Eta hortik aurrera zer?

Jose Manuel Lujanbio Reteti ziren haren izen-deiturak. Hernaniko Latze baserian jaio zen. Baina, 13 ure zituela, Errenteriako Txirrita baserria aldatu zen familia osoa. Handik hartu zuen «Txirrita» seudonimoa. 14 urterekin lkantatu zuen lehenengo aldiz plazan. Bihotz handiko gizona zen: Hirugarren karlistadan, familia bakoitzeko norbaitek joan behrra zeukan guardiak-eta egitera, eta, 1874an, Txirrita, 14 urterkin, soldadu ibili zen. Maiorazkoa izan arren, baserria utzi eta hargintzan aritu zen. Besteak beste, Donostiatik Bilborako trenbidean ere aritu zen. Dirudienez, ez nekazaritzan eta ez hargintzan zen langile porrokatua. Bertsolaritza zen haren bokazioa. Mutil-zahar geratu zen. Zenbat barre egin zion bere buruari, estatu horretan zegoela medio! Tabernakoi- eta parrandero-fama izan zuen, baina sekulako nortasuna erakusten du bere bertsoetan. Bere garaiko gai eta egoera politikoak nola astintzen dituela, gero! Bertsolari oparoa izan da, bai bat-batean eta bai bertso-jartzaile bezala. Egia esan, lehengo bertsolari denak ziren jartzaileak. Gizon handia, nola espirituz hala gorputzez. Iritsi zen 150 kilo pisatzera. Zahartu zenean, Altzako Gaztuluene baserrira, arreba baten etxera, erretiratu zen. Goizuetara bertsotara zihoala buruko atakeak eman eta hortik hil zen, erdaraz esaten den bezala, «con las bota puestas» Ez al da ederra, azken hatsa eman arte, gustuko duzun hura egiten jardun ahal izatea?

Lehenengo bertso-lagunak

Mila zortziehun hirurogeita hamalau urte urrian,lehenengo plazan kantatu nuennik Hernaniko lurrian,San Antonio deitzen diogunermita baten aurrian,lagunak alkar estimatuaz

lehengo ohitura zaharrian.

Txirrita eta etxeko kontuak

Txirria hasi berria omen zen. Oiartzunen ari omen kantuan eta ondo, sobra ere. Nongoa ote zen galdetzen hasi omen jendea, eta Txirritak:

Ezautzen al dezuteJose Larzekua,gizon txiki samar batbizkor antzekua?Ni haren semia naizholako trapua,hark aurrian hartutabialdutakua.

Etxekoei botako bertsoa:

Etxeko maiorazkoanintzen tokamentuz,baldin serbitu banuaita pulamentuz.Nere bizimoduabeti dabil kantuz,despatxatuko nauteez banabil kontuz...

Beste batean:

Gure etxean haserre daude;jaunak, ez dago atsegin.Udaberria badator etapentsatuko det zer egin:Haitzurra eta pala hartutaNaparroara teilegin.Aberaastuko ez banaiz ere.

Eta hau ere bai:

Bart arratsean etorri nintzen,gaur atera naiz etxetik.Aita ta ama errietan da

zakurra zaunkaz atzetik.Ni etxerako ona ez izan,gauzak itxurak bazetik...Gure Jainkoak libra nazalakomeni ez dan gaitzetik.

Hargin andaluza

Haizeak biali duhandikan honuntza,geroztik hemen dabilgure andaluza.Hargin ona zala-tazakurraren putza...Bera eroriko dek,ez akiok bultza.

Osasun ona kontserbatzeko

Neguan omen zen, eta hotz egiten. Gogo handirik ez zeun izango. Lanean hasia gabe eta eskuak patrikan zituela omen zegoen. Egoera horretan harrapatu izango zuen kapatazak, eta haserre eraso omen zion. Orduan Txirritak.

Osasun ona kontzerbatzekodago goiz giro freskua.Aituta ere ez degu, jaunak,egingo danen gustua.Belarrik dauzkak ubel-ubelak,sudurra berriz beztua,bi hankak ere sumindurikaneta ipurdia hoztua;bestetan ezin berotu etapatrikan neukan eskua.

Goian sartzen da iltza

Astelehen goiz batean, lanera omen ziohan, arraro samarra bada ere, mailua bizkarrean zuela. Lagunak zaizkio hoska tabernako atetik eta, mailua bertan botata, tabernara sartu eta bertso bota zuen:

Goian sartzen iltza,behean errematxa...

Neuk ere badet badainork aina tatxa.Honerainokoa zangaurko nere martxa;bihar arte, etxekoandre,maillu hori altxa.

Hargintzan

Txikitandikan hartua nuenhargintzan afiziua,behin ere aprendiz ibili gabeikasi ofiziua.Eman ezkero materiala,gainera despaziua,denborarekin egingo nukemarkesen palaziua.

Bare adarduna

Deabruareb gisakobare adarduna,nola tratatu dezunere babarruna?Lehengo egun batean hil nizun laguna,geroztik hemen zabiltztriste alarguna...Jo ta botako zaitutsasian barruna.

Sei sardina

Gure etxian partitzekoziran sei sardina,baina partizioaez da egin berdina:Guretzako bana taberentzako bina;zergatik ez partitubana ta erdina?

Albaiteruen salan

Txirrita baserrian apopilo zegoen batek ordaindu gabe ihes egin omen zuen. Amak min omen zuen. Joan zaio Txirrita atzetik, baita kendu ere amari zor zizkion diruak. Baina... Txirritak beretzak gorde eta Albaiteruen Sala izeneko taberna gastatu. Gainera, dantzan zebilela, orkatila bihurritu omen zuen, eta eraman egin behar izan zuten etxera. Ez ziren makalak izango pieza hura guztiak jaso zutenak. Gero bertso hau kantatu omen zuen:

Albaiteruen salademonio hartan,demoniozko estrapozoegin nuen bertan.Demoniuak hemen,demoniuak han,demoniuak beti gorputzaren bueltan...Demoniuak sasoi zeukandemoniuetan.

Azkoitiko Madariagan

Askotako moduan edo betiko antzera ibiliko zen Txrrita: dirurik gabe. Jan eta edan egin ondoren, neskamea etorri zaio kontuarekin, eta sosik ez, baina bertsoa beti pronto:

Elizatik oihukahasi zaizku hontzak,ikusi ezagatikaitze’ttut hotsak.Diruik ez dun gizonakhartu behaitun lotsak,xentimorik ez daukaTxirritaren poltsak.

Neskak esan omen hark ez zeukala pagatu beharrik, baina ordaindu zion: bertsoarekin:

Arrantxo ederra egin dethementxen jarrita,diru gabe nintzanazeiden igarrita.

Ezer kentze’ez baidazuhola ekarrita,pusk’ateko konbiaubadezu Txirrita.

Hil da Canovas

Hil da Canovas, joan da Canovaspikaro gaizki hazia!Galdu zituen ifar garbiak,jarri zun trumoi nahasia.Galdu zituen fueruak etaJaungoikoaren grazia;galdu zituen bere lagunak, galdu du bere bizia!

Canovasen emazteari

Hiru erloku, hiruna kate,hiru mailakin bakoitza;buruan berriz hiru korona,petxuan hiru orratzaHiru dobleko amdoiuatximista bezin zorrotza,hiru tirotan utzi zizutenzuri senarra hilotza...Hiru ezpatak zulatzen dute,señora, zure bihotza.

Txirrita mutil-zahar

Hogei eta bi urtetarakonintzan ezkondu nayian,hirurogeita bederatzitanoraindik nago gayian.Lehendabiziko nere pregoiaegiten duten jayian,suzko zezenak izango diraZurriola ta kayian.

Gainera berriz esposatzean

debalde napar zezenak,kostako zazikit galanki bainahaundiak eta gizenak;haiel hiltzeko bi kastillano,indar haundiko gizonak:Machaquito ta Bombita ditutetorritzeko esanak.

Dozen’erdi bat urdaiazpikozintzilik dauzkat jarriak,saltxikoi eta lukainka askoAragoitik ekarriak;lau kapoi pare eta sei oiloagindu dizkit herriaketa ondoren toreatzekobi zezen gorri-gorriak...Ni ezkontzean izango dirabankete izugarriak.

Gure herriko bikarioak

Gure herriko bikarioakpulpitotikan esan dukontzientziko karga degulaez ginalako ezkondu.Gazte denboran saiatu nintzan,ez zan neretzat izandu.Gazte polit bat hartuko nukezuk bilatuko bazendu.

Ez zen umore makaleko gizona Txirrita!

Zuk hil zenuen artzaia

Diostegi izeneko soldatu batek Amezketako Ignazio Etxeberria artzaina hil zuen. Artzainari ardiak faltatzen hasi omen zitzaizkion, etanorbaitek ikusi inguruan geratu ziren soldaduak zirela lapurrak. Kargu hartzera joan eta bi tiro eman bertan.

Diostegi hori zahartu eta baldartu zan, eskean-eta ibiltzen zen. Egun batean, Fagollako tabernan zegoen Txirrita. Bazekien Diostegi hara joango zela, eta esan omen zuen: «Gaur, gizonek bihotzik baldin badu, astinduko diat, bada». Luze gabe etorri omen zen. Baso-ardoarekin mahai bazterrean jarri omen zen, bakar-bakarrik. Txirritak ekin omen zion, eta, bigarren bertsoa kantatzerako, basoa kolpean utzi alde egin omen zuen Diostegik. Handik laster hil zen.

Larogei urte pasatu ditudirudiela etsaia;orain bi hankak arrastaka taburua soiltzen hasia;gizarajuak badu bereganmakina bat desgrazia,ez dago garai batean bezin harrua eta lasaia...Beste munduan ikusiko duhemen hil zuen artzaia.

Kulparik gabe bota zenionfusileko kargazoia.Gizon gaixuak haserretziaez al zuen arrazoia?Diabru zaharrak aditzen dutezure animaren usaia,heriotzaren etor-bildurrakestututzen du lasaia...Zu baino gizon formalago zanzuk hil zenduen artzaia.

Donostiako txapelketan

Larogei urte gainian ditut,nago hanketako minez;Donostiara etorria naizherren haundia eginez;bi bastoirekin txit larri nabilpausorik eman ezinez.Euskera ia ahaztu zait etaerderarikan jakin ez,maisu batekin eskolan lasterhasi behar det latinez.

Zenbat errezo edin dedan niknere denboran elizan,ta pozik nago ikusirikanpaken nola gabiltzan.Ni baino gizon kobardegorik

mundu hontan ez da izan:Semeak gerraa ez joateatikmutil-zahar gelditu nintzan.

Omenaldian

Hirurogeita hamasei urtegaraia det umiltzeko,gauza haundiren beharrik ez detgoitik behera amiltzeko.Bi bastoi hauek aski nitun nikmunduz mundu ibiltzeko,hirugarren hau andregaiariarkakusoak hiltzeko.

Amari

Atxo lepa luze batTxirritaren ama,Errenterian daukasorginaren fama.Soinean janzten ditulau edo bost gona...Ni gaiztoa nain bainabera ez da ona.

Artzai Txikia eta Txirrita

Batak ardiak adina besteak soroak. Alegia, biek ere ondasunak auzoan.

Txirritak:Artzai Txikia, eman behar dizkitlau bat arrazoi fuertiak.Hire ardiak nere soruanegin dituzten kaltiak!Punta berriak moztu zizkatek,eman zizkatek kortiak...Nik itxiko’izkit zelaiko langaketa zelaiko atiak.

Artzai Txikiak:

Jose Manuel, emango’izkiatlau bat arrazoi klaruak;ziertorikan ez daki bainahala ematen dit goguak.Gauz hori hemen sinistekotanbeharko ditek txoruak,Artzai Txikiak ardik bezeladizkit Txirriak soruak.

Atso gezurti bati

Ni hil naizela sortu omen duAurrinazpiko atsuak,pena galanta hartuko zutensenide ta gurasuak.Ai zer negarrak nere koinataeta iloba gaixuak!Bizi naizela jakiñ dezatenjartzera nua bertsuak.

Izeba zahar bat bada Panplonangure etxian hazia,hartxek emanda hartua naiz nibataiuaren grazia;hargana ere ailegatu dahil naizela notizia,koittara hura han omen dabilguzia lutoz jantzia. Pamplonan dedan izeba xaharrazenbatsu maite dedan nik,ez derizkiot inortxok erejuzgatuko lukianik;koittara harek abisutxo bathartu behar du nigandik:Luto horiek erantzitzeko,bizi naizela oraindik. Zeruan dauden santu ta santakdaude triste ta serio,gure auzuan bizi dan atso

sorgin bat dala medio;baldin Jainkuak salbaziorikhorri ematen badio,umildade ta errezatziakaskorik ez du balio.

Neska zahar bat tentatzen

Nik dozena bat bertsonahi nituzke jarrijaietan kantatzekoentretenigarri;nere publikatziaizango da sarri,alabantzak emanazzenbait neska-zaharri. Neska-zahar bat tentatzenhasi naiz lenguan,izan ere halakopolita zeguan;umil eta seriohitz egin genduan,baina gusto guziakez dira munduan. Hizketan hasi ginanbiok gozo-gozo,ezkontzeko mandatuegin diot atzo;leihotikan ujukaama ta bi atso:«Ez dek harrapatukouste bezin mantso!». Ama preparatu zaithasarrez betia,lehenbiziko ujua:«Zenbat dek dotia?Hainbeste kostatakoalaba maitia,

lastima izango dekhiri ematia!».

«Zere familiarierrespetoz heldu,inozente daudenakez ditezen galdu;diru-truke alabanahi zenduke saldu,lehenago erostunikez al zaio azaldu?»* Nere jakinduriaari da atzentzen,errez dala uste duzenbaitek ezkontzen;promesa on bat egindaez bazera ontzen,lanak izango dirazurekin konpontzen. «Ez dezu sinistu nahiegia esanda're:zintzua nahi gendukepobria izanda're;gure baztarrak bainohobiak nun daude,alabari sasoiapixka bat juanda're?» «Bere alabarentzathorrenbeste fama!Nik ez det sinistatzen,haiziak darama;zuen baztarrian nikegitia lanaizan liteke, bainaez det uste, ama!». «Ez al dala uste dekhorren errespuestik?

Atarramentu onikmutil-zaharrak ez dik!Nere alabak ez duezkontzeko kezkik,hi ez bezelakuaknahi-ezta zeukazkik!» «Hitz bat esan behar detnere borondatez,ez banau inork lotzengriluz edo katez:ezkontzeko ideakbanituan ustez,ardua maitatzen detandriaren partez». «Mutil maliziosodeabruz betia,ez dizut zabaldukogehiago atia;behin’e ez zaitut izandubihotzez maitia,nigandik libre zera,hor konpon zaitia!»

Horra hamabi bertsooraingo berriak,bere andregaiariTxirritak jarriak;eman dizkit disgustoikaragarriak,negar egin lezakenigatik harriak!

Gure aurreko guraso zaharra

Hamahiru bertso dira guztira; sei onenak edo esaguratsuenak aukeratu ditugu:

Gure aurreko guraso zaharrakaspaldi samar hil zian,guk hainbat bider faltatu gabe

fede santuko hitzian;izar tartetik hor daude beida jendia nola bizi (d)an,negar-malkuak dakazkitelafueruak ofenditzian;zer kontatua izango duteJosafatera biltzian.

Kantabria da ibai eder batguzia arraiz betia,eta gehiena jenero finak,bastuak banakak di(r)a;beste errio zatar batzuekhartu ziguten partia,fortunatzen da gaiztuak onabentzutu edo jatia,beragatikan dago hasarreur honen ama maitia.  Nola etxian esposatutanagusitzen dan morroya,halaxen dago ibai on hontangaiztuetako arraa;egiten hasi ginadenianhaiei ongi-etorriya,galdu ginuen bizi-lekua,barriua eta herria;euskaldunentzat hau izandu zanegun goguangarria. Zori gaiztozko gerra zibillasortu zalako medio,lau probentziak gelditu ginanfletxaz beteta serio;egun batian lur jo genduen,ezin ginazke gora io,berriz altxako ote geradenere ez naiz oso fio;erdara ez zan bakarrik kapaz,euskarak lagundu dio. 

Gau eta egun antsika dagogure Kantabri ederra,alde batera nahiago nukeez banitz hemengotarra;mundu guziak aditutzen dueuskaldunaren negarra;enpenatzia ez bada libre,alperrik degu indarra.Hu da txoriyak gari tartiangosiak egon beharra! Lehenengo etsaiak erromatarrak,bigarren txandan jentillak,ta gero berriz frantzesarekinizugarrizko batailak.Gure aurreko aitona zaharrakasko dira gerran hilak;mundu guzia bildurtzen zutenKantabriako mutilak.Oraingo Mauser hainbat baziranorduko lizar-makilak.

Orain bi mila urte inguru

Hamahiru bertso dira guztira; guk lehenengo bostak ipiniko ditugu:

Orain bi mila urte ingurubezela ziran hasiakerromatarrak berendu nahirikgure zazpi probintziyak;garai hartako abarkadunakziran jenioz biziak,baziran penaz amildu etaberen hezurrak hautsiak,lastimosuak izango ziranhaien orduko antsiak! Denhora artako gerrero zaharrakziran gizon onraduak:aziuetan irabazitajazten zituzten graduak;

hirurogeita lau urtekuakbazebiltzan soldaduak;orain bezela ez zuen inorengainatutzen diruak.Lekobide ta Osobal ziranKantabria'ko buruak.  Aitona oiek zer pensatu zutenazkeneko heriotzianez genduela jakin izangopena daukat bihotzian;arrats guziak hotzak guardian,egunaz erdi gosian;zenbat naigabe sufritu zutenErnioko gurutzian.Hien orduko oraziuakederrak izango zi(r)an! Gure izeben amen amonenosaben aiten aitonak,hemen fueruak defenditutzenibilitako gizonak;bertan bataila irabazitagero Erromara joanak,Octavianok galdu zituenberebiziko lagunak;haundi gaiztuak diran tokianpagatzen du txiki onak.  Arrosa baino zabalagokogure zazpi probintziak,baratza eder bat bezela zaudenguziak lorez jantziak;lau Espainian morroi gaudenak,hiru an ditu Frantziak,gizon gaizto bat dala medioondatu ginan guziak,beste munduan ikusten badeteman bihazkat graziak!

Ijito jende hoienak

Hamabiko sailetik bederatzi aukeratu ditugu:    Esplikatzera nua kontuakijito jende hoienak,nola diraden gure artiangertatu izan diranak;alperrak edo mozkorrak dira,erdi lapurrak gehienak,okasiua ta eskandaluafaltatutzen ez zaienak.         Beren asto ta zakur eta umehemen dabiltza jai ta aste;mikeletiak inioiz aurrianatera izandu dituzte,berak baino lehen ostera etorrita persegitzen gaituzte;beste holako naziorikaninon danik ez det uste.

Beren asto ta zakur eta umedabiltza juan-etorrian,emakumiak lasto-pretestokasikan larru gerrian;gizonak berriz mozketa-aitzakiberen haizturrak gerrian,sinalien bat utziko dutesartzen badira herrian.

Emakumiak haurrak hartutaeskera dijoazenian:«Etxeko andre, limosnatxo batJainkuaren izenian!»Ofrezimentu luzia bainoerrezo motza azkenian;gauza guziak gero berentzatinor bistan eztanian.

Kojitutako aberiakinnola nah duten jokatu,

hemen ostu ta haruntz eraman,han saldu edo trukatu;hanguak berriz honuntz ekarri,jabiak ezin topatu;kontu garbia nahi duenak ezijituakin tratatu.

Ijituetan gutxi izatendirade berriz antzuak,naturalezaz kasta gogorrakta gainera umetsuak;bizkarrian bat, tripan bestia,aldamenetan batzuak,sail galantakin ikusten diradabiltzala gehientsuak.

Sasietako oihalak etaoilo kojitzen atsuak,ta kalietan poltsak miatzendabiltza mutil gaiztuak;gizonak berriz mendietatikbehorrak eta astuak,gauza gozorik senti baduteazkar erantsi eskuak.

Asolbizio beharrik ereez da izaten oiekin,fakultadia Aita Santuakhainbat badute berekin;nahiz ahaide izan ezkontzen diraalkar nai dutenarekin,horretarako gazterik prontonahiz dotriñarik ez jakin.

Neska-mutillak tokatzen badaberentzat elkar hartzia,zelebre diran kontuak hortanere badarabiltzia:buruaz gora botako dutehautsi dedilla eltzia,zenbat puska egin hainbeste urteko

ijituen ezkontzia.

Norteko trenbideari

Hamalau bertso dira guztira. Guk zazpi aukeratu ditugu:Milla zortziehun hirurogeitazazpigarrengo urtian,lehenengo trena ikusi nuenEspainiako partian,bide pixka bat bistan pasa tainoiz sartua lurpian;perra berriak erantsi diztehandikan orain artian.

Modu horretan jarri zuenakNorteko ferrokarrilla,jakinduria haundia zuen,entendimentu abilla;gizonik ezin hasi litekezaldi hobiaren bila:Goizian irten Irundik etailuntzerako Madrilla. Danak alkarri lagun zaiogunilundu gabe kopetik,indar haundian dijuala’regelditutzen da kolpetik;inor ezertaz behartzen badaDonostiara Madritik,izugarrizko adelantuajarria dago Nortetik. Linea horrek badauka zenbaittunel, zubi ta errio,bi biderekin ipini dutesekulan baino berriô,eletrikako indarra etahorrenbeste guardarrayo;gau eta egun gelditu gabebeti zerbaiten karraio. 

Trenera lasai balijuakeeginagatik zahartzera,igo-bidiak ederrak dauzka,kotxian aixa sartzen da;amar legua bire pasa taordu beteko etxera,lehengo segunda bezin ederradago oraingo terzera.  Eseri-alki ederrak etabeste gauza bat on-ona:ezertarako behartzen badakotxe bakoitzak komona;lehenguan hantxen ikusi nuenlarogei urteko amona,frantzes euskaldun buru-zuri bat,Bentaberriko Moñoña. Karbonerarik ez dute behar,fogonerorik hain gutxi;hor behar dana: begiak ernaieta llabiari eutsi;abiatzian iriki etaailegatutzian itxi,gau eta egun gelditu gabedabil txistu ta irrintzi. Nere andregaiari

Hamabi ale dira guztira; zazpi aukeratu ditugu:

Frantzes euskaldun bat etorri zaitipinitzeko bertsuak,deklaratuaz haren etxiangertatu diran kasuak;danak ez dira errexak bainoesango ditut batzuak,argitasuna ematen baditgure Jaun amorosuak. 

Nere barrengo sentimentuaknahi ditut adierazi,zer estadutan gelditu naizeninork nahi badu ikasi;izarra baino ederragokoandria juan zait ihesi,orain bi urte aldegin zidan,geroztik ez det ikusi. Hogeita hamar urte daukazkit,oraindik franko gaztia,eta andriak bi gutxiago,hau bizi-modu tristia!Hark neri egin dizkidan gauzakesatekuak eztia,txurrero batek engainatutaeraman dit emaztia. Behar bezela funzionatzenez dago errex fabrikan,lau urte pasa alkarrekin taez degu izan haurrikan;aahlegin egin faltan ez daukatkontzientzian zorrikan,orain Parisen txurruak saltzenhan omen dabil korrikan. Bi gona motz ta kamisa zahar batbesterik ez det ikusi,ziran diruak arrapatutaaldegin zidan ihesi;baita toxa bat ederra erebere tabako ta guzi,jaian aita gonbidatzekoez ninduen gaizki utzi! Txurrerua’re lan sentziluada asko irabazteko,horrek benepin ez du egitenmantendu eta jazteko;andriarekiñ alkar hartuta

ni modu hontan uzteko,bi kristau gaizto naikuak dirabaztar guztiak nasteko. Txurreru ori zer gizona dansinistu entzun deguna:lana egiteko gogua faltaeta mingaña leguna;bedeinkatua izan dedillaaldegiñ zuten eguna,gizarajuak arrapatu dubere moduko laguna.

Proportzio bat        

Hamabi bertso guztira, eta zortzi auleratu ditugu.

Mixiolari baten moduanjuan dan lau hilabetiannabil ejemplo onak emateninozentien tartian;txorakerian ibili ginansasoi genduen artian,ailegatu naiz hirurogeitahamabigarren urtian,zer lastima dan ezkondu gabesartu beharra lurpian!  Proporziyo bat izandu nuenerdi zahartu ta gero’re.Neskatxa batek: «Txirrita, biokesposatuko gerade;dituan gauzak eta diruakzutzat izango dirade,edo bestela azken finianpenetan hilko zeradegurasu zaharren mobimentuanola dan ikasi gabe». Esan bezela neskatxa horrekeman ziran albistia,

errespuesta aditu artelarri egon zan tristia:«Alde batera pena hartzen detzu modu hortan uztia,baina zahartu naiz, ez da posiblelan horietan hastia;borondatia istimatzen det,eskerrik asko, gaztia». Mutil-zahar eta neska.zahar askogelditu ginaden, bainagure partiak eta gehiagobadago zeinek egina,sortzen ditugun labore-puskakaisa kastatzeko dina;hogei pezeta anea artua,lau duro t’erdi irina,berrogeitaino iritsiko zandanak ezkondu bagina. Aiskide batek esan dit neriDonostiya'ko partian:«Iya lazuan sartu ziñuzten,etzabiltza apartian;neskatx orri ez kasorik egin,utzi zaiozu pakian,goizero an da botillarekiñAmueneko atian,litro erdi bat patar biauteama-alaben artian». «Diru ta ohiak bazinuelaamona zaharrak utziyak;ni engainatzen ibili zinan,gezurrak dira guziak;zuek bi ahizpa omen zinatenama gaixuak haziak,zurrut gehiago egitiâtikarraia saltzen hasiak,zuk ez baino hark merezi ditueskerrak eta graziak».

 Ardua ere kastatzen dute,ez aguardinta bakarrik,bazkalduta’re kaferik gabeez da hartutzen patarrik;ez Donostian jaiotakorik,hain gutxi goierritarrik,bere burua ola ofrezitzenez dabil neskatx jatorrik;baino gaixuak nere konturaez zuen busti muturrik. Ezin sinistu izandu nuenneskatxa horren esanik,ta berak ere ez zekien nizurruterua nitzanik;alkarrengana bildu baginaez zan gurekin gauz onik;jende gehiegik jakin ez dezanez det esango izenik,oraindik ere soltera dago,ez zuen artu gizonik.

Zapirain anaiak

Juan Kruz (1867-1934) eta Jose (1873-1957) ziren anaia horiek. Errenteriako Bordaxar baserrian jaioak. Juan Kruzek baditu, gutxienez, bi bertso-sorta Euskal Herri osoari eta itsasoari ere bai –esango nuke–, diasporako euskaldunenganaino iristen baitziren garai batean bertsolarien esanak eta kantuak. Hauek dira sorta-horiek: Santa Genobeba eta Ai gure antzineko guraso nobliak. Santa Jenobebaren bertsoak nola osatu zituen, eta beste xeketasun batzuk toki askota aurki daitezke, baina bat aipatuko dut hemen: Bertsotan, 1789-1936, Juanito Dorronsoro. Gure ama Genovevak –eta hark bezala beste askok– zenbat aldiz kantatu ote zizkidan buruz hogeita zortzi ahapaldiak. Neuk ere ikasi nituen batzuk, orain ahaztuak baditut ere. Mostratarako, sei ipiniko ditugu hemen, atal bakoitzeko bat:

Golo hori zan konde-kondesengauzen gobernatzailia;buruz abila, hiztun ederragezur-adornatzailia.Hain kontzientzi galdukoa zan,bizio danen jabia...Hitz gutxirekin bukatutzeko,besteren andrezailia

Desesperatzen etxera joan zan,ez zegon urrikaltzeko.Borreruari deitu zioten:Aizkora zorroztutzeko;ama-semeak mortura eraman,lepoak ebakitzeko.Hil zituztela sinistu zezanbegiak ekarritzeko.

Gotzalok hil nahi, Enrikek ezetz,biek zeukaten auzia...–Nik bazekiak nola engainatuGolo gure nagusia.Hire zakurra akaba zagun...Bertan zeukagu guzia...Haren begiak eraman ta honiutzi zaiogun bizia.

Kodea nunbait hala behar tapuntuz bakarrik jarri zan;basahuntzatxo ikusi eta

aberetikan jetsi zan.Zaldia lotu arbolari tabere ondora hasi zan;elur-marketan aurkitu zuenzein haitzulotan bizi zan.

Semetxoa hartu besoan etanegarrez zuen esaten:–Ni naizelako zenbat pena tamiseri pasa dezuten!Halaz guztiaz ez didazuearrazoi txar bat ematen.–Ai, Sigifredo! Nik banekiennola engainatu zinduzten.

Bai, Jenobeba, esan gabeakasko gelditzen zaizkizu,nola ez dedan eskolarikanzerorrek ondo dakizu.Baldin zeruan nere hizketakkalterik egin badizu,ezjakinean hutsegin badet,barkatu behar didazu.

Ai, gure antxineko guraso nobliak

Berez zortzi badira ere, guk sei aukeratu ditugu. Hauek ere gazte askorik amak irakatsiak.  Ai, gure antxiñekoguraso nobliakzituzten legiak,guk ainbat trabaju tafetxarik gabiak!Adelantua dalauste du jendiakjarri dituztelako trena ta tranbiak;ondoren datozenakez dira hobiak.

Orain ehun urtekozenbait gizon abilez baziraden hil,bat txoratu liteke

mundual balebil:Hemengo tren da tranbieta automobil,hitza berriz nolanahialanbrian dabil...Lehengo bidez gezurrabesterik eztabil.

Tren da tranbi-bidiakikusteko hemenzaleturik geuden;izan ere halakojornalak al zeuden?Hiru edo lau pezetairabazi arren,bizioz bete gerazorrak berriz gailen;askotan gastatzen da kobratu baino lehen.

Ez det nahi gizasemei,ezkongai ta ezkondu,ez eman da ez kendu;dan gauza aitortziaklotsa ematen du:Aitak eta amak jantzi,etxian mantendu;askok irabazia eskas izaten du;probatutzen duenakhala esaten du.Baita neskatxak ereezkongai zauztenak,asko  edo gehienak;batez ere kalianserbitzen daudenak:Ileak arro jarrimotzak berriz gonak;hoien txorakeriakez dirade onak; hoiek ikusten zetikbegira dagonak. Eta gainera hoienjantzi sobrantiakdira txokantiak:

espaldetako boltsak,kuello mudantiak,txanbra eta abrigu,gonak bolantiak, zapata koskordunak,botoi brillantiak,buruan mantilla ta eskutan guantiak.Alarguna

Hurrengo sorta Jose Zapirainena da. Guztira, hemeretzi ahapaldi badira. Bederatzi batekin konformatuko gara:

Nere sentimentuak behar ditut esan, suerte txarrerako mundu ontan izan.Gripek harrapatuta ematia hil zan; errezatutzen diot ahal dana elizan, beratzi semerekin alargundu nitzan.   Semerikan zarrenakditu hamalau urte, ta gaztienak berrizhiru illabete; hoiek gobernatutzen lana badaukate, nik emaztia hila,ez det gutxi kalte, prueba egin dutenak sinistuko dute.    Jendiari emango diot aditzia, orain probatuko det zer dan bizitzia. Kasikan hobe lukekristauak hiltzia,  ez ume txikiakinhorla gelditzia...Ai, gauza tristia da

alargundutzia!    Ez diot desiatzen munduan inori neri gertatu zaidan deskalabru hori. Errezatutzen dizkat Ama Birjiñari egunian bi aldiz zazpi Abemari, arren pazientzia emateko neri.   Ai, zenbat gizon gazte ta andre familiko,hau goguan dutela ez dira ibiliko, orla bakartutzia inork ez du nahiko. Gu biok bizitzia ez zan konbeniko,bestela Jaungoikuak ez zinuen hilko.

Sekulan ez det hartu hainbesteko peniketa ez derizkiot ahaztuko dedanik. Barkaziua eskatu beregana joanik, azkeneko partidan bi musu emanik,gehago hitz egiten ez daukazu lanik.   Beti pena bat daukat hau gogoratzian, ateratzen ez dana nere bihotzian: Nola deitu ninduen hark heriotzian,

 azkeneko enkargua hauxen eman zi(d)an: «Errezatu nezala hartaz pentsatzian»   Ez izan gezurra dan errezelorikan,  begitik ezin kendu negar malkorikan, ez daukat festik eta dibertsiorikan,  kasik gauian ez det egiten lorikan,  inundikan ez daukat konsuelorikan.   Barrengo tristurarik ezin det bialdu. Nere estadu hontaz zein ez urrikaldu? Lehengo bizimoduai nahi nioke heldu,esperantzarik ez det oraindikan galdu, Jainkoak haren faltaordainduko ahal du!

Kaskazuri eta bere anaia

Hauek dira Kaskazuriren izen deiturak: Jose Joakin Urbieta Yarzabal (1873-1932). Oiartzuarra zen, Zurko baserrian jaioa eta ofizioz hargina, nahiz eta lanerako baino arreta gehiago zuen bertso eta parrandarako, berak kontatzen duenez. Bertso eta ateraldiei esker, oso popularra izan zen Oiartzunen. Familia hazten ere ez zuen lanik izan, ezkogabea baitzen. Nabarmen dago umore faltarik ez zuela, bere bertsoek erakusten dutenez.

Kantatutzera nuabertso bat edo bi,Kaskazurik jarriakbere buruari;gustoik ez diot hartzenbizimoduari,deskalabrua prankogertatu zait neri.

Kojo gelditu nintzantxiki-txikitandik,paretera igo taerorita handik;informe txarrak ditutgaur askorengandik,neretzat berri onikez dator inundik.

Dama batek nahi zidankarga hau arindu;pretenditu ninduen,ez nion agindu.Amets gaiztua prankogeroztik egin du.Gaixua urriki nuenni hartu banindu!

Aitak ere nahi zuenbiok ezkontzia,bainan ez zan posibleni ondo portatzia.Hobe da zer datorrenkonsideratzia,nolanahi hartzekuaez da gurutzia

Dama horren abisuaetorri zanian,aitak nahi zun ezkontziazuzen-zuzenian.Ez nintzan konformatuhaien esanian,orain hementxe nabilgaztetasunian.

Txiki-txikitandikanharro ta tunante,kontrariua pranko,gutxi dut amante;grina gaizto guziaktiratzen dirate,aitzurrak eta palakmudatuko naute.

Parrandan ibiltzen naizbastante itxuski,kargu hartzen didateez bat eta ez bi;zierto dakidalaibiltzen naiz gaizki,jenio gaizto honekgalduko nau noski.

Ez nau inkomoratzenbesteren lujuak,deklaratzera nuanere enojuak:Zurrutak tiratzen nau,pixka bat jokuak,atarramentu onikez dauka kojuak.

Kartzelan sartu nautekulpa dedalako,erraz ematen zaiopobriari topo;aberatsa izan banitzez ninuten joko,gaiztua banaiz erepagatzen det bapo.

Mundu hontan bagerazenbait gizon bakar,ikusi nahi ezikangabiltzanak alkar;San Jose bezperakin

bazkaldu eta azkar;botila arduarekinjuan zitzaidan Gaspar.

Horra bertso berriakKaskazurik para,jendiak jakitiakomeni dana da;nitzat gustatzen danikinor baldin bada,Zurkon bizi naiz etajuan zaitezte hara.

Kaskazurik bazuen beste anaia bat, Antonio izenekoa, 1883an jaio eta 1955ean hil zena. Argentina igaro zuen urte mordoa; handik idatzi zizkion bertso hauek anaiari:

Nere sentimentua nahi det deklaratu;Ameriketan nago,hau ezin ukatu;hemen eginagatik ondo gobernatu, horkoaz egiten naizasko akordatu.

Honuntz etorri nintzanutzirikan ama,anai-arrebak etafamilia dana,egiteagatikandesio nuena;geroztik triste dabilai nere barrena!

Hamazazpi urtetanbanuen segira,neska gazte guztiakneroni begira,lurrik ikutu gabegorputzari jiraorduko arintasunakasentatu dira. Gorputz ederra nuen,

dantzari arina;baina ez da izatenbetiko egina.Orain eginagatikhemen ahalegina,ez gera dibertitzenorduan adina.

Horko bizimoduazoso aspertuak,honerako ziradengure desiuak.Orain atzera berrizemanik pausuak,hemen bizi geradeerdi mudatuak.

Despedida dijuasei bertso hoiekin;anaia, konformatuhorrenbesterekin.Nere gustua zer dannahi badezu jakin,beste horrenbeste jarriAio, Joxe Joakin.

Kepa Enbeita “Urretxindorra” (1878-1942)

Muxikako (Bizkaia) Usparitza baserrian jaio zen. Lehen bertsolari bizkaitarra dugu. Gainera, enbeitarraren sokari berak eman zion hasiera: Balendin semea, Jon, Abel, Moises... bilobak, Oihane eta Onintza berbilobak, eta familiako beste asko ere bertsolariak izan dira. Euskal Herri osoan ibilia da kantuan. Abertzale sutsua, zalantza handirik gabe. Nekazaria izan. Baserria, euskara eta fedea dira gehien jorratu zituen gaiak. Bazuen poeta-kutsua ere, gero biloba Jonek izango zuen bezalaxe. Bestalde, esaten dutenez, ahots ederra zuen kanturako.

Ikusirik lora bat

Ikus dezagun zeinen bertso fina den hurrengo hau:

Ikusirik lora batez hemendik urrin,neure poz-atseginaGoiko Etxabarrin.Nik bera eskuratuez dagidan egin,batek baino gehiagokein dabe ahalegin;baina zirkin handirikez dautsie eragin.

Semearentzat nobixia

Hurrengo bertsoa ere gogoan hartzeko modukoa da. Aizarna bertsolariak andregaia eskatu zion urte eta erdiko semearentzat, eta Kepak erantzun:

Zenbat pertsona dauzan,hainbeste jeniño.Aizarnan arrazoiahandi dok, orraiño!Semeantzat nobiabehar daula diño.Urtebete ta erdiez ei dauz ondiño,sopak hobe leukezaknobixia baiño.

Viva España

Kepa Enbeitaren bertsorik famatuena, seguru asko, hurrengo hau izango da. Bertso bikaina benetan. Esanguratsua, bat izatekotan, nola pentsatzen zuen, eta zelako bihotza zeun ikusteko. Oinatiko mitinean bota zuen:

«¡Viva España!» didarka dagoz;neuk ere «¡viva!» dirautsat,gorrotorikan ez dagolakonigandik Espanirentzat.Katolikuok jakin dagigunzer diñon Goiko Juezak:«Besten gauzari bakean itxi,zaindu beria bakoitzak»Haugatik «¡viva!» diot berriz be,izan bedi espainarrentzat.Baita be diñot «Gora Euzkadi»,geuria da-ta geuretzat.

Behi zaharraren bertsoak

Ez dakigu kontua ziur nola izango zen, baina bertsoak oso onak dira. Hiru anaiak hartzen du parte: Kepa, Imanol eta Xantik. Bertsorik luzeena eta, nire ustez, onentsuena edo graziarik handienetako bat 11 urteko mutikoarena da, Xantirena. Harrigarria 11 urteko mutikoaren abilezia bertsoa osatzen.

Dirudienez, Gauzak honelatsu gertatu ziren: Usparitza Jeurin bazuten behi ostikalari bat. Antzutzen hasten zenean, ez omen zion jezten inori uzten. Neskamea joan da jeztera, eta ontzia hautsi egin ei zion. Etxekoandreari kontatu dio zer gertatu zaion, eta Imanolek entzun. «Neuk eratziko dot», ailegatu omen zien mutilak. Baina behiak hari ere berdin. Gertaera hori dela eta ipinitako bertsoak dira. Juanito Dorronsorori zor dizkiogu argibideak.

Kepa hasirik, Kepak eta Imanolek txandaka osatzen dituzte lehenengo dozena; azkena, eta bakarra, Xantik.

Komedi-tokia dagure okoilua:Behiak adarrak dantzaneta hik akuilua.Bi alditan hor habil,mutil kankailua,esnez bete ezinikheure katilua.

Ni baino gehiago dokbehi zahar hau indarrez;ostikoa eiten jok,gainera adarrez.Esnerik ezin kenduta heu hortik barrez,pazientzia hartzenetxauk hemen errez.

Esnia zelan kenduetxeko danentzat,eskatzien euki dokplana bestientzat;orain, neure ustian,falta dok heuretzat.Hori dok itxuriamutil gaztientzat.

Matusalen baino bezaharago dan behia;tranes iminten jaustakgaur niri begia.Askan eukiagatiknahiko janaria,atzeko ostikoadauko dantzaria.

Bi alditan hasi hazesnia batzien,bietan katiluadok erdi hutsien.Hi baino abilaurikez badok heltzien,dantzan eingo jok horrekokoilu ertzien.

Argi-mutil on barikpostien onduan,hator ikusiterazer moduz naguan.

Urreratu ez banintzaskoz hoba huan;ostikuaz jo naiokbelaunen buruan.

Esne kentzen hasi hazharri eta mainez,inori burletakouste ta ahaleginez.Hi haz mutil abilabakarrik mingainez,behi zaharren ostikuakeraiteko lain ez*

Barriketia behintzathil badok nahikua;heuk eratzi nahi badokhemen jauk* lekua;eruan ezketinoerrora eskua,adarak dantzan dabiltzzoli ostikua.

Nunahi erakusten dokabilaren antza;esnia batzen barrizaparteko gatza:Bizkor eta garbironeurria gorantza,amak baiaukak lasterpitxer aberatsa!

Seguruan hauala,gaur edozer diñok.«Neuk eratziko iuat»halan be eztiñok,zikintzeko bildurrezesku guzi finok;heuk adarra jo etaalana barriz inok.

Mutilen fineziaorraiño haundi dok,esnez janaritzekoetxeko guztiok.Gainezka jarri ditukdirian ontziok...Lar kendu barik, mutil, apur bat itxiok!

Gazteak ezin leikeezer zaharrarekin,ernegau egin daustakgaur heure koplakin.Banaiuak katilueta pitxarrakin,hemen daukok lekuaheuk nahi badok ekin.

Lau bertsolari dagoz«Jaur» gure etxien:Bat askan ta bi kortan,aita eskatzien.Bi abilenak dabizesnia batzien.Manu haserretzen dakolpe bakotxien;esnezko aparirikez dau arratsien.

Nabarra

Esan dugu abertzale sutsua zela Kepa Enbeita. Zazpiak baten ideia garbia zeukan. Ikus Nafarroari botatako bertso hau. Guztien artean bat aukeratu dugu:

Nabarra maite-maite,geure anai zaharra.Zer dala-ta gugandikaldenduten zara?Zeure lagun «malmutzak»zaroez «lexara»Itxartu zaiz ta zatozanaien artera,

Euzkadi gure Amabesarkatutera.

Anaiak gara

Orain hemen argiago ikusten da bere desira:

Anaiak gara laburditarrakzuberotar da naparrak,anaiak baita gipuzkoarrak.Guztion ama Euzkadi da, tagure bere seme bakarrak;alperrik ezetz esango dabegure arerio txarrak.Nik diñodan hau egiztutzen daugaur hemen ein dan batzarrak.Aupa! Gora anai azkarrak!Mugak kendu ta jarri dagigunAberri oso bakar bat!

Eskola-maisua eta mutikoak

Maisu batek behin eskola-umieriegin eutsen hitzaldian,hau esan eutsen: Espainia zelaospetsuena ludian.Amerika be menpetu ebanindarren behingo batian,ta Amerikaren gauzak ziranakbandera jarri artian,espainiarrenak izan zireanordutik aurrerantzian.Eskola-umiok poz-atseginezhitzaldu hau entzutian.Hogei mutiko azkar gerturikhan doiaz arratsaldian.Zapi handi bat eskegi dabemakila baten ganian;makila hori sartuten dabemaisuan baratz erdian,eta igalidun zugatz ganetan

azkar hasi be lanian.Hau ikusirik maisu harruakdirautse haserre bizian:«Lapur tzar horreik, zer dabizueinoren gauzak hartzian?»Mutilak, baina, danak bateragogor erantzun eutsian:«Itxi, maisu, hoi. Ahaztu al iatzuzer esan dozun goizian?»Ikurrin hori geuk jarri dogu,oin geu nausi baratzian!Ta gu haugaitik lapur bagara,orain gu gara antzian,zuk esandako espainiarrak belapurrak izan zirian.

Behi zaharraren ametsa

Atzo goizian amets ein nebanai, zan ha amets eztia!Ikusi neban behi nabar haundieta ganera luzia.Euskal Herrian muturra daulata Madrilen errapia:Hemen jan ta jan ta han zirri-zarraerasten esne guztia.Behian aurrian eusko mutil baterrimia ta gaztia;esku batian makila daulata bestian idazkia.Idazki hartan idazkun hauxe:«Kendu behi honi askia,emon egizko gosia,hauxe dalako lotsabakoaiein behar jaken gauzia»

Izaro

Izaro uagrtea,Izaro, Izaro!Laidatik ur-urrean

luzaro, luzaro.Itsasoen altzoanaske ta gozaro,inoiz gogaitu barikbeti hantxe dago.

Goian zerua etabehian itsasoa,honek damotsolarikbesarka gozoa.Bera da ugazaba,bera gurasoa,beti aske bizi danzorionekoa.

Urteak igaro taurteak igaro,ez zahartu ez gaztetu,sen batean dago.Zirkinik egin barik,harau ez honago.Gaurko gizonok bainozerbait sendoago.

Han dago gau ta egunbegira Laidari,baita udan Laidaraduazan danari.Bera da jagolia,bera zinaldariNor zelan ibiltzen danitandu berari.

Balendin Enbeita (1906-1986)

Kronologiari begiratuz gero, oraindik geroxeago azaldu behar zuen Balendinek, baina, aita-semeak segidan ipintzearren, aurreratu egin dut. Beste ezer baino lehen, anekdotatxo bat kontatu nahi nuke. Nik hamabi urterako dezente nekien bertsolaritzaz, gure etxean ez baitzen besterik entzuten. Adin horrekin Arantzazuko kolegiora joan nintzen. Han zeinekin topo egingo eta Abel eta Moises Enbeitarekin, Baldendinen semeak biak. Nik orduan, egia esan, ez nuen Balendinen aditzerarik. Pedro Mari Otaño, Bilintx, Xenpelar, Pello Errota, Frantses Txikia, Txirrita, Basarri, Uztapide, Lasarte, Lazako Txiki (bertakoa zelako) entzuten nituen.

Ez dakit nola atera genuen hizpidea, baina Moises Enbeitak esan zidan Bizkaian bazela bertsolari bat Basarri bezain ona. Nire egoezina nor ote zen jakiteko! «Balendin Enbeita» bota zidan. Harri eta zur utzi ninduen; are gehiago bere aita zela esan zidanean.

Aitortu beharra daukat nire ezjakintasuna, baina zer nahi duzu hamabi urterekin, baserri puntan bizita?

Jose Antonio Arana Martijaren hilberri txostenean ageri denez, Baldendinek zurgin eta ebanista ikasketan egin zituen. Hogei urterekin Logroñora joan zen gaztelera ikastera. Gero kamionarekin ere lan egin zuen. Horrez gain, txirrindularia gaienera. Muxikako Areatza auzoan bizi zen, Ormaetxe baserrian.Gerra denboran, Bizkargiko frentean jardun ondoren, kartzelan sartu zuten. Nahiz eta hamabi urteko zigorra eman zioten, 1941an libre utzi zuten. Zigor horren motiboa, espedientean agertzen denez, «Por componer versos alusivos al separatismo vasco» Hemezortzi urterekin plazaratu bazen ere, gero isioladi luzea egin zuen, berriro 1955ean hasi zen arte, Basarri eta Uztapideren saio bat entzunda. Bertso-eskola sortzailea ere badugu, Euskal Herrian, beharbada, lehena izan dena.

Abertzalez gain, fede handiko gizona eta katoliko sutsua genuen. Memoria bikainekoa, bestalde. Bertso luzeak kantatzen artista zen.  1959an, txapelketan, Bilboko Arenalean abestutakoa 

  Bizkaiko lurra bertsolaigabe ia genduan aurkitzen.Herri danetan gaur hasi dirakimu barriak sortutzen.Erdi bilozik gendun zugatzahasi da berriz loratzen.Bertsolariak kantu gozoanadarrik adar dantzatzen.Hemen gatoz gaur zuen arteraeuskal bihotzak poztutzenZelan jokatu, zelan ibili... bihotz epelak berotzen.Hasi euskera zabaltzen,

ohitura onak indartzen,geu nor garean aitortzen;sarritan gara lotsatzen.Etxea eta etxeko gauzakez baditugu maitatzen,alperrik gabiz herririk herri gure bertsoak kantatzen.  Mungian, 1965ko San Pedrotan Aupa mutil gazteak itxartu ta jaiki, San Pedro ospatzeko guztiok poliki. Neska gazteak datoz plazara egoki. Dantzan lagundu gabe ezin leikez euki  Sanpedroak ditugu Mungiako jaiak, gazteak egiteko jolasean nahiak, zaharrentzako be bardin atsegingarriak; ikustekoak dira gure erromeriak Nahiz ta lanean sarrigerria nekatueta gura besteanezin elikatu,Sanpedroak dira tapena danak ahaztu,zahar eta gazte danokdagigun jolastu.  Gure ohitura zaharrakindartu daiguzan,euskaldun jolastuaz

etxean ta plazan,euskaldunak garalalotsa barik esan,egizko mungiarraknahi badogu izan Gure Ama Euskerata ohitura zaharrak,horrek doguz herrikojostailu bakarrak.Kendu guran badatoztoreru azkarrak,burrukarako ondozorroztu adarrak.  Hirurogei eta hamabost urte Hirurogei ta hamabost urtelaburtu jataz pausoak,sentitzen ditut orain artekobizitzaren erasoak.Igaro ditut arantza minakbai eta egun gozoak.Entzun daiela anai-arrebak,bardin Euskadi osoak...Parkatu ondo bete ez baditutneure herriko arazoak 

  Hirurogei ta hamabost urte,  hamaseikoa hurrena.  Mingainez oso abila nago  baina pausoan herrena.  Lehengo ametsak buruan eta  aitzaki bila barrena.  Ilusioak haundiak baina  heldu ezina txarrena,  urteen buruz hau izaten da  zahartzaroak dakarrena.

 Geure bizitza kontzentzi garbizeroaten dogunean,

gizona lasai aurkitu leikezahartzera heltzen danean.Ez da erreza gauza guztiakeroatea leunean,baina ahalegina egin dagigungaraia datorrenean...Egiten dana izan daitelaaberriaren onean  

Donostiako Astoria antzokian egin zitzaion omenaldian. 1975-02-03

Bertsolarien garaitza daladirudi gaurko batzarrak.Holan dinoe heldu jakuzantelegramaren izparrak.Gaur Donostian ikusten ditutAreitzan zazpi adarrak,bertso kantuan pozez jolastenbere orri ta ezkurrak,Bidasoz handik, BenaparrakinZubero, Lapurditarrak,urez hemendik, Bizkai, Gipuzkoarabar eta naparrak,bertsolari bat omendu guranheldu diran euskotarrak.Hainbestekorik entzun merezikantuan dagon txindorrak,guzti haugaitik anai-arreboidanoi bihotzez eskarrak Jose Etxebarrieta zanaren gomutaz Gorozikako eleizan

Gazte ta sendo, frutu emoilelerden genduan zugatzauste gaberik aizkora baltzaksustarra ebagi deutsa.Ondinokarren beharrezko zanherrian Josen laguntza,hgerri esnale izango al dagazte honen heriotza

  

Amari, hil eta urtebetegarrenean 

  Baratz erdiko lore usaintsuirribarredun larrosa,zenbateraino maite ginduzunez da azaltzen erreza.Geurea zinan, zeureak diragure izate, arnasa. Gaur ere, ama, sentitzen doguzerutik zure babesa  Ama bat zer dan oroitzen gara galduten dogun orduan. Ezin azaldu semeentzako ama on batek zer duan. Nahiz oker edo zuzen ibili maitaki hartzen ninduan. Geroan ere dagon lekuannahi nuke bere onduan.  Gabonetarako egindako bertso batzuen artean dino: 

 Giza kontzientziaegin daigun jagon,begira atzekoarizer modutan dagon.Ez norbera aukeran, besteak hor konpon,bakoitzak daukanetikgoseari emon Erroman, 1983ko urtarrilaren 30ean, Aita Domingo Iturrate zorundun egin zutenean. 

Aita Santu jaun agurgarria,agur eleiza kistarra,Ate zabalik hartu gaituzanaberri italiarra

Aita Domingon omenez dogueratu gaurko biltzarra,Eusko fedea bizirik dalaargi dirauskun lizarra.Baina mirabe, nekez, bizi dagure Euskal Herri zaharra.Justizi eta nortasun eskeurratu dau deadarraAita Domingo, zure bitartezbetor Jaunaren indarra.Amaitu hainbat Herri ta gizonerru bakoen negarra,hil gorrotoaren garra,biztu maitasun izarra,mundu hau dadin Herri ta gizonaskeen sendi bakarra.Hau da Euskadik nire bertsoangaur dakartzuen izparra. 

 Euskaldun asko zan egun haretarako Erromara joanik eta bertsoa amaitu zuenerako, elizan bertan, txaloka hasi zitzaizkion. Ezin izan zan isildu beste bat kantatu gabe.

 Zuen txaloak nire bihotzamaitasun sutan dau gartu,erantzun gabe geratuteaontzat ezin neike hartu.Euskaldun danon partez nahi neukeAita Santua agurtu,erromatarren harrera onaanai bezela eskartu.Anai arrebok, egun honegazegin gaitezan ohartu:Euskal Herriko mendi gaineanizar berri bat da sortu.Aita Domingon jokabideangeurea daigun errotu.Berak zituen itxaropenakeuskal fedean indartu:Herria jaso, loturak kendu,maitasun baten alkartu,

Euskal Herri ta anai artekobakea nahi bada lortu.

Emazteari zorionak

Alkartu ginan une bereanmaitasuna zan indartuEta gaur arte eroateagarbi egin dogu lortu.Batak besteai behar deutsaguegin doguna eskartu,zeure eguneko besusa ordezsenarran bihotza hartu.

Berrogei eta zortzi urtekobuztarri sendo astuna,hasieran lez gaur ere bardinlepoan daroaguna.Beheraka batzuk eginagaitikoraindik ondo doguna.Zorioneko izan genduanhartu genduan eguna.

Urkiolako eleizan gendunbuztarria hartu lehenbizi.Ordutik ona gorabeheraasko egin ditugu ikusi.Baina buztarri hori gaur arteez da lokatu ez hausi.San Antoniok bizkar gainean

ondo egin euskun josi.

Batzuek hemen ezkondutekobildurra izaten dabe.Hoiek gehienak joaten diraegizko maitasun gabe.Gu maitasunez aberats ginannahiz ta eukietan pobre.Baina gaur gara sei seme alabata hamairu lobaren jabe  

Atxeli mendiko gurutzea         Atxeli da Usparitxa gaineko mendia. 1932ko urriaren zortzian, zazpi gaztek

gurutzea jarri zuten bere gailurrean. Heuretariko bat Balendin Enbeita. Errepublikako 2.garren urtea zan, gurutzeak baztertzen ebiltzan garaia.

         Gazte nintzala talde bat gendun

      euskaldun jatorra eta fededun.        Hartu genduan erabagia        jartzeko gurutz paregabia        Esan ta egin.        Jarri genduan Atxeli mendin,        herri osoan ikusi zedin

         Zortzi metro ta erdi luzeran,        bi metro ta erdi zan zabaleran.        Aldapan gora geroen pozez,        noizik behin jausten ginean auspez        zazpi mutilak,        danok sasoiko eta abilak,        borondatezko bihotz umilak

         Zazpiko talde gazte senduak,        gizontasunean nahiko helduak:        Elio, Roman, Sabin, Balendin        Satur, Imanol, Bitoren bardin         kristau gauzetan,        euskal ohitura ta jolasetan        ez ginan haserretuko ezetan         Kurutza jarri genduanean,        belaunikaturik lurran gainean,        agurtza deuna hasi genduan,         zazpi mutilok fede senduan.        Hura zan poza,        bete zalako gure amesa,        kurutzeagaz gendun promesa        Usparitxako mendi gaineko        kurutzea beti dogu gogoko.        Jarri genduan zazpi mutilak,        talde horretan lau dira hilak,

        baina testigu,        egin genduanaren eredu,        mendi gainean kurutza dogu.

  

Baserria beti dauka gogoan        

        Usparitxako baserri baten        daukat nire jatorria,        ezkontza bidez gero Zabale        Ormetxera etorria.        Hemen daukadaz emazte, sendi,         aurrerako oinarria.        Belaunik belaun bizirik daigun        zutik gure baserria

  Gorbea

         Egun sentiko amets gozotan        bakean goia ta behea,        mendi honetan aurkituten naz        zorionaren jabea.        Bizkaian bada hainbeste mendi        ta zein baino zein hobea,        baina niretzat zoragarria        benetan zara Gorbea         Udabarria hasten daneko        Gorbea mendi honetan,        ardi ta bildots larrean dabiz,        txoriak kantuz heuretan        Behi eta zekor, zaldi ta moxal        aske bedar gozoetan...        Bake zalea dana Gorbean        zoriontsu da benetan.

Demokrazia

Demokrazia izenarekinkontzentzi bage zigorrez.

Herri bat hemen sufritzen dagomenperatua indarrez.Eleiztar asko isilik dagoegia esaten beldurrez,ta bitartean gure herriajustizi eske negarrez.Hau ikusi ta Jainkoa dalasinesten ez dago errez Egutegia

Goizean jagi etaegutegiariorritxo bat kendu tabegira berari.Zein egunetan gaudendinosku danori; gure bizitza honengidari da hori Egipenagaz Egipenakaz erakusten daargi ta garbi nor garan,euskara maite dogula etaasko gabiltza erdaran.Euskaragaitik nori ardurabizi ezkero aukeran?Era hontako porru-saldarikgatx da egosten galdaran. Hauspoa   Amona zaharrak hartuko eban aurrekoaren herentziz, amonak berdin jarraituko du ondorengoari utziz. Hau da hauspoa, guztien lagun,  bere putzaren irrintziz, hainbat alditan sua biztua esku askoren igurtziz

  Bakotxari bere

Onena gaixoentzat ohe epel xamurra, haurtxo txikiarentzat amaren bularra,maiteminduarentzat maitean agurra,txakur gosearentzat txuleta-hazurra. Ta etxea zaintzeko  lapurren bildurra.

Jose Maria Segurola Uztarri (1841-1899)

Urrestildarra dugu jaiotzez, nahiz eta gero Azpeitian bizi. Oso bertso gutxi jaso ahal izan dira. Haren bertso ezagunenak, dudarik gabe, Bizkaiko Txerriarenak dira. Garai baitean ez zen izango bertso horiek kantatzen ez zen baserri urrun edo gertukorik. Geuk ere txiki askoak ginela ikasi genituen.

Motibo bat niganadago etorria,esplikatuko banutxi parregarria:Bizkaian egin duteprueba berria,kutxilorikan gabehiltzeko txerria,erakutsi dioteistilu gorria.

Bi familiak zutennolabait hazia;erdibana jatekokendu nahi bizia.Abilak egundainobeti malizia;lau lagunen artianzer agurezia?Behintzat eskapatzekoizan du grazia.

Famili hori nor dannahi dezute jakin?Bi gizon ta bi andraberen izenekin:Gizona bat Pepetxo,bestia Antolin.Emakumeak berrizAna ta Katalin;laurak ere bazutennahikua zeregin.

Mazuarekin jo du

Pepetxok buruan,txerria gelditu dahilaren moduan;erretzen para zutenlastuaren suan,polainak jaso ditusutu dan orduan,deabruak harturikihesi da juan.

Bizkarra erreta takolpia buruan,Jaungoikuak badakizer ikusi duan.Heriuan ihesibere enpeinuankaminuan azpiansartu da kainuan,gero bilatu dutekurrinka soinuan.

Azeria bezelasutu zutenian,atsuak bota ditukainu baztarrian.Mokadurik ez zeukanhartzeko aurrian,asko korritua daez dago urrian,pakea eman diguBizkaiko lurrian.

Triste gelditua dafamilia dana,batez ere gaixoakKatalin ta Ana.Zeinek hartuko ez dubihotzian pena,gauza eskuratuaihesi juana?Ezpainak koipetzeko

burubide ona!

Garizuna santuaizanagatikanez daukate pekatuegin bildurrikan;auzotik ez badatorerregalorikan,inolaz ezin hautsibijiliarikan;aurten ez dute hoiekbulda beharrikan.

Artorik apenas dunetxian ikusi,egunian bi aldizasunak egosi.Beste aziorikan ez zuten merezi,argala dan mediozjoan da ihesi,hurrengoan hobetogizendu ta hazi.

Horra hamasei bertsobizkaitar hoieri,motibo horrentzakoez dira gehiegi.Inork jakin nahi badukausa horren berri,zein lekutan pasa dankomeria hori,galdetu AzpeitikoUztargileari.

Juan Mari Zubizarreta Etxeberritxo (1855-1905)

Azkoitiko Etxeberritxo baserrian jaioa zen. Gutxi kantatu bat-batean. Baina bai bertso-paper ugari atera, eta horiek saltzen ibiltzen zen azokarik azoka. Asko gustatzen omen zitzaion Lardizabalen Testamentu Zaharreko eta berriko kondaira eta asko baliatzen omen zuen bertsoak paratzeko.

Hona ekarriko ditugun bertsoak zeharo hunkigarriak dira. 1893an, Aiako Muaz baserrian semeak aita hil omen.Hasieran hiltzat utzi eta aski izan omen aitak hau esateko: «Semeak galdu nau». Hortik aurrera ere esplikazio luzea dago, baina erraz jabetuko gara Zubizarretaren bertsoetatik. Dirudienez, Zubizarreta ikusleen artean zen, beste sei milarekin batera, gaizkilea urkatu zutenean:

Jose Tejeria dahau nere grazia,Gipuzkoako Aianjaio ta hazia.Tiroz aita hil nuen,horra desgrazia!Publikatzera noaasunto guzia.

Deabruak animuaeman bihotzera,tiroz atrebituaneure aita hiltzera.Donostiara gerozerbait eskatzera:Egin nuen okerradisimulatzera.

Gizonak altxa zutenaita bizirikan.«O, semeak galdu nau»berak esanikan.Gurasuak ez zuen esan gezurrikan...Gorputza hil ta animajuan mundutikan.

Paperian jarriaalde aurretikan,aitari zenbat eman

seinalaturikan.Eske ari zan betialdamenetikan,gure endredo danaksortuak hortikan.Aitak eskatzen zidanlegez eta bidez, egiten niona daagingu ta eman ez.Buru dana betiapentsamendu txarrez,tirua eman ziondiruaren ordez.

Soldadu armadaunaklotu kurioso,baita eraman ereAzpeitira preso;deklarazio txarrakegina ni oso,libratutzeko behargezurra preziso.

Aurrena egon nintzenuka fuertian,salatzailia frankobazan bitartian;gero aitortu nuenegunen batian,gezur guziak zirenneretzat kaltian.

Azpeitiatik junaDonosti aldera,Gipuzkoako burudan tribunalera;akusatua nintzenJudasen legera;gezurrak balio ez,neretzat galera.

Andreak eta biokemandako hitzakkonprenitzeko ereoso dira gaitzak;hoiek guztiak zirengezurrezko saltsak,aitari ezarriazez zituen mantxak.

Gaizki egin nuelaondo damutzen zat;hau eskarmenturako beste guztientzat.Munduan ez da izanoraindikan behintzatume bat txarragorikgurasuarentzat.

Donostian hartuanintzen albistiaposible ez zela neribizirik uztia. Ai, hura ordukolastima tristia!Ez zen alegratukonere emaztia!

Donostiatik ginanAzpeitira etorri,bost guardiarekinkotxian ekarri;kartzelan sartu etahan nengoen larri,sententzia tristiazuten irakurri.

Zuzen ta garbi egindute justizia,badakit nuela nikondo merezia.Hilbeltzan hamaseian

nere sententzia,goizeko zortzietankentzeko bizia.

Gaiztua izan banaizhorra sujetatu,sententzia horrek zidanbihotza erdiratu.Aita Aizpururekingogoz konfesatu,egindako okerrakdanak akusatu.

Pauso bat ezin emannuen ezergatik,bi lagun banituen beso banatatik;urkamendira joanginen kartzelatik,borrerua begirazegoen atzetik

Uramendian nintzeneserita jarri,nere entrainak zeudenestu eta larri;bizia eman beharoso lotsagarri,hau beste guztientzateskarmentagarri.

Barkaziua nuenazkena eskatu,zergatik egin nuenlehenago pekatu;horregatik behar detorain nik urkatu.Jaungoikoari arrennitaz erregutu.

Eusebio Eizmendi Txapel (1893-1969)

Txapel bertsolaria errezildarra zen, Txapel baserrian jaioa; baina Azpeitian bizi izan zen. Bertsolariz aparte, saskigilea genuen. Ezagutu zutenek diotenez, gizon umila eta serioa zen; atsegina eta lagunartekoa. Bertsolari bezala, zorrotza. Ez zitzaion gustatzen betelana. Asko ibili zen kantuan, Zepai lagun zuela. Hantxe izan zen 1935 eta 1946ko bertso-jai famatuetan. Bertsolari izate hutsagatik kartzelan egona zen. Abertzale-kontzientzia erakusten du Txapelek, hurrengo bi bertsotan ikusiko dugunez. 1935eko bertso-egunekoak dira hurrengo bi bertsoak. Gai eta doinu librean kantatu behar zituzten bina bertso. Hau da Txapelek bigarrena:

Begiak argi, bihotza zabal,memoria daukat ilun.Nere moduan besterik inorez det ikusten nik inun.Guztiak ondo izan gaitezenerregutzen det gau ta egun.Eusko anaiak eta arrebakalkar maitatu dezagun.

Epaimahaiko batek bertso kantatzen zuen gaia eta doinua agintzeko. Hauxe da bertso hori:

Bigarren bertso-saio orainzoazte gogoz hastera,ni ari naizen doinu bereanbeharturik jarraitzera.Nahi ta nahi ezik behar dezuteguziak gai hauxe bera:«Euskel Hizkuntza galtzen ari da,galtzen bada euskera,Euskal Herriko seme guziakbetiko galduak gera»

Hauek dira Txapelek bi bertsoak:

Nere denboran ez det izanduorain hainbeste deskantsu,gure aberri maitagarriadaukagulako indartsu.Gure gustoa zer litzakean

guk bezin ondo dakizu,zure berriak abestutzekodesiaturik naukazu;horretarako laguntasuna,ama Esukadi, ekatzu!Nere bihotza aurkitutzen daalaitasunez betia,ikusirikan hemen guziakdaukagun borondatiaHorregatikan pentsatu det nikalabantzak ematia.Hitzalditxo bat egin gabe gaurez da komeni joatia:Beti goratzen saia gaitezengure euskera maitia.

Dakizuen bezala, lehenengo bertso-egunean Basarri atera zen garaile. Bigarren bertso-egunean, berriz, aurkezle izan zen. Hona Baserriren hasierako bertsoa;

Tolosan ta Azpeitinizanduak gera,baitak Elizondon erezuek entzutera.Onenak bezelaxezaituztegu aukera;doinuan ere librenahi dana esatera,honela goraldurikantxineko euskera.

Honako hauek dira Txapelen bertsoak:

Olerki batzuk abestutzekoguri digute agindu,pozik nintzake euskeran aldezerbait egingo bagendu.Oraintxe baino aldi hobianez naiz askotan izandu.Aanai maiteak, danok alkarribehar diogu lagundu.Ez gendukake ezen paltikanhori egingo bagendu.

Nere anaia bihotzekuaketa arreba kuttunak,heldu zaizkigu batak besteaezagutzeko egunak.Mundu hontatk joan ziradengure aurreko aitonak,Euskal Herriko lege santuakondo gorde zituztenak.Euskadi zaharra maite dezaguneuskera maite degunak.

Baina txapelketaz aparte ere bertsolari handia izan zen Txapel; agian txapelketan baino handiagoa.

Behin batean, gizon bat han ari zen andrea gora eta andrea behera eta Eusebiok hauxe kantatu zion:

Hamaika aldiz zuk daukazu lehendikzuk gauza hori esanik,ez dezazula pentsatu inorksinistatutzen dizunik.Sekula orain arte ez dezuegin izandu gauz onik:Zure andrea ezkondu zan taez zuen hartu gizonik.

Txapelek Zubeltzu mutil-zaharrari kantatua (kopla zaharren itxurako bertsoa):

Fruta politak izaten diramuxurka eta mizpira.Ta biren bajak juxtu jotzen dubederatzitik zazpira.Inoiz gainean egonagatikjoan liteke azpira...Lehenago zendun nobia harekeman al zizun despeira?

Behin batean, gazte batzuek burla egin zien Txapel eta bere lagun bati. Ordukoa da bertsoa:

Zure ofiziuaeskandalu jartzen,

oraindik badakiguharroak umiltzen;hemen oso zaila datontuak abiltzen,zu’re zahartuko zeraez bazera hiltzen.

Akilino Izagirre Amenabar Zepai (1906-1971)

Azpeitiko kalean jaio zen, baina Errezilgo Zepai baserrian hazi zen. Hortik zetorkion, beraz, izengoitia. Txapelen koinatua zen Zepai, eta elkarrekin hamaika plaza eginak ziren. Eztarri indartsukoa zen, ez zuen hark mikrofono behar handirik kantatzeko. Doinu gutxi samar omen zekizkien, baina bai azkar kantatu eta umoretsu aritu ere bertsotan. Toki askotan lana egina zen: basoan, hargintzan, Donostiako garagardotegi batean, Beasaingo Bernedonean, eta azkenik tabernari gisa Idiazabalen. Bere omenez Zepai Sariketa egin izan zen herri horretan, 1971tik hasi eta 1977ra arte. 1935 eta 1936ko bertso-egunetan, bietan, hirugarren geratu zen, eta hori txapelketako bertsolaria ez zelarik.

Behin batean, soroan arbi-hostoa biltzen ari zela, ehiztariak inguratu omen zitzaion erbirik ikusi al zuen galdezka, eta hark bertso hau bota:

Erbiak irten dizutebeheko pendizetik,bera aurretik etazakurrak atzetik;zazpi tiro tiratahala ere zutik,mendi gainian gorahankak jaso zetik.

Baso-lanean zebilela, ikazkin ardi-lapurretan barrundatu zuten. Gero egin dute tipo ikazkin horrekin eta Zepaik bertso hau bota omen zion:

Ez nuen uste zu’rehola zinanikan.Orain ez da zuretzatbide berdinikan:Estrapuzo galantadezu eginikan,ostu dezun ardiajaso ezinikan.

Artzain bati kantatua

Harrapatua zeramakina bat larre,eta kontari dagoez dala ezerre.Han ez dezu egingo

hemen aina parre...Paatu baino nahio duinpernuan erre.

Zaldibiako amerikanoari:

Animalia besterikez da basuetan, neke galantak eginazberen besuetan,herrira bajatu gabeurte osuetan,ez gu hemen bezelabeti bertsuetan.

Balore haundia duteardi ta behietan,kilometruak askodiran mendietan,mezikan entzun gabedabiltza jaietan...Neuk ez nuke bizi nahialderdi haietan.

Beste artzain bati kantatua:

Artzaia izan zera zere jatorritik,goizian goiz ateraardik artegitik;txistua eta hotsa dezu urrutitik,baina nekez bialdubesteen barrutitik.

Uzkuduni:

Ez da posible ondo neurtziaUzkudun horrek kemenak,orain artian betzutu dituazaldi diran gehienak.

Jakinan gainen jartzera nualehenago ez zekitenak:Gure herrian jaiotzen dirahorlako astakirtenak.

A ze umorea Zepairena:

Nere denboran ez naiz egondukantatutzeko bildurrez,nere bertsua aditutzian jarriko zerate parrez.Etxera juan da andria erritanume txikiak negarrez...Gauz hoiek danak pentsatu etaez zegok ezkontzen errez.

Baserritarren bat erronkan ari omen zen tabernan, ez dakit nolako arta-soroak, eta ez dakit zenbat labore ganbaran. Zepaik entzun eta hau bota omen zion:

Danak beteta dauzkatganbara ta borda,anea pasakoakehunen bat korda.etxeratzeko oriandikbeste puska’t hor da.Holako nekazariiErrezilen nor da?

Behin, bertsotan ari zirela –sobera handirik gabe ariko zen eta–, lagunak, deskuidatuta edo, «alua» esanez amaitu omen zuen bertsoa, eta Zepaik:

Umildadia urruti etaerrespetua atzian,edozein gauza esaten degutxoro-haiziak jotzian.Lehen esan dezun arrazoi horrekmin eman dit bohotzian...Alurik berriz ez du esangojotzen badet kokotzian.

Oiartzunen palankariak omen ziren. Haietako batek eskolako teilatura helarazi omen zuen palanka eta teila mordoa hautsi. Ondoren bertsolariak eta Zepaik hau kantatu omen zuen:

Ez da posible ondo neurtzia,gizona, horren indarrik;zenbaitentzako ez da izatenhezerik eta iharrik.Oraingo aldian ez dala bainajaten txuleta edarrik,hemen teilatuk hausteko ez daareoplanuen beharrik.

Badakizue, zenbait tokitan, plaza irekietan batez ere, isiltasun gutxi samar egoten da bertsolariak hasten direnean; eta bertsoak kantatu eta entzuteko ezinbestekoa, berriz. Hauxe kantatu zuen behin Zepaik.

Bertso-lanian hasi gaitezenorain poliki-poliki,gu zertarako etorri geranjende guztiak badaki;bertsuak entzun nahi dituenabozez ez dedila jeiki,euskaldun finik badago behintzatatentzioa eduki.

Zepai ezkondu eta Uztapide artean ezkogai. Zepaik kantatu omen zion:

Biok batera ezkondutzekoatera gendun sistima,nik emandako arrazoirikanhorrek ez zuen estima.Bera dalako galdu behar ditugorputza eta anima,salba leikela kondenatziaez al gauza lastima!

Zepaik Bigarren Bertso Eguneko jaialdian (1936) kanturiko bertso batez amaitu behar dugu. Lehenengo saioan, euskara goraltzeko agindu zitzaien bertsolariei. Hau da Zepairen bertsoa:

Jaiotzetikan hemen nabil ni

mundun batetik bestera,guregandikan joaten zaigunaez da etortzen ostera.Bi gauz ditugu maitagarriak:Jaungoikoa ta euskera;anai-arrebak, saia gaitezenohitura zaharrak eustera.

Gerran hildako anaiari Igeldon kantatua:

Nik banuen anai batgerra hortan hila,berarekin badiramakina bat mila.Ez anaia zalako,hura zan mutila!Desio det zeruangertatu dedila.

Migel Frantzisko Zubeldia Artxanberri (1894-1970)

Zaldibiako Ernaritza Goikoa baserrian jaio zen. Baserri hori zegoen gaurko Ernaritza baino gorago, Gazteluko bidean. Artzain eta azeri-harrapatzaile izan zen. Arntxanberri ez zen plazan asko ibilitako bertsolaria, baina bai estimatua bertsozale finen artean, oso bertsolaria baitzen. Haren bertsorik gehienak haizeak eraman ditu. Gorde diren apurrak hiru laguni esker gorde dira: Patxi Iraola, Florentino Goiburu eta Zaldibiako Olaa baserriko Lorentxo Sukia dira hiru horiek.

Artxanberri eta Goiburuk topo egin dute Urbiako fondan. Afalondoan, umore ederrean, kantuan jardun omen zuten. Artxanberrik gaztetasunaren gorantzan kantatzen omen zuen. Florentinok, ordea, aitona zaharra animatu nahirik, urteetan aurrera joan arren, memoriaz eta bihotzez oraindik gazte zegoela eta horrelakoak botatzen omen zizkion. Artxanberrik orduan bertso hauxe bota zion:

Moteil guk ere garai bateansasoi ederra baginun,hura joan eta kontsuelorikgaur ezin aurkitu inun:lehen bigun ziren guztiak gogorta gogor zirenak bigun,hara zartzeak zertarainoko bentaja ekarri digun!

Ba omen zen Garratxa izeneko artzain bat. Taberna gustatzen bai, baina taberna ez omen zen Garrantxaren adiskide. Egun batean gehiegi antzean edan izango zuen, eta gero komeriak. Orduan kantatu omen zion Artxanberrik:

Hara, gauza bat esango dizut,oi nere lagun Garratxa:«Mendian gizon polita zera,tabernaa ezkero narratxa;gurdia gehitxo kargatu dezu,okertzu zaizu ardatza,mendi bidean pasa beharradaukazu gaurko arratsa».

Hurrengo bertsoa ere Artxanberrik Larraitzen kantatua da. Amezketar batekin ari omen zen bertsotan. Badakizue amezketarrak «euliak» direla eta zaldibitarrak, berriz, «arkakusoak». Garai hartako Espainiako Erregina alargun omen zegoen, eta horixe hizpide hartuta ari omen ziren. Amezketarrak, honela moduzko arrazoiren bat bota zuen: «Euliak, deskuidatuz gero, Erreginaren plateratik ere berdin-berdin jaten du». Eta hara Arxanberriren erantzuna:

Erreginaren platera horial daukazu zuk gogotan?Zu ibilkari gogorra zeraeta arrazoi dezu hortan.Ni hori baino haundiagoak egina nago frankotan:Lehenengo nahiko odola edan,gero berarekin lotan.

Artxanberri eskolara etortzen zenean, Errementari izeneko etxean bazkatzen zuen, baserritik berak zerbait ekarri eta amonak prestatuta. Urteak joan ziren, eta amona zahartu ere bai. Baina amoaren etxetik gertu zegoen Migel Marinea tabernan sarritan aritzen omen zen kantuan Artxanberri eta amonak entzun. Santa Fe batuetan elkar ikusten dute, eta amona barrez-barrez inguratu zitzaion bertsolariari. Ordurako bi makulurekin ibiltzen zen amona, biak esku batean bildu eta bestea luzatu zion, agurtzeko, Artxanberriri. Azkenean, amonak bertso bat botatzeko eskatu omen zion. Zalantzan egon ondoren, honelaxe kantatu zizkion bi bertso: Denborarekin ajeatzen danahiz eta izan sanona,baina gazterik hiltzen ez badazahartu behar hau danona;urteen karga jaso ezinaez da izango lan ona,neronek ez det probatu bainajakingo dezu, amona! Amonatxo hau nik ikusten detbi makilatxo hartuta,baldin pausorik aldako baduanparoak behartuta;buruak ia lurra jo dio,bizkar dena konkortuta...Gazteak hortik kontsideratuzer datorkigun zahartuta.

Legorretanko Olaso tabernan, «Jainkoarenean», kantatua da. Uztapidrekin ari zen bertsotan eta ondo aritu ere. Uztapide pixka bat harrituta omen zegoen, Artxanberri hain ondo ari zelako, eta esan omen zion ederki hasi zela, baina laster egingo zuela poto. Eta orduan Artxanberrik:

Sekula ere ez det izan nik

gehiegi naizen usterik,ezta ere, ordea, behar daneanerantzun gabe uzterik;ez dakit nola esan litezkeenera hortako huskerik!Arxanberriren pototik ez dikinork edango esnerik.

Orain kopla bihurtuta geratu zaizkigun hauek ere famatuak dira. Azeri-harrapatzaile zelako Lazkao Txikik «kargu» hartuko dio:

Zu beti izan zeragizon kriminala,animaliak hiltzenjaunak egin ahala.

Eta Artxanberrik:

Jainkoak ere badunik aina delitu,nik bizirik utziakberak hiltzen ditu.

Jose Antonio Sorazu Zubeltzu 1894-1975)

Itziarko Zubeltzu baserrian jaio zen. Handik hartu zuen izena. Hantxe jaio eta hantxe bizi izan zen. Ezkongabea zen. Asko ibili zen herriz herri eta lagunartean, batez ere Txapelekin.

Bere omenakdikoan, esker gisa, bertso hau bota zuen:

Bost bertsolarik kantatu duteizugarri kurioso;hoiek dakite kantu-lanarizein aldetatik eraso!Artañola eta Txapel lagunajarri zaizkik animoso;gainera berriz Uztapide taBasarri eta Lizaso.Ai zein ederki portatu diran!Danari eskerrik asko.

Sarri ibiltzen zen Santa Ageda eskean. Koplari ona zen. Hona bakar batzuk:

Dios te, Ave MariaJainkuak gabon diela,endredatzera etorri geralotxo goxuan daudela.

Jesukristoren etsaiakPilatos eta Herodes,lehendabizitik galdetzen dietlutorik dagon ala ez.

Altuan dago Errenteriaaltuagoan Oihartzun,ia ba, nere mutil maitiak,altu ta berdin erantzun.

Azkena hemen izan ginelapasa degu urtebete,ta harrezkero, famili fina,zer moduz bizi zerate?

Mutil gaztiak hemen ai zaizkitarraio eta karajo,arren ekarri, ahal badezute,libra erdi bat tabako.

Mendi gainian pareta onduanhaiziak dabil almitza,ingurutako maiorazkuakzure ondoren dabiltza.

Gazte maitia, bildurrik gabeetorri zaitez atera,nobiorikan falta badezunik hemen badet aukera.

Behin mokadua egin ezkerosagarra dago mutxikin,oaingo mutilak hitz eiten dutebaina kariño gutxikin.

Gaur bukatua izango deguhemen genduen tratua,hurrengo artean agur ein behar detfamili bedeinkatua.

Sarritan aritzen ziren kantuan Uztapide eta Zubeltzu. Santuanera joan zen Uztapide eta han izango zen Zubeltzu. Batean honela kantatu zion Jose Antoniok:

Nere lagunik maitatuenakhemen ditut inguruan,irakurriko dizuet lastezer daukaten liburuan;behar bezelako aukerarikannola ez detan buruan,halare zerbait egingo ahal detlaugun onen anparuan.

Uztapideren hitzetan, hurrengoak Zubeltzu eta Frantses Txikiaren bertsoak dira, hurrenez hurren:

Adan da Ebak egin bazutenlehendabiziko pekatu,

Jetsemaniko baratzan bertanhori guztia gertatu;fruta bat zegon debekatua,hartatik zuten probatu;baina damutu zitzaien gero,Jaunak zioten barkatu.

Pekatu nola egina zutenzuk esan dezu lehenago,Jaunak barkatuko ziotelaoso seguru ez nago;nahi zituztenak egin munduanta ibili zirala ondrado,haiek zeruan baldin badaudeipernurikan ez dago.

Hurrengo biak, berriz, Zubeltzu eta Uztapidek elkarri kantatuak dira. Aurrena Zubeltzuk:

Zu baino lagun maitiagorikez den izandu munduan,noizbait behar ta juntatu gerabiak elkarren onduan.Inoiz hainbeste memori edereuki ez arren buruan,dozen erdi bat botako’izkizutgoratzen diran moduan.

Uztapidek:

Joe Antonio nere laguna,ea gogoratzen zazun:Ni Olaberrin morroi nengoen,zu bizi zinen Zubeltzun;zuk sorotikan bertsoa bota,nik bestetikan erantzun,nik dakizkiten ederren hoiekzuri ikasi nizkizun.

Ignazio Eizmendi Manterola Basarri (1913-1999)

Errezilgo Granada baserrian jaio zen, nahiz eta oso umetan, zazpi urterekin, Zarauzko Azkenportura joan zen bizi izatera. Askok besterik uste badute ere, hamaika urtera arte bakarrik ibili zen eskolan. Hori bai, autodidakta izan zen, eta nik uste klasiko guztiak irakurriak zeuzkala. Bertsotatik eta kazetaritzatik atera zuen bizimodua. Oso kazetaritza berezia zen egiten zuena. Bertsolaritza, euskal kultura eta, batez ere, herri kirolei buruz idatzi zuen, aurrena La Voz de Españan eta gero El Diario Vascon. Mi atalaya montañera eta Nere bordatxotik ziren bere sailak. Horrez gain, irratian ere aritzen zen, han ere gauza asko jorratuz.

Oso gazterik irten zen bertso-plazara. 1935ean, hogeita bi urterekin, bera izan zen txapeldun. Ondoren, gerra etorri zen, eta Euskal Herritik kanpora ibili zen sei urtez. Azkeneko hirurak «Trabajadoreetan» eman zituen. 1942an geratu zen libre, Zarautz eta Errezildik oso aparte: Afrikan. Txapelketa askotan hartu zuen parte, eta gehienak irabazi zituen. 1960an, berriro, Euskal Herriko txapeldun atera zen.

Gerra osteko bertsolaritzak ikaragarri zor dio Basarriri. Uztapide lagun hartuta, Euskal Herri osoan barrena ibili zen. Horri esker libratu zen bertsolaritza krisi gogor batetik. Esan genezake Basarri izan zela lehenengo bertsolari «modernoa». Herri-hizkeran esan ohi den eran, bertsolaria tabernatik teatrora eraman zuena, eta elkarri zipoka jardun beharrean elkarren arrimoan lan egitera bultzatu zuena. Bi modalitatetan, bat-batean eta idatziz, izan da ona. Batzuetan errima zabal antza erabiliko bazuen ere, Basarrik nekez botako zuen bertso txarrik. Kutsu moralista dezentea dute haren bertsoek, garai hartan gizartean indarrean zeuden ohitura, arau, tradizio, usadio, betebehar eta ideia nagusiei jarraituz. Euskara, kirola, erlijioa, ohitura onak, pertsona ospetsuak... hartuko ditu bertsotarako gaitzat. Adibidez, inposiblea da bertso hau Basarrirena izatea:

Entzun behar dezuteoraintxe epela,danak esango duteherejea naizela:Ni’re hilko nitzakeKristo hil zan bezela,jakingo banu berrizpiztu behar detela.

Bere garaian esango dugu norena eta zein testuingurutan kantatua den. Orain Basarriren bertsoekin hasi behar dugu. Lehenengoak 1935eko txapelketakoak dira. Agurra honela kantatu zuen:

Uso zuri bat inguratu zaitgoizean egun argitzez;alaitasuna hartzek sortu dit,jaun maiteak, bere hitzezeta orain ni zuen aurrean

nazute pozaren pozez.Lehendabiziko, entzule onak,agur danori bihotzez.

Hurrengo bertsoan hau kantatu zuen:

Bertsolariak eman dioteTxeko herriari gorantza,Mireio batek edergailutanjosia zuen Povenza.Ene Jainkoa, egin zaiguzuguri, behar dan laguntza,ahal dan azkarren sendatu zagungaixo dan euskal hizkuntza.

Lehen aipatu dugu bertso bat Basarrirena izan ez litekeena. Orain esango dut aurreko bertso hori, han zirenetan, inork ez zezakeela kantatu, Basarri izan ezik.

Gaia, lehen esana dugun eran, bertsotan ipintzen zieten bertsolariei. Hamarreko handian kantatu zuen epaimahaikoan. Honela dira azken bi puntuan:

Euskel hizkuntza galtzen ari data galtzen bada euskera, Euskal Herriko seme guziakbetiko galduak gera.

Basarriren lehenengo bertsoa:

Itsas ertzetik entzuten diraama euskeraren antsiakta bai dirala ilun tristeak,ene bai negargarriak!Nola kanpoan hala etxeannunahi badauzka etsaiak;hau oldoztuta malko trinkotanbetetzen zaizkit begiak.Bera hiltzen bada ez du askorikfaltako Euskal Herriak.

Hirugarren saioa Kortatxorekin egin zuen Basarrik. Basarri, «artzain» eta Kortatxo, «nekazari». Basarri hasi zen:

Neureak orain aitor nahi ditut,besteri zertan galdetu?Urte polita izan degu-ta ez gera gaizki moldatu.Artzai-lanakin ondonabil ni,ezin nezake ukatu;mendi-maldetan noiznahi txistutan,noiznahi bertsoak kantatu.Mndu honetan zein ote dagoni orain bezain kontentu?

Kortatxok:

Joan dan urtea urte ona zan,arto-gariak galankieta etsaien inbiriariknik ezin neike eduki.Txistu eginez, egoaldi onez,artzaia ere ederki;alperren martxa dago hortikan,hori edozeinek daki.Negu txarrean mantendutzekosaia behar dezu gogorki.

Basarrik:

Ai, Kortatxori erantzutekonik ez det oso berandu,lehendikan zintzo jota naiz etadamurik ez det izandu.Alperren martxa ote daukadan,horrek halaxe esan du;inbirietan bizi zeralagauzak ongi ezagun du,zeuk ere zerbait eingo zendukekomenentzirik bazendu.

Hurengo bi bertsoak dira Basarrik Txirritaren omenaldiak kantatuak:

Euskaldunarn fama da betikristau langilearena,

poz haundi bat da izen on horrekbihotzera dakarrena.Joku ta apustuz gainezka gabiltz,edari gehitxo barrena;ner ustetan hau da herrianbiziorikan txarrena.

Bide onari eutsi daiogun eta txarretik aldegin,geren lanetan zintzo jarraitubertan hartuz atsegin.Gazte sasoiko geran artiantxanpon mordoska bat egin,gero burua zuritutziandamurik izan ez dedin.

1958an, bertsolaritza munduan, nahiko gauza bitxia gertatu zen. Bertsolaririk onenak Parisa eraman zituzten bertsotara. Aldez aurretik, kanporaketa antzekoa egin zen Urruñan. Bide batez, aprobetxatu zen Basurko olerkari famatuari. Basarri Uztapiderkin aritu zen kantuan. Hona bina bertso, Basarri hasita:

Basurko jaunan omenaldiadegu gaurko egun hontan;denbora asko ez dala oraindikbetiko gelditu lotan.Jauna, zure sainduahark jaso zuen bertotan...Erruki onez goxoki hartuzazula zeure besotan!

Basurko jauna laguna izan gendun oso luzaruan;egon liteke oraindik gurelaguntzaren esperuan;nik gaur goizean otoitz egin det,bai, ner bihotz beruan:Komeni bada gure Jainkuak gorde dezala zeruan.

Urte askotan ginan hirurokalkarri hitza emanak;toki aunitze bilatzen ginan,

hartaino lagun laztanak.Zuzenbidezko izaten ziranBasurko zanan esanak.Betiko aintza merezia duera hartako gizonak.

Gure artian esaten zitunmakina bat hitz tajuzko,nere ustean hura zegoanbertsolaien maiorazko;lagunartian hark bazekien,Basarri, mintzatzen presto...Hobe genduke baldin baginuzhalako euskaldun asko.

1960ko txapelketan gaude orain. Basarri eta Uztapidek jokatu zuten azken saioa, buruz buru. Hauxe zuten gaia: Uztapide bertsolaria; Basarri epaimahaikoa. Saio honetatik. Basarriren bi bertso, lehenengoa eta hirugarrena, eta Uztapideren hirugarrena gogoratuko ditugu:

O, adiskide, ez nazazulaaldamentik tentatu.Guk biok hola alkar jotzianbadaukagu zer kontatu:Bertsolariak juraduakinsarri ez dira kontentu;lehenengo behar dana dabertsoak ondo kantatu.

Hauxen esango dizut, Basarri,nik hurrengo irrintzian,juezak egin behar duna hau daUztapideen iritzian:Gauz asko erabaki behar dirahemen denbora gutxian;gauzik beharren beharrena daibili kontzientzian.

Ez det pentsatzen kontzientzitikhoiek daudenik ahulduak.Sarri holaxe sortzen zaizkiguhizketarako moduak.

Pasionista eta jesuita,gainera apaiz ondraduak;gu juzgatutzen dauden gizonakez dira barranderuak.

Hona hemen txapelketa horretan bertan «Ezkontzera doan alabari» Basarrik kantatutakoak. Bost bertso horietatik lau ezarriko ditugu hemen:

Senargai batek daukazuri hitz emana.Pentsatutzen det ondoizango zerana.Hainbestetxo kostatahazia, laztana,munduko urre gorrizpagatze’etzerana,ez ditzazula ahaztuaita eta ama.

Erlijio bateanbaitzina zu hazi,aita ta amaren mendebeti zintzo hezi.Ezkonduta biziabehar dezu irabazi.Senarrari obeditzenondo-ondo ikasi.Jaunaren bildur santuzmundu hontan bizi.

Alaba maite nuaorain esatera:Bukatu bakarkazure izakera,bi izango zeratehemendik aurera.Haurtxorikan badatorzure magalera,lehendabizi, gaixoa,erakutsi euskera.

Gorde familia goxo

ta zeru bilurra,alkarri beti goxoein zuen agurra;maitatu egia tagorrota gezurra,ezpainetan ibilihizkuntza samurra.Ez zazutela ahaztujaiotako lurra!

1962ko txapelketan gaude orain. Gai honela zuen Basarrik, eta beste guztiek, gutxi gorabehea: hor duzue aurrean bixigu freskoa, oraintxe bertan parrilan errea: Iparragirreren doinuan kantatu zuen Basarrik:

Olio eta piparrarekinzein ez du horrek gozatuko?Bazkari eder bat ez ote deguegun hontan osatuko?Bixigu begi-gorri,begira danok horri,nor ez da inguratuko?Nik desafio egiten dizutez zerala sobratuko.

Beste hiru bertso botatzeko hauxe zuen gaia Basarrik: «Zure auzoan Maritxu izena duen nskatxa gazte eta eder bat bizi zan. Orain dela urte batzuk Donostiara neskame etorri zan, eta gaur egun emakume galdua da, esaten dutenez. Gaur eguerdian Avenida kaletik barrena ikusi dezu automobilean dotore paseatzen, pintatuta eta apain-apain»

Donostin egin beharzendula serbitzu neri esan zidazunene itsu-itsu.Egun harretan zinanhaertaino berritxu,infernuko indar horizeinek eman dizu?Horretaraino jetxial zera Marituxu?

Avenida kalean

begira nenguan,sonbrerokiko jaun batzenduen onduan.Maritxu, jetxi zeragaltzeko graduan;ezin egon nintekani zure onduan?Hamaika zure antzekobadago munduan!

Gaztia zinan eta apain da kuttuna,parre goxokua tahalako hiztuna.Norbait izandua dazu galdu zaituna.Haun da Jaunan legiakeskatzen diguna:Lehendabiziko gorde,zer?, garbitasuna!

Lazakao txiki eta Basarri. Gaia: «Hasiera Lazkao Txikik dauka eta berak aukera lezake gaia hurrengo hauetatik: pakea, lana, maitasuna, dirua, osasuna, gaztetasuna, familia edo zuzentasuna» Hiruna bertso, Lazako Txiki hasita:

Hemen, aukeratzeko gauza ako daudeeta ahal onginenaesan behar hau’re.Askok egingo dute«zer onena?» galde.Ni behintzat atratzen naiz pakearen alde.

Nundik hasiko zinan,gaztea banekin.Nik ere nere aldetiknahi nioke ekin.Zu pakearekin tani osasunakin.Ederki etortzen dirabial alkarrekin.

Nere uste pakeagauza danen habe.Ta dirua jotzen detgrin atxarren labe.Bat izanagatikaninteresen jabe,han ez da zorionikpakerikan gabe. Interesak ez zaizkitkopetara io.Galtzailiak diralahonek hala dio.Pakiak.’e luzitzen duosasunakin gehio.Bakarka jarrita hoiekez dute balio.

Bietan zein onenaez dago esaterik,ezin sumatu baitatarteko aterik.Osauna izanda ereez bada palerik;laguna, ez dago hor ondo izaterik.

Osasunak pakiariaukera hauxe jarri.Esan artian negonestu eta larri.Esku emanda ibiligaitezen alkarria...Konponduko dirade Lazako ta Basarri.

Basarrik «bihar» bukatuko zen urteari bota behar zion bertso bat:

Anai-arrebok, pasatu zaigu,pasatu zaigu urtebete;zahartutzen ari gera guztiok,horrekin daukagu kalte.Gaztesun nun zinangu’re hor izan ginan,ta orain zaude aparte.Ai, urte txarra ez zera izanta ondo ezkutatu zaite.

Ama Hiru bertso. Bat aukeratu dugu:

Argitu nazazula,Jaungoiko laztana! Badakizu Basarrigaur kapaz ez dana.Ahoa betetzen duenizena da ama.Nola emango diot merezi dun dana?

Hainbat saio

Artikutzan

Basarrik:Egun haundia izango zalaoso bistakoa zegon.Zuen artera azaltzeko nitxit deseatua nengon.Lehendabiziko, anai-arrebok,bihotzez arratsalde on.Bertsoan entzu nahi dituenapixka’ten isilik egon.

Uztapidek:Goizean erten etxetik etabehar nun zerbait laguntza.Eguladia’re halakoa taipar-haizeak dit bultza.Lehendabiziko gaur urtebete

etorri nintza honuntza.Zenbat gehiotan ikusi etaederrago Artikutza.

Basarrik:Artikutzakin neroni ereoso nago txoraturik,ikusten baitet baso ta mendita errekaz inguraturik.Mundu honeta tontoarentzatsekula ez da konturik.Ai, Donostiko herriak ez duegin holako traturik!

Uztapidek:Apaiz jaunaren kontuan ez dekjarri hik gai bat motela,ta pentsatu zak beste gauza batere nik jakin detela;hori esango dit bildurrik gabeapaizak esan ditelahemengo ume txiak bat’eeuskeraz ez dakitela.

Basarrik:Hitz egiteko ekarri det nikmakina bat borondate;ta Uztapiden ateraldiakindar ematen didate.Artikutzako gaztetxoerieman nahi diet gaur parte:zeruan ez zerate sartukoeuskeraz ikasi arte.

Araozen

Basarrik:Araoz hontan ikusten det gaurjende jatorra ugari.Lehenengo aldiz etorri naiz taasko gustatu zait neri.

Atsegin eta pozaldi eder batemateko gaur danori, argitasuna eskatzen diotArantzazuko amari.

Uztapidek:Buelta guzian mendiak etaeleiza eder bat aurrean;gauza ederrik ikusitzen dagaur Araozko lurrean;geren lagun-zahar maiteak erehemen ditugu urrean,gozotasuna besterik ez dahauen bihotz samurrean.

Basarrik: Esan bezela, baso ta mendinunahi ikusten deguna.Zuen artean oso gozoropasa nahi degu eguna.Zahar eta gazte, haundi ta txiki,nunahi jende euskalduna;gaur ez da errez bilatzen inunholako jatortasuna.

Bigarran saioa

Basarrik:Jaun prestu batzuk aitatutzeraorain dijoa Basarri.Araoztarrak jakingo dutelehenago’re hoien berri.Oñatiko herri-gizona damahaiaren erdian jarri.Bertsolarion partetik orainbihotzez ongi etorri!

Uztapidek:Oñatitikan etorri zaigualkatean ordezkua.Honuz etorri daneko berakluzatu digu eskua.

Hemen daukagun apaiz pareaez da edozein moduzkua.Gaurko honeta gertatu zaigugizon-arte tajuzkua.

Basarrik:Aiuntamentu maitagarria,Jainkoaren izeneanauzune honen aldera gogorsaia zaitezte lanean.Araoz hauxe ikusi nahiadaukagu zorionean.Ezezkorikan zuen ez esandirua eskatzen dunean.

Araman

BasarrikArgitasun bat eskatzen dizut,zeruko Ama laztana:danen gogoko izan dadilagaur hemen kantatzen dana.Gure premian zinala jakinta etorri gara zugana.Agur goxo bat eskeintzen dizutbihotz erditik, Arama.

Uztapidek: Esan nahi nuke zerbat ta ez dakitdeten adieraziko.Hamaika aldiz aldamenetikArama nun ikusiko.Beti promesa egina neukan:«Joan gabe ez zaitut utziko».Barka zazute, aramatarrak,gaur nato lehendabiziko.

BasarrikZuen Arama gaur ikusten detzerutar loraz beterik:eleiza apaindu ta obrak egin

hemen ez dago besterik.Don Frantzisko artzaii jatorraez zegoan nekatzerik.Apaiz on batek zer balio dunez dago kalkulatzerik.

Zestoan

Gaia: Uztapide, aitona; Basarri, biloba.

Uztapidek:Zurekin noa hitz egitera,nere biloba maitia;nik kontsejuak eman artianisilik egon zaitia,aitona zaharrak eskarmetua hartuak izan baitia,ta gaurko txorakeriarekinburuz ez izan betia.

BasarrikErantzun behar dizut derriorta kontuan hartzekoa.Auzi hau degu bion arteanoso garbi jartzekoa.Nik txorakeri gutxi dadukat,aitona bihotzekoa.Sinistu zazu ez naizela nibeste hoien antzekoa.

Gaia: Biok zerate zinegotziak. Basarri fabrika bateko nagusia. Ostalaritzako zinegotzia; turismotik ikuste du etorkizuna.

Zarautzen

Basarrik:Lehenago ere kantatua naizhamaika bertso graziko.Zarautzi zer komeni zaionez didazu erakutsikoHoteleroen kontra hizketan

batere ez naiz hasiko;baina lana aseguratzea,hori da lehendabiziko.

UztapidekBiok ginan hitz egin beharrak,zerorrek zendun sakea.Orain horreri errestatutzenbadaukat nahiko nkea.Udazaleak etorritzekoguk behar degu pakea,ta hoinetzako oso txarra dafabrika hoietako kea

Lagunartean beste saio bat

Basarrik:Entzun zazute danokahal danik ondoen:isildu behar deguluzaro baino lehen,danak kolpe bateraezin kanta hemen,plazan hasiko gerabezperen ondoren.

Uztapidek:Kantatzea degu gukobligazioa,nahiz ta er ez izanbertsolai iaioa.Baina seitean dagoeleiz-funtzioa.Haien ondoan plazaneingo deu saioa.

Basarrik:Ez zaigu ez ahaztukoai gaurko eguna!Hauxe da umoreapasatu deguna.

Zuk ez baitezu entzunbatek esan duna:motxa izango omen dagaur elizkizuna.

Uztapidek:Zun esan dezun arteez nekin, gizona,baina zure esana ez da izan broma.Nik nekien bakarrikseietan zegona.Motxa izan litekeelizkizun ona.

Basarrik:Esaminatu bedigaur hemen bakoitza.Berriro entzun zazuBasarriren hitza:goizetik egin behardegu hor otoitza,arratsaldera ezkerosobre da eliza.

Tolosan

Gaia emanda jardun ziran: «Basarri eta Lizaso artekariak, korreroreak; Uztapide eta Azpillaga asputulariak» Hemen ipiniko ditugun hiru bertsoak Basarrirenak dira, oso ondo urletzen baita beste bertsoen laguntzarik gabe:

Garbi emango dirahemen seinaleak.Ez gera disimuluanilibi-zaleak.Aspalditxoan gaizkigu korredoreak:txartel asko dauzkagu kobratu gabeak.

Aspaldian izan diramila nobedade.

Hartzeko galantekintriste asko gaude.Ezagutu ez baginuguretzako hobe.Jokatzeko beti prontoxentimorik gabe.

Lehengoan estuasunaTolosan ikusi.Lasatan alde sartuziran bizi-bizi.Gero diru kobratzennintzanean hasi,Arruiz baino azkarragoetxera igesi.

Beste gai bat: «Gu bizi geran herria zeharo nahastu zaigu. Herri honetako alkatea Uztapide da. Lizaso, berriz, sekretarioa. Azpillaga, maisua. Eta Basarri, herrizko apaiz januan. Zergatik nahastu ote da horrela herria?». Basarriren lehenengo bertsoa:

Zerutar jaunak egin ninduenni animaren karguko.Oso bildur naiz ez ote diranherrian asko galduko.Motiborikan izan ez banuez nuen ahotan hartuko:alkate ona izan bagenduherririk ez zan nahastuko.

Beasainen

Uztapide, Basarri, Lazakao Txiki eta Lasarte.

Gaia: «Laurok gipuzkoarrak izanik, Gipuzkoaren gorantzan ari zerate tertulian. Baina ez zatozte hain bar, bakoitza bere eskualdea defenditzen hasten denean. Uztapide Urolaren alde ari da; Basarri, Beterriren alde; Lazkao Txiki Goierriren alde. Lasarte Itsas-ertzaren alde».Bassarriren bi bertso ipiniko ditugu:

Gure gipuzku maitagarrianik juzgatzen det loretzat.Munduan ixkin bat ez dadukatgurea baino hobetzat.

Gaia ere hala jarri dute-ta,hauxe bururatuzen zat:Beterri alde bezelakorikezer ez dago neretzat.

Arbol, itsaso, mendi ta zelai,Gipuzku bedeinkatua!Klase guztitik ikusten zaitutondo asko osatua.Baina gu seme txepelak gera,hau da gure pekatua.Beste penarik ez daukat ezer:euskera atzeratua.

«Uztapide, gizona da; Basarri emakumezkoa. Zeinek egiten du gehiago euskararen alde? Hona Basarriren bertso bat:

Beti guretzat izaten dira,jaunak, failorik haundinak.Gauzak garbitu lezazke ondomartxaren berriu dakinak.Emakumeak egonagatikpekatu asko eginak,aizu kontuan mintza zaitez,denok ez gera berdinak!

Basarrik bertso asko ipini zuen. Mostra txiki batzuk emango ditugu hemen. Bertso guztiak ikusi eta irakurri nahi duenak jo beza liburu honetara: Nere bordatxotik (Auspoaren Sail Nagusia).

Agirretar Joseba A.

Joseba Andoni txalogarria,agur dagizut euskeran;euskal herriak ikusi dutezu zein beharreko zeran.Eusko anaiak, aurrera gogoz,aurrera euskaldun eran,negarren irten ginan kabiraea parrez sartzen geran!

Ai, Mola, Mola

Beriro ere entzuna deguMola jaunareb hitz-hotsa,laster ikusi behar degulabere ezpata zorrotza.Euskaldun danak zapaltzea dadarabilkian ametsa,oilarran gisa kukurrukukaetorri baita honuntza.

Gernikako txikiketa

Pitxirik gozxo ta kuttunenazu zina euskaldunentzat,lur mardul ona eman baizendunarbola santuarentzat. Pentsatu hutsez begiak ibaiditugu negarrarentzat.Hora zer sari modu zeukatenetsai ankerrak zuretzat.Apirileko ilarekin zanhogeita seingarrean,hain juxtu ere peri-eguna,astelehen arratsaldean;kale-baserri, milaka anaigizatasun ederrean,

plaza inguruan aurkitzen ziranlehengo ohitura zaharrean.

Kanpantorreko ezkilak hasiziran dinbili-danbadala,goiko piztien goiko burrundaentzuna zan berehala;ekamume ta ume gaixoakkurrxka zeriotela,heriotzari igesi nahiriknora joan ez zekitela.

Landesko piñua artean

Euskaldun jaio gina mundurata beti euskaldun bizi;onak izanda halare begizaskorek ezin ikusi.Pekaturikan baldin badegu,lana egitea noski.Espainiako odoltzaleak nahi ginuzean irentsi,eta Frantzira etorri beharizan genduan igesi.

Aspaldi hontan gogoz ari naizerregutuaz eskatzen,lagundutzeko gerra bukatuta geure etxean elkartzen.euskal herriak orain da betieuskaldun izan ditezen;legetan zintzo, fedean sendo,ohituraz garbi ta zuzen...Anaitasunez lana eginaz paketsu bizi gaitezen.

Frantziko alkate bati

Bizar-luxe bat deguherriko alkate,horrek egiten digu

hamaika kalte.demoniño danekinnola duen parte,adar gorri arteanhortxe daramate.Juxtu dabil tente,badu hainbat urte,gorrotoa merke,birtutea aparte...Larri da gu herritikbialdu arte!

Lehen ez zuen eman nahiguretzat baimenik,San Pier alderakoez dan ordenik.Ez pentsatzeko hemenbiziko ginanik,ez zuen ikusi nahibegiz euskaldunik.Gu gora juanik,kanpaiak jo handik...Ezin egin lanikberak nahi zuanik...Geroztikan ez dauka egun bat onik!

Gazte denboran neska bati

Zorionean egin nuen nikSara herrira bisita,ta txoraturik gelditu nintzandamatxo bat ikusita.Zu goraltzeko ez daukat hitzik,o bihotzeko Klarita,hain zera bihotz-ikutzailea,ene hain zera polita!

Gorputz liraina, begi argia,irriparra ezpainetan;urretxindora kantari bezin

alaia zera hizketan.Horrek urruti bizi beharrakez nauka nere onetan.Zugan pentsatzen nago niegunez eta gauetan.

Nere begiak arpegi horisarri nahi dute aurrean;soinez urruti banago eregogoz hor nauzu urrean.Mundu honetan beharko degunork daki zenbat urtean?Nik zu gogoan izango zaitut arnasa dedan artean.

Udaberrian gera

Negur arlote gorria,harturik pardel handia,horra hor gertu jarria:«Beste bat arte» agur eginezuzten du bere tokia,urre-margozko aulkia,hauxe poz aipagarria,badator udaberria!

Txoriño denak abestizhaten dira egunsentiz,gu esnatzeko par-irriz.Zelai zugaitzak pixka banakanun jazten diran orlegiz,goitar eguzkiaz diz-diz,zazpi aingeruren graziz...Ederra zera zu guziz.

Eusko basetxe txuriaklaztantzen udaberriak,hain dira maitagarriak!etxetik kanpo soro sendotanindar dakarki gariak;goldean dabiltz idiak,

artoarentzat bidiak,badu lan nekazariak.

Aritxulegi gainean

Aritxulegi gainean,loa uzten dedanean,zer poztasun barrenean!Mendi gailurrak «ator honuntza»deituaz aldamenean;pago zahar baten oineanhasten naiz kantu lanean,euskerik samurrenean.

Adar gainetan kantari,zorrotz erantzun alkarri,txori danak bertsolari!Edertasun hau ikusiz geroabegiak zerurantz jarri;eskatu diot Jaunari,bihurtu baldin balediurte dana udaberri!

Zugaitz sendoak loretan,nekazariak lurretan,behi pintak zimaur-lorretan.Alkazi usai ameslaribeheko errekondoetan;alboko pagadieankuku zahar bi berriketandakiten hizkuntz horretan.

Zahar dana gaztetzen dela,mundu berrian gaudelaorain bai esan leikela.Iruditzen zait ParadisoanJaunak gaur jarri nauela,zugaitzak gurtzen nautela...Bai zorintsu naizela!

Lesakako pestetan

Lesakan izana naizaurten San ferminez,Atxuleiko puntatikjoanak ginen oinez.Guri zer gerta zaigunaskotxok jakin ez...Bertsotan jarriko detguztizko atseginez.

Bi orduko bidean estutuz arnasa,noizbaiten jo genduanLesakako plaza;hango neskatxekin gukegin nahi ba dantza,kolpez hartu dituguhiru kalabaza.Ohi bila egin gendunahalegina franko.Goizeko ordubietanfesta dana akabo!Guretzat beste ezertxoinun ez zalako,txerretegi bateanegin genduan lo.

Biharamon goizeangaroak agurtu,kafesne pixkat nunbaitnahi genduan hartu;ostatu danak ginungaldezka miatu;leher gaizto egin arrenez gendun bilatu.

Hamaikak jo zuten daheldu zan iluna,txarra izanagatikbukatu eguna.Ez dakizue gero

gertatu zaiguna,Kriston pasioa daikusi deguna.

Hain zegon ilun da betzeze ikusten ez zan;guk berriz poxpolorikinortxok ez izan!San Antongo bideaez dakit nik nun zan,uste gabe ia sartuginan Artikutzan.

Basarrik Grazianori

Nere lumatxo maitagarriaestali ez dedin herdoiz,aitona batek bide hoberikez zidan jarriko inoiz.Ta Gezaltzako Grazian jauna,jakin behar dezu garaiz:Basarri deitzen didate danakbaina kalean bizi naiz.

Zure bertsotan egi asko da,hori ez det ukatzen nik:Baserrietan ez da faltatzenneke gogoreko lanik.Egin ezean ezin itxarolurrak emango duanik,baina kalean ere ez pentsaeztitan bizi geranik.

Langilearen gaurko bizitzagaitza da kanpoz neurtzeko;probatu behar lukete askokeskarmentuan sartzeko.Bat emateko baldin badagohiru han daude hartzeko;zer alderdia Caja Ahorrosenmordo haundia sartzeko.

Egun osoa lanean egin,hamabost pezta etxera.Emaztea ta hiru-lau haurrenjabea baldin bazera,zoaz haiekin harategiralibra bat xerra eskatzera,ta afalondoan txukun jantzitakafe ta kopak hartzera.

Oilasko, gaztai, arkume, kapoi,txekorrak tarte sartuta,aitaren egin behar degu maizprezioak galdetuta.Dozenatxo bat arrautzagatikhogei pezta eskatuta,porruen bila dijoaz askogerrikoa estututa.

Manuek Olaizola Urbieta Uztapide (1909-1983)

Zestoako Endoia auzoan jaio zen, Uztapide baserrian. Baserriaren izenarekin ibili zen herririk herri eta plazaz plaza Eskal Herri osoan, bertso-kantari eta umorea hedatzen. Sei-zazpi urterako hasi omen zen bertso-paperak erosi eta haiek buruz ikasten. Hamaseirako almazena ongi betea, eta prest plazara jauzi egiteko. Zubeltzu, Kortatxo, Zepai izango ditu lehenengo bertso-lagunak. 1935 eta 1936an txapelketan parte hartuko du, eta hor oinarrituko du bere konsagrazioa. Gogoan izan gero hiru txapela irabazi zituela 1962an, 1965ean eta 1967an. Suerte txarra izan du. Asko kuestionatu izan dira bere txapelak, behintzat 1962koa eta 1967koa. Baina nik esango dut, 1962koa bederen, merezimendu osoz irabazi zuela. Berritan aztertu dut, eta oso garbi daukat.

Gerra ostean, batez ere Basarri eta biak ibiliko dira. Basarrik nahi zuen proiektua bultzatzeko ez zuen lagun txarra bilatu. Graiko giroa, erlijioa, gizartean indarrean zeuden baloreak errespetatu zituen, baina horretan ez zen Basarri bezain ortodoxoa. Basarrirena ez zitekeela izan esan nien bertso hura Uztapiderena da:

Entzun behar dezuteoraintxe epela,danak esango duteherejea naizela:Ni’re hilko nitzakeKristo hil zan bezela,jakingo banu berrizpiztu behar detela.

Seguran kantatua bertso hori eta neuk gogoan jasoa. Joxe Lizaso, Azpillaga eta Lazkao Txiki zituen lagun. Orduan bazen Morcillo izeneko kardenal bat. Oso gaizki zegoen. Ordukoa da Lazkao Txikiren haur: «Morcillo omen dago ia-ia, ez dago joaterik odolien billa». Gero, handik eta hemendik, erlijio eta fe kontuan sartu ziren. Testuinguru horretan bota zuen Uztapidek bertso hori.

Liburu asko dit Uztapidek. Bertsoan jardun ezin eta idazteari ekin zion. Ordukoa dira Lengo egunak gogoan eta Sasoia joan da gero. Ez dira maila bereko liburuak, ez edukiz eta ez garrantziz. Lehenengoa interesgarria da, bere bizitza eta bizimoduaren kontaketa. Bestean bertso jarriak datoz, baina asko aldatzen da, liburua horretan, guk ezagutu dugun Uztapideren irudia. Garaiz eta tokiz kanpoko lana iruditzen zait. Aurten atera da Uztapideren liburu interesgarri bat: Uztapide bat-batean.Horrek bai islatzen duela egoki haren izatea.

Gizon apala eta azkarra zen. Beste bertute askoren artean, ahos aparta zuen bertsotarako.

Herriak gogoan jasoak

Zaldibian kantaturiko bi bertsorekin hasiko gara, bata Agirreri bota ziona eta bestea Lopategiri. Uztapide txapeldunorde zegoen Agirrekin kantatu zuenean,

Basarriren ondotik. Agirrek famatu egiten zuen: «Nahiz eta bigarren egon, zu bertsolari handia zara; ez dago inor zuk bezalako berezkorik duenik…» Eta Uztapidek

Hankak baldartzen hasia nagoeta arintzen kaskua,senipartean ere naiz niizandu maiorazkua;nire bizitzan beti toka zaitneri bigarren eskua;eskolarikan ez daukat etabeharko det berezkua.

Hurrengoa ere Uztapiderena da, baina Lopategiri kantatua. Kasu honetan, Lopategi ari zen Uztapide abonatzen, hemen esaten dugun eran, zaharraren jakinduriari bakean utzi behar zaiola, eta horrela. Eta Uztapidek:

Arbola zaharrak ez du besterikzotz iharra eta orbela.Ni kontsolatzen ari da bainagauzak ez dira horrela.Honez aurrera hobeko degubabesa eta epela.Beste pozikan ez det sentitzengazteak badatozela.

Nik horrela jaso nuen bertsoa buruz, baina beste bertsio bat ere ikusi dut:

Arbola zaharrak ez du besterikzotz iharra eta orbela.Ni pozu nahirik ari da bainagauzak ez dira horrela.Ikusitzen det urterik urte eskasago nagoelaNik ez dakudak beste pozikan gazteak badatozela.

Beste hau, Uztapidek Legorretan Basarriri kantatua. Basarrik, bertso-saioaren hariak haratara ekarririk, esan omen zion Uztapideri «hereje» bihurtzen ari zela; elizara ere ez zela erditan joaten. Eta Uztapidek erantzun:

Basarri zintzoa dafedeko gauzetan,

otoitza egiten dugau eta goizetan,trapero hau gaur ereizan da mezetan,eta aita salduko lukekiloko pezetan.

Paasadio horren beste bertsio bat ere aurkitu dut. Honek esaten du Zaldibian gertatu zela. Garizuma aurrea izango zen, noski, eta Basarrik honela bukatu omen zuen bertsoa:

Orain pazkoazkorik ere ez du egin.

Eta Uztapidek:

Basarri hau zuzena daeliza-gauzetan,orazioaz eginazgoiz ta arratsetan.Eta jaiero berrizhor dabil mezetanta aita salduko lukekiloko pezetan.

Beste bertso hau nik hola ikasi nuen: Lazkao Txiki kontrabandista zen, eta Uztapide polizia. Kontrabandistak, noski, merkantzia pasatzen uzteko eskatzen dio. Hauxe da Uztapideren erantzuna:

Harro antxian zabiltza bainahasiko zera umiltzen.Kontatzen ditut zure pausoaknondikan nora dabiltzen.Eta neronek nahi dena arte utziko dizut ibiltzen.Gure etxean gizendu arteez da txerririkan hiltzen.

Gera osteko kontuak dira. Hor kantatu dio Blanco izeneko batek ama baduela baina aitarik ez. Izan ere, gerraren ondorioz, asko ziren gurasoak non zituzten ez zekizkitenak. Dena dela, Uztapidek bertso hau kanatu zion:

Behin behar eta Azpeitiaraetorria naiz suertez.Blanco zurekin elkartua naizgaurkun aspaldiko partez.Beraz, orduan ama badezueta aitarikan batez.Jesus bezela sortu al zinanEspirituan bitartez?

Blancok erantzun zion bide bazterrean harrapatutakoren bat edo izango zela. Eta Uztapidek:

Udaberrian bere garaianazaldutzen diran zuzak.Hoiek dirade nola datozeninork ez dakigun gauzak;baina segitzen baldin badiguorain daukagun jentuzak,aurrera ere izango dira holako Niño Jesusak.

Beste hau Uztapidek emazteari kantatua da:

Ezkongaietan parrandan etaezkondu eta maizago,nahiz ta andreak esanagatiketxeratzeko goizako.Lagunarte hau utzita joaten,andre kuttuna gaitz dago.Ez al zenekin ni zer nitzadenezkondu baino lehenago?

Beste behin Zepaik honela kantatu izango zuen:

Atzo andreak neribai desapioa:aspaldian nagolani inbalioa.Amorrazita nintzangainera ioa,berehala egin nion

eundoko saioa.

Eta Uzapidek:

Jendea bertso hauekinzaigu gozatutzen,gu’re ez gera behar bezela osatzen;bertsolaiak erdi zahartugera esposatzen,neri’re hasi zaizkitsaioak luzatzen.

Zaldibiako Bentaberrin kantatutako bi bertso

O, Zaldibiko txoko politamaitatzen zaitut benetan,zuk dadukazun edertasunaez baita toki danetan:alde batian artoa loran,bestian garia metan.Hilabete bat pozik pasakonuke alderdi honetan.

Gaur Zaldibira etorri dirabanaka eta binaka.Zure galdezka ere, Basarri,izandu ditut hamaika.«Basarri zein da?» neskatxa batektxamarratikan tirata.Ez dakitela erantzun diot,basarri asko dira ta.

Azpeitin Lizasori botea:

Zapatak baino sarriagotanjantzi izan den abarka.Behin behar eta gaur ere hemennabil baldarka-baldarka.Uste ez dala gertatua zaithemen hamaika aztarka.

Gaur gazte honek hautsi baninduhura izango zan marka!

Mirandako amonari

Bertso hau Zaldibian bota zuen Uztapidek. Don Gabriel apaizaren omenaldira etorrita zegoen Uztapide. Norbaitek eman zion gertatuaren berri. Gauzak honelatsu dira: ez zen denbora asko Miranda baserriko Ines Mujika oso gaizki egon zela eta Don Gabrielek elizakoak eraman zizkiola, baina sendatu eta, hain zuzen, apaiz horren omenaldira etorri emakumea. Orduan Uztapidek:

Horra gure amonaegondu da minez,ohetikan inoramugitu ezinez,baina sendatu data-tahemen degu Ines,Don Gabrieli ia egin zion ihes.

Azpeitiko txapelketa

Hauek zituzten gaiak: «Kortatxo Uztargilea» eta «Uztapide itzaina»

Uztapidek:Nere oraingo idiak ziranbizkor ikaragarriak.Haundi-txikian berdin samarrakta biak gorri-gorriak,juan dan neguan Bitoriakoperiatik ekarriak;ta idi hoiek hondatu dituKortatxoren uztarriak.

Kortatxok:Uztarriaren kejak ematenari zerade alperrik.Lehenago ere hondatu izandezu zuk idi ederrik.Tripatik daude arin antzian,hor ez da beste okerrik.Jaten ez duan idiak ez du

izaten lanen beharrik.

Uztapidek:Idi biziak dirade oso,Pirineosko arraza.Uztarri horiondo jarritzenez dago orain erreza.Eten gabeko aho-zabalkata ezin hartu arnasa.Buruko minez jarri ziran tagehiato ez zaie pasa.

Bigarren bertsolari eguna

Saioari ekiteko, Basakarrik honela kantatu zuen:

Tolosan eta Azpeitinizanduak gera,baita Elizondon erezuek entzutera.Onenak bezelaxezaituztegu aukera.Orain bertsotan askezoazte hastera.Doinuan ere librenahi dana esatera.Honela goraldurik antxineko euskera.

Uztapidek:

Nere agurra hemen bildu diraneusko donostiarrarieta lantegi zoragarri hauhemen jartzen dutenari.Eskerrk eman behar dizkietepaimahaieko jaunari,hoiez gainea tearo hontandauden entzule danari.

Bigarren saioari ekiteko, hauxe kantau zuen Basarrik:

Entzun, anaiak, orain hasten dabigarren bertso-saioa:doinuan aske, bain gai batez guztiak jarraitzekoa:«Gerra zitalen ondoren txarrakazalduz bota bertsoa.Ta azaldu sutdu zein gehiagokaberetzako gorrotoa.

UztapIdek

Kaltegarriak dira guretzatbeti hemen gudateak.Badakizute lehenago ereitxi zituzten ateak.Gauza tamala ematen diguhara gudari joateak,eta zertako dira hemengoaberatsen izateak? Gerraren kontra jaikiko diraEuskal Herriko jendeak.

Puntu bi ipini zizkiote Uztapideri. Hauxe da lehenengoa:

Nolatan zabiltza zu,kaixo Uztapide?

Behin etorri behar daetorri naiz ni’re.Gaur Donostian daudehamaika adiskide.Honetxek ematen dithainbeste hizpide.

Uztapideri egokitu zitzaion kantatzea Harriek eta Txirritarekin. Gaiaren arbera, Txirrita «ardozalea» zen; Harriet, «tabernaria»; eta Uztapide, «sagardozalea». Besteenak hartu gabe ere ederki ulertzen direnez, Uztapideren hiru bertso ipiniko ditugu:

Zurruteruak hemen geradeDonostira etorriak,edan nahirikan ardo beltza ta

sagardo hori-gorriak.Hemen ziran botilakuakNaparrotik ekarriak.Doble kobratu nahi liguke tahil behar gaitu egarriak.

Honen tabernan aspaldi hontanein det hamaika bisita,baina badakit nolatan daukanmalizi txarraz jarrita.Nahiago nuke bere tabernabaldin baleuka itxita.Ardoan truke ura saltzenkontzientzia utzita.

Gizon honetxen pasadizoaesaten behar det hasi.Giza artean gaizki esnasekula ez det ikusi.Tratukeria gezurrez dabilJeskristorik igesi.Hola badoa a zer gustuaemango diozin Judasi.

Txirritaren omenaldian

Zure bertsua beti izaten dagarbia eta klarua.Estimatzeko modukoa dazuk daukazun zahartzarua.Zu bezelako aita batekinguztiontzat anparua.Hankak pixka bat makaldu arrensano daukazu burua.

Uztapide eta Perurena, 1960ko txapelketan

Gaia: «Perurena korbata erabiltzen duena; Uztapide erabiltzen ez duena»

Perurenak honela amaitu zuen lehenengo bertsoa: «Irri egingo dizute korbatarik gabe bazabiltza». Uztapideren erantzuna:

Ez al zerate harritzen, jaunak,gazte honeren sarreran?Bizi izatea ote dago bakorbataren gorabeheran?Nik’e jantzi nahi baldin banitubadauzkat hoiek aukeran.Zuk’e hobe dezu korbata bainotxuleta ona plateran.

Perurenak erantzun: «Nik uste det gehienxkoa orain korbatain jazten dala»

Uztapideren erantzuna:

Korbatarekin dabiltzanak’edanak ez dira abilak;batzuk lezaketenak dirade,bestiak berriz umilak.Baserritarrak ikusten ditutdiruditela jentilak.Berriro ere lege horretaraahalbait jarraitu, motilak!

1962ko Txapelketa Nagusia

Irigoienek: «Uztapide, hiru bertsotan zure bizitza konta ezazu» Bi aukeratu ditugu:

Nere bizitza esplikatutzenegin behar zenbait kantu.Aditzailiak hemen daude tahartu dezatela kontu.Bizimodu onak baziran bainaguk hoinbeste funamentu.Beti pobriak izan geradebaina bai bizi kontentu.

Esan dizuet pobre sortu tapobre izana naizela,ta sinisten det urte hobiakgeroztik ez datozelaBainan nik beti bizi nahi nuke,jaun maitiak, bai honela:

pobrezan, Kristo Nazaren bertanbizi izan zan bezela.

«Ama» hitza gogoan hartuta, beste hiru bertso, Bat aukeratu dugu_

Hauxen da gai politaorain nereganaalboko lagunendiketorri zaidana.Bersoak bota beharhemen hiru bana.Hortan esango nukenik nahitasun dana,beste ze esanik ez taesanaikan: Ama.

1967ko Txapelketa Nagusia

Uztapidek oheari botatako bi bertso

Nere lanetan pasatutzen deturte guzian eguna,baina ohiera jaun beharraetorritzian iluna.Nekatutako gerriarentzathuraxe gauza biguna!Bedeinkatua izan dedilaohia, zu egin zinuna.

Nere oraingo hiru bertsotanohiaren kontua dabil.Badakizue ni erdi gaixoeta naguala debil.Bere aurrian aurkeztutzen naizeta jarriko naiz umil:ohi zuri batemn jaio nintza daohi zurian nahi nuke hil.

Bestelako saioak

Kasu honetan, Uztapide eta Lasarte dira kantuan Zaldibiako Gaztelu elkartean. Gai librean ari dira. Ez dago esplikazio behar handirik. Bertsoak entzun ahala ohartuko da

entzulea (irakurlea). Lau bat saiotatik hartu ditugu mostrak. Lehenengo saio honetan Uztapide hasten da:

UztapidekZer poza eman didaken neri,Lasarte lagun prestua.Nere bihotza lasaitua deklehen bazegoen estua.Gizonak zerbait mugi behar dikegin ezkero gastua.Saiatuko nauk ea egiten danlagun maite hauen gustua.

LasartekGure Uztapidek beti bezalahasera ederra eman du.Erantzun nahia baneukake nikoraindik ez det berandu.Broma ederra jarri gentzakealkar hartuko bagendu,oraintxe baino sasoi hobeaninoiz ez gera egondu.

UztapidekEz zeukat penik lagun hauekinzerbait tratatzen hasia,mahai santu hontan izan baitegukomeni zaigun guzia,zer alkartasun ederra horrengainez degun ikusia,momentu hauek luzatzen dutegizon zaharraren bizia.

LasartekBeste bertso bat apal askoazure lehengoaren truke,inortxok asko behartu gabelaster moldatuko nuke.Lehenago ere zuk bazenduenzaldibitarren entzute,aurten portatzen baldin bazeraberriz deituko dizute.

UztapidekBerriz deituko baldin baluteUztapideen atsegina.Orduan ere izango nukezer da zertaz hitz egina.Alkartasuna nahi det danakinta utzi txarrerako grina,geroko ere ez dator gaizkigaur gizonei on egina.

LasartekSei bat urtean banator honuntzzaldibitarren bitartez.Manuel, zuri deitzea ereez dezu izango kaltez.Bertsozaleak ase beharradegu aspaldiko partez,herri polit hau ahaztu ez dedinUzapitez ta Lasartez.

UztapidekSei urteotan zuri deituakjakin nahi nuke zein diran,nola neri’re zaldubitarrakasko gustatzen zaizkidan.Neri ez didate bat'e deitu tazuri sei aldiz segidan,gaurtik aurrera jakingo dutenoiz ta zeini komeni dan.

Bertsotan jarraitzen dute gaia aldatuta. Alkatea dago bazkaldarren artean, eta horik hasten dira

LasartekMaitatutzen det hemen dagoenfamilia edo sendia,hitz egiteko egokierakholaxe etortzen diaa.Orain artean goazen martxankonforme dago jendia, beraz txalotu behar dezute

Gregorio Garmendia.

UztapidekPixka’t burua makurtu deguhori etorri danean,lehenago lasai ari banintzenere ni bertso-lanean.Elektrizista kontuan dabilgizon hau agi danean,eta uste det negozioadaukala gaurko egunean.

LasartekJaboi fabrika martxan jarriaelektrizidade suan,nola dabilen esango dizutnere oraingo bertsuan:alkatea guk maite degu-tahartu gentzake besuan.Nahi dezun dana kanta zaiozuzuk konfiantza osuan.

UztapidekBadakizute buruz ez dalabehintzat gizon elbarria.Orain artean ondo dabil hauhala nago igarria.Artzain onaren mendean betiitxuraz dabil herria,eta ez badaude kontentujarri bezate berria.

LasartekKarguan sartuta dagon batekez ote du zerbait mintza?Bankete honek pozez beteriktxoraturikan gabiltza.Uztapide ere kontzejal dagoematen dizuet hitza,honezkero alkate ere egin zangraduz iritsi balitza.

UztapidekNik erantzuna badaukat badaLasarte berehalako,kontzelajak‘e gaurko eguneandira nola edo halako.Eman didazu arrazoi horizitala zeradelako,baina alkate ez naiz egitennik neuk nahi ez dedalako.

LasartekIzan ninteke zitala bainaoso hizlari txukuna,bertso horrekin oraindik ere ez degu bete eguna,Zuk dadukazun eginkizunada hutsa eta astuna,alkate ezin liteke jarrieskolarikan ez duna.

UztapidekZure burua ikusitzen detnik gero eta ariño.Hobe zenduen bertso hori zeureburuai bota baziño.Nik eskolarik ez jakitea

ez da izango estraino,jakin nahi nuke zedorrek zenbatdakizun gehio nik baino.

Parisen

1958an joan ziren Parisa bertsotara. Uztapidek Xalbadorrekin egindako saiotik hartu ditugu hauek. Gaiak honela dio: «Ama-alabak zarete. Uztapide da etxean gelditzen den ama; eta Xalbador, urrutira doan alaba»

Uztapidek:Lehenak balio ez baduhasiko naiz berriz.Alaba, oraingo hau

izango da egiz.Zugan bustitzen nagomalkoz ta izerdiz.Beti gogora zaitezbegirapen haundiz.Lehen esan dizudanamakina bat aldiz.

Xalbadorrek:Ez du balio, amahastea negarrez.Beti izandu zirahaundia indarrez.Atzotan idukiakontu eta parrez.Etxean bizi ginenbizimodu txarrez,nola daukazun kargaarindu beharrez.

Uztapidek:Etxeko pekaturikez leike estali.Erantzun txarra, alaba,ez dezu bidali.Bai, ez gendun egiteneunero bijili,egonduagatikansei-zazpi famili.Zu han behar badezu’reitxuran ibili.

Aian

J.LizasokEz dezazula gaizkitzat hartu,Manuel, nere eztenik.Zer burutapen etorri zaidangarbi esango dizut nik.Guregatikan ez dute esangolangile onak geranik.

Bertsolaririk al gera inoralper samarra ez danik?

Uztapidek:Era hontantxe sortutzen diramundu honetako gerrak.Berriro ere gu Lizasorigaude erantzun beharrak.Inoiz eginak gera saioaklanean ere ederrak.Txit langileak ez gera bainoezta ere oso alperrak.

Uztapidek:Barakatu zazu, Joxe maitea,hauxen da nere esana:orain artean oso alperrabehin ere ez naiz izana.Erdizka zertan ibiliko naiz?Nik aitortuko det dana:Alper izena hartu baino lehengogor egingo det lana.

Lizasok:Berehalaxe emango dizutbertso horren parezera.Jaunari eskerrak zer kontatuaorain badator aurrera.Beraz orduan zer buruaeskeintzen dezu lanera.Berriro ere deituko’izuteondo portatzen bazera.

Uztapidek:Lizaso maite, zu ez zera babertsolari itsusia.Gizon jator bat zerala ereongi daukat ikusia.Hemezortzi bat urte badirazurekin nintzala hasia.Erakutsiko dizut pozikan

nik ahal nezakeen guzia.

Lizasok:Holako bertso maitekorrikanez nuen entzun sekula,ta badakizu eskola-umeakestimatuko dizula.Baina sinistu kargu gogor batzuk gaurtik hartzen dezula:ikaste’ez badet esango dutemaisu tontoa gendula.

Uztapidek:Lehenago ere botea zerakonparazio ederrik.Neronek dakit zure berri taez det galdetu beharrik.Aspaldin biok lagunak gera,gurekin ez da okerrik.Nik baino gehio dakizu etaez dezu maisu beharrik.

Idiazabalen

Lazkao Txikik:Jendea arrimatzenhasi da honera.Manuel, kantatzekoorain da aukera.Denontzat kaltegarrigeldi egotera.Gure txanda da etahasiko al gera?

Uztapidek:Ederki hasi zera,Lazkao laguna.Gustatutzen zait askohizketa leguna.Festan pasa beharkodegun gaur eguna.

Ea kunplitzen degunagindu deguna.

Lazkao Txikik:Herri hau beti izanda herri prestua;aurten’e jarri dutegauza tajuzkua:dantzari-taldea tasoka-apustua.Guk ere egin dezagunhemengo gustua.

Uztapidek:Festakin eman dioteitxuran segida.Hor egon gerade duberari begira.Lehenbizi dantzak etagero sokatira.Herriko fundamentu jatorrak hoik dira.

Lazkao Txikik:Hemen azaldu diragizonen indarrak,zaildurik euren hankaketa atzaparrak.Tiratzen ez dauzkaguhain gizon zabarrak.Ezkoduak’e oraindikez dauzkagu txarrak.

Uztapidek:Ezkoak irabazibaitute txapela,ez ginan harrotukogu ere bestela. Seinale andre da onakhoiek dauzkatelaeta mantenu ona

izaten dutela.

(...)

Lazkao Txikik:Uztapidek ematen ditbertso horretan poz,baita ere ipini ezkontzeko gogoz.Aurtengo neguan pasadet hamaika bat hotz.Manta baino hobea izango det askoz. Uztapidek:Oraintzen ere botadu bertso galanta.Gizon honi emate’iotargiaren planta.Honez aurrera beronahi badezu hanka,biak behar dituzu zuk:andrea ta manta.

Zaldibian

Gaia: Uztapide, gaztetxo bat ondoan duela, mahaian aurkitzen da gaurko arazoak azalduz. Xalbador bere ondoan jartzen da. Ea zer hizketaldi egiten diguten:

Xalbadorrek:Itxi ateak eta leihoak,gertu baitegu galerna.Zaharrak sartu direlakoangazteak daitezen erna.Ai, Uztapide, zure lekuaeta grina da taberna.Baina horrela gaurko problemakezin daitezke goberna.

Uztapidek:Gaurko problemak zuzendutzeraote nago beharuta?

Nik orain ezer ez zezakeelabadakigu ziertu ta.Etxetik kanpo nola hasiko naizni edadean zahartuta?Trankil bizi naiz puska bateanporroi ardo bat hartuta.

Xalbadorrek:Ardo pixka bat komeni zaigu,nahi badegu kantatu.Baina gainerakoan ezin daardoarekin kontatu.Guk gazte hauek beharko degubeste aldera plantatu.Ardo hutsarekin ez daitekeberen herria salbatu.

Uztapidek:Gazte eta zaharrakezberdin uste,hau da ezin konpondua.Zuek saia zindezkete zerbaitoraino ez da berandua.Ni saiatu naiz lanean eta beti pobre egondua.Zuek’e bildur egon zaitezte:holakoa da mundua.

Manuel Lasarte Arribillaga

Nafarroako Leitzan, Franki baserian, jaio zen 1927ko abenduaren 16an. Hamabi urte zituela Aiara joan zen bizitzera, eta Oriora gero. Errementaria da bizibidez. Hemezortzi urte zituela hasi zen bertsotan Baserri eta Uztapiderekin. Errima biribila, hots- kidetasun gozoa eta bertsoa neurtzen zehaztasun handikoa izan da Lasarte. Baditu bi liburu, bertso jarri eta bat-batekoekin: Bertso-mordoxka (1970), eta Gordean neuzkanak (1975). Geroztik egunkarietako artikuluak bildu eta argitara eman ditu Beranduko lanak (1992) izenburupean. Lehengo eta oraingo bertsolari gehienekin ibili da. Hizkuntza garbia eta ahots aproposa du, baritono gisakoa, bertsotarako. Hain ona izanik ere, txapelketan ez da nabarmendu; noski, parte hartu ez duelako, nahiz eta 1968ko Sari Nagusian izan zen. Ondorengo bertsolari askorentzat eredua izan da, batez ere bere neurri eta errima zuzena dela medio. Errima erraz samara erabili ohi duela esaten da, baina grazia aparta izan du bertsotarako. Hain txukuna izaki, hori ez dio nork aintzat hartzen.

1968ko Sari Nagusia

Lasartek orduan kantaturiko bertso batzuk gogoratuko ditugu. Gai bat honelatsu ipini zioten: «Kiniela egin zenuen, baita hamalukoa asmautu era, baina botatzea ahaztu zitzaizun» Hona bertso bat:

Ustez kinielatannintzen aberastu:hamalauko txiki batneukan juxtu-juxtu.Baina bere garaianbotatzea ahaztu.Orain Lasartek hortikxentimorik ez du.

Bere sorrera eta baserriko bizimodua

Bizio gabe haziginan baserrian,aurreko gurasoenohitura zaharrian.Batez ere negukoilunabarrian,gaztain erreak janezsukal bazterrian.

Jaioterria

Ez dit kezkarik eman, inoiz, nunsortu nintzan esateak;hainbesteraino poztu izan nauLeitzakoa izateak.Handik ditut txi denboran eginnituen lagun maiteak.Nere bihotza kontsolatzen duhaien artera joateak.Beti zabalik bilatzen ditutherri hartako ateak.

Omenaldia Leitzan

Bere omenaldikoan, hain zuzen Leitzan, lau bertso eder bota zituen. Gogora ditzaun pare bat:

Gaur erregaliz jantzi naute tapozik aurkitzen naiz zinez.Nik horrenbeste merzi nuniknago sinistu ezinez. Baina leitzarrek hau dena egindute borondate finez.Kezka bat daukat: zueri zorraknola ordaindu jakin ez.

Zaila da bertsoz adieraztensentitzen dedan poz dana.Bakarrik ez da behin ere bizisenide asko dauzkana.Agur, entzule maitagarriak,ta agur, Leitza laztana.Orion dezu zure sema batzutaz ahaztuko ez dana.

Leitzatik Aiara gainean eraman zuen Zaldia

Guk zaldi bat bagendunkonfiantzazkua,berez txikia bainadotore askua.Zuzen emango nuke

haren arrastua:gaixo hura oraindikez daukat ahaztua.

Harkaitz gain batetikanpasatzen hasita,hankak irrista egin,beheraino jausita,han gelditu zen sekolepoa hautsita.Negar egin nuen nik hura ikusita.

Orioko herria

Nere bihotzari gaurzumua dario.Egunsentian hasi zan bertso-jario.Haurrak bularra hainbatmaite det Orio.Bertan bizi naiz etaez da misterio.

Hona etorri nintzanbizileku eske.Baita zuk eman erebehar zan hainbeste.Aldegingo dedanikez zazula uste.Nere hezurrak hemenutzi nahi nituzke.

Herriz herri bertsotan

Herri batek deitzean,hari baiezkoaemanik kunplitzeadegu bidezkoa.Alkar serbitzea dagauza legezkoa,

zuzen jokatzekotannahi ta nahiezkoa.

Ermentaria ofizioz

Ofizioa hartunuen errerotza,gorputza galtzen duenlanaren morrontza.Orain lepo mehea takolore berdotza:Bistan azaltzeko ereematen dit lotsa.

Lasarteren sufrimendua

Asko sufritutako gizona dugu Lasarte: Osasunak laguntzen ez, etxean beste gorabehera batzuk ere bai, bi urteko alaba hil edo ito babarrun alea tragatuta... Hona alabari ipinitako bertso batzuk:

Haur txiki bat hil zaigu,hau da gure lana!,begiko hura bezainmaite genduana.Zeruko Aitarekinhan degu juana.Huran zan aingeruaeraman zuana!

Aita batek bihotzakzer sufritzen duan,ber haur txiki batenheriotz orduan.Galdetzen nion: «Noranahi zenuke juan?»Behatzarekin goraerakusten zuan.

Lasarteren sufrimenduaz hitz egin dugu. Ederki antzematen da bertso honetan:

Ni nauzu luzaroan

gaixo egondua,lehen gogorra nintzenaorain bigundua.Sufritzeko izan daneretzat mundua.Eskerrak izan dalazeinek lagundua!

Lehen esan dugunaz gain, hurrengo bi bertsoek ere gauzak asko argitzen dituzte:

Oker haundiak izan ditut niknere munduko bizitzan.Bertso batzuek jartzera noaherriak ikasi ditzan.Urte sailtxo bat igaro nuennahigabez eta desditxan.Orduan asko bajatu nintzanlehen holakoa ez nintzan.

Ezkondu nintzan lagunarekinbizi izateko ustean.Baina mundua hain da pobreaelkartasuna haustean.Seme-alabak haziten jardunnaiz bakardade tristean.Baina gaur haiek maite naute takontentu horrenbestean.

Azpeitin

Behin batean, txuleta jaten omen zen Lasarte Azpeitian, eta azpeitiarrak (Agirre, Lazkano eta J. Lizaso) adarra jotzen hasi omen zitzaizkion. Baita erantzun ere Lasartek:

Nere plakezaz ote zaudetezuek ia saminduan?Zer kulpa daukatni Jaungoikoakhola egin baninduan?Ez naiz bakarri, gehiago ereikusten ditut munduan.Arrazoietan luzitzen det nikgizon haundien onduan.

Lehenago aipatu dugun 1968ko Sari Nagusian kantaturiko bertsoak dira hurrengoak. Gai zuen txerri-hiltzea.

Ikusteko heriotzikLasartek ez du bihotzik...Txerri gizen bat baldin balego,esateko ez det losik,gure etxean beharra da-taguk hilko genduek pozik.

Ez nago era lasaian,txerria, zure usaian.Jaki goxoak zu hil ezkerobanatu litezke mahaian.Nere umeak zer gozamenahiltzen zaitugun garaian!

«Anaia bikia»

Leitzan Lasarteren irudia eraiki zuten, omenaldi gisa. Lau bertso bota zizkion:

Halabeharrez orain badiatbixki-lagun bat berria.Itxuraz ez haiz ederra bainaneretzako pozgarria.Hor gelditzen haiz jardin bateannere ordezko jarria.Zaindu zak zintzo kale hori tamaita zak gure herria.

Hi hor txutikan egon arteaneuskera ari dek lanean,haurtxo txikiak hor jolastukobaitituk aldamenean.Nik mundua utzi beharko diatJainkuak nahi duanean.Hik esango dek Lasarte zein zanni lurpera nuanean.

Anai bixkia, gu mundu hontanpekatari gaituk danak.

Jaungoikoaren aurrean horrekemango zizkiguk lanak.Hamar agindu dituk guretzatBerak jarri zizkigunak.Hik bete itzak, ahal baldin badek,nik bete ez ditudanak.

Anai bixkia, hau erakutsinahi nikek bizi naizelaJeskristo’re heriotzeanmaitasun eskean zela.Maita zak Leitza ni leitzatarrekmaitatu nauten bezela,agindurikan premizkoenahor galduko dek bestela.

Zegaman

Lazkao Txikik Zegaman esan eta Lasarten erantzundakoak:

Nere lagun hau gaur goiz honetangaizki zebilen nonbaite.Bart arratseko lo egite horinonbait ez du ondo bete.Galtzak ere ia-ia galduanedo ez zitun aparte.Era haortaraino jetxitzekozer gertatzen zaik, Lasarte?

Lasarte honek berekin badubetihonelako festa.Lazkao Txiki hor hasia dazer pasa zaidan galdezka.Baina ez zazu, lagun maitea,izan horrenbeste kezka.Galtzak galduagatik Lasartekgantzontziloak badauzka.

Uztapidren hiletan:Laun on bati samin-agurraegin beharra daukagu.

Zeruko Aita, egin zaiteaseme eder honen kargu.Zu lur hontatik joan beharraEuskal Herriak pena du.Agur, Manuel, zerura arteJainkoak hala nahi badu.

Eskolarteko IV. finala

Bertsolariak zoriontzeraetorri naiz nere gustoz.Erlea lore gainean bainogoxoago nabil askoz.Geroko bada etorkizuna,horrek ematen digu poz:lehengoak galdu geranerakoondorengoak badatoz.

Semeari

Ni tailertxo hau moldatu nianneke gogorrak hartuaz,perezik gabe lana eginezegunb luzeak sartuaz.Urte batzuek pasa nizkianhau ezin eskuratuaz.Egin nuena egin nin, seme,hirekin gogoratuaz.

Seme, lehen ere badakit bainaberriro nahi nikek esanzuek haziten ari nintzalanere bizitza nola zan.Izardi pranko atera naukhemen borran edo mazan.Beharko ari familirakozer janik sortuko bazan.

Nahiago nikek gauzak egokiaterako balitzaizkik.Baina munduko bizitza honek

zorion osorik ez dik.Ezinak eta larrialdiakneretzako izan dizkik.Ta hiri ere seguru askoarantzak sortuko zaizkik.

Ama

Amak hazu ninduenbulartsu ta bero.Zapi zuriz aldatzen nindun egunero.Pena det ez nuelanik ordaindu gero.Jaunaren eskuetanzeru goian bego,baina nahiago nukebizirik balego.

Familia

Zortzi senide ginanFrankian hazirik.Zortzi haietatik gaurbost gera bizirik.Ez degu hil ziradenhaien notizirik,urtean izan arrenmundua utzirik.

Baso-mutilak

Okertutako aitona zahar batbadago gure auzuan.Haren kontuak entzuten egonditeke egun osuan.Bere sasoiko urte gehienakpasa zituen basuan.Guk ezagutu gendun garaianindarra franko bazuan.

Euskal Herria

Gure Euskal Herri berdin gabeanik zenbat maitatzen dedanmiongainez ezin nezake esanbihotzak nahi duen eran.Estranjeriko txori guztiakhonuntza datozti hegan.Zu baino txoko politagorikmunduak ez du beregan.

Munduko izaera:

Alkar hankaperatzengera ahalegindu.Hau ez zigun Kristorendoktrinak agindu.Gizonak gerorako hemen zer egin du?Gorrotan bizi taanima zikindu.

Euskera

Ni euskalduna naiz takontentu naiz oso.Berariu laguntzekonago animoso.Eskeiniko dizkiotzortzi-hamar bertso,haur txikiak sehaskan loa bezin gozo.

Haritz zahar bat

Txori guztiak maitezaituzten haritza,haien osasungarrida zure bizitza.Zu hilko ote zeranbildurrez dabiltza,izan ere aspaldian

hain larri zabiltza.Sendatuko ote dasartu zaizun gaitza!

Lasartek apaizei

Hurrengoa Lasarterena da; hura ere Basarrirekin zen. Basarrik atera zuen hizpidea: bazela garaia jendea erretiratzeko; baina segituan ohartu zen tartean bi apaiz zeudela, eta berak eman zion buelta bere arrazoiari: ez zela hain desgaraia izango, apaizak ere, behintzat, han zeudela-eta. Orduan Lasartek:

Horra gure arteanhor apaiz jauntxuak,neri ere on egin ditgaurko arrantxuak;etxean gaudenean gera gu txintxuak,tabernara ezkerodenak berdintsuak.

Uztapide eta Lasarte Zaldibiko soziedadean

Jesus Letek gaia ipini zien: Uztapide, «Urtain»; Lasarte, «Alemana». Boxeoa gai hartuta bertsotan. Lasarte hasita hona mostra txiki ba

LasartekUrtain, badakit osobizkorra zerana.Ostegunean goazgu alkarrengana.Zortzi bateri zaude pasara emana,baina gogorragoadezu alemana.

UztapidekHik eginagatikangogorren papela,lasai gelditutzen dekUrtainen sabela.Ez al hago jakindagogorra naizela?,

Hi’re eroriko haizzortzi hoiek bezela.

LasartekJoaterako erronkanbete zera ondo,baina alemana dagoindartsu eta sendo,Holakorik ez dezuikusi egundo;ez dituzu pasakohamabost segundo.

UztzapidekAlemana oraindik’eanimoso dago,baina nere aldetikni’re firme nago.Beste danak bezelajoango da k.o.Gau hartan lona gainenegin beharko du lo.

LasartekBazterrak erosiazUrtain honen saltsak.Gerorako jantzi nahizenituzke galtzak,baina alemanak dauzkapiperra ta gatzak,hartu behar dituzumuturreko latzak.

UztapidekLehengo kontrarioabanuen plakua,harekin bete diatnik diruz zakua.Ezagututzen al deknere ezker kakua?,Batekin egingo dit

nik hirekikua.

LasartekOraindik kolpe latzakez daude neurriaketa badatozkiguistilu gorriak.Han pasako dituzusegundo larriak,kolpe batez kendukodizkat berriak.

UztapidekPentsatu ez naizelagero ari broman,hi egonagatikanheure buruz sonan.Musuka ikusikohaute laster lonan.Ea gelditzen haizenbertan Bertzelonan.

Oraingoan ere bada ziri eta bertso ederrik. Nire esplikazio guztiek baino gehiago balio bertsoak entzuteak:

LasartekLanak baditu nola erantzunaizu, Manuel, pentsatzen.Etsai gaiztoak ibili ziranzure anima tentatzen.Bihotza gaitzak behin ikutuaizango zendun hain zuzen,baina San Pedrok ate ondotikberriz bidali zinuzen.

UztapidekPekatu hori Lasartek ez duesan berehalakuan. Ikusitzen da momentu hontannola zegoen jokuan.

Beraz San Pedrok utzi ninduenzeruko atetik kanpuan. Ea hobeto joaten naizenhurrena joandakuan.

LasartekLehen esan arren hori guztia, ez da errez sinistiagerta leikenik San Pedroganazu baino lehen iristia.Luzatu gabe emango dizuLasartek bere ustia:zuk bizitzeko nahikoa dezuedariari uztia.

UztapidekBeste bertso bat falta da noskioraindik erremateko.Erdia berak esan dizutenik neukana esateko:Urdail erdia kendu ziotenta ez du hori kalteko,oraindik ere badu lekuahorrek eginak jateko.

LasartekBertsotan batek ondorenianordaina ere izaten du.hamaika bider egia garbiUztapidek esaten du.eskubi aldeko belarri horiez du aldrebes mantendu,lehengo askako ote jotzekobolantea ematen du.

UztapidekNik bazekiak nola geran guhortarako ekarriak,ta danak zeudek disparateakentzuteko egarriak.hik ez al dakik bi hego hauek

daudela ongi jarriak?,holakoxeak izaten ditukeuskaldunek belarriak.

Lasartek Etxabururi

Hurrengo bertsoa Lasartek kantatua da, Beasaingo Fonda esaten genion jatetxean. Ormaiztegiko Bizente Mujika «Etxaburu» zenarekin ari zen kantuan. Hark, dirudienez, andregaia askatu zuen bertsotan, eta hauxe erantzun Lasartek halako batean:

Andregai bat nahi lukebere gustokua,baina zail da bilatzen neurri juxtukua.Ilea joan zaio ia kaskokua,hartuta ere ez dagourte askokua.

Albaitero zaharra

Earki deskuidatu daalbaitero zaharra:ez ditu distingituemia ta arra.Matrikulari dagobegira beharra:batek bi zero ditubesteak bakarra.

«Nañarriri begira» liburuan Lasarteri eskaintzen diodan bertso batekin amaituko dut:

Lehenengo Bentaberrinentzun zindutan nik;artean doi-doi nuenarrazoi-zentzunik.Halere ez da galduorduko oihartzunik,bestela nola izannere erantzunik.

Fernando Aire Xalbador (1920-1976)

Behe Nafarroako Urepel herrian jaio zen, Xalbadorrenea baserrian. Uztapide edo beste batzuek bezala sortxetik hartu zuen izena, eta ezizen horrekin ezagugu genuen Euskal Herri osoan. Oso gazterik ekin zion artzantzari. Baditu bertso ederrak, geroago ikusiko dugunez, gai horretan. Kantari ona zen. Gaztetan elizan kantatzen zuen. Kantu asko jaso zituen buruz. Era berean, aita ere kantaria zuen, eta bertsoen lehenengo aipamenak ere hari zor dizkio.

Bertsotan ere oso gazterik hasi zen. Zaldibiatik hara joandako artzain bat ezagutu omen zuen, eta haren babesen hasi zen. Horri buruz badu bertsorik, gero ikusiko dugun bezala. Lehenengo bertsoa bota ostean korrika ihes egin zuen. Ostuko leihotik kantatu zien barruan bertsotan ari ziren batzuei: «Ixilduxe ziren batez, hor, kasik nihaurrek nahi ez nuela, bota nioten bat leihotik barnerat (...) Zerbait gaizki egin banu bezala, ihes egin mendi alde...»Baina Teodoro Hernandorena medikuak eman zion sekulako bultzada Iparraldeko bertsolaritzari, besteak beste bertsolariak elkarrekin kontaktuan ipiniz. Xalbadorrek Saran eskuratu zuen lehenengo txapela, 28 urterekin. Geroztik, asko gelditu gabe ibili zen kantuan Euskal Herri osoan zehar, Mattin lagun zuela. Bolada luzean, bikote paregabea osatu zuten biek. Oso estilo diferentekoak, baina elkarren osagarri. Hirurogeiko hamarkan izan ziren txapelketen final guztietan hartu zuen parte Urepelgo bertsolari sakonak, bere kantaera eta eszena-tokian kokatzeko era bereziarekin. Inora begiratzen bazuen, bere barrenera begiratzen zuen, zeren guretzat begiak itxi egiten zituen. Beti haizea kontra zuela jardun behar izan zuen: ongi ulertzen ez zion epaimahai eta entzulearen aurrean. Bata-bateko bertsolari aparta zen, baina ez eskasagoa bertsoak paratzen. Agortzen den iturria dira haren bertsoak, egunero irakurri eta egunero zerbait berria deskubrituko bazenu bezala. «Bertsolaririk poetena eta poetarik bertsolariena» deitzen genion, eta arrazoiz nik uste. Guztiz lirikoa genuen. Ikusi nahi duenak hor ditu haren bat-bateko bertsoak, hor du Amurizak egindako ikerketatxoa, eta hor du, batez ere, Odolaren mintzoa. Euskal Herria, fedea, maitasuna, amodioa, etxea, artzantza, familia... izango dira Xaldaborren gai nagusiak. Zilegi bekit hauxe esatea: beste askotan bezala, 1976ko Xenpelar Saria Xalbadsorrek irabazi zuen. Inozentzio Olea lortu zuen bigarren saria, eta nik jaso nuen hirugarrena, Lazkao Txikiri jarritako bertsoei esker. Arratsaldea Donostian horiekin biekin eta aita Zavalarekin pasatu nuen. Gutxi izan dira niretzat egun ederragoak. Berrogeita hamasei urte baino ez zituen hil zenean. 1976ko azaroaren 7an gertatu zen hori, bere omenaldi egunean. «Jende gaixo hauek ez ditut eskertzen ahal» esanez eman zuen azken hatsa.

Bere barrua nolakoa zen ikusteko, adibide ona ditugu hil aurreko urtean Usurbilen kantatu zituen bertso hauek:

Asko alditan atsegingarrizuentzat egin beharrez,alaiarena egiten dakitmaitasunaren indarrez.

Baina barrua goibeldua maizmundu huntako gaitz txarrez...Alai agertzen naizela ere bihotza daukat negarrez.

Zuen zorionak pozten nau ni,ez naiz gizon bekaiztia.Bainan barnetik sentitzen ditutongia eta gaizkia.Ez naiz izar bat, hori badakit,ezta ere iguzkia.Bainan horrela har nazazue,hori da naizen guztia.

1960ko Txapelketa Nagusia

Xalbadorren arratsaldeko agurra

Euskal amodioak nau hunatekarri edo ereman.Hau baino pauso debaldeagorikene bizian dut eman. Anai-arrebak hementxe ditutbihotzekoak atzeman.Eta eskuaraz bazik ez duguelgarri hitzikan erran.Egun goxoagorik gaurkoabaino nik ez dut iragan.

Gaia bat, bese guztien bezala, «Aurrerapenak» zuen. Lau bertso dira guztira. Bi ezarriko ditugu:

Bizi den batek aurrerapenabeti izanen du maite,ikusiz gero ez dela izanenizen den bezainbat neke.Halarik ere horren gaineanzerbait erteko badaike,eta urruna joan gaberiknihauk erran nahi nuke:Aurrerapenak ekartzen dauku

bai abantail ta bai kalte.

Ene sortzeak emana daukatkar haundi gar bihotzean.Aurreratua bizi ez nibizitzen naizen etxean.Ni beti hantxe nago tristerikezarri nauten beltzean.Besteak berriz aurrera doazbaita abantail gaitzean.Heiek hain urrun joanak etani hantxe nago atzean.

1962ko Errege Eguneko sariketa

Xalbadorren agurra

Egun Erregeen eguna da-tanik ere hartu indarra.Nunbait nik ere Erregeen gisabidean hasi beharra.Goizean etxetik erten etaabiatu naiz azkarra,gero Donostiren par-pareangelditu zeraut izarra.

1962ko Txapelketa Nagusia

Lopategirekin egin zuen saioa. «Lopategi baserri- jabea eta Xalbador maizterra» Hauxe da Xalbadorren lehenengo bertsoa:

Lehen nagusi ona zinan taorai txartu aal zera?Berrogei urte badut nik jiniklanera zure etxera.Ez zaut gustatzen zure aldetikhartu dautazun manera.Utziko ote nauzu orai hortxekanpoan gosez hiltzera?

Gero hiru bertso kantatzeko gaia ipini zion Irigoyenek: «Xalbador, bart Joxeri, etxera zihoala, sorgina atera zitzaion. Tiratatu zion harria eta sorginak, karrasika,

buruari helduta ihes egin zuen. Baina gaur goizen auzoko Mikela burua lotuta agertu da. Zu zera Joxe, sorginari harria bota ziona»

Huna mutil bat eta hura nigauak etxerak derama...Hantxe pausatu behar nuelaoihanean hartu zama.Sorgin hortxe atera zeraut,ene maitearen ama.Bazuen harek lehendikan eresorgin haundiaren fama.

Gero zonbaitek erraiten duteorai ez dela sorginik.Huna ni zuer mintzo hasiapruebak ontsa eginik.Ez dago, ez, sorgin horietanMikela horren berdinik,bi harri ere botako nazkonhilko nuela jakinik.

Mikela, ez al zaizu dolutubart egin duzun ertera?Hobeto duzu hemendik goitiketxean egoiten bazera.Zurea pasatua zen etahola ibiltzea kalte da.Zugur baduzu berriz ez jalgiamoros baten bidera.

1965ko Txapelketa Nagusia

Irigoienek honela eman zion gaia hiru bertso kanatzeko: «Xalbadorrek esango digu dohairik premiazkoenak zeintzuk diren bertsolari ona izateko»

Ni erantzuten zuri, Alfontxo,zuri bainago hasia.Jainkoak eni ere eman dautbertsolarizko grazia.Gauza bat bada denen aurreanhortako premi hartzia:segurtamena bere buruaz

ta gainera ausartzia.

Bertze bat ere erranen nukebaderauka ahalmenik.Ote da hemen nik baino hobekigauza hori dakienik?Bertsolariak umila izanbehar bailuke maizenik,eta bertzeri halaz ez esanentzun nahi ez duenik.

Nik bertsolari ederra frankodenboran badut entzuna,eta beti nik bilatu izan duthaiekin alkartasuna.Bertsolari bat ez bada ereindarrez handi ta una,ez bedi izan, Jainkoaz otoi,bere eletan lizuna.

«Emaztearen soinekoari»

Pentsa zazute alargundu batez daike izan urusa.Dolamen hunek, oi!, ez dezalaaunitz gehiago luza.Orain urte ziloan sartuandreñoaren gorputza.Haren arropa hantxet dilindanpenaz ikusten dut hutsa.

Geroztik nihaur hemen nabilaguztia beltzez jantzirik.Ez dut pentsatzen nigar eitekoene begiak hersterik.Ez pentsa gero, andre gaixoa,baden munduan besterikzure arropa berriz soineanhar dezakeen emazterik.

1967ko Txapelketa Nagusia (Xalbadorri txstu egin ziotenekoa)

Jadanik, bertsozaleek eta ez direnek, denek, ezagutzen dute gertakari hori. Atzetik aurrera hasiko gara. Lehenik, Xalbador bota zuen azken agurra:

Ez dakit egun zer pasatu dennik frontoi hunen barruan.Holako gauza ezberdin batzukpastzen dira munduan.Bertzen txistuak entzunik ez naizni oso pozikan juan,txapela beti ondo dagolalehenago zagon lekuan.

Orain gogoratu dezagun «txistuaren» bertso hori:

Anai-arrebak ez, otoi, pentsaneu’re gustura nagonik. Poz gehiago izanen nuenalbotik beha egonik.Zuek ez bazerate kontentuerrua ez daukat, ez, nik...

(Jende guztia txaloka hasten da, eta ezin jarraitu du denbora puska batean. Gero honela bukatu zuen bertsoa):

Zuek ez bazerate kontentuerrua ez daukat, ez, nik.Txistuak jo dituzue bainanmaite zaituztet orainik!

Irriari bi bertso botatzeko agindu zion Irigoienek. Hona biak, ez baita bietan baztertzekorik, nahiz bigarrena hobexeagoa izan.Geure izakera gordetzen degugizasemek gehienetan:Arrazoirikan ez izanda ereiduri dugu penetan.Oi, irria, zu bizi huntakobeharra zira benetan.Sor dakigula maiz irri horibeti gure ezpainetan.

Irria beti ez daitekela

bihotz barnetikan egin?Gogorik ez baldin bada erehori egin daike berdin.Nahiz irria gezurra izaneta berari eman min,bederen beti eginen dautzubere inguruan atsegin.

Beste askoren artean, gai hau ere egokitu zitzaion Xalbadorri: «Hiru bertso haurrek, jaiotzen direnean, zergatik egiten duten negar adieraziz»

Haur maite horrek berak zer daki,ez baiterauka indarra?Aigerutxo maite horrek betidauka lagundu beharra.Bertzerik ezer ez daki etaberak, lehenengo, negarra.Maiteak ez dauka pasaturikmundu huntako hondarra.

Inoiz negarrez haurtxo txiki batalbotikan dut hauteman.Aitak entzun ez zezan, gero duamak gelarat ereman.Oi, haur maitea, hasi parrez zu;ez, ba, negarrari eman,nahiz ez jakinean zaudela zunegarraren erresuman.

Irigoienek beste gai bat: «Biok anaiak zarete. Zu, Uztapide, egunsentian lanera zoaz; eta zu, berriz, Xalbador, gaupasa eginda, ordu berean etxera zatoz. Bidean topo egin dezute»

Uztapidek:Anai maitea, entzun itzazubeste anaiaren esanak.Gure aurreko gurasoak’eez ziran hola izanak.Gaur ere egina izango’ituzuzuk egun guztiko lanak.Ama batenak gerade bainaez gera berdinak danak.

Xalbadorrek:Argisentian etxera buruz,hartzen detan ahalgea!Eta zu eni hor berriketanondo jakin-gai nerea.Lanera zoaz, gogo baituzu,hola da egun legea.Bietan errukarriena ni naizlorikan egin gabea.

Uztapidek:Gure etxean ikusteko naizoraindik ondoren latza,gaur ere nola egin dezun zuktxit erretira narratsa.Dirua hola botatzeko zuez zerade aberatsa.Ea mesedez esan zaidazu,nun pasa dezu arratsa?

Xalbadorrek:Taberna baten egonak giraauzoko Anton ta biak,eta hor gero konturatu gabeatzeman gaitu argiak.Zuazi lanerat, nik istant batezitxi behar tut begiak.Atzartzeakin moldatuko’ituttxerriak eta behiak.

Uztapidek:Denbora bazan hor ibiltzekogoizikan arratsera.Angelusean mutil jatorraketorri behar du etxera.Orain sasoia hola galdutagero bazuak zahartzera.Gauza onikan ez da zurekinmudatutzen ez bazera.

Xalbadorrek:Mundu guztian zabaldua dalagun-zalea naizena.Nik, lagun bila natorrenan,harrapatzen dut dozena.Etz zu berriz lanetik lasteretxera zuzen-zuzena.Antzina ere jarraituko zaizuManuel tonto izena.

Azkenik, nahiz aukeran besterik ere izan, Xalbaorrek oheari kantaturiko bertsoak gogoratuko ditugu:

Ohea bezain zer baliatzen ote da gure bizitzan?Leku pausakor hobeagoriknehon ez ditaike izan.Handik kanpora erteten giraeginbeharren peskisan.Asita izanez goizean eregehiago egonen ninzan.

Ohe maitea, zurekin badutnik egundainoko hartze, nahiz artetan ematen duzunkolpoeño bat edo bertze.Bizitze onik zu gabe ez da,hortaz beti dut aditze.Ez zeradea zuhar izan zumaitasunaren ohantze?

Ohe gaixoa, zu maitagarrizutaz ez naiteke isil.Zutaz behartu gabe egun batmunduan ez daike ibil.Denak horrarat datoz azkenikizanikan ere abil.Zutan sortu ta zutan haziakzutan behar dugu guk hil.

1968ko Sari Nagusia

Gogorako duzuenez, Basarrirekin par egin eta elkarrekin banatu zuten saria. Saio batean «gizona» zuen gaia. Hauxe da bigarren bertsoa:

Jainkoak egin zuen gizona,ai izate atsegina!Gure izenaren araberanbeti biziko bagina!Bainan ez dugula huni pentsa,hau ikusten dut lastima.Gorputzaz gira maizeik orroitahazturikan arima.

Xalbador Lazkaon

Jarraiako bi bertsoak Xalbadorrek Lazkaoko Esparru elkartean kantatuak dira. Era askotara entzun ditugu bertso berak. Hori seinale ona da, esan nahi baitu Lazkaoko jendea oso bertsozalea zela. Herria inplikatzen denean, herriak gogoan jasotzen duenean, hori gertatzen da: bertso beraren bertsio bat baino gehiago sortzen direla. Badakit bertso horiek liburuetan idatzirik daudela; hain zuzen, Auspoa saileko Herriak gogoan liburuan. Nik, neuk gogoratzen ditudan bezala ipiniko ditut, hau da, bere garaian norbaiti entzun eta jaso nituen bezala:

Zutik jarrita otoizka nago,ene lagunak, zerura.Handien menpe dagon ttipiakbeti badu arrangura.Eskatzen dautzut izan zazulaherri ttipien arduraeta xukatu mendien negarden Bidasoako ura

Zuk, Joxe Migel, sasoi daukazulandutzeko baratzea,bat giro ona izan ditaike baita txarra ere bertzea.Hobe zenuke aunitzez ere txekor osoa hartzea,hartarik zutaz izanen diraaurrea eta atzea.

Bigarren bertsoaren esplikazioa azkenean (lehenengoak ez du esplikazio beharrik), norbaitek esan badezake ere errebuelta pasatuta gero alferrik dela seinalea. Dena dela,

aipa dezagun Lazkao Txikiren metafora ere: «Txekorra puskaka saltzen den arte, ez noa osorik erostera». Orain hobeto ulertzen al da Xalbadorren bertsoa?

Baina ez da Xalbadorrek egun hartan kantatu zuen bakarra. Azken agurrean hauxe kantatu zuen:

Gustura nagon toki bateanni luzaro ezin egon,jakinagatik toki hoberikenetzat ez dela nehon.Bihar andreak galdetzen baditnire bihotza non dagon,beldurrik gabe erranen diot:«Han utzi nuen Lazkaon» Han-hemenka egindako saioak

Ugazama, amaizuna edo amaordea gaitzat hartuta jarritakoak:

Mundu honetan ez naiz luzarogozatu ama maitean,sortu orduko aurkitu bainaizzoritxarreko atean.Ta bere ordain utzi zaitu zuamak, zerura joaitean.Doakabe naiz, laztan nezazuzure besoen artean.

Badakit ez nauzula ekarri,andre, zure sabelean,Ama Birjinak ere ez gaituinoiz ekarri berean.Halere haren umetzat gauzkabere bihotz zabalean.Zuk ere hala har nezazu niJainkoaren izenean.

Gure Jainkoak bidaltzen diguzerutik hainbat abisu,zorigaiztoak jota gaudenezager gaitezen amultsu.Haren aurrean ume ta amaaurkitzen gera ni ta zu.

Maitatzen ahal ez banauzu’reerruki izan nezazu.

Ortzadarra

Maizenik udan ikusten dugu ez zaio gustatzen negu.Mirari bat hor ez ikustekoitsu zoroak gera gu.Esan liteke aingeru danakbertan daudela testigu.Zerua zer dan erakustekoJainkoak bidaltzen digu.

Xalbador eta Mattin, Xalbador ehiztari

Xalbadorrek:Euskal Herrian ez ote duguguk ehiztari abilik?Nik naiharren berri baitakit,orain ez nago isilik.Ez naute gero ahalgetukohor gaindiko zenbait lilik,joan den neguan ere bainagobasurde handi bat hilik.

Mattinek:

Nik orai hasi beharko dutXalbadorren atakatzen.Berak dionez abila da haubasudeari tiratzen.Baina nihaurrek ez dut ikusi,hortako ez naiz fidatzen:hunek hil zuen basurde hurajada eria omen zen.

Ezkondua eta donaua

Gaiaren arabera, Xalbador ezkondua zen; Mattin, donaua.

Xalbadorrek:

Kontseilatuko zaitut,ene lagun Mattin.Sinisten baninduzubanuke atsegin.Ni gustura bizi naizandre ta haurrekin,ta zuk bertze hainbertzenoiz bahauzu egin?

Mattinek:

Bertsu bat botako dut,Xalbador, hortarik,kasik ernatu bainaizoraintxe lotarik.Nik ez dut deusik nahiandre hoietarik.Ez naiz ezkondu-nahi,ez baitut doterik.

Xalbadorrek:

Donado gelditzerik,Mattin, ez desira,erori baitzaitezkegainetik azpira.Moxkorra heltzian etxeraterortzen bazira,andreak altxatu faltanhantxet hilen zira.

AndreaAndrea ez dut nik hartugeroko menturanNeguaz pntsa gabemaitatu dut udan.Baina oraintxe jartzenari naiz ni dudangero ta maiteagozergatik zaitudan.

Iguzki egina dazu zaren itzala.Liuzaro elgarrekingaitezke, oxala!Ikuste dut beti tahobe zoazala,armairu-xokoan danardoa bezala.

Lurretik ehun metrora

Nire iritzi eta ustearen kontra, bertso-saio arruntean dira bertso hauek. Nik, egia esan, txapelketakotzat neuzkan. Baina, dirudienez, oker nengoen. Dokumentuek argi erakusten digutenez, 1961ean Alduden egindakoa saioa dugu. Nik, seguru asko, gero entzun nuen irratiz bidez. Dena dela, Xalbador eta Uztapide dira protagonistak, eta hauxe zuten gaia: «Lurretik ehun metrora dagoen aldamioan, pareta pintatzen ari zarete. Bata-batean aldamioa kraskatzen hasten da. Bietako batek salto egin behar du, bestea salbatuko bada»

Uztapidek:Lurretik ehun metrora zaigualdamio bat ageri.Bitatik batek salbatu behar,badira mila komeri.Ta, Xalbador, zu eroritzeakpena ematen dit neri.Bitatika bat erortzekotan,nahiago det neuk erori.

Xalbadorrek:Kasu honetan nehoz munduangertatu ote da nehor?,

beheratotik ere guziaknahiz gintaizkeen erorkor.Ez, Uztapide, naihaur banoa,ototi ez zaitela eror.Berdin zu hantxet hil eta gerohila litake Xalbador. Uztapidek:Xalbador lagun horren aurreanerantzikodet txapela.Baina badakit bitatikan batsalbatu ez ditekela.Bihotzak dio sentitzen dunaez nun esango bestela,lagun hurkoa maitatzen baiteknere buruz bezela.

Xalbador:Zendako behin, oi Uztapide,oten zintudan ikusi?Zer debruk bada ote zintueneni hola maitarazi?Ez gaiten hemen bat ere geldi,biak lurrerat goazi.Gutarikan bat hor hiltzekotanbertzea zendako bizi?

Uztapidek:

Ongi diozu, lagun maitea, ez dezu hitz egin zakar.Eta zuri zer erantzun erepentsatua daukat azkar:alkarentzako sortu ginan tazertarako bizi bakar?Biok gelditu edo erori,guk hartu dezagun alkar.

Xalbadorrek:

Hau da memento ikaragarritxarra pasatzen duguna.

Ni memorioz gaizki naiz edomemento hau ez da ona.Hau da amets gaiztonetariknunbaitik heldu zaukuna:bi maitetarik bat galdu behar,bizia edo laguna.

Jarritako bertsoak

Sortetxeari

Zortzi bertso dira guztira; bost aukeratu ditugu.

Oi gure etxe maitea,orroitzapenez betea,zorionaren atea!Zu altzoan iragana dutsortzetik orain artea.Izanagatik pobreabertzeak baino hobeani sortu nintzan etxea.

Dudalarik zenbait penazu zaitut lagun lehena,ihes-leku hoberena.Zure alderat inguratzen naizahalik eta maizena.Munduko leku maitena,zuri zor dautzu naizena:izana eta izena.

Arbason eskutin jina,o egoitza atsegina,ez dakit zure adina.Heiek lurpean estali zirenzutan utzirik arima.Hain amultsuki egina,heintzat zer bihotz-minazutaz gabetzen bagina!

Etxetik hainbertze gazte

kanporat zorion eskezoraturik bazoazte,bizimoduak behartuz edoetxea ez aski maite?Gure faltaz balezatearrotzek etxe hau betehobendun haundi gintaizke.

Ene haur onak, badakitluzaro gabe engoitikjoanen naizela mundutik.Arbason ganik ukan dohainaez utz sekula eskutikaldegitean hemendikheier esateagatik:Etxea han dago zutik.

Aitona gaztea

Beti ez gaitezen higa tristeak diren gauzetan!Zorion-tokia ere bada gure bihotzetan.Alabak esan zeraukunean aidatu nintzan pozetanzorionean aurkitzen zala haur baten esperantzetan.

Tentatzen ari zerauzkit haurrak eta emaztea:aitondu naizela, baina aitona gaztea.Ez dea, bada, atsegingarri gauza hunen ikustea?Arbola zaharra eihartu gabe fruitu ematen bestea!

Orain igerika gaude loriazkoo erasoan,fede guzia emanik datorren aingerutxoan.Nik bihotzean atsegin hainbat ur ez dago itsasoan.A zer bertsoak, datorrenean, bera harturik besoan!

Ez gaiten gehiegi poztu, oraino bidean baita!Ez dela bururatuko, ai hori eni ez aipa!Aingerutxoa, zure zai daude heme ama eta aitaeta heietaz bestalde ere izango duzu nork maita.

Herri eta hizkuntza

Guztira zortzi bertso dira; bat gogoratuko dugu.Anai-arrebak entzun, ene aho-hotsa:izaite bat ez daike hezur hutses osa.Herri da gorputza, hizkuntza bihotza.Bertzetik berextean bitarik bakotxa,izate horrendako segurra hilotza.

Esperantzarik gabeko amodioa

Bost dira guztira; lau hartuko ditugu.

Amodioa gauza tristea, bihotzen higatzailea,guziz enea bezala bada esperantzarik gabea.Gizonarentzat hau baino malur handiagorik badea?Ikusten eta ezin eskura maitatzen duen lorea!Hunela bizi baino aunitzez hobe litaike hiltzea.

O, Jainko ona, zendako bada egin nauzu hain malurosbegien bistan izar eder batezarri dautazulakotz,ikus orduko maite nuenanik ditudan indar oroz?Harek ordainez ez du enetzatez begi eta ez bihotz.Nehoiz ikusi izan ez banuhobeko nuen ondikotz!

Martxoko hormak galduko duenlore pollit goiztiarrata eihartzerat bortxatua den

haizeak hautsi abarra.Ene bihotza ez ditaikeagauz horiek konpara?Nehoiz enea ez da izanenmaitatzen dutan izarra.Hortaz oroituz maiz etortzen zautnigarra begietara.

Aitorte dautzut, ene maitea,goiz aski banakielaez zintzaikela enea izan,bertze batentzat zinela;baina halere maitatu zaitut, ez bainezaken bertzela.Ene bihotza, bizi naizeno, izanen zaizu fidela,zuretzat bizi ez banitake, zuretzat hil nadiela.

Ama Euskal Herria

Bederatzi bertso dira; guk lau hautatu ditugu.

Badakit asko erenukela hobeanehori ez agertuene dolorea.Odolaren mintzoaeduki ordea;nahiko nuke, bainanezin dut ordea.

Ama Euskal Herriaznaiz naigabetua,uzterat doalakotzbetikotz mundua,bere seme alabezabandonatua.Nork barka dezagukegure bekatua?

Zure lekua hartu duen andereakgurekin behar ditupairatu bereak:amaizunarendakoez daizke hobeakama ukatu dutenhaur dohakabeak.

Hilobi hunta noizbaitnorbait balabilazure izaitearenerrestoen bila,lurpetik entzunen dudeiadar bipila:Hemen dago ama batbere haurrek hila.

Jainkoa eta ni

Zazpiren artetik bat aukeratu dugu, horretan dena laburbiltzen baitu.

Orai ez dakit, Jauna, Zu edo ni aldatu ote naizen,ez zira egun ene gogoan lehengo itxuraz agertzen.Gertatzen denaz, o Nagusia, kartsuki zaitut eskertzen,gure arteko hoztasun hartaz hasia nintzen aspertzen.Jainko maitea, ordu zen noizbait lagunak egin gintezen.

Haur galtzearen aldeko legea dela ta

Badira bederatzi bertso; birekin konformatuko gara.

Zu, amatzerat deitu andrea,eta zu, senar gaztea,kargu haundik lagunkideakhala bat nola bestea.Ohartarazi nahi zaituztetzonbat den gauza tristeaamodiotik datorrenarigure bihotzak herstea.

Baldin plazerra ezarri baduJaunak ezkontza-obretan,bazakiela zer egin zuenez da dudarik horretan.Hori jakinik nahasten denaatsegin horren kordetan,nahi ala ez geldituren dabiziarekin zorretan.

Pilota euskal jokoa

Hamalauko sortatik sei hartu ditugu.

Nola Euskal Herriko bertze mutikoak,tirriatu izan naupilota jokoak.Ahala ez ordeanik hortarakoak,bertze zerbaitekonindaukan Jainkoak.

Pilota jeinuak eskastu bazauzkit,bihotza ta begiakJaunak eman dauzkit.Euskalduna delakotzedo nik ez dakit,ez zaut bertze joko bathori bezain pllit.

Zabaldu bazaituztehemendik mundura,mugagabea badazure hedadura,eskerrak ez daizkelaerraiten menturazu ez zarela gureiturriko ura.

Plaza isilik dago

iduri eliza,beharien begiakpilotak dabiltza.Jainkoak hango deiakbaiezta balitza,talderik ahulenakluke azken hitza.

Neska gaztea erehor dago behari,pilota bera bezainbihotza jauzlari,esku-zarten artetik otoizka Jaunari,garaitza eman dezonharen maiteari.

Kirola ta hizkuntzahorra hor bi gauzaluza dezaketenakherriaren hatsa.Baldin ez bazeraukuerdalduntzen plaza,salbaturen garelabadut esperantza.

Sail hau, lotsa banaiz ere, Xalbadorri neuk jarritako bertso batez amaituko dut. Bi jarraldi ditut. Bata Xalador hil zen egun berean, hobeto esan gau beren, paratutako sorta. Anaia Joxe Marik eman zidan notizia, alegia Xalbador hil zela. Edalontzian neukan edaria bertan utzi eta etxera etorri nintzen, eta hamar bertso ipini nizkion. Hauxe da lehenbizikoa:

Zenbat poesi eder zenuenbertsoarekin nahasi.Zure halako jardunetatikez dugu gutxi ikasi.Baina ordainez guk txistua jo,zuk negar eginarazi.Utzi diguzun herentziarikkasik ez gendun merezi!

Beste sortarekin “Xalbador” saria irabazi nuen 1977an. Nafarroa zen gaia. Baina Xalbador ere «erabili» nuen. Hauxe da sail horretako bertso bat:

Xalbador, handi zinenhandi guzietan.Hala utzi gintuzunnegar bizietan.Ernemuina hasi dazure hazietan.Gure kulpa da galtzenbada sasietan.

Mattin Treku Mattin (1916-1981)

Laprdiko Ahetze herriko Harrieta baserrian jaio zen. Baina 1940az geroztik, Mulienia baserrin bizi izan zen. 1947an ezkodu zen, Senpereko Mari Olandirekin. Seme bat aita zen. Traktorearekin izandako istripua zela kausa joan zitzaigun gure artetik. Mattinen etxean bazen bertzo-zaletasuna, eta etxean bertan kutsatu zen. Oxobi olerkaria izan zuen, bertsolari gisa, aitapontekoa. Saran egin zuen lehenengo plaza, Panpale bertsolariarekin. Artean ez zituen hamazazpi urte baino.1936ko gerra zibilak behartuta, Iparraldera jo zuten bertsolari eta bertsozale askok: Basarri, Errexil, Zubikoa, Monzon, Hernandorena... Batik bat, Tedoro Hernandorena Asteasuko medikuak asko lagundu zuen Iparraldeko bertsolaritza indartzen.Mattin «todoterrenoa» zen, eta abeslari fina. Txapelketan bezala hartzen zuen parte herriko saioetan. Txapeldun atera zen, 1948an, Urruñako Sariketan, eta 1952an, Saran. Gero, 1960tik 1967ra jokatu ziren Txapelketa Nagusi guztietan izan zen partaide. Gara hartan, bestalde, Euskal Herri osoan zehar ibili zen kantari, Xalbadorrekin batera. Gorputz txikiko gizon handia genuen Mattin, jatorra eta lagunartekoa. Ahots fina, katari bizkorra, umore handikoa eta ziria sartzen aparta. Hamaika barre eginarazi zigun, Lazkao Txikirekin batera. Bat-batean jardun zuen batez ere, baina bertso idatziak ere baditu. Haren hiru liburu, bat emazteak Mattinen omenez idatzia, argitaratu ditu Auspoak. Lazkao Txiki definitu zuen ederki Mattin:

Bulto txikia daduka bainahain da gizon atsegina!Bere lagunez bihotz barrendikegiten du ahalegina.Gizon bezela aingerua da.Txoria balitz, pinpina.Pozak kantatzen dituena tapenak gordetzen dakina.

Inor asko akordatu gabe sartuko zizun ziria ere. Uztapide, behin, eraztuna behatzean zuela joan zen. Eta begira ateraldi jo zion Mattinek:

Uztapide arkitzen dagizon sonatua,eta ez zaio faltatzenzeinek goratua.Eraztun bat behatzenurrez doratua.Ea burnia dekenhoriz pintatua.

1960ko Txapelketa Nagusia

Mitxelenarekin egin zuen saioan hauxe zute gaia: «Mitxelena, apustu eta jokoaren kontrarioa. Mattin, Mattin apustu- eta joko-zalea»

Mattinek:Mitxelena hunek leku onianderauka bere burua.Eta nik ere ireki behautorain nere liburua,neri betitik gustatu baitzaitjoko edo pariua.Lekuz aldatzeko ez ote daegina gure dirua?

Mitxelenak:Jokularia beti izan da,jaunak, kristau iluna.Alerdi horrek zorionikanez du ekartzen inuna:Hau ere hiru beitaa jetxi dalehenago zazpi zittuna.Berarengatik ez naiz erruki,pena det andre kuttuna.

Mattinek:Sekula santan ez da kexatzenandria nere aldian.Askotan harek ikusten bainausegur umore onian.Galtzen dudanian serio samarhasitzen naiz ni lanian,eta berriz jai egiten deguirabazten dudanian.

Mitxelenak:Begira, Mattin, nere bertsoabotako dizut kolkotik.Zenbait jolulai ikusi ditutberen begiak malkotik.Erremedioik ez dagoaladenbroa joanda ondotik.Orain bitarte aberastuanor ikusi da jokotik?

Mattinek:Ni beti afizio onianjoko hortako lanian;ta jarraitzeko gogoa daukatoindik gaurko egunian.Hau beti joko gabe bizi dahan bere etxe barnian,hamtze dituen diru pitarrakgaldutzeko bildurrian.

1962ko Txapelketa Nagusia

Arozamenarekin egin zuen saio bat, gaia emanda. Honela zioen gaiak: « Orain hamabost urte ezkondu zineten biak. Mattinek hamabi seme-alaba ditu, eta Arozamenak bat ere ez»

Mattinek:Ofizioaren esplikatzekoetorri da tenoria,hamabi umekua baitaMattinek dun familia.Gure etxean arrats guziezbadago bai umoria,eta lagun hau beti triste dabatee umerik gabia.

Arozamenak:Orain dala hamabost urtebiok ginaden ezkondu,eta Jaungokuak gui ez digubiori berdin lagundu.Nik seme-alabik ez det etahonek hamabi izandu.Gau eta egun, Mattin maitia, ez zera geldik egondu.

Mattinek:Hamabost urte ez ditut pasanekean edo penetan,alegrantzia izaten bathaurrak diren familetan:

batian dala batiua tabestian komunionetan,ni bestaz besta hortxen nabilaorain nere umietan.

Arozamenak:Zure hizketati behar bezelaorain nahi diot erantzun.Familirikan ez degu bainakontsueloz pasa zagun.Gizon txikiak bizkorrak dira,begiratuta ezagun.Fabrikan baten lan eiten bezuai zer jornala daukazun!

Mattinek:Jakin behazu ni haur hoiekinarras kontentu nagola,eta nahi nuek luzaro bizisegur oino hola-hola.Ta gero ere zabalduko daMattin gaiztoaren odola.Eta hau berriz zertarako da,fruitu gabeko arbola?

1965eko Txapelketa Nagusia

Berriz ere Mattin eta Mitxelena elkarrekin ditugu teman. Honela zioen Irigoienek emandako ofizioak: «Biok langileak zerate, eta Alemaniara joateko atera zaizue kontratu on bat. Hemen baino bost aldiz gehiagoko jornala eskaintzen dizute. Mattin, zu Alemaniara zoaz: baina zuk, Mitxelena, nahiago dezu hemen segitu, gutxiago irabazita ere»

Mattinek:Ai, Mitxelena, lagun maitea,gaur nago zuri begira.Hau baino leku askoz hobeakirabazteko badira,baina zure begiek dutehor gelditzeko dirdira.Nik beldurrikan ez daukat etabanoa Alemanira.

Mitxelenak:Esaten dute urruti hoitandagola bizi samurra.Ni neroni’re ez nago, jaunak,haruntz joateko beldurra,bainan hainbeste lagun oneriein behar diot agurra.Ta lehenbiziko gorde nahi nukeneure jaio nintzan lurra.

Mattinek:Ai, Mitxelena, esango zaitutarrazoin horren gainian:zure lekurat etorriko naizgero n’re azkenian.Andregaiakin nahi gu egonbeti aldaamenian.Ni berriz askoz nahiago naukberriz heldu naizenian.

Mitxelenak:Andregairikan ez daukat etaez leza ilundu kopetik.Gizonak bere asmoak betiberekin izatenditik.Aita ta ama dauzkat zahartuakdaudezenak erdi zutik,eta ni bertan geldituko naizhaiei laguntzeagatik.

Hurrengo bertsoak ez dira txapelketako finalenenak kantatuak, baizik eta final aurrekoan, Bilbon, Bilboko Capitol aretoan. Lazkao Txiki zuen bertso-laguna. Gaiaren arabera, «ahariak (marroak) ziren, eta elkar joka ekin behar zioten» Hauek dira Mattinek bota zituen bi bertso:

Gu ahari gisa eman gaituztehemen elkarren jotzeko.Hori ez baita guretzat onahorrekilan konpontzeko,nik ideiarik behin ere ez dutlagunaren kolpatzeko.

Guk biek mina hartu behar dugunausiak irabazteko.

Biak marroak izanagatikgira elkar-ezagunak,eta holak ojoko horiekguretzat ez dira onak.Elgarrekilan hunen pentsatzenaskota gira egonak:Nahi ez duena egin behar dubestien mende dagonak.

Orain datozenak, aldiz, finalean kantatuak dira. Gaia: «Zure seme gaztea gaur lehenengo aldiz doa lantegira. Aita zaren aldetik zer esaten diozu?»

Egun lanerat abiatzen zaitseme on eta prestua,fabrikarako izatu baituttipi-ttipitik gostua.Hauxe, semea, gogoan hartzakzinez ta justu-justua:lagunekilan beti atxikietxeko errespetua.

Nolazbait ere behar baituguirabazi guk bizia,atsegin diat tailer horretanofizioan hastia.Kontseilu batzuk hal’e on dituk,nola hi haizen gaztia:maitetasuna beti atxikilehen aitari ikasia.

Lehenengo saioaren ostean, lau hautatu behar zituen epaimahaiak. Hiru hautatuak zeuden: Xalbador, Lazkao Txiki (gero Uztapiderekin finala jokatuko zuena) eta Mitxelena. Lopatetik eta Mattinek desenpatea jokatu behar izan zuten, zein pasatu erabakitzeko.Mattin pasatu zen aurrera. Orduan ere ez ziren denak gustrua erabakiarekin, eta publikoaren parte batek txistu egin zuen. Ondoren, Mattinek bertso hau bota:

Gogoa ilun dakudat etahasten naiz frango nekean,

halere denak barkatzen dira´hola hasten den urtean.Lagun guziak maite ditut nikbihotza bete-betean,eta denekin nahi nuke biziadiskide ta bakean.

1967ko Txapelketa Nagusia

Agurreko bertsoa:

Bi urtetarik izaten diraera huntako egunak.Huntan agurtu nahi nituzkearrotz eta ezagunak.Anai batzuek urrun geldituezin etorririk hunat.Guzien partez agurtzen ditutbihotzeko euskaldunak.

Lopategiren egindako saiotik bertso bana hartutko ditugu. Gaia hauxe zuten: «Afrikako basamortu batean, beltz batzuk giseme zuri bat ari dira egosten perts haundi batean, jateko asmoz jakina. Zu, Mattin, gizaseme hori izango zera; eta zu, berriz, Lopategi beltz horietako bat»

Mattinek:Beltz hunen aldian gelditzen naiz nigaur lotsa edo herabe.Hara jaten beltz demonio haukerrabiatuak dirade.Baina gaizua ez, otoi, geldinigandik ikasi gabe:Kristaua hola jaten baduzusuan erreko zerade.

Lopategik:Horregatikan doktrina hartzekonik ez nedukan asmorik.Aukera ederra dadukat etaez noa galtzen denborik.Zuri haginak ezarritzekozelan ez izan gogorik,

aspaldi hontan ezpainuen janharagi txuriagorik?

Mattinek lau oinak emanda kantariko bertsoa:

Neguan franko berandu sortzen da argia,ta norbaitek aterabehar du arbia.Baldin hura baldin badaeder ta garbia,aise gizenduko daetxeko ardia.

1968ko Sariketa Haundia

Saio batean, «penizilina» egokitu zitzaion gaitzat. Baina zer izango eta egun hartan behatza lotuta azaldu zen Mattin kantura. Kasualitatea ere bada. Baina Mattinek bikain aprobetxatu zuen kasualitatea. Jendearengana nola iritsi zekiena zen.

Erremedio hori daukat nik jakina,hememdik antzina,zer indarrekua dengaur penizilina...Ederki sufriturik bainaiz huna jina,hola kantaz aitzeaez da atsegina.Neri ez nau sendatubehatzeko mina!

Hurrengo biak ere egun hortan bertan kantatuak dira. Hauxe zuen gaia: «Neska beltz bat maite dezu eta harekin ezkontzeko zabiltza. Jendeak badarabil zer esana ugari» Biharren eta hirugarren bertsoak hautatu ditugu

Solasten egon girabiak elgarrekin, nahienak jakin.Harekin ezkontzekokonforme da Mattin.Bizia igaro ditaike

andre onarekin,ta esperantza du halaeitia harekin;beraz beltxa ezkondukozerade nerekin.

Horra nola diradengure alderdiak,orain etorriak.Esposatzera goazibeltxa eta biak.Zerbait balioko dugure ondoriak.Haurrak etorriko’iebiak iduriak.Nahi duela esan dezalakanpoko jendiak.

Hurrengo hiru bertsoak ez dira oraingoxeak! 1947an kantatu zituen Donibane Loitzunen, Hernandorenak gaia ipinita. Ez da argitzen gaia zen, baina bertsoetatik erraz atera daiteke haria:

Bere usteta jakintsua denjaun bati diot ikasi:«Euskalduk gaituk nahi badek bainafrantes ordea lehenbizi.Bertze horiek zer nahi ditek,huna jin dituk ihesi?»Jakin zazue arrozoin horiez nion aise iretsi.

Nere aitaxi Lezon sortua–han esaten dute: jaio–.Sakramentuak ere bai hartukomunione ta bataio.Karlisten gerra zela medioAhetzera baitzuen jo.Gerizaketan dabilenariondo-etorri zor zaio.

Jakintsu hori mintzo zelarikni’re han nintzan alaino!

Orduko pena ezin iretsiznigarren nago oraino.Nere arraza zabaltzen baitaAhetzetik Lezoraino,gipuzkoar bat nahiago dutNorteko frantses bat baino.

Oraingo hiru bertsoak Joxe Lizasoren omenaldikoak dira.

Hauxen da gaia izan dudana:nun dudan nere laguna.Lehenago ere Xalbadorrekinsarri etorri naiz huna...Bere herrian, omenaldian,hil eta zerura juna.Geroztik hunat hemen nabila...ematen du alarguna.

Ni harekilan etortzen nintzanbertsutan hasi geroztik,eta harekin bertsu-laneanaritzen nintzen gogotik.Hura lehenik joan zaigu etaArozamena ondotik.Desio nuke gaur haiek biakbeira baleude zerutik.

Betiereko zorionarikez da izaten munduan.Gau eta egunak pasatzen ditutnre lagun hoik goguan.Gure Jainkoak emanik ahal dubiak elgarren onduan...Leku txiki bat gorde zazuteMattinentzako albuan.

Xalbador aipatzen du, eta Harekin egindako saio bat edo beste gogoratuko dugu segidan. Meza euskara ipini zuten garaikoak dira bertso hauek. Gaiaren arabera, Xalbador euskaraz meza ematearen aldekoa. Mattin, latinez jarraitzearen aldekoa. Biek darabalintzate arrazoi sendoak. Saioa badoa aurera, eta hona Xalbadorren arrazoia:

Kontzilioko moda hau ez zan

Mattinendako egina.Igande batzuk ikusten dugumezaren erdirat jina.Ukondoaren pausalekuanemanik buru-izkina.Hunentzat orduan berdintsu daeuskara eta latina.

Mattinen erantzuna:

Xalbador hunek bere lagunanunbait nahi zirikatu.Eta nik gauza horren gainianez diot nahi barkatu.Bere burua hola du etaaise horrek karkulatu...Hire burutik hik ez zakalahire laguna jujatu.

Hurrengo bertsoak Mattinek Alduden kantatu zituen. Xalbador ere joatekoa zen, nonbait, baina sukarrarekin ohean geratu zen:

Berri txar hori laste pasa zenguzien beharrietan.Guziak ginen doluan jarrihain ginenak lorietan.Halako latz bat ere sendi zengure buruzagietan:Kobla ederren itzaina faltazela bertsolarietan.

Nik, lagun gisa, aitortu gabezuri, ez nindaike pasa,Alduzen zutaz jenden arteanerabilki zen solasa:«Hura da hura bertsolaria,harek badu gero! klasa.Bai egiazki ageri delagaur Xalbadorren eskasa»

Ahala beti maite izan dutgauza zuzen jujatzia:

zuk bertsoari emaiten duzumerezi duen jauntzia.Eta zu gabe gu nola ginenerrex da konparatzia:iduri zuen haitza neguanhostatarik biluzia.

Orain datozen bertsoak ere pentsa ezazue noizkoak diren: 1959koak, alajaina! Luzaideko plazan kantatuak. Herriko apaizak eman zien, dirudienez, gaia: «Mattin xahakua (ardo-ontzia) eta Xalbadsor, kaikua (esne-ontzia)»

Mattinek:Bikarioak laster egin du suietarean hautatzia:ni xahakua eman nau etakaikua berriz bertzia.Jende maiteak, ikusiko’zuegu bien difeentzia:ni xahakua deitzen naiz etaXalbador esne-untzia.

Xalbadorrek:Mattinendako da xahakuaeta kotxua neretza.Jaun bikarioak agertu dusuiet jostagarri gaitza.Nik deraukat hortxe esne garbi,honek kalte eta gaitza.Ene axala zuri dago-tahoen barnea beltz-beltza.

Matinek:Nik daukat beti preferentzianere xahakuarentzat, eta ez dakit honek zer dion bere kaikuarentzat.Nik trukatuko niokeela,hori ez dezala pentsa.Xahaku hortan atxikitzen dabertsularien ezantza.

Xalbadorrek:

Mattinek anitz erraiten daukueginez gero bi trago.Hau xahakua deitzen da etani beti kaikuan nago.Nik juntto hori ezagutzen dutzuek baino lehenago:bi litrakua da naski bainanatzo bazuen gehiago.

Xalbador:Xalbadorrek zernahi erraiten duoarai xahakuarengatik,bainan hartarik duelarikan berak edaten gogotik.Ez bide du, ez, hanbertze tragoegiten horrek kaikutik.Haibertze esne edaan baluzurituko zen gargoitik.

Xalbador esneketaria eta Mattin ostalerra dira oraingoan.

Xalbadorrek:Urrikalgarria naiznabilan maneran,malurosagoik badenez daiteke erran.Nola maiz sartzen nizanjaun hunen tabernan,esne purra saldu etahura frango edan.

Mattinek:Bee burua salatzenari da ederki,uraren negozioaberak’e badakiJende batzuk erraitenari zauzkit beti:esnea irakituta’reez joaten goiti.

Xalbdorrek:Leku txarretik dituzugauza hoik jakinak.Orain errainen dauzuuntsa badakinak:nik beti saltzen ditutmaterial finak,ez du goiti joan beharesne irakinak.

Mattinek: Gauza horren berriaklagunak badazki.Bera holakua delaageri errexki.Oain aitortu nahi diothemendik preseski:sei pinta erosi ta saltzian baitu zazpi.

Mattin, istripua izan ostean, makal zebilen. Bere buruari antza emana zion. Horren testigu dugu bertso hau:

Aspaldixkoan ez dutinora agindu.Zangoak moteldu taburua agindu.Bertsu onik gehiagoezin dut berdindu.Bertsutan ibiltzekonereak egin du!

Hurrengo bertsoarekin emango diogu amaiera Mattinen sortari. Juantiko Dorronsori emango diogu hitza, nahiz ahotsa Mattinena den: «Gure etxean aterpe baten egiten ari ginen. Bi hargin baziren, eta aita zena eta ni, mutil koskorrra, heiei laguntzen. Ez dakit zer zuten, baina aita haserre zebilen. Merienda egiten ari zirela, isil-isilik zeuden. Dena haserre, kara beltzean, aurpegi ilunean. Eta nik, zirikatu behar nituela eta, joan eta bertso hau bota nien. Hori aski izan zen berriro gonbertsazioan harteko»

Kanbio asko dagogaur egun guzian:artsaldean euria,

hegoa goizian.Jendia kexu dagonere saihetsian:hitzik ez dute egitendenbora luzian.

Joxe Migel Iztueta Kortajarena Lazkao Txiki (1926-1993)

Lazkaomendiko Abaliñe baserrian jaio zen. Bi bizitzako etxea da. Alkaiaga Murua zen, Joxe Migelen garaian, beste familia. Bertsolari harrigarri eta artista baten aurrean gaude. Artista gehienak bezala nortasun bereziko pertsona zen. Gehinetsuenok bezala, hark ere bazituen bere kontraesanak. Berez alaia eta umoretsua bazen ere, tarteka ilunaldiak izaten zituen. Erauntsiaren ondoko ostarteak usu eta luzeagoak ziren haren baitan. Beroaldietan kaserretu eta disparate handi samarrak bota ohi zituen. Horrelakoetan bertsotan ere azaldu zizun bere samina:

Bertsolaritza gauza alaiadalakoan asko daude.Gauzak bestela sinistatzeada guztiontzako hobe.Nahiz umore txar, nahiz minez izannahiz kantatzeko ez trebe,hamaika aldiz abitzen geraumore askorik gabe.

Baina berehala oskarbitzen zuen haren begitartean. Jokin Berasategik Irriz eta malkoz liburuaren hitzaurrean esaten duen bezala, batasuna zuen helburu nagusia. Batasuna, euskara salbatzeko eta herria altxatzeko. Zatiketa politikoak ematen zion ezerk ematen zion minik handiena:

Hainbat partidu, hainbeste zati,egin zagun esamina:Bat behar eta danak banaka,horrek ematen dit mina.

1934an hasi zen eskolan, Lazkaomendin bertan. Geroago ere ondo gogoan izaten zuen eskolan euskaraz irakurtzen zuen liburua: Xabiertxo. Ez zeukan ahaztua eta ez zeukan saltzeko!

Gerrako kontuak ere gogoan izaten zituen; batez ere, euskaratik erdarako aldaketa nola etorri zen.

Afrikan izan zen soldadu. Lanean, berriz, lehenik igeltsero; ondoren, Lazkaoko tailer batean eta, azkenik, pentsu saltzen.

Lehenengo aldiz, bederatzi urterekin entzun zituen bertsolariak: Uztapide eta Zepain, hantxe Lazkaomendin.

Jende aurrean, lehenbizikoz, Legorretan kantatu zuen. Ondoren, hamazazpi urte baino ez zituela, Bsarri eta Saibururekin kantatu zuen, Lazkaoko San prudentzio ermitaren aurrean. 1950an, Tolosan bertsolari gazteentzat antolaturiko saioan garaile atera zen.

Aurrerapiderik handiena 1962ko Txapelketa Nagusian egin zuen: Beasainen eta Eibarren, lehenengo; Hernaniko semifinalean, bigarren; eta Donostiako finalean, laugarren, baina begira noren ondotik: Uztapide, Basarri eta Xalbador.

1965ean, Gipuzkoako txapeldun; eta final nagusian, bigarren. 1967ko Txapelketa Nagusian ere hartu zuen parte; laugarren gelditu zen.

Hortik aurrera, herririk herri kantari ibiliko da. Baita omenaldi beroak jaso ere: 1976, 1979, 1985 eta 1991ean. 1993ko urtarrilaren 25an kantatu zuen azken bertsoa, eta urte bereko apirilaren 3an hil zen.

«Pertsonaia mitiko izateko bide darama» esango du Juanito Dorronsorok. Sarritan, mikrofonora joateko altxatu, eta altxatu orduko hasten zen jendea barrez. Dohai berezien jabe zen. Bertsolaritzari kutsu propioa erantsiko dio. Eskola bat sortuko du, baina berarekin hasi eta berarekin amaitzen den eskola, berezkoa, ikasterik ez dagoena.

Rufino Iraolak jarri zizkion bertso-sortatatik aukeratu dugu hurrengoa, datu-biografikoen atala amaitzeko.

Kabi batean sortu oteinoiz holako pistirik?Bertso batzukin nola goraldumerezi duen guztirik?Batzutan barrez jarriko gaitu,bestetan malkoz bustirik,baina ez zaigu sekula arrotztxori horren abestirik.

Hurrengo bertso omen da Patxi Iraolak entzun zion lehena, Bentaberrin izango zen, noski. Honela kontatzen du Patxik: «Soldaduskatik etorri berria izango zen. Bertsolariek (Basarri eta Uztapide) ordurako ondo ezagutzen zuten Joxe Migel, eta berari eraso zioten. Bera ere bertso kantari ari zen, eta ezkontzeko edade polita zeuzkala eta esaten zioten. Orduan Joxe Migel txikiak kantaturiko bertso bat gogoan dut»

Askok esaten dute:«Ezkondu, ezkondu»Bai guk horretarakomodurik bagendu.Ondorengoak zeinekjantzi ta mantendu?Norebereak ere gaurlana ematen du.

Behin, Txomin Garmendia eta biak izan ziren Zaldibian, luistarren ospakizinean. Eguerdi eta arratsaldez bertsotan jardun, eta iluntzeko saioaraiko arazoak izan zituzten mikrofonoarekin. Bertso hau bota zuen Joxe Migelek:ç

Hainbeste gauza obserbatu deterreparoan nagola.Alde batera harritutzen naizhau ikusirikan hola.Altaboz gabe gure bozikanezin aieraz inola,mikrofonotzat jarri digutebizikletaren farola.

Zaldibiko Azkenportu tabernan Lasarteri kantatua da hurrengoa. Lasartek honela bukatu zuen berea:

Gaur Lazkao Txiki etorri zaigupropio entrenatuta,aizu, Manuel, hemen geralanunbaiten enteratuta.

Lazkao Txikiren erantzuna:

Aizak, Lasarte, erantungo ditguztiz umil eta jator.Hik esaten dek entrenau gabeni ez ote naizen inor.Hala uste det, baina ez daukakarrazoi izpirikan hor:entrenatzeak ez dik baliosehaskatik ez badator.

Zaldibian pinudia garbitu zen auzolanean, ikastolarentzat dirua ateratzeko. 1976 inguru horretan zen. Lanak amaitzean, bazkaria egin zen Olako Saroin. Bazkaldarren artean zegoen Joxe Arrese, matxeteak eta gainerako erramintak zorrozten aritu zena. Ordurako erretiratuta zegoen. Lazkao Txiki eta Patxi Iraola ziren bertsotan. Bertso asko dira, baina hiru gogoratuko ditugu.

Iraolak:Zahartu da baina gizalegian da herriaren laguna.Aitortu behar mesede askoguri honek egin diguna.Badu matetxe bat gerri-meheaeta burua astuna:zorrozterikan ez dagoena,

altzairurikan ez duna.

Lazkao Txikik:Egia al da aizu, Arrese, lehen honek esandakua.Erdi-ipurdi esan du bainaaitortu digu nahikua:badaukazula zuk matxete batamusturikan burua,zoritxarreko labe beroaktenplia kendutakua.

Iraolak:Gauza guztiak bukatzen diraplazuan edo epian.Erremintak e gastatzen diralanian edo nekian.Matxe horri zuk ere hobedezu uztia pakian,kostatako zaizu berriz ipintzenlehenago zendun tenplian.

Lazkao Txikik:Hemen guztiok ere ez ginan, ez, betirako sortu-ta,neu ere nago gauza hoietannahiko bildurra hartuta.Honek esan du matxete horidagola punta moztuta.Ez al daukazu tenplatzerikanlabe berrian sartuta?

Ardoa gaitzak hartua Ordiziako txapelketa batean kantatua.

Edari hori batezturtzerikez da egongo inola,ikusten baiten mundu honetandanen gainetik dagola.Eduki arrean sarri askotankaltegarri den alkohola,

horren bitartez moldatu zuten Jesukristoren odola.

Bertso Lazkaomendi kantatua da:

Birigarroa zuhaitzean daxoxoa sasi onduan.Gaur goizen e eginahaleanhori ari ziran kantuan.Kukua berriz zuhaitzik zauhaitz,«kuku» hemen da «kuku» han...Kalendario gabe badakinoiz etorri ta noiz juan.

Izan zen garai bat esaten zena onean izango zela baserritarrak elkarrengana bildu eta kooperatibak osatzea. Horrela eginez gero, fabrikan bezalaxe, aski izango zutela zortzi ordu lan egitea. Hau da Joxe Migelen iritzia:

Soziedadea gauza ona dasozio jarri berritan,baina gerora gauzak aldatuegiten dira sarritan.Soziedadean jartzen badiralau edo bost baserritan,zortzi ordu lana egingo duteta beste zortzi erritan.

Ijito euskaldun bati Joxe Migelek kantaturiko bertsoa. Baina, dirudienez, lehenik ijitoak berak kantatu zion bertsoa. Bertso aldrebesa solamente! (Ikus Malkoz eta irriz I, 308. orrialdea).

Zumarran egiten duteurteroko junta,dotore zabiltzate raian orraztuta.Ijitoak zaudetegaur aberastuta,baserri zaharretatikastuak ostuta.

Behin batean, norbaitek puzkarra eta eztula biak batera egin omen zituen. Lazkao Txikik bai azkar erantzun ere:

Ez al gerade jarritipo narratsekoedo, hobeto esan,zelebre antzeko?Bi soinuak bateraaurre ta atzeko.Eztula egin dezudisimulatzeko.

Beste batean, Joxe Migelek hamasei bat urte zituela-edo, Lazkaomediko gizon dotore usteko batek handi samarra bota izango zion: «Maiorazko izateko gauza ez hintzakao ezkodun zitzaian arreba etxera», edo horrelako zerbait. Baina aitona horrek ere ba omen zerabiltzan gorobeherak semea eta errainarekin. Joxe Migel ere entzundakoari erantzutekoa izan, eta hauxe bota omen zion:

Joxe Bernardo eman behar dizutaurreko horren ordaina,dakizkizunak esan artianlarri izan zera baina.Haserre samar omen dauzkazusemia eta erraina,gure etxian sartu gaberikzeurean dezu behar aina.

Behin Urbiara joan behar zuten. Etxabu bertsolari gidari hartuta joanak izango ziren, baina bidean galdu sekulako ibili egin omen zuten alferrik. Joxe Migelek ez zeukan ahaztua:

Etxaburukin askoezin leike fia.Horregatitan egindegun ibilia!Bidea erakutsikozigula Urbiaa.Aizkorritik haruntzapasa ginen ia.

Beste egun batean, Lasarte eta biak joan ziren Urbiara. Aita Agirretxe zen meza ematen. Lasartek ez zuen, bertsotan noski, bertsoak baino kasik nahiago zuela Agirretxeren sermoia. Hura erantzuna eman zion Lazkao Txikik:

Aita Agirretxe, barkatu baina

ein behar diot azioa.Badakit dala sermoigiletangradu haundira igoa.Berak bakarrik eramaten dubikain konbertsazioa,isilduko zan eduki balunere kontestazioa.

Mutil-zahar eta ezkondu kontuan ari zirela Lazkao Txikik botea:

Gaztetan ondo bizi litekemutil soltero rasoa,berak nahi duan aldera libreematen baitu pausoa.Baina zahartzean ez al da hobeezkondu ta gurasoa,nor bera gauza ez dan garaianizan dezan nork jasoa?

Abaltzisketan ipini zioten hurrengo gaia: «Gizonak gizon izateko, hiru baldintza bete behar ditu: arbola aldatu, liburua idatzi eta seme edo alaba izan» Joxe Migelen bertsoa:

Arbolak aldatutzenikasi nun aurrez,idatz-lanetan erenabil nahiko errez.Baina hirugarrenak jarri nau bldurrez:ez dakit semerikanbadetan ala ez.

Beste batean, Agirre eta biak ziren bertsotan soziedade batean. Arrain-zopa, arkumea eta artzain baten ekarritako gazta, har txikiak zituana, ziren afaltzeko. Agirrek honelatsu eman zuen arrazoia: «Danak ez zirala arrak izango, eta ea ez ote zitzaion komeni eme bat Lazkao Txikiri»

Lazkao Txikiren erantzuna:

Aspaldi hontan ez det nik egininon afari hoberik:halako arrai-zopa ta gerohonelako arkumerik.Ar kontu hori Agirrek dio

asko pentsatu gaberik.Baina neretzat nik ez nuke nahiarrak jotako emerik.

Ordurako, Zaldibiako baserrian, Lazkao Txikik bazituan behiak. Ordizian kantatu zuen beste bost bertsolariekin, urteko feria nagusian edo ganadu-premioen egunean. Norbaitek eraso egin: behiak bazeuzkala, baina ez zuela erakusteko modukorik izango, sariketara ez ekartzeko.

Lazkao Txikiren erantzuna:

Behiak honera ekarritzekoez neukan hainbeste gogo.Pentsua janda dauden tokiandaude askoz hobetogo.Baina ekarri ditudanekinoso kontentu ez nago.Bost akerrekin etorri naiz taerostunikan ez dago.

Bertsolari-lagunak ziren «bost aker» horiek.

Artxanberrirekin ari ze batean, esan zion: «Ni baino lehen hiltzen bazera nik eemango det koroia». Artxanberrik hau erantzun zion: «Koroia baino askozaz ere nahio ditut errezoak». Eta Orduan Lazkao Txikik:

Bai otoitzean ni zure aldeahaleginduko naiz sarri.Ta hilobian utziko dizutzerbaiten seinalagarri.Han jarriko det nik gurutze batta letereo hau ezarri:«Hemen sartu zan Goierrikoabertsolari Artxanbrr»

Joxe Agirre, Patxi Iraola eta hirurak ziren bertsotan Beasainen. Dirudinez, Joxek eta Patxik Eliza defenditu behar zuten gaiaren arabera. Eta Lazkao Txiki kontra egin. Ordukoa da bertso hau:

Elizak esaten dumakina bat egin,fin sinisten dunantzatkasikan gehiegi.

Hartzeko beti prestu,emateko nagi,pobreak famatutaaberatsei segi.

Bese batean, Lazkao Txikik egin du topo Baliarraingo apaizarekin. Hizketan hasi eta apaizak esaten dio goiko baserri batetik datorrela, oso gaizki zegoen aitona bat bisitatzen izanda. Baina ondoren esan omen zion: «Tristurak ahaztu egin behar ditugu, eta puntua ipiniko dizut, bertsoa botatzek» Hona puntua eta erantzuna:

–Apaizak bere lanaondo egiten du.–Bera hala daneanhala esaten du.Inori eman ez taahal duena kendu,bizitzen galerazita hiltzen lagundu.

Zaldibian gertatua da hurrengoa. Alkatea etz zinegotziak bozketarik egin gabr hsutatzen ziren garaiakoa. Bazen taldean zinegotzi bat juergista eta kirten hutsa. Patxi eta Lazkao Txikirekin afaltzen ari zan. Lazkao Txikik honela kantatu zion:

Gaztetan kirtena zanzahartuta ere berdin.Gauza formalik honekinoiz ez du egin.Kontzejalen lekuaondo bete dedin,gizon formalagorikez al da Zaldibin.

Idiazabalgo festetan elurra egin zuen. Gai horren inguruan ari zire kantuan Uztapide eta biak. Halako batean, hau bota zuen Uztapidek:

Ez da elurra hemen bakarrainun e ez dago lurmen,ezin liteke esan ekaitzabakarrik dagonik hemen.Negu beltzean bizi geralaez al da ondo nabarmen?Garai txarreko festak egitendira Idiazabalen.

Lazkao Txikiren erantzuna:

Elurra dago goiko mendianberdin beheko sakonean;bota egiten baitu, orduairitxitzen zakonean.Idiazabalgo festa hauek ezdirala garai onean?Festarako ez da garai txarrikangogo ona dagonean.

Tolosan ziren kantuan Lazkako Txiki, J. Agirre eta Koxme Lizaso. Lizasok, bertsoaren harira, esan zion Lazkao Txikiri bere seigarren semeak hark baino gehiago pisatzen zuela. Eta Lazkao Txikik:

Koxme hau ere prepatatu zaitalbotik harro antxian.Erabaki bat eman nahi nukeeta denbora gutxian.Esango’izuet nolakoan daneta hau nola bizi’an:behiak natzu ta andrea ernarigizon alperren etxian.

Garmendia eta Lazkao Txiki ari ziren kantuan. «Ilargia ikusteko ez zegoela urrutira joan beharrik» eta horrela hasi zitzaion Joxe Migel. Garmendiak erantzun bikaina eman zion: «Gizona sarri kalbotutzen da, baina astorik inoiz ez». Eta orduan Lazkao Txiki:

Garmendiari erantzutekozeozer badaukat prestu,horretarako bidea berakpuska bat baitit erreztu.Haundi samarra esanagatikkopetik ez zazu beztu:astorik ez da kanboltzen bainameloiak ilerik ez du.

Bertsolari uste batek bederatzi puntuan ekin zion, potoak eta denak libre hartuta. Eta Joxe Migelek:

Hoi da pulamentualanari ekinda,zelebrea zinala lehen e banekin da!Bederatzi puntuanlaukoan ezinda,ez baitizu ajolikpotoak eginda.

Hurrengo gertaera hau Beasaingo da. Lazkao Txiki, Mendizabal eta Peñagarikako ziren bertsotan. Gai hau eman zien: «Zu, Joxe Migel, maisua zara. Hauek dira zure ikasleak. Egin behar duzuna da bietan tontoena aukeratu»

Peñagarikano adarrerako zegoen egun hartan. Lehenengo bertsoan hauxe kantatu zion:

Zer da katetoa tazer da hipotenusa?

Seguruenik, Lazkao Txikik ez zekien horrelako konturik. Baina nahiko ondo atera zen Peñaren setiotik. Hurrengoan berriz ere Peñak:

Zein ote mil tresen raiz kuadradoa?

Eta Lazkao Txikik:

Bere ustez eman duarrazoi sakona.Apur batez aztertzennazute egona.Ondo pentsatuz geroez da horren ona,jakinda datorrenaez al da tontona?

Uztapideren hileta-egunean, Lazkao Txikik Mitxelenaren etxe aurrean gelditu zen, handik elizara eta biak elkarrekin joateko. Irteterakoan, Mitxelenak hatza atean zuela, Lazkao Txikik itxi egin zuen. Aberia handi samarra egin izango zion. Handik hilabete baino lehen, Oiartzunen ziren bian bertsotan, bazkari batean. Eta, nola, gaiak atera egin behar!

Lazkaok Txikik honela ekin zion:

Gizajoari hara ze kasosarri gertatzen zaizkion, Uztapideren entierruakon asko egin ez zion.Azkazal hori moztu gabeazun urtebete ta gehion.Pixka batean ez da hazikoondotik moztu bainion.

Mitxlena ere ondo defenditu zen bere erara, baina Abaliñekoak berriz ere kolpea:

Zuk badakizu, zure kotxekoatea itxi nahi nuan.Hori pasea, pentsatu zazu,neu naukazula damuanHonek behatxa tartean sartunik bultzatu nun orduan.Atea ez zan bela itxikoburua sartu bazuan.

Eta Joxe Migelen hirugarrena:

Zure etxean kotxe haundiata zurekin joan nahi nuan,baina ez nuen atea itxihori egiteko asmuan.Parrez lertutzen egondu nintzanelizan sartutakuan,auto-stopa egiten zuenfrantsesa ematen zuan.

Zamarbide zana bertsolariengana erraz hurbiltzen zena zen. Berak ere aise ekiten zion bertsotan. Sekulako ahotsa zuen: mehea, baina fuertea. Lazkao Txikik behin hau esan zion:

Zamarbide, ez eginhainbeste zarata,nere belarrientzatmingarria da-ta.Kolore gorria tazilborra galanta,

ez zait asko gustatzendadukazun planta.

Behin Lasartek honela bukatu zuen bertsoa:

Lazkao Txiki ez dugizonaren tailik.

Honela erantzun zion Joxe Migelek:

Nere lehengoagatikhartu al dek zaputz,aurkitzen haizelakomanietatik huts?Jan ezin baldin badekjanari egin bultz.Nahio nikek baneukahik hainbeste gorputz.

Joxe Agirrek dioenez, hau ere Lazkao Txikik kantatua da:

Txikia baldin banaiz ere niksarri entutzen det hara!Oraintxe ere sartu zeratezuek bide horretara,Zentimetroen aldea dagoneregandik hauetara.Eta gizona ez al da neurtzenokotzetik kopetara?

Behin Ordizian amaren bularrei:

Maitasunezko bi iturritxobularrak edo petxuak.ama nereak eman zizkidanbere maitasun itsuak.Neregatikan zer egin zuennere amatxo gaixuak!Maitetasuna urtuta emanhalako atrago goxuak.

Bula eman eta ondorenhan hasi ohi zan kantuan.Nere burua erdi lotan nikhan jartzen nuen kolkuan.Nere amatxo maitagarriaegongo zera zeruan.Haundia hazi ez banaiz ereahalegin egin zenduan.

Zahartzaroa

Gazte denboran denon badeguzenit irrintzi ta gala,baina pentsatu behar dana dapertsona zahartutzen dala:begi-gorritu, ilez bakandueta zimurtu azala.Lazkato Txiki’re horta dijoabeste guztiak bezala.

Bertsoari bukaera emanda: «Lau probintziak pasatu eta ez den andretik topatzen»

Negarrez hasi behar nun bainaastera nua kantatzen,neri gertatzen zaidan kontuakzuen artean kontatzen.Txiki samarra izan nunbat taandrerik ez zait tokatzen:Lau probintziak pasatu eta ez den andretik topatzen.

Urnietan kantatuak, gaia emanda: «Zure tailerrera hiru estremeño etorri dira, Euskadiko berri jakin nahi dutela eta»

Extremadura, Extremadura,ez justizi ta ez lege.Batzuek pobre-pobre zaudetebeste batzuek errege.Batzuek daude hoinbeste miloita hainbat arerenn jabe,beste batzuek aza koxkor bat

jartzeko tokirik gabe.Orain etorri zerat bainaleheango etortzea hobe.

Extremaduran jaio zinaten,han inork ezin, ez, maite,ta jaio zanak derrigorreanbizi behar du nunbaite. Bizi asmoan heldu zeraterhemen zauten hiru gazte.Han ogirikan ez zeneukaten...zeren haur eta emazte.Euskekeraz ikasi zazute taontzat hartuko zerate.

Markinan gai hau eman zioten behin: «Aurten beteko dira 50 urte Gernika erre zutela»

Astelehena zen, feri-eguna,herria zegon trakila.Aeroplanoak azaldu ziraninork ezer ez zekila.Danak igesi: abere, gizon...eta hura iskambila!Kulpa gabeko makinatxo bat jende bazan, bai, han hila...Bonban Gernikan erori zirata kaodroa marila.

Puntuan ipinita, Txapelketa batean:

–Apostuluak ereezjakinak ziran.–Begiratu norainoaltxatuak diran.Doktrina zabaldu zutenmunduaren jiran,Espiritu Santuazazkartu baitziran.

Beste puntu bat:

–Ez al zaitu abldurtzen

ifernuko suak?–Bai pasa behar banituhan urte osuak.Horren bildurrik ez dupertsona zintzuak,salbatuko bai gaituJaun errukitsuak.

1962ko Txapelketa Nagusiko arratsaldeko agurra:

O, urte berri, haurtxo gazteagaur zera jaio ta hasia.Bildurgarri zait oraindik dezunzure denbora luzia.Bihotz barnetik eskatzen dizutosasuna ta bizia,hala komeni ez baldin badaondo hiltzeko grazia.

Beasainen, 1962ko Txapleketa Nagusiko kanporaketan. Ezkio Txiki zuen bertso-laguna. Gaiak honela zion: «Ezkonberriak dira. Lazkao Txiki Emaztea eta Ezkio Txiki senarra. Emazteak nahi du datorkien haurra neska izatea. Senarrak, berriz, mutila». Hau da Lazkao Txikiren lehenengo bertsoa:

Honek etxean ez du ematenbehar harrenbeste traba,ni nola naizen emaztekiaegin izandiot laga.Euna lanean pasatzen du-taeta tabernetan gaba,zu antzeoa izatez gerozhobe genduke alaba.

Hurrengoa ere urte bereko txapelketakoa da. Oraingoan Mitxelenarekin tokatu zaio. «Mitxelena da Donostian soldadu dagoen mutil gaztea. Lazkao Txiki, aldiz, Donostian neskame dagoen hartzaina. Erdi nobio dira. Une honetan, Donostiako Kontxako aulki batean eserita daude» Joxe Migelen bigarren bertsoa:

Nere iritziz mutila erezerade eder askua.Hitzen behintzat maite nauzulaematen dizut juzkua.

Onduan zaude eta ez utedagoenik zapuztua,baina ez baita sinistekuazenbait mutilen kontua,bihotzen maita nazazu bainageldik eduki eskua.

1962ko Txapelketa Nagusiko finalean gaude. Basarri du kantu-lagun. Gaia, berriz, hauxe: «Lazkao Txikik dauka hasiera, eta berak aukera dezake gaia hurrengo hauetati: pakea, lana. maitasuna, dirua, osasuna, gaztetasuna, adiskidetasuna, familia edo zuzentasuna»

Lazkao Txikik:Hemen aukeratzekogauza asko daude,ta ahal ongienaesan behar ahur’e.Askok egingo dute:«Zer da onena?» galde.Ni behintzat ateratzen naizpakearen alde.

Basarrik:Nundik hasiko zinan,gaztea, banekin.Nik ere nere aldetiknahi nioke ekin.Zu pakearekin dani osasunakin,ederki etortzen dirabiak alkarrekin.

Lazako Txikik:

Nere ustez pakeagauza danen habe,ta dirua jotzengrina txarren labe.Bat izanagatikaninteresen jabe,han ez da zorionikpakerikan gabe.

Basarrik:Interesak ez zaizkitkopetara io,galtzailiak diralahonek hala dio.Pakik ez luzitenosasunakin gehio,bakarka jarrita hoiekez dute balio.

Lazako Txikik:Bietan zein dan onenaez dago esaterik,ezin sumatu baitatarteko aterik.Osasuna izanda’reez bada bakerik,laguna, ez dago horondo izaterik.

Hurrengo bertsoak ere 1962ko txapelketakoak dira. Gai: «Seme bakarrak ber burua hil du». Bertso aukeratu ditugu:

Hauxe da gaia zelebrezkua,badauzka mila maratil.Seme bat duten guraso haiekez dira biziko trankil.Hura hazitzen saiatu diraarreta onez ta umil,itxaropen bat zeukaten etaharek bere burua hil.

Zer atseka bere buruahondatutzeko dagonak, izanik bere guraso hoiekhain zintzoak eta onak.Gainera ez du bera hiltzekoeslubiderik gizonak,bere garaian kenduko diolehenago eman zionak.

Egunsentia

Goizean goiztar jaikitzen banaiz,kan porautzen naiz beti,ta ikusten zaitut zerura goruntzeguzkiaren aldeti.Eguzkiaren argitasunahantxe dator sortaldeti.Eunan haurtzaro besteik ez zerabihotzeko egunsenti.

Urre antzeko argitasunezjantzi da zeru urdina,gure Jainkoak mirari antzozeru goitikan egina.Behar genduke sendotasunaeta sinistapen fina...Zer miraria egunsentiazkonturatuko bagina!

Kanpotarrak

Ezti saltzeko blusa txurikinazaltzen dira lehenbizi.Gero zapata eta trajeakberen korbata ta guzi.Eta ondoren etxebizitzakedo pisuak erosi,martxa horretan segituz gerolaster ditugu nagusi.

Hondarribian andregai eskea

Lehenago ere nere denboranerrezo asko eginda,aspaldi hontan aurkitutzen naizandrerik hartu ezinda.Nik neska-zahar bat eskatzen dizut,egongo zera jakinda,baina zaharrikan ez badaukazugaztea ere berdin da.

1965ko Txaplekta nagusiko bertsoak dira. Gaia: «Txiste bat kontatzea».

Polizia sekreta bat zan-daeta trenean zijuan,bizkar gainean baserritarraukitu zuen orduan,ta hark eskua han sartu zuentxamarraren poltsikuan,hiru erreal eman zizkioneskalea zalakuan.

Ta poliziak ipini zionzerbait haserrezko seta,berai begira jarri zitzaionzitaltasunez beteta.Gero zer gauza gerta zitzaiontxapatxua azaldu-eta!:Baserritarra muin eman zionsantua zala uste-ta.

Hurrengo bertsoa 1965ko Txapelketa Nagusikoa da. Gaia: «Lotan dagoela hil-kanpaiak esnatu du»

Hau entzuten baten bihotzabeti jartzen da minbera.Arrisku hori denok daukaguhemen urtetik urtera. Baldin lo dala, Jauna, badezumundu hontatik atera,kulpa guziak ez zitun etahar zazu aldamenera!

Oraingoak, berriz, 1967ko Txapelketa Nagusikoa dira. Lehenengo biak baserriari kantatuak, eta jadanik bertso klasikoak:

O, baserritxo hartuko dezubihotz barrnetikan min.Eskerrak, mihirik ez dezu etagaur ezin dezu hitz egin.zenbat famili hazi dituzunJainkuak bakarrik jakin.

Orain bakarrik uzte zaituzte,ondotik danak alde egin.

Seure semeak estaltzen hartudezu hamiaka endrero.Zure babesez gortzen ziranegunero ta gauero.Hainbat fabore egin diezun,ta esker txar hori gero.O, baserria, gaizki zaude gaurondo pentsatu ezkero.

Kontzientzia

Kontzientzia nolakoa danez zaiteztela atzendu,gizonak nola bizi behar dunederki erakusten du:Premiz danari lagundu etainori ezer ez kendu.Lege beharrik ez genduke gukhori egingo bagendu.

Patxi Iraolaren bertsoa da hurrengoa. Joxe Migelen eskultura ipini zutenean kantatua

Zeure sortzetik dohai apartazamak ekarri zinduan,ta berehala nabarmenduazeure artista munduan.Irudi osoz aterea zuholako harkaitz senduan,eta harkaitz hau landu duenakzer zentzu edo sen duan!Oso dotore egina zaitubaina merezi zenduan.

Lazkao Txikiren bertsoa, atala amaiatzeko:

Zeuk diozunez Lazakaon jaiota hazi berriz inun ez,

baina ez dezu askorik galduzeure soinaren hutsunez.Inoiz malkoak isuri ditutzure bertsoak entzunez,parekorikan ez baitezu zuukbihotzez eta zentzunez.

Jose Joakin Mitxelena Agirrezabala (1924-1988)

Jose Joakin Mitxlena bertsolaria Oiartzunen jaio zen. Herrian bertan bizi izan zen. Lan mota asko izan zituen. Besteak beste, Atamitx jatetxe famatuaren jabea zen. Txiki-txikitatik murgildu zen bertso-giroan, Oiartzunen bertsotarako giro aparta baitzen. 15 urte besterik ez zituen Mitxelenak lehenengo aldiz plazan kantatu zuenean eta, hain zuzen, Oiartzunen bertan egin zuen debuta. Berezko dohai handiak zituen Jose Joakinek bertsotarako. Harena da metafora famatu hura: «Harkaitzeko ura» eta «depostituko ura» bereizten zituen, esanez bezala bertsolariak bi eratakoak zirela: berezkoa ikasia baino gehiago zutenak eta ikasia berezkoa baino gehiago zutenak.

Sasoi batean, punta-punta ibili zen, Basarri eta Uztapideren ondotik. Txapelketan eta handik kanpora, bietan, egin izan zuen paper ona. Esate baterako, 1950an Santo Tomas sariketan txapeldun geratu zen Uztapide, Lasarte eta Zepairen aurretik. Gipuzkoako txapeldun izan zen 1962an. Lau txapelketa nagusitan hartu zuen parte, azkenekoan erretiratu behar izan bazuen ere: 1960, 1962, 1965 eta 1979an.

Adarra jotzen eta esandakoak entzuten zekien gizona zen. Algara ederrak eragin zituen, adibidez Lazkao Txiki eta biek elkar zirikatzen zutenean.

Mitxelena ez zen hiru-lau bertso kantatu eta isiltzekoa, hari luzekoa baizik, saioren batean ikusiko dugun eran.

Esaten dutenez, Basarrirekin bihurrituta egona izango zen boldatxoren batean, zer izan zuten garbi ez badakigu ere. Nik oso umetan ikasi nituen hurrengo bertso hauek:

Mitxelenak:Bertsolarien artean badagauza bat txik itsusia:begietako bista ona taelkar ezin ikusia.Baldin Basarri izandu balitzjardin bateko nausia,moztuko zuen lore onenata haziko zen sasia.

Basarrik:Ai, Mitxelana gauza txarren batgaur sartu zaizu kasketan.Hoi esateko toki hoberikez al zegoen bestetan?Nik ez al nizun zuri lagunduahal izan nuna gaztetan?Okasioa jartzera al zatozzeure herriko festetan?

1960ko Txapelketa Nagusiko finalean bi aldiz ere kantatu zuen Mattinekin. Ondorengo lau bertsoak dira gai librean kantatuak:

Mitxelenak:Aizazu, Mattin, gaur Donostianhauxe da egun alaia.Zuk ere noski eukiko zendunhonera etorri nahia.Hemen kristaua lasaitutzen dalehen zegoana daldaia.Euskaldunak e alkar-biltzeko noizbait bagendun garaia!

Mattinek:

Huna jiteko goizian goizikesnatua naiz goizean,orduan zela gehiago ezinegon bainintzen etxean.Hau pentsatuta alegrantzi batsartu zeraut bihotzean:Ama euskara pozik zegolasemiak elkartutzean.

Mitxelenak:Hemen bihotza bigundu laikelehen izandare marmola.Iruditzen zait gaur dena delaeuskaldunaren odola.Hala ez danen bat honuntz bildutagertatu litake hola,baina uste det hura bera’reeuskaldun einda dagola.

Mattinek:Huna jin eta huna zer gauzapasatu zaitan buruan:zoraturikan hementxe nintzenlagun honen inguruan.Zorion hori ezin litaikeinoiz trukatu diruan:hemen sartzian iruditu zait

sartzen naizela zeruan.

1962ko Txapelketa Nagusia

Saioetako bat Azpillagarekin egin zuen. Gaiaren arabera, «Azpillaga izango da Donostiako guardia, kalde-kantoian geldi dagoena» eta Mitxelena «Gipuzkoako herri txiki bateko baserritarra. Baserritarra kalea zeharkatzen hasten da, eta guardiak, semaforoa gorrian dagoela eta, “alto!” ematen dio»

Azpillagak:Komenia da den erteera honek merezi du aditzeak:nik zaintzen ditut Donostiakokale erdi ta ertzeak.Baserritarren ez-jakin horrekekartzen ditu galtzeak,argi gorrian pasatutzeakdakazki heriotzeak.

Mitxelenak:Donosti hontzan aguazil hauekdaude mesede usteko,ahal baldin bada lurreratutainor hor ez ikusteko.Beste lanikan ez dadukazujornala irabazteko,gure moduko ez-jakinarinundik joan erakusteko.

Azpillagak:Baserritar hau honuntz etorriaurten Santotomasetan,bere urteko errenta horipagatutzeko ustetan;gero kalean nonahi ibiliberak nahi duen klasetan.Halako baten ikasiko du edukazioa zer dan.

Mitxelenak:Hobe ziraden ez egin bainaamenazoaz bai burla.

Esaten zidan: «Eskuan daukatzigor bat oso mardula;beste inorekin oraindik ez detprobatu izan sekula»Nik jo-leku ona detela etaneroni jo behar naula.

Beste saio bat Arozamenarekin egin zuen. Honela zioen gai-jartzaileak: «Hasten denak gaia aukera dezake honako hauetatik: Pakea, lana, maitasuna, dirua, osasuna, gaztetasuna, adiskidetasuna, familia edo zuzentasuna»

Mitxelenak:Aukera asko ipini nauteez dakit nortan hastia;aukera jartzen dan garaietanordu ederrak ez tia.Ta esan naute komeni dalabat neuretzat bereiztia,nik aukeratzen detena det baosasuna ta gatia.

Arozamena:Ikusten zaitut, Joakin maitea, nik joan dan aspalditikan:lanean zabiltz oso fuertegorputza’re gogotikan.Osasun hori hartu didazupaper guztin tartetikan.Edertasuna zerekin dezuez dezu ezeren faltikan.

Mitxelenak:Gauza gehiago badiradelaesaten dute munduan,baina gaztia ta osasunakzer ondo ematen duan.Batek berekin daukan bitarteez du eukitzen goguan;akordatutzen gera gehienakdenbora joan ta onduan.

1964an, Bilboko Kapitol aretoan, 1965eko Txapelketa Nagusiaren azken aurreko saioa. Gaiaren arabera «Narbarte, ehiztaria; Arozamena ehiztari-txakurra; Mitxelena, erbia»

Narbartek Nik dadukate afizioabeti da ehizerako,txakur polit bat nola daukatenmendi aldera joateko.Saitu zaitez, Arozamena, erbi hoi harrapatzeko.Hiltzen badegu ederra detuEguarrik pasatutzeko.

ArozamenakPixkat zelaian ibiltzen gerabeste batzuetan malda.Nire nagusi ehiztari hauxeosos gizon jatorra.Nik e nere gogor eingo detorain inondik al bada:tirorik gabe harrpatuko’utorain bizkortu ez bada.

Mitxelenak:Belarri eta hanketa erenik ez dadukat makurrikinoiz jotzeko beheko zokoakta goiko mendi muturrik.Hauen artean orain bitarteez det izandu bildurrik.Hemen ez ziok ni hilko nauenehiztari eta zakurrik.

Narbartek:Gure zelaien pikardi latzakerbiak ein ditu aurten.Ehiztari hauxe hasiko baita hemen egiak esaten.Mundu honetan ez du bizirikbetiko inork izaten,hurrengo urtean lanak dituzu

nere babarrunak jaten.

Mitxelenak:Hauen baratza betea dagohalako goxoki janaz,ta hor dabiltza «erbi zahar horihil behar degu» esanaz.Nik gauez korri eiten det etaeunez lasi egoten naz,hauek mokadu goxoak jan tagero lotara joaten naz.

1965ko Txapelketa Nagusiarako sailkatzeko balio zuen saioa, Tolosan jokatua, 1964ko abenduaren 13an. Saio batean, Mattin eta Lopategirekin aritu zen Mitxelena. Honeala zioen gaiak: «Zuen aurrean dagoen neskatxa gazte bati ezkontzeko mandatua egin behar diozue»

Mattinek:Hiru ezkongai bilduta giramahain gain huntan batera,ta orain deliberatu duguandregai bat bilatzera.Pilotaria baino gizonpulitagorik ote da?Ni segurik hartuko nauzutxikiz konforme bazera.

Mitxelenak:Beira, neskatxa, pelotatikanetorri txarrak badaude:ordu batzutan poza daukateta bestietan nahigabe.Ni artzain nabil mendi gainetanlujo handirikan gabe,baina nerekin biltzen bazeraondo biziko gerade.

Lopategik:Hiru dituzu zeure aurrean,zein da hiruretan hobe?Bat da artzaina bere ofiziozeta pelotari trebe.

Ni ijitoa arrazatikan,kotxe ederraren jabe;ondoen nikin biziko zeralanik batee egin gabe.

Mattinek:Nere erranak entzun zatzue,hemengo neska prestuak,diru soilakin ez dira egitenemakumeen gustuak.Nik diruak ekarriko ditutpilotan irazitakuak,ta Mitxelena nahiaoko duzumaite baituzu pixuak.

Mitxelenak:Gu bizi garen borda zaharrarieguzkiak dir dizkio.Goizea jeiki orduko «Eun on»bordari esaten dio.Arkume eta gazta nahikoata elkarri amodio,nik galdetzen det nor bizi leikengaur gu baino hbekio.

Mattinek:Dirua izanda ere neskari ez zaio,ez, ijitua gustatzen.Bertze hau berriz mendi gaineanhan dabil ardien zaintzen.Baina nerkin baldin badaneskatxa bat esposatzen,igandeero ibiliko daherriz-herri paseatzen.

Mitxelenak:Lehen esan dizut, artzantza ez dalujo handian jazteko,baina munduko bizimoduaigarbi asko eusteko,ta ondoren datozenari

euskaraz erakusteko.Zeru hpberik ote litakezerua irabazteko?

Lopategik:Hara kontseju eder hoiekinjendea zelan prestatu.Baina aurpegi beltz eder hauxezuri zelan ez gustatu?Eta gainera nere diruakezin gengikez gastatu.Semak franko nahi badituzuijituakin nahastatu.

Mitxelena bakarka

Gaia: «Neska on, eder batekin ezkontzeko zeunden. Mixioak izan dira herrian eta zure emaztegaiak moja joateko erabakia hartu du. Azken agurra hiru bertsotan» Bi aukeratu ditugu:

Bots urte betez elkarren beiraegon gerade, Maritxu,ta nik uste nun maitasuneanbiok ginala berdintsu.Ni utzi eta beste bide bathartzera omen zoaz zu.Mundu hontako poztasun danagaldu behar al didadu?

Kristau arteko amodiotanda hain gauza serbitzala,baina danaren aurretik deguJaungoikoaren itzala.Lehen elkarrekin ta orain banakabehar badegu guk hala,berriz Jainkoak zeru handianelkarganatu gaitzala.

Oiartzun, 1983-VI-28

Bertsoak eman arretik Antton Kazaboni utziko diogu Mitxelenari buruz hitz egiten:

«Saio honetan zehar ikusten da Mitxelenaren ironia eta lagunari erantzuteko modua. Azkar eta zuzen. Hartu eta eman. Bertso hasi eta segi, eta azkenean kolpea gainera.

»Bestalde, Mitxelenaren bizitzari errepasu on bat emateko bidea ere izan daiteke bertso-sorta hau. Hasi bere itxura fisikoarekin, soldaduska, neska kontuak, maskuriko arazoak, diru kontuak, Atamitx jatetxea. Portuko lanak, aberastasunak...

»Ikastolako irakasleekin bazkaldu ondoren, han hasi ziren jo eta ke, elkarri nork handiagoak bota»

Lazkao Txikik:Gutxieneko izango haiz hihogeita hamar bat erralde;pixu konturki ez zekit bainaesan diat alde-alde.Nola ez leiken inor juzkatugarbiro ikusi gabe...Animaliak ere hau bainoarinagoak badaude.

Mitxelenak:Ni errealdetan hartzen nau honek,jaunak, pixutako notan,honek dun baino mordoa gehionola neronekin dotan.Hau berriz nola den hain eskasaegia esatekotan,errealdetara ez da iristen dakontatu behar kilotan.

Lazkao Txikik:Asko ez nian irabazi tanik gutxi zeukat galtzeko,baina pentsatu ez nagoelaerralde kontun saltzeko.Zuek juzkatu hemen nor gerananimalien atzeko...Honen aldean polita naiz nitraje-bainuan jartzeko.

Mitxelenak:Beraz horrela eman diozue

bera polita dan antza,traje-bainuan jartzeko erebadaduka konfiantza.Nolanahi ere ez da izangomutil lodia ta latza,ume moduan neskameakin bialdu leike hondartzaa.

Lazkao Txikik:Hiruogeita hiru-lau kilopixatzen dizkiat kasi,pertsona normal batentzat geroez dago oso itsusi.Ta hondartzan bgure Joxe Joakinnik ez nuka nahi kusi,kosta aldeko tiburoi danakjoango lirake ihesi.

Mitxelenak:Hirurogeita kilo batzuazaritu haiz hitz egiten,zer esango huen emakumeakegon dituk itxoiten.Hi bezelako gizon arinakez ziek onik egiten,hik esan dekan momnetutikanhoik farra egiten ziten.

Lazkao Txikik:Nigatik farra egin dutelaez izan horren usterik,pixu arinez ez dek kejatzenandre ta neska gazterik.Moda ere orain arina zegoketa ez haragiz beterik.Hik daukakena gaur ez dek, moteil.karga alperra besterik.

Mitxelenak:Emakumeen artean ez dekinoiz gauza errezikan,

hoiek aukera eta ona ohinahi izate’itek baizikan.Urrre kontuan izan eziantxikiak ez dik pozikanta emakumeak ez ditek nahi ezhi bezelako gauzikan.

Aldamenean zeuden andereñoak hartu zituzten hizpide:

Lazkao Txikik:Aldi gutxitan gu, Mitxelena,aurkitzen gaituk horrela.Pentsatzen diat lore usaizkotoki goxoan gaudela.Antzeman diat ni ez ezikanhi ere pozten haizela.Kontengu gaudek jardin bateanerlea ohi dan bezela.

Mitxelenak:Hi, Joxe Migel, nere bertsoasartu behar dek patrikan.Zerbait esan nahi diat bertsotanta badakik zergatikan.Gure jardina ondo osatzenbaitzagu bai loretikan,galdetu kiek ea baduten jardineruen faltikan.

Gaiaren arabera lau senide dira: Xalbador, apaiza; Mattin, filamoika-jotzailea; Lazkao Txiki, tratalaria eta Mitxelena, nekazaria:

Mitxelenak:Hauen hiruren karrera zer dannahi al zenukete jakin?Ni bakarrikan hor aritzen naizbaserrian gogor ta fin.Hauek joan ta gurasoerilore ederrez hitzegin,ta bilatze’idan puskaik onenakjan ta berriro aldegin.

Joxe Lizaso Mendizabal (1927-2009)

Azpeitiko Enparan kalean jaio zen. Baina Txillarramendi bailarako Salaberri baserrira, amaren jaiotetxera, eraman zuten. Bailara hori Errezil aldera dago. Bertsolari askoren habia zen garai hartan: Txapel, Zepai, Iturzaeta, etab. Beraz, Joxek toki ona aurkitu zuen berez zekarren grina eta joerari irtenbidea emateko. Giro horretan hazi eta hezi, eta 17 urterako hasi zen publikoan kantatzen, eta geroztik Euskal Herri osoa serbitu zuen, bertso eta ateraldi.

Bi semeren aita genuen Joxe. Bereziki aipatzen dugu hori, zeren bi seme horietako bat, Sebastian, bertsolari handi eta txapelduna baita.

Joxe Lizaso eta emazte Juli Iraolak taberna eduki zuten, urte askoan, Landeta auzoan. Hamaika aldiz elkartu ziren habia horretan Joxe Lizaso, Joxe Agirre eta Imanol Lazkano. Herriak, askotan, «Hiru azpeitiarrak» esan ohi zien. Sebastianek berak ere asko zor dio etxeko bertso-giro horri. Taberna hori erre egin zen, eta horrekin amaitu ziren hango bilerak.

Bertsolari oparoa zen, eta plaza-gizon peto-petoa. Bertsogintza azkarra eta errazekoa zen, etorri handikoa. Mahaian eta plazako jaialdietan asko luzitzen zuen. Hala ere, txapelketetan ez zuen zorterik izan, ibili ere ez baitzen asko ibili. Politikan ere ibilia zen; baita karguren batzuk izan ere, lehenik EAJ-PNVn eta gero EAn. Bibidez, berriz, elektrizista zen. Bere kontura egin zuen lana. Alde guztietara, gizon estimatu eta itzal handikoa. Hala adierazten digu Basarrik omenaldikoan kantatu zion bertso honek:

Izarraizpeak emanak ditumakinatxo bat landare.Mardultxoen bat, Joxe, zu zeradudik ez dago batere.Hainbat urtetan herririk herribeti kantatuaz trebe:bertsolaritza printzipe zera,gizatasunez errege.

Uztapideren hiletan kantatua da hurrengo bertsoa:

Mundu hau uzte bazunnik baino lehenago,bertsoz agurtutzekoagindua nago.Nahiz negarrez geldituipar eta hego,Jainkoa poztu zanzalantzik ez dago,zeruan duelakosantu bat gehiago.

Aho-bizarrik gabeko gizona zen Joxe. Garbi erakusten dute Karmelo Etxegarairi Loiola Irratitik kantaturiko bertsook:Azpeitiako semea gendunKarmelo Etxegarai jauna,orain berrogeita hamabi urtemundu hontatik juana.Aitortzen degu euskaragatiklan asko egin zuana,baina ez gendun bertsolariakasko maite zituana.

Halamoduzko papertxo batenbaditut irakurriakgauza haundirik ez ziotelaesaten bertsolariak.Denbora haietan arlote gisazitun albora utziak...Geuk ez dakigu zergatik bainamaitatzen gaitu herriak.

Jakingo nuke zer zan ordukobertsolaien izaera!Karmelo jaunak zerbaitengatikbotatzen zitun hain behera.Oain elizara deitzen diguteadarearen aurrera.Gauzak ederki aldatu diragarai hartatik honera.

Balda pilotalekuan (1977) egindako omenaldian kataturiko bertsoa da hurrengoa. Lau dira guztira; lehenengoa aukeratu dugu:

Lehendabiziko nere buruanahi nuke zerbait aztertu:nik herria zer egin ote detgozatu edo aspertu?Baina halare poz bat dadukatez nauzutela baztertu.Oraindik ere gizon nintzakebaneki nola eskertu.

Lopategiren ama hil eta ondorengo egun batean, gaia jarrita, Ahetzen kantatua, Mattinen omenaldian:

Negarra igual aterako zaithemen kantari hasita,ostiralean egin genuenGernika aldera bisita.Lopategiren ama gaixuazegon begiak itxita.Mundu hontatik joan da bainaseme ederra utzita.

Xalbadorren omenaldi eta heriotza egunean han zen Lizaso kantuan. Itzainak galdetu zion ea zergatik eraman zuten kartzelara. Hona erantzuna lehenengo bertsoan:

Galderatxo bat egin didazuorain, Itzaina maitia.Gustatutzen zait galdetzen dunaial dan ondona erratia.Errurik gabe sartu ninduteneta hor itxi atia.Horren pekatu astuna al baabertzale izatia?

Lasarterekin, 1971ean, Eibarren egindako saiotik hartuko ditugu batzuk. «Lizaso zen lanean hasi zen apaiza. Lasarte, berriz, apaizaren egitekoa bestrik dela uste duen apaiz zaharra»

Lizasok:Zuk eitten dezu pulpitotikanlau ebanjelio tira,ta entzuleak aho-zabalka,aspertu egiten dira.Kendu ezazu sotana hori,jun zaite irabazira.Ez zaitezela beti egondubestek emanai begira.

Lasartek:Zaude isilik, behin ere ez detnik jaten besten emanda;ez dezu ezer aurreratuko

txorakeriak esanda.Lehengo apaizen bizimoduaeziin dezu eramanda,karrera hau zertan hartu zenuenhain langilea izanda?

Lizasok:Ordu erdi bat nahikoa det nikgoizez meza ematekoeta hamar ordu libre daduzkatnonahi lana egiteko.Ez zu bezela eliz zokoanerdi lotan egoteko...Hoinbeste ipuin ez baita beharzerua irabazteko.

Lasarteri Aian egin zioten omenaldian, gai hau ipini zion Joxe Iriondok: «Joxe zu apaiza zera; eta, herrian esaten dutenez, laster guraso izateko omen zaude» Lau bertso dira, denak ederrak, baina guk azkenekoa aukeratu dugu, historiarekin (Borgiatarren historiarekin) lotua dagoelako:

Lehengo histori zahar batheldu da nigana,Alejandro Aita Santuakasmatu zuana: «Iritsi nahi duanakJaungoikoagana,ez zazutela eginnik eiten detana...Ahal badezute konplibeti nere esana»

1969 eta ondorengo urteetan ilargi kontuak modan jarri ziren. Azpeitiko Soreasun egin zen saio batean, Basarrik gai hau ipini zion Lizasori: «Hurrengo bueltan ilargira omen zoaz, Joxe».

Ilargiaren ametsa nuennik orain baino lehenago.Egarri hortan bizi nintzalaukatutzerik ez dago.Munduko gera ta ezin ikusizoso aspertua nago

Ni haruntz pozak hurbilduko naizpakea baldin badago.

Leheno esan det goiko ilargianahi nukeala ikusi.Biraje hori nahi ordurakoez da neretzat iritsi.Lurralde hontan gizonik ezinleike soseguaz bizi.Hango berririk ez dakit bainalaster banoa ihesi.

Ondarretako kartzelan egona zen Lizaso. Behin bertso hau bota zuen gai horretan:

Jakin nahi dezu nolakoa zenOndarretako kartzela.Erantzuera emango dizutgustagarria ez zela.Euria bazan, aterpeta taeguzki bazan, itzela...Baina barrengo bizimoduaikuilu baten bezela.

Baditu Joxek gertaera horri ipinitako bertsoak:

Otsaileko gau luze batengaueko ordubatian,aita etorri zaidan gelaraapuro estu batian.Haserre zegon, galdetu zidan:«Zer ibili haiz kalian?Txapel okerrak armaturikanhire zain zeudek atian.

Paskin mordua azaldu baitzania-ia herri guztian,kabo bibote luzedun batekhaik erakusten zizkian.Bezekila nik jarri nittulata ni berriz ezetzian...Txamarran hautsik baldin baneukan

ederki kendu zizkian.

Legorretan kantaturiko bertsoak dira hurrengoak. Txomin Garmendia zuen bertso-lagun. Gaia hauxe zuten: «Hauteskundeak laster direla eta, Garmendia mitina egiten ari da herriko plazan. Lizaso hari entzuten dago arreta handiz» Saiko horretako bi bertso jarriko ditugu, biak Lizasorenak:

Bihotzeraino sartua daukategin dezun hitzaldia,baina ez bedi hortan gelditubetiko erabakia.Zeuron aldetin egin zazutezuen ahalegin guzia,Euskadin bertan gelditu dedinEuskadiko izardia.

Zure abotsa irten dadilaorain mundu zabalera...Lau txorakeri dirala etadanok gerran ari gera.Orain ere iritsi geinkeErnioren gailurrera,diferentziak albora utzitaalkartzen baldin bagera.

1985ean, gai hau ipini zioten Zumaian, bi bertso kantatzeko: «Momentu honetako zure kezka nagusiak kontatu itzazu»

Zer pentsatua jarri didazugauza hori azaldurik.Harriak negar egin lezakeherriai begiraturik,Herri guztiak ikusten ditutdana gorrotoz beterik.Kezka bat daukat, gure artean (bis)ez daukagula pakerik.

Europan ere sartu geralagaur hala daukat aituta.Baserritarrak ikusten ditutdanak buru makurtuta.Kalean ere zer ein behar degu

salta hoita hurbilduta?Berriz mendira jun behar al degu (bis)ahuntzak katetik hartuta?

Goralmenezko bertso asko idatzi zuen Lizasok, bere aurreko bertsolariak gogoan hartuta. Zubeltzuri ipinitakoa gogoratuko dugu:

Banekin norbait faltanuela buruan,Joxe Antonio Zubeltzuia ahaztu nuan.Jaunak bakarrik dakizenbat maite nuan.Liburu kaskar hontanjarri ez banuan,bizkarreko galantak berezi nituan

Liburua aurkeztu zenean, Azpeitiko udaletxean, bertso hau kantatu zuen seme

Sebastianek:

Eskerrak, aita, enborrik gabeez da izaten adarrik.Zuretzat eta besterentzakoez zaizu falta indarrik.Liburu hortan isladatzen dapasarte polit ederrik.Historirako geldituko da,ez dago esan beharrik.Zuk historia egin baitezuta ez kontatu bakarrik.

Joxe Agirre Esnal Oranda

Azpeitiko Oranda Behekoa baserrian jaio zen Joxe Agirre bertsolaria, 1929an. Izarraitz mendiaren hegalean dago Joxeren etxea. Aizarnako Maria Luisa Odriozolarekin ezkondu zen, eta lau seme-alabaren gurasoak izan dira. Orain, andrea hilik, alargun bizi da jaiotako baserri berean.Handik eskolara etortzea ere ez zen izango erosoa, eta Joxe, berak hainbat aldiz aitortu duenez, dotrina ondo ikasita baina eskola handirik gabe hasiko zen lanean. Buru azkarrekoa eta memoria fineko gizona da Agirre. Alde bateko gabeziak beste bertute handi batzuen bidez berdindu ditu.Kontuak ondo atera baditugu, aurten (2010) bete ditu laurogeita bat urte eta oraindik ez da erabat isildu. Badu estimazioa, bai bertso bertsola zahar nahiz gazteen artean eta berdin entzuleen artean. Aitonak sehaskan bertsoak kantatzen zionetik bertsolari-jitea duela Orandoak, baina aski berandu hasi zen plazetan, 29ren urte zituela. Hasi bazen hasi, uste dut geroztik ez dela askorik gelditu.Lan asko egindako gizona da Joxe, harrobian, baserrian zein bertsotan. Bertsolaritza hain ongi ikusia ere ez omen zegoen, eta amari ez omen zion grazia handirik egiten, baina lantegi horretatik sos batzuk etxeratzen hasi zenean, hala esan omen zion: «Nahiago nikek bihar ere deituko baliate». Benetako bertsolaria da Joxe, baina badakigu horren aurretik plazan proba gehiago ere egin zituela: aizkoran, korrika... Bertsolaria zegoen, ordea, Joxeren ariman eta horretara eman zion, gu guztion zorion eta zoramenerako. Uztapide da gehien miresten zuen bertsolaria. Ezagutu zuenean asko pentsatuko ez bazuen ere, gero hamaika aldiz kantatu zuen harekin. Gehien ibili, ordea, Lizaso eta Lazkanorekin ibili izango da. “Hiru azpeitiarrak” taldeko pieza inportantea zen Agirre. Bertsolari bizia eta zorrotza, bat aldin bada. Joxe Agirre ez da txapelketazalea izan, nahiz gaztetan hartu parte bakarren batzuetan, baina mahaian edo balkoitik aritzeko nik ez nuke hoberik aukeratuko.

Bertsoak

Jaiotetxeari kantariko bertsoarekin hasiko gara:

Oranda deitzan Izarraizpekobaserri arlote baten,halabeharrez guraso onakmundura sortu ninduten.Orain arteko bizimodua hor ari naiz eramaten,ta aurrerantz ere baztertutzekogogorik ez dit ematen.Ez dakit nere seme-alabaknik aina maiteko duten.

Honela deskribatzen du Xalbador zena:

Bertsolaria zinenpunta-puntakua,arinkeri gutxikosentimentukua,zuzen bidea zendunbeti gogokua.Entzun, artzain haundiaUrepelekua:Zeruan gorde zazuguretzat lekua.

Uztapideren omenaldian kantaturiko bertsoak dira hurrengo biak. Joxe Mari Iriondok hitz hau eman zion gaitzat: «Makila».

Indarrez jeisten ari naiz etaurtetan noa goruntza;noiznahi badaukat estrapozua,noiznahi badut pauso hutsa.Belaun nekatu hauen gaineanezin eraman gorputza;norabait egin behar daneanharuntza edo honuntza,zerbait behar ta nik izaten detmakila honen laguntza.

Ene makila, nor maiteko detbesterikan zu hainbeste?Nik baztertuko zaitudanikaninoiz ez zazula uste.Baina nahigabe gogorrak ereneregana badatozte,zenbati alditan era txarreanbaliatutzen zaituzte:errugabeko gure anaiakzurekin jotzen dituzte.

Ikus dezagun nola egiten jauzi sardina zahar errealetik metaforikoa. Hain zuzen, hori zuen gaia: «Hiru bertso sardinzarrari». Bigarrena aukeratu dugu:

Sardinazaharren zalea naiz niizatez amorratua,negu batean jaten bainagomarka danak borratua,azkenerako gelditu nintzaneztarria urratua...Baina zsardinzahar klase batentzatnik badaukat gorrotua.

Hurrengo gaiaren arabera, «Joxek istripua izan du eta apaiza datorkio, ondo hiltzen laguntzera». Orain ere, hirutik bigarrena aukeratu dugu:

Nik gorputzean eduki arrennahiko zauri ta aberietsipenikan ez det oraindikegonagatikan eri.Beste munduko pasaporteaeman nahi didazu neri;oraindik ez det beharrik etagerorako gorde hori.

Suari botatakoak dira hurrengo bi bertsoak:

Zeure tokian zauden arteanserbitzala ta gozua,handik kanpora erten ezkerozakarra zera zu, sua;berdin erretzen dezu gizona,etxea eta basua;zugandik ere hamaika penajendeak badu jasua.

Oraintxe ere azaldu zerazere ustez indarreko,behar baldin bada hartu nahirikanzenbait bide okerreko.Alper-aperrik jarriko zeragaur jenio haserreko...Amorratatuzen bazaizu ereurik ez dezu erreko.

Beste batean, hau zuen gaia: «Bertsotatik inor aberastu al da?». Bi bertso bota zituen; hauxe da bigarrena:

Behartsu naiz ta diruak faltaneri egin izan dit sarri,pezeta batzuk irabazteaez zait aldrebes etorri,baina ez daukat zenbaitek ohi dunhainbeste diru-egarri;bertsolaria dirutarakoJainkoak ez du ekarri,sentitzen dana esateko bai,euskaldunaren pozgarri.

Omenaldi-egunean kantaturiko bertsoak:

Sentitzen dan guztiamingainez esatenez da oso samurrahonelako baten.Ondo portatutzeamerezi zenduten,baina ez baldin banaizni kapaz izaten,gaurkoagatik eabarkatzen dezuten!

Dena bezela ni’re sortua hiltzeko,urte gutxi eduki neizke bizitzeko;hoietan izan nahi dutzuek serbitzeko,borondatea badutnik ahalegintzeko...Saia beharra daukat zor hau ordaintzeko.

Txapel zenaren omenaldian kantaturiko bertsoak hurrengoak. Sebatian Lizasok ipini zion gaia: «Eazteak esan dit geroz eta lo gehiago egiten dezula»

Akordatua nengon andreagaztea hartu nuana,

pentsatzen nuen kejaren bat horeman behar zenduana;aitortzen dizut nere gorputzaklotara eman duana,pakeisua jarri dalakolehen tentatzen ninduana.

Oraingo nere lotitasunakez dizu egiten grazi,ezin beltzean dabilenarizu ez berriketan hasi.Nere gorputzak ez dauka orainzuk nahi hainbeste gimnasi.Gauza garaian dagon arteanaprobetxatzen ikasi.

Hurrengo bertso gaia Nikolas Segurolak eman zion Oñatin: «Paquirri hil duen zezena zera. Zergatik hil duzu?»Grina gaiztoko bihotz gogor batamak egina zaitu zu,erru gabeko animaliak hiltzen zabiltza jo ta su;trapu horrekin engainatzekopentsamentuak dituzu;ni’re norbaitek hilko nahi bainanik garbituko zaitut zu.

Lehendabiziko pikadoreakbizkarretikan ebaki,ondorenean banderilakinsufriarazi galanki;zezen gaixoa odol-husten taez zera izaten erruki.Gaur halakorik pasa baino lehenharrapau zaitut ederki.

Jokin Matxinandiarenak gaia ipinita kantatu zituen Aztirian: «Zer aholku emango zenioke lehenbiziko lana aurkitzen duen gazteari».

Urte mordoxka batenez zan zorionik,eun batetik bestera

ezin eramanik;nik nere bizi osozez det falta lanik;garai baten ez nuensinistatuko nikinork maite ez zun gauzabukatuko zanik.

Gazteak, ondo hartuzaharrari entzuna:nere bizitza danada lanean juna,jakin zan zuentzat’eetorri behar zuna;ez det esango lanadanik osasuna,baina hori pobrenaberastasuna.

Azeriari botatako bertsoa dator orain. Laxaro Azkunek ipini zion gaia Zestuan: «Gaur goizean jaiki eta leihotik begiratzean, azeri mutur-gorria ikusi duzu etxe atzean ezkutatzen». Bigarren bertsoa.

Azaria da beste askori bizia kentzen diona,horregatik da nik gorrotoaaspaldi hartu niona:lotsagabea eta azkarra,izan litekeen iaiona,lapurretatik bizi dana taona gustatzen zaiona.

Joxean Ormazabalek Ordizian ipininato gaia: «Zergati ari dira astoak gutxitxen?». Hirugarren bertsoa.

Garai bageak astoak erebazuen nahiko meritu,baina itxura denez oain ezinhorrekin horrekin lanen aritu;hala ta guztiz asto faltarikneri ez zait iruditu:lau hankakoak bakandu dira

ta bikoak ugaritu.

Hauek dira bertsoak omenaldi batean kantatzeko, baina Joxe horrelakoxea da: garbia hizketan. Goio Sarasuak ipini zion gaia: «Elgeta zena soinu-joleari omenaldia egingo zaio. Zuk ezagutu zenuen, eta esaiguzu nor zen».

Elgeta zena ezagutu nunni nintzela mutikua,mundutik joan zan gizarajoanola ez zan betikua;soinu-jotzaile bezela gendunoso fama haundikuabaina ez gendun beste alderahain suerte onekua:bere aita ta ama nor zitunezagutu gabekua.

Baserri baten hazia omen zanoso mutiko trebea,portatu balitz izan zitekenetxe osoan jabea;esate’utenez, hazi zutenakhartu zuten nahigabea:juergazalea ta lanerakogogo haundirik gabea;bera zarbait ta bere morroiaapenas zuen hobea!

Gure mundu hau pasa behar dahemen hala edo hola;esango nuke orain goitikanneri entzuten dagola;pekatu batzuk egingo zitunbaina ez zaio ajola,seguru asko zeruko Aitakbarkatuko zizkiolaeta betiko zeru ederraberai eman dagiola.

Txapelen omenezko jaialdian, Jose Luis Gorrotxategik ipini zion gaia, Azpeitian: «Eguna hor zehar pasatu bertsotan eta ordu txikitan etxeratu zara; etxe atarian, katean daukazun txakurrak sekulako ongi-etorria ezin dizu».

Hitz egin gabe azaltzen zuenasko maite ninduena;begiak argi, isatsa dantzan,zakurraren zoramena!Zakurra zala gizonarentzatlagunik onentsuena.Nere ustetan ez zegon okergauza hori esan zuena.

Gelara joanda andreai “gabon”esan nion goizaldera;mantapetikan horrela zion:«Argi etorri al zera?».Esplika nion nolakoa zangure zakurran harrera.Erantzun zidan: «Neregatikanjoan bere aldamenera».

Tristura baten mendean nengonandreak hori esanik;pentsatu nuen “gaur zer dadukakhorren ondoan etzanik?”.Garai batean inork esandabela sinestuko nun nikandreak baino zakurrak gehiomaite behar ninduenik!

Azpeitian Largarae baserriaren alde egindako jailadian, Iñaki Murua eta Jose Luis Gorrotxategi ziren gai ematen, eta hala ipini zioten gaia: «Kanta iezaizkiozu pare bat bertso biloba jaio berriari».

Orain egun batzuek haur bat zaigu jaio;aitona egina naizberori medio;amonakin lo ein behar,zer erremedio!,baina lo egitekoberdin samar dio,nola bestetarakoez dedan balio.

Gure etxean badaorain zoramenik:denak berai begira aspertu ezinik;nahiz geu seme-alabakhaziak izanik,egia esan ez nuen,ez, sinestuko nikhaur batek txoramen hausortu zezakenik.

Antton Kazabonek ipini zio gaia, Errenterian: «Gaur egung haurrek ez omen dute jostailu egokirik, eta, batzuek, egokia eskuratuta ere, ez omen dute ongi erabiltzen. Nolakoak ziren zure txikitako jostailuak?».

Toki onetik hasi zera zuneri hartu nahian prenda,pentsatzen nago ote zabiltzanarrastokitan ertenda;bizimodua mundu honetan berdin ez da egoten da:neretzat ez zan on eta txarrikezer ez zan izaten da.

Puntuak jarrita. Horretan, inor gutxik hausteko modukoa da Joxe.

Zeu ondo gobernatu,ganauak gosiak...Nundik jakin dituzu¡e e notiziak?;ez nau asko poztutzenhaiek pantasiak:errape mota etailaje luziak.

Ederrrari ipini zion Nikolas fraideak puntu hau:

Sekula izan al zerazu lanean fina?Galdera xelebreadidazu egina;

langile amorratuaez naiz baina,halare egingo nuenzazpi frailek aina.

Zestoan, Laxaro Azkunek ipini zion puntua:Jarriko al zinake herriko alakate?Hortarako gogorikez dadukat bate,eskolaz ere nolanagoen arlote...Gainera ez det izan nahizuen alkaute.

Hau ere Laxarok ipini zion, Alkizan.

Sasoiko zaude bainaez zera gaztea....Alerrikan horiukatzen hastea;neri adarra jotzenalbotik bestea, fraile frakasatuahau degu trastea!

Hurrengo puntua, berriz, Uñigo Aiestaranek iini zion:

Errezatzen al dezugoiezero-goizero?sinismenean nagobikain eta bero;fedeari eutsi beharkodiot honezkero,ni galduta bainohau galdu ezkero.

Jexux Mari Etzezarretak, “Izazpik”.

Baserriko lanetikezin aberasstu.

Hori probau duenak esan beharrik ez du;nahi lan galanki egin,nahiz eskuak laztu,nekea sobre etapatrikatik justu.

Temako saioak

Oiartzunen ziren kantuan Uztapide, Lasarte, Mattin eta Agirre. Juan Mari Lekuonak eman zien gaia: «Elkar maitatzea». Lasarterena de lehenengo bertsoa:

Agerpen on bat egin nahi dizutosatzen banaiz zentzunez,bihotza oso samurtua zaitzure hizketa entzunez;elkarrengana bildu gaitezenpozez ta alaitasunez,indarren baino gauza gehiagoegiten da maittsunez.

Agirreren erantzuna:

Zenbait gorrrotodunen tartean ni penaz hilko nitzake;matetasunik ezak sortzen dumila pena eta neke;lauron artean bezela hain sendogizartean balitzake,fusilak eta pistola danakaper-alperrik lirake.

Jooxe Mari Iriondo da hurrengo gai-jartzailea: «Joxeri andrean alde egin omen dio, eta Azpillagarekin juntatu omen da».

Ezkondu nintzen egun baten dahau penagarrizko lana!,malko garratzak sortzen ditunaneri geratu zaidana;oraingo gizon berria ez duaskoz hobe izana,

honekin nola konforma leikenerekin aspertu zana?

Donostoian, Gorrotxategi, Azpillaga eta Uztapidek egindako saiotik aukeratu dugu bat. Gaia hauxe zute: «Odolkiak ordainetan». Politika giroko bertsoak, Txirritaren “ez degu arrazoirik gutxi garelako” horren ildotik dabil Agirreren bertsoa.Gure Jainkuk maiteko gaituez bada txarreko grinik,baina indar gutxi duen gizonakezin hartu inoiz gainik;gu triste gabiltz beste batzueknahi duten dana eginik;hamaika bada gaur odolkiakondo ordaindu ezinik.

Hurrengoa ere Donostian kanatatua, Mitxelenarekin ari zela. Askotan bezala, Joxe Mari Iriondo zuten gai-emaile, eta gaia hauxe: «Joxe Agirre, baserritara, eta Mitxelena, baserria famautz kalean bizi dena». Agirreren bigarren bertso da hurrengoa:

Lagun-zahar Mitxelena,ez zaude flakua;ni ez nago, ez noski, zu bezelakua;zutzat ere badagomendia lekua,baina ez dezu izango holako lepua.

Hurrengo saioa Lasarterekin egin da, Ormaiztegin. Rufino Iraolak eman zien gaia: «Berri jaiotzeko aukera izanez gero, zer izan nanhiko zenukete». Lasarte hasita kantaturiko lau bertso dakartzagu:

Orain artean saiatu geragu mundu hontan luzitzenta gurasoak nekatu zirangu lanerako hezitzen;berriz jaiko hasiko baldinbagina hemen bizitzen,gu saiatuko ginake, lagun,lan eginda bizitzen.

Nere iritzi ez da aurkitzen

Lasartengandik gertuko,nere ustetan landa egindaez gera asko edertuko;dion bezela berriz baginamundu hontara sortuko,orain bezela nin ez nuke, ez,berriz atxurrik hartuko.

Entzun dezue hemen batzuekzer erabaki dioten;nik berriz ere segituko detlehengo bidea eramaten,langilea izatea onadanikan ez det esaten,baina nik beti saiatu nahi dethemen langile izaten.

Jaunak, ez dago sinistutzerikgure Lasarten esanik,aspalditika ezagutzen detbeti lagunak izanik,nere ustetan ez da egongo andrerik eta gizoniklana gehiago famatu eta gutxigo egin duanik.

Azpeitian Euzkitzerekin egindako saiotik Agirreren bi bertso eta Euzkitzeren lehenengoa hartuko ditugu. Hauxe da gaia Laxaro Azkunek emanda: «Agirrek nahi du herrian zaharretxe egitea eta Euzkitzek, aldiz, gaztetxea». Agirre hasi, Euzkitzen ondoren eta Agirrek berak amaitu:

Zorioneko etxe hoiekinbadago nahiko komeri,aitona zaharra gaur ez da hemenoso txantatan, ez, ari;badakizue nola dabiltzanhainbat ainton buru-zuri,gazek bilauko dute lekuaeta lagundu zaharrari.

Gazteak daude sasoi betean,zuen hanketa dardara,

hala ta guztik gure herrianzerbaiten premia bada,herri hontako gazte perestuaklokal baten esker gara,zuk kehen bezela jarraitu zazutabernatik tabernara.

Gazte maitea, ez eman nerihorren erantzun zakarrak,gu ere, noski, ez gera gerobegietako makarrak!Agintariak goguan izanzuek beti guraso zaharrak,gu gera hauek zuhaitzak etahauek dirade adarrak.Oñatik, Muruarekin, egindako saioa. Nikolas Segurolak eman zien gaia: «Agirre alkate zaharra eta Murua azken hauteskeen ostean jarritako alkate berria». Iñakiren lehenengoa eta Joxeren bigarrena hautatu ditugu.

Ni ustez nator morroi gisara,serbitzeko dut gogua;alkate zaharra, siloia utzi,triste etxera hor dua,postu honetan pasia baitujadan ik urte mordua;aizazu, Joxe, jubilatzekoia bazendu ordua.

Askotan ez da leku hau, noski, uste baino ederrago,danen gustoa ez den egin nik,gauza hortan seguru nagota ondorengo datorrena erearrisku ederrean dago.Ea zu ere joaten zeranjubilau baino lehenago.

Tolosan Munduaterekin. Felix Irazustabarrena zen gai-emaile. Gaia hauxe: «Munduatek neska bati erregalia egin nahi dio, baina ez daki zer, eta Agirrerengana joan da kontseju eske». Munduate hasita, lehenengo bi bertso zuentzat:

Hauxe trantze estua eta

hauxe dat trantzen zorrotza,larrosatxo bat badut barneanbaina gaur dago mingotsa;erragaku bat egin nahi diotata agertu nere poza,ta berarekin neureganatubetiko haren bihotza.

Alamenetik jotzen hasi zaitueste ez nuen orkeksta,ezjakina naiz baina nik orainegin nahi diot protesta;gaurko gaztea izatekotanhau oso bizkorra ez da,neskatxa bati ze erregalatuaitona bati galdezka!

Joxe Lizasok eta biek kantaturiko bertso bana gogoratuko ditugu. Mendiluze bertsolaria zuten gai ematen: «Agirrek oporrak hartzeko gogo handia duela ikusirik, joateko lasai eta abaserriko lanak egingo dituela esan dio Lizasok». Lizaso hasita, bertsona bana, lehenengo biak.

Nik gauzak garbi esan nahi ditut,inork nahi badu senetsi;Agirre honek galdetu zidan:«Joxe, nolatan haiz bizi?Ahal baldin badet hilabeteanjoan nahi diat igesi».Erantzun nion: «lasai joan hadi,lanak neretzako utzi».

Martxa ederra bilatu nuenalde egin banun alde egin!Joxe Lizaso lanean lehertzenez da saiatu ahalegin;gure etxeko ganaduentzathau ez da izan atsegin:ni oporretan bialdu etaberak’e oporrak egin.

Imanol Lazkano Uranga

Azpeitiko Landeta auzoan, Antzibarrena baserrian, jaioa da Imanol Lazkano, 1936an. Hala esango digu bere biografian: «Suerte izugarrikoa izan naiz nere bizitzan. Gerra urtea izan arren, familia bedeinkatu batean jaio nintzen». Hamar senideetan bostgarrena da Imanol. Berak esana da hau ere: bolada batean larri asko ibilia da baserriko lanetan, bi anaia zaharrenak soldatu eta hurrengo biak, berriz, fraide baitzeuden. Etxean, lana eta errezoa omen ziren oinarri.

Euskal Herrian inon izan bada bertso-giro bikainik, Azpeitia eta ingurumari horretan izan da, eta familia onean ez ezik berezko bertso-eskola paregabearen altzoan jaioa ere bada Imanol Lazkano. Hala aitortuko du berak: «Baina ondotxo dakit egokitu zaidan inguruari esker iritsi naizela naizena izatera» Bertso batean ederki adierazten du hori:

Aitor dezagun: azpeitiarrokbadegu akats ugaribaina izan da herri honetanlastorikan hainbat gari.Bere urratsak gizaldietanhor daude nahiko nabari:maitatu dira ohitura zaharrak,eutsi zaio euskerarihorregatikan sortu da bertanhorrenbeste bertsolari.

Oso umetan ezagutu zituen bertsolari handiak, «lehendabizi Santa Ageda eskean, eta geroxeago udaletxeko balkoi handi hartan: Basarri, Uztapide, Txapel, Zepai, Loidisaletxe eta abar». Harentzat ez zen pertsonaia handi eta miresgarriagorik munduan. Nola sinetsiko omen zuen gero haiekin plazaz plaza ibili behar zuenik! Baina halaxe da.

Imanolen bertute handietako bat hau izan da: bera baino zaharragoekin hasi, parekoekin eta belaunaldi gazteekin ere ondo konpondu, bai bertsotan eta bai bestela.

Dakigun bezala, urte askotan izan da Bertsolari/Bertsozale Elkarteko zuzendari. Beraz, bera izan da elkarteko horren loratze-prozesuan ardatzetako bat. Egokitu zaizkio, era berean, egoera mingarri samarrak gestionatzea, eta esan behar ondo egin duela hori ere, behar den lekuan hesia ipinirik, sesio eta liskar handiegirik kanpora irten ez dadin.

Esan dugu Azpeitia aldeko –eta orain Errezil erantsi beharko diogu– bertso-giroan hezi eta hazi zela. Joxe Lizaso izan zuen bultzagileetako bat, eta Joxe Agirre, berriz, «proba-harririk» sendoena. Agian, lehen ere egin dut Lizaso edo Agirreren sailean «hiru azpeitiarren» aipamena, baina, kasu honetan, ez nau beldurtzen errepikatzeak: horrelako beste hirukote bat ez da erraza herri berean aurkitzea. Dena den, badute antza, baina hirurak diferenteak dira. Besteak beste, puntukako jardunean, nik uste, onena izan dela Azpeitiko «Trinitatea».

Imanol Lazkanok, plazan, lehenengo aldiz Azokitiko Martirita auzoan kantatu zuen, Bergarako Jesus Alberdi ‘Egileor’ bertsolaria lagun zuela.

Arantxa Odriozolarekin ezkondua dago, eta lau alabaren aita da. Etxegintzan jardun du; hori izan du, bertsoaz aparte, bizibide. Gaur egun erretiratuta dago, nahiz eta, enpresa-gizona izaki, oraindik erabat-erabat ez dion utzi lanari.

Bere lanbidea dela medio, asko ibili behar izan du bestetik bestera autoan. Sarritan kontatu izan digunez, bidean ematen dituen ordu horiek ez ditu alferrik galtzen, bertsoak moldatzen eta lantzen igarotzen ditu ordu asko. Bertsoak jartzen ere ona da azpeitarra, eta esango nuke idatzi aurretik buruz ikasten dituela bertsoak, eta autoko ibili horretan behin baino gehiagotan.

Bertsogintzaren alderdi guztiak jorratu ditu Imanol Lazkanok: mahai, plaza libre, jaialdi, txapelketa eta bertso-paperak, nahiz eta, inon luzitu baldin badu, mahai baten inguruan jarritakoan luzitu du gehien; horretan, gutxi dira Imanolen parekoak.

Bertsoak

Gaur egun modan dagoen gai batekin hasteko, esan dezagun Abel Muniategik, Aramaion, galdera hau egin ziola behin: «Nolako sermoia gustatuko litzaizuke».

Garai bateko apaiz zahar haiekgogorra zuten dotrina,edozerekin egin ohi zuteninfernuko errekina,baina haiena eta nereaez da iritzi berdina:nere ustetan Eliza ez daerritarako egina.

Hasten ziraden kulpitotikanta noizko hitzari utzi!,aspertzetikan ezin litekeprobetxurikan iritsi;sermoiak eta neskaren gonakbehar dute alde gutxi:izan dedila ahal den motzenata ahal gehien erakutsi.

Baserri batean erbia bizirik harrapatu eta saskipean sartu omen zuten. Ba omen zen etxe horretan amona herren kuxkuxera bat, eta zer den ikusi nahian eta hark saskia pittin bat jaso orduko han doa ihesi erbia.Erbi gorri bat zan dabegiak larriak,isatza motza eta luze belarriak;egiten zitun salto

ikaragarriak;ez dik harrapatuko atso elbarriak.

‘Apaizak’ izeneko sailekoa da bertso hau:

Falta zen ogita tafalta olioa,baina fedean gendunKriston balioa;guri egurra etaFrancoi palioa:hori zen Elizarenebanjelioa.

Baina apaiz guztientzat ez zuen jarrera berdina. Don Juan Txikia, Ataungo semea, apaiz obreroa zen. Hain zuzen, lan-istripuan hil zen. Hona hari kantatuko berso bat:

Txiro botoa behar bezelaegin zuen apaizgintzan;ta fundizio baten zebilenbehartsuenaren gisan.Eskuak latz ta bihotza bigunzituen bere bizitzan;eta azkenik izardipeanlanaren zepoan hil zan.

Oñatin gaude. Nikolas Segurolak rol hau ematen die Agirre eta Lazkanori: «Joxe nekazaria da, eta Imanol da Joxeren belardian hainbat kalte egiten dituen satorra». Agirre hasita bertso bana:

Sator tzarra ez zaitutnik begi oneko,hainbeste kalte gogoregin dezulako,harrapatzeko nabilatxur eta zepo,eta egunen batenhilko zaitut seko!

Belardian biziko naizbertan jaio naiz ta,

eta nere jokeranbeti naiz artista;luzatzen ez bazaizumotz daukazun bista,belardian eingo ditutmila autopista.

Oraingoan ere Oñatin dira Agirre eta Lazkano. Gai-jartzailea lehengo bera: Nikolas Segurola. Gaia, berriz, hauxe: «Agirre, lanean nekaturik, zuhaitz baten azpian dago atseden hartzen. Kukua, Lazkano, etorri gainera eta desafioka bezala, kantuan hasi zaio lanari ekiteko esanez». Lazkano hasita hiru bertso, bi eta bat:

Nere lana da hemen «kuku» tagero hemendik trotea,gisa hortara beti bezelaigaroa zait urtea,ta zuri berriz gustatzen zaizujoan den urtetik hazi zaizkizusasia eta otea.

Hotz eta bero pasatu dituthamaika egun nahasiko,ez det esaten ez zuanikansasiak irabaziko;urten ume bat sortutzea dakuku tzar honen graziko,txantxangorria lagun ez baluberak ez luke haziko-

Baina ez uste ez dagonikanhemen ni bezain alperrik,zedorrek ere egiten dezuhortan talentu ederrik!;ikusten nago, lurra jo dutemakinatxo bat baserrik,aurki kukua jo beharko detbasahuntzentzako bakarrik.

Azpetikoa da saio hau, Anjel Larrañaga du bertso-lagun. Gaiak honela dio: «Larrañaga joan da Lazkanoren etxera eta hor ikusten du andrearen soinekoa plantxatzen». Bertso bana Larrañaga hasita:

Ikusi ez banuen

nengoke zalantzanbaina esaten dizuetdenoi konfiantzan:andreak jarri du haumodernoen martxanbera TBO letzen Lazkano plantxan.

Hobe zenduke bilduLazkanon harira;zure emazte hori sufritzen ari da;egunez neskame tagauean kerida,honek egiten dionlaguntza hori da!

Hernanin egin zen Gipuzkoako Txapelketaren kanporaketan bota bertso hau:

Txirrita zana bertso lanarieskeinia zu gazterik.Zori txarrean ez nuen izannere begiz ikusterik.Zuhaitz zahar harek ez zun mereziigartu eta jausterik;haren ondoan gu ez geradeorri zimelak besterik.

Gabirian ipini zioten gaia: «Rusoek eta amerikanoek Soyuz delako aparatu horren bidez elkarri eskua eman diote».

Izparrangitan notizi horrekindar du orain aldian;nik galdera bat egingo nuke:denak egiak al dian.Zer giro klase ote da, jaunak,goiko ilargi aldianlurrean batu ezin direnakelkartutzeko aidian?

Gaiak hala aginduta, Lasarte eta Lazkano aita-semeak ziren. Semea ez da elizara joaten. Elkarrizketa luzea egin zuten, baina guk lehenengo bi bertsoan ipiniko ditugu, Lasarte hasita:

Semea, badaukagunahiko harmuni-tadana ez det esan nahiez da komeni-ta.Eliza zuk ez dezubehar hainbat maita;disgustoz beterikanarkitzen da aita.

Aita, gaurko munduaneretzat ilun danunahi bada zaratata nunahi burrunba.Zer aurreratzen dezueleizara junda?Hau ez da konpondukolau meza entzunda.

Bergaran ipini zioten gaia: «Hor nonbaiten gizon baten min intziria entzuten duk»

Euskal beti izan da malko asko isuria;orain ere gu lehengo bidetik,jaunak, hau da miseria!Halako baten hor entzuna detgizon baten intziria;otsoren baten harrapatu dugure arkume xuria.

Belauntza emakumearen bularrari kantatua:

Nozbaiten bururatuzitzaion Jaunari«Bi iturritxo egingodizkiot amarizerbitzu egitekofamili danari:aitaren jostailu ta

haurraren janari»

Hainbatetan bezala, Joxe Lizaso eta biak ari dira edo ariko dira kantuan. Biei galdera egin zieten: Joxeri, nola hiltzea nahiko lukeen eta Imanoli, nola enterratzea gustatuko litzaiokeen. Lizasorena da lehenengoa eta Lazkanorena bigarrena:

Iritsi zaku beste munduazgogoratzeko orduata nolakua izango ote danparadisuko lekua.Kezka horrekin inoiz ikarazjartzen da nere barrua;baezpada’re izan nahi nukekontzientzi garbikua.

Gaur egunian ikusitzen damila jokera bihurri.Gorrotoa da ugari eta maitasuna degu urrita heriotzak irriparrezkajarri izan gaitu sarri...nere hileta ez dedila izaneuskaldunaren pozgarri!

Ondarrun ipini zioten gaia: «Egin dezagun kontu beste munduan zaudela. Eskutitz bat egin behar diguzu handik».

Jaiotzatikan talentu askoez nuen nere buruaneta bizitza eraman nuenaingeru baten moduan;patrikatik hotz banintzan erebeti sinismen beruan;gero hil nintzan ta gaur hemen nagoJainkoaren inguruan.Ni bezalako lau inuxentebakarrik gaude zeruan.

Muniaegi da gai-jartzaile eta Asteasu bertso-plaza. Gaiak honela dio: «Aldi honetan badirudi denok politizatu gerala, hainbeste partidu, hainbeste sigla eta hainbeste iritzi. Zu zer partidutakoa zaigugu».

Nahiz dela eskubiko

edo ezkertiarraaberria izan bediametsen giharra-Ikusten degu denonelkartu beharra,zatitzen dan herriakgaltzen du indarra;nere politika da Euskadi bakarra.

1977an bilera inportantea izan zen Etxarri-Aranazen: Euskal Herriko alkate asko elkartu zen. Egun horretan bertan Joxe Lizasoren omenaldia zen Donostian. Han egindako saiotik aukeratu dugu bertso hau:

Iruñatikan gogor mintzatuda lehenguan Martin Villaguk bonbarekin jartzen degulaikurrinaren makila.Hemendik oihu egin nahi dioteta kontura dedila:guri pakean uzten bazaiguez goaz gerraren bila.

Zestoan ipinitako gaia. Xanpun eta biak ziren kantuan. Baserriak salbatuko omen zuela euskara bezalako kontuen aurrean zer iritzi zuten galdetu zitzaien. Hona Lazkanoren lehenengo bertsoa:

Baserri zaharra izan da betigure lorien baratza,giza egiteko leku mardulata ikastetxe aberatsa;bainan hustutzen ari zaizkigujendia dator beherantza.Nik galdua det basarriakinsalbatzeko esperantza.

Puntuka egindako saio bateko bi bertso jasoko ditugu. Agirre eta Lizasorekin jardun zuen; norekin, bestela? «Joxe Lizaso inauterietan zezenak harrapatu du»

Lazkano: Gogorra pasa zaio agure zahar horri!Agirre: Bizirik gelditu baina dabil larri-larri.Lizaso:Bigara nahi nuan da zezena etorri!

Lazkano: Makal samarra zala hark ere igerri!

Lazkano: Hiru kopa edanda irten zuan bero;Agirre: zenbat luzitu zuan jakin zuan gero.Lizaso:Ehun ta hamar kilokin joan nintzan torero;Lazkano: gero eman ezinik hamar kamillero!

Hurrengo puntukako bertso hau Zaldibiako Saturdin kantatua da, Lazkanok eta Agirrek elkarrekin osatu; 50 urte baino gehiago dira hori zela:

Lazkano: Jarriko al diogu elkarri puntua.Agirre: Zeinekin hasten haizen atera kontua.Lazkano: Probatu nahi al huke nere taltentua.Agirre: Oraindik ez dit galdu entendimentua.

Ahetzen dira Agirre eta Lazkano, Mattinen omenaldian. Gaiaren arabera, Imanol eta Agirre ezkonberriak dira, baina ezkondu eta hiru hilabete barru jaio da haurtxoa. Lazkano hasita hiru bertso, bi honenak; bestea Agirrerena:

Poz bat dadukat nere barruanandrea ez dut antzua;ezkondu eta berihalaxeekarria dit haurtxua.Beti gainezka nola nebilkinmaitasunaren potzua,apaizak baino lehenagotikaneman nion intzentsua!

Hori norbaitek lotsagarritzathartu lezake akasobaina haurtxoa etorri da-tabiok behar degu jaso. Sinistu gero gertaera hontazpozikan nago ni oso;pentsa zazute nahi dun guziaez da egiten guraso.

Hori jakinda apaiza etorrizitzaigun azkar korrikan;garaiz aurretik jarri nuelasagardo hori barrikanbaina egin zun hitzaldi hori

izandu zan alperrikan:munduan obra onak eitekoez da baimen beharrikan.

Bergaran erlojuari kantatua:

Erloju deitzen zaio erderazta euskeraz ordulari;nere bizitzan eman didanaestuasuna ugari.Beti gauza bat du esateko:«Makala, mugitu hadi!»Nik eman behar kuerda etaberak ematen dit neri.

Gabirian gai xelebrea ipini zioten: Ehun eta hamabost urteko gizona hogeita bost urteko neskarekin ezkondu zela Amerikan:

Ehun da hamabost urtezenboteilatuaez ote da egongokorapilatua?Nahiz Diputazioanegon seilatuaisatsarekin ez dujoko teilatua.

Hurrengoa da «astelehenari» kantatua:

Zerbait baretu bazaigu erebart gaueko istilua,nola askatu ote nezakebarneko korapilua.Ileak harro, kopeta zimurta begietan brilua:ez zegon mutur ederrekoagaur goizean ispilua.

Oñatin ari dira Lazkano eta Gorrotxategi. Lazkako fotografoa da; Gorrotxategi ez dago gustura egin dion argazkiarekin; ez zaio iruditzen andregaiari erakusteko modukoa. Gorrotxategi hasita, bertso bana:

Horra azkenen neri gertatunabhikua bildur banuna:nere aurpegia ez da gelditupolita eta txukuna.Andregaiai erakustekohau figura utzi nauna,erretratista sartu zalakoikazkina behar zuna!

Lagun maitea, nahiago nukekonprendituko bazendu:makina batek ezin litzakeoker guztiak zuzendu.Nere makinak ez du egitenez ipini ta ez kendu:astoa aurrean jarri ezkeroastoa ateratzen du.

Zestoan ipini zioten gaia: «Urola aldean erregea izan dugu bisitan, eta Imanol Lazkano harekin hizketan ikusi dugu. Erregeari zer esan zenion jakin nahi genuke»

Nahiko gai zelebreaez al dezu jarri?Nik zer esango nionhankaluze horri?Haren atzetik ez detpauso asko korri,nere gonbitarekinez baita etorri!

Hamar mila poliziaztoratu ditu...probetxuz lehen bezelagastuz ugaritu;hobe zan miloi hoiekbidali balituta bera SofiakinMadrilen gelditu.

Zestoan egindako omenaldian eman zioten koadroari:

Neskatxen batek egin omen nau

hain itxura ederrean;nere eskerrik beroenetiknago eman beharrean.Oraindik neskatx balinteakbadira gure lurreanhainbat denbora pasatutzekobekozko horren aurrean.

Hurrengo bertsoak ere badu mamia; 1982an kantatua da, non eta Gernikan. Txapelketa Nagusiko hasierako agurra:

Agur, Gernika, euskaldunentzatberezia baitzera zu;gaur ere nere bihotz-muineanimurtzi egin didazu;gure etsaiak beren gorrotozeman zizuten arren su,gorputza erre zizuten bainaanima freskorik dezu.

Hau ere 1982ko Txapelketan kantatua da. Bukaera emanda osatu behar zuen bertsoa:

Lehen ere izana dahamaika kastigueta gero ta gehiohortik datozkigu,bainan elkartasunakbai lagun bekigu;ezin egongo geratristerik beti gu:oraindik bageralaBalda da testigu.

Tolosan. Hauxe zen gaia Amuriza eta bientzat: «Zu, Lazkano, kale ertzean zaude, txapela aurrean duzula, eskean, eta zu, Amuriza, Lazkanoren txapelean galditu den txoria zara». Lazkano hasita hiru bertso:

Hauek dirade une gogorrakta hauek une gaziak!Beti gure gain behar ote dumundu hontan desgraziak?Ez pentsa gero inoiz gorroto

ditudan txori biziak!Pena ematen dit bi elkartzeaknola, ta biak gosiak!

Nere laguna orain sartu dabenetan trantze estura;txoria naizen aldetik zerbaitlaguntzea ere juxtu da.Krisi garaian nola kanpotikez dan erortzen eskura,txoritxo honek alaituko dikhire barruko tristura.

Biontzat dago mundu gogorrabiok bizi gera estu;desgrazi gehigo dunik ez delaegin diteke apustu;biok daukagu bide bakarra:dakigun eran abestu;tripatik hutsik badaude eregutxienez penak ahaztu.

Lazkao Txikiren hiletan kantatua:

«Lazkaon jaio hazi inon ez»noizbait esana zenduan,gezurra ere polita baita parra egiteko orduan.Nik galdetzen det besterikan norhazi dan zure moduan?Haundienetan haundi zinadenbertsolarien munduan;euskera zutik dabilen arteizango zera goguan.

Ordizian Igarzabal eta biak. «Santa Luzitako ferian Igarzabalek asto astoa erosi zion Lzakanori, eta orain Igarzabal hor dabil medikurik mediku, asto hark emandako ostikoa dela medio» Igarzabal hasita, bertso bana:

Asto erosi nuela tahor jarri nintzan poztua,baina egin nuen tratuakin

oraindik ez naiz ahaztua;noski medikuetan nik eginbeharra dedan gastua!Nun ta nola hezia zeneukansaldu zidazun astua?

Lagun bezela ginaden bainasartu gerade guduan;gure hizketak nola ziradenez al dauzkazu goguan?«Nere astoa ez da tontoa»nik garbi azaldu nuan,harek ondogi ikasi baitzunzeinek zer merezi duan.

Diego Garciak eta Egañak apustua egin zuten. Hauek dira okasio horretarako Lazkanok ipinitako bertsoak:

Apustu bitxi bateznahi bada lilura,korrika ikusteraplzara ingura.Nahiz ta aldea egonbostetik hirura,bata figura da tabestea piura.

Domina petxuan, eskapularioak lepoan, botila zakuan eta lotsa gutxi duen eskaleari jarritako sailetik lehenengoa:

Negarrez dabil bainaparretan jaten du:besteren bizkarretik ederki mantendu;ezer ez eman etaahal dan dena kendu...geuk ere hobe horiegongo bagendu!

San ferminetan eraso gogorrak izan ziren 1978an. Bertso asko dira; hona bat mostratarako:

Aurten ez degu izanfesta jatorrikan,baina zezen arteanbai gogor korrikan;ez dut ikusi horrenzezen zakarrikan:ez adar ta ez arrautzbalak bakarrikan!

Bertso-parekin sari bat baino gehiago irabazia da Imanol Lazkano. Honako hauek ez dira txarrenak; hain zuzen Basarri Saria irabazitakoak. «Amonarenak» ipini zion izenburua. Hona ale bat edo beste:

Andre buru-txuri batzen gure amona,ziur nago zeruanerdian dagona.Mundu hontan alperrikgutxitan egona,bizitzari helduaz ahal zan seriona,lanean aurkitu zunbere zoriona.

Abere gobernatzentxukun egun ta gau:zerri bi, hogei oilo,katuak hiru-lau.«Ase beharko deguateko zakur hauta asto beltxak ezinegingo du barau,bestela azokaranork eramango nau?»

Hamaikak aldera arteez zen oheratzen,gaurkoa bukatu tabiharra eratzen:oraintxe esne-pertza hoztera ateratzen,hurrena babarruna

ipini beratzen,loak domatu arte ez zekin geratzen.

Kottadu hura, nonbait,betiko ez izan;azken ordua heldu zitzaion bizitzan.Jaio, hazi eta hikapaizen gerizan.San Joseri eskatuizan zion gisangurutze bat laztanduzirriparrez hil zan.

Amaitzeko, ama hil zitzaionean hari ipinitako bertsoa gogoratuko dugu:

Ama izateari eginikan boto, zure bihotz mardulamaitasunan koto:zure etsaiak ere maitatzeko pronto,gorrotoa bakarrik zenuen gorroto.

Jon Azpillaga Urrutia

Nongoa da Azpillaga? Hau esaten du bertso batean: «Mutrikuarra naiz esan behar Mutrikun bizi naiz eta». Hurrengo bertsoan, berriz, beste hau dio: «San Pedrokua daukat karneta, San Pedron jaio nintzan da» Eta azkenik: «Berriatuko euskera daukat gauz danen ezaugarria». Beraz, ez gara galduko aterako dugu aztarna. Badakigu jaio, behintzat, Pasaiako San Pedron jaio zela. 1935ean, «gerraren bezperan», gertatu zen hori. Gurasoak bizkaitarrak zituen arren –aita ondarrutarra eta ama Berriatukoa–, Gipuzkoan jaio zen, aitak Pasaiako portuan lan egiten baitzuen. Baina hamasei hilabete zituela, aita, Itsasalde batailoiko gudaria, gerrara joan zenean, ama-semeak Berriatura itzuli ziren. Gero, tamalez, aita hil egin zen, emaztea bi semerekin utzita: bata besoan eta bestea sabelean; aita hil eta handik hiru hilabetera jaio zen Jon Azpillagaren anaia. Hala ere, itzultzen zen Pasaiara, osaba-izeba eta lehengusuak baitzituen han.

Bertsolariak gauza asko behar ditu, eta Azpillagak berekin izan ditu horietako asko, baina izan duen ahots bikainak ez dio gutxien lagundu Jon gizon patxadatsu eta plaza-gizonari. Ez dezagun ahaztu Ondarruko orfeoiko tenorea izan zela urtebetez.

Gazterik hasi zen bertsotan. Gogoratu 1960an, Basarrik irabazi zuenean, hirugarren egin zuela Azpillagak, 25 urte baino ez zituen arren. Geroztik ere final askotan hartu du parte. Baina herri-bertsolari peto-petoa izan da Azpillaga, lagunartekoa eta nora nahira joanda ere beti atsegina eta umorekoa.

Gazterik hasiko ez zen, bada, hamalau urterako hasi zen Santa Ageda eskean, eta Amoroton kantatu zuen lehenengo aldiz, Mugartegi lagun zuela. Bizkaiko txapeldun aterako da 1961ean eta 1959, 1960 eta 1962an berriz txapeldunorde. Txapelketa Nagusiko finaletan ere sarritan sartu izan da Azpillaga, nahiz eta 1960an adinako emaitzarik ez duen izan.

Aitona bertsolaria izan behar zuen, Ondarruko Tturrut; beraz, familiatik datorkio arrastoa Azpillagari. Umea zela, Basarri eta Uztapide ikusiko eta entzungo ditu Berriatuko plazan, eta gustatu! Horrez gain, buruz bertsoak ikasten ere aparta izan behar zuen: Otaño, Xenpelar eta abarrenak.

Abertzale-ikuspegia beti presente eduki izan du bertsotan. Frankismoa garaiko tandem famatua osatu zuten berak eta Lopategik. Trantsizio aurreko urteak. 1970etik 1980ra bitartekoak hartu lituzke, gutxi gorabehera, bi bertsolarion jardun-modu berezi horrek. Urte asko eman ditu Azpillagak 150 plazatik gora eginez. Bada zerbait! Esan behar da, politikan sartzen zirela eta, kantatzea debekatuta ere egon zirela Lopategi eta biak.

Ez da bertso konplikatua Azpillagarena, baina bai segurua eta lagunari bidea irekitzen diona. «Hasi, Azpillaga» esaldia esamolde bihurtu bada, horrek badu bere arrazoia. Saioari gehienetan berak ematen zion hasiera.

Maritxu Arrizabalarekin ezkondu eta seme-alaba biren guraso da. Ezknduz geroztik Mutrikun bizi da.

Bertsoak

Esan dugu, Azpillaga politikan sartzeko beldurrik gabeko bertsolaria zela. Hortixe hasi behar dugu. Juan Paredes Manot, dakigun bezala, 1975ean fusilatu zuen Francok. Hona Azpillagak hari kantaturiko bertso bat:

Juan Paredes Manot «Txiki» zanbazter guztitan ageri;oroitzapena eman beharradago egin duenari.Euskal Herriagatik biziakendu zioten berari;halako asko etortzen badaaskatuko da Euskadi.

«Gurasoei» ipintzen du izenburuak, baina zahartzaroari kantatzeko ere ez da aldrebesa hurrengo bertsoa:

Urrutiratzen bazaio batimunduratu zan egunaurteak joaten ari zaizkalaseinale bat ezaguna;andre ta gizon pobre ta aberatshau da denon dakiguna:zahartu aurretik hiltzen ez badaseguru datorkiguna.

Azpillaga eta Egilero aritu ziren kantuan Ahetzen. Galdera hau egin zien gai-jartzaileak: «Zerk salbatuko du euskera» Azpillagaren lehenengo bertsoa da hau:

Euskera nola salba ditaikengaldera latza benetan!Guk maitekiro ibili arrenbihotz eta ezpainetaneuskera ezin salba litaikesukalde eta kaleetan;gure euskera sartu dezagunleku ofizialetan.

Euban ari dira kantuan Azpillaga eta Lazkao Txiki, Abel Muniategi gai ematen. «Azpillaga azeria izango da, eta Lazkao Txiki oiloa» Hiru bertso emango ditugu, Azpillaga hasita:

Mendian ez da jatekorik tahorra jetsi naz kalera...gose dagonak oilo bat nahitahor non arkitzen dan bera;luma arroak, sama luzea

arkakosuen antzera;denbora askoko bizik ez dozudeskoidatutzen bazera!

Fina izateak ez du balio halantxen iruditzen zat;amenazua nunahitik badabeti langile finentzat;azari azkar, beldurgarri haugauza maltzurra da, behintzat!Ni oilo txiki samarra ez al naizazari haundi batentzat?

Sasoi batzutan bildotsen bilaibiltzen gara mendian,ezer ez dago eta kalerajetsi behar azkenean;okela gitxi ta luma askozuk dadukazu aldian...oilo zaharra be ez da hain txarrabesterik ez dagonian.

Arregi du oraingoan bertso-lagun edo etsai. «»Azpillaga erlea da, Arregi, aldiz, lorea» Azpillagaren bertso bat gogoratuko dugu:

Lora politez horni ditezkeleihoa eta jardina,badira hainbat arrosa mota,lirio ta krabelina;nik zuregandik ateratzen detezti goxo eta fina,gero gizonak harrapatzen ditnik kostatuta egina.

Hainbatetan bezala, Joxe Mari Aranaldek ipini zien gaia, Azpillaga eta egun hartako taldeari gaia: «Atzoko kazkabarrak puskatu zituen Euskal Herriko loreak». Ez al da metafora ikusgarria edo zentzu bikoitza duen esan-modu ederra Azpillagarena?

Bart arratseko kazkabar horrekegin arren pikardiak,ibar, zelaiak eta oihanakdauzkagu berde-berdiak,

sasiak, eta elorriak’e, ditu lorezko orriak;lore batzuek erori arrensortuko dira berriak.

Behin batean, bere lagun Okelarri berso hau kantatu zion Azpillagak:

Gauza txarra sekulaez liteke ondu,Roman ez da ibilimundurikan mundu,gauza bat jakin nahi detbehar deu konpondu:zergatikan gaztetanez zinan ezkondu?

Okelarren erantzuna:

Ez da inork hartutzenez nindulako aintzat;hori aitortu beharraorain badet behintzat;hauxe esango det nik entzulearentzat:betiko geroko utzitadenbora joan zat.

Apillagak oso lagun estimatua zuen Okelar.

Ugazaba bihotz gogorrari kantatua:

Hamaika pena pasabihar bihotzian,poz haundirik ez dagoetxian sartzian; lanian gogor eginguk aste guzian,hala ere dauzkaguhaurrak oin-hutsian;zer egin genezakezuk eman ezian?

Amurizarekin teman ari zen, 1982ko finalean; beraz, bertso hauek lehendik ere ondo jorratuak dauzkagu. Gaiak, apur bat laburbilduta, honela dio: «Amuriza, zure eskuak, olio eta kopiez zikinduak, eskulan gogorrak zartatu dituen eskuak dira; zureak, aldiz, Azpillaga, paper artean garbi eta lirain gorde direnak». Amuriza hasi zen, baina Azpillagaren bertsoa gogoratuko dugu:

Lan gogorrean ari dala tahorrenbeste negar malko, zein lantegitan lanean hasiaurretik pentsa beharko;paper artean nere eskuak daude leun eta bapo;nik ez dadukat batere errurikzu tontua zeralako.

Bertso hau ere ipini behar dugu. Ez da Azpillagarena, baina bai Azpillagari kantatua, nork eta Segurako Jose Insaustik, Donostian Azpillagaren omenaldi egunean:

Azpillaga ezagutunuan zorionez,berarekin soldaduBurgosen egonez;gutxitan alkartu naizinun lagun hobez,bertsolari apartaahotsik gozonezta jotarrenan parejotzen det gizonez.

Honek ere Azpillagarena izan behar derrigor:

Abertzalea gizon fina dainork baldin bada finik;gauza hori ez da gaurko kontuaprueba daukagu eginik...hau galdutzeak ematen diguezerk badaduka minik,mndu guztia arkitutzen hau konprenditu ezinik,baina euskera galtzen bazaiguez daukagu zer eginik!

Uztapideri kantatu zion Zestoako Arroa Behean, neska-kontuan bertsotan hasita:

Ni toreatzen ai zera bainaemango det erantzuna,kontu hoietan ibiltzeko’reargia daukat zentzuna,eta zu berriz andregai bilajoan zinen Oiartzuna,ta neska batek han hartu zuenhemen inork nahi ez zuna.

Zerainen kantatu zuen hau:

Franco xahar hori zan lehenenguaministro danak atzian,kanonigua sartu zan gerojesukristoren trantzian.Jesus zerutik etorri balitzeta elizan sartziandanak ostikoz botako zitunJerusalengo antzian.

Amurizaren meza berrikoan kantatua. Lopategi eta Muniategi ere han ziren, hauek fraide eta apaizgai izanak:

Estudioak ikasten egonoso denbora luzian,Meza Berria heldu da etaherri guzia pozian;Muxikan eta Ereñon erehalaxe egongo zian,Lopategi ta Muniategiabade izan bazian.

Esan dugu frankismo garaian protagonismo handia izan zutela Azpillaga eta Lopatetik. Hona horren mostratarako, Azpillagak kantaturiko bi bertso:

Herririk herri pregonatutzenbertsolaien eztarria,era bakarra asetutzekoeuskaldunon egarria.

Gaur inoiz baino gogorragoadago gaztedi berria;askok galdutzat bazeukan eresalbo da Euskal Herria.

Hurrengo bi bertsoak ere giro horretan kantatuak dira, Azpillaga eta Lopategi, mutrikuarra hasita:

Etorri ta begiraegon naz lehenbizi,pentsatu dot: gu garahemengo nagusi.Alkahueterik ez dotaurrean ikusibeldurtuta joangozirean igesi.

Telebisioz datozhainbeste engaino,Ikurrina nahiagoguk bandera baino;txikiak hiltzen zertanhoinbeste enpeino?Joten gaitue bainabizi gara ondiño.

Lizaso du oraingoan bertso-lagun. Gaiaren arabera, «Lizaso gizonezkoa eta alkate zaharra da; Azpillaga andrazkoa eta alkate berria». Hau Azpillagaren bertsoa:

Emakumeai halako batenein behar zion harrera,lehen bezela ezin begira zaioorain gona barrenera,galtzaren jabe egin gaituzteta hartu degu karrera,mundua hobeki izango dalauste det gaurtik aurrera.

Azpillaga, Lazkao Txiki eta Lazkano dira bertsolariak. Gaiaren arabera «Azpillaga aita da, Lazkao Txiki, semea. Lazkao Txikik ezkondu egin nahi du, baina neska beltza da: Lazkano hain zuzen». Azpillagaren lehenengo bertso duzue hau:

Garaia diatu, semea, hirigauzak esaten hasteko,notizi ederra ekarria dekaitan bihotza pozteko!Horren tontua hintzanik, behintzat,ez nian asko usteko!Era ederrak izango ditukmutur beltzak ikusteko!

Gaia: «Azpillak mendira joan nahi du camping dendan mutilarekin, eta amarengana (Joxe Agirre) doa permiso eske».

Ama, permiso eske nator daez zaite tristerik,ez det pentsatzen zure bihotzeaniluntasunik uzterik;denborapasan mendira goaz,ez gaude horren gazterik...ez izan beldur ez degu egingohaize hartu besterik.

Gauza onikan gerta al leikezuek mendira irtenik?Ez pentsa gero zu kosta gabehoinbeste hazita zaudenik!Guraso batek ez bailuke nahigero etxerako penik;zure esanik ez det sinisten, ez det ematen baimenik.

Mutrikun Santa Ageda Eskean Mugartegirekin. Mostra bana Azpillaga hasita:

Bat baino gehio egon omen dani hilko naizelakuan,lata ematen oraindik seginahi nuke urte askuan.

Apillagaren sentimentuakgaur datozkit barrenetik:Santa Agedak gorde zaitzalaluzaro osasunetik.

1960ko Txapelketa Nagusian gaiari: «Lehengo bertsolari zaharrei» kantaturiko hiru bertsoetatik bigarrena:

Izen batzuek kondairak dituoroimengarriz jarrita,gu baino askoz hobeak ziranhori nago igarrita.Garai bateko Pello Otañoeta hurrena Txirrita...Guk zer arraio egiten degutoki hontara etorrita!

Txapelketa horretan bertan puntua jarrita:

Adanek ez zun izanamabiarrebik

Sekulan ez det entzunholako egirik,ez al dezu edukiertera hoberik?Inork ez bageneukaez zegon kalterik!

Hurrengo bertsoak ere txapelketakoak dira. Etxeberria du bertso-lagun. Gaia: «Hi, Azpillaga galtza berriak egin nahi eta Etxeberria sastrearengana joan haiz». Etxeberria hasita bertso bana:

Neri gertatzen zaizkit aldrebeskeriak,jakin bea’ituzuegaur hemen egiak;sastre batentzat erehauek komeriak!Lan txarrak ekartze’ittugizon haundigiak:nik ezin ondo hartuhoni negurriak.

Sastre bakarra daladago ikusia,lan horretan herrian

bera nagusia;egiten duen lanadana itsusia:hanka bata motza tabestia luzia,ta gero kobratzen dunahi duen guzia!

Oraingoan Garmendiarekin ari da teman. Gaia: «Zuen inguruan ez da giro! Hau da usaia!. Biotako bat izan da, noski». Saioko azken bi bertsoak Azpillaga hasita:

Gauzak pasatzen diragaurko egunian!Ondo mantendu gerajan ta edanian;Garmendian usaiadu aldamenianzaratarekin botabotatzen danian.

Hainbat aitzaki hemendago alkarrentzat,bazkalondo honetanGarmendiarentzat;fama txarra, Azpillaga,daukazu zuretzat:zeuk pekatu egin takulpak besterentzat.

Azpillagaren azken agurra:

Amuritzari lehendik nengoenburu makurtzen hasia,nola dan bera bertsolai onaeta gizon ikasia;bertsolariak egun larriafranko badegu pasia,baina hau hola ikusteagatikarriska leike bizia,besarkada bat guztiori taagur Euskadi guzia.

Amurizarekin egindako saiotik bertso bana. Amuriza paroan dago, eta diru eske doakio Azpillagari. Azpillak lana eskaintzen dio. Hona, lehenik, Amurizaren erantzuna, eta, ondoren, Azpillagarena:

Gazte izanik oso gazterikproblemak etorri jataz,zuk badakizu zelan nagoanatez ate lanen faltaz;asteburuan gasturako beaukera ederrak daukataz;zu eskaintza ez onartzekoez al naz izango kapaz?Emon dirua, zeuk egin lana! eta halan biok “enpaz”

Lanik gabea saltsan sartzen daedota droga saltzera,kalerik kale hortxe zabiltzaeskale baten antzera.Nik lanbidea jarriko deutsuteta ez egin atzera;eman dautsudan barri ederraeroan eitzu etxera,diru faltarik ez dezu izangoondo portatzen bazera.

Herri otoitza:

Jainko haundia entzun egizubertsoaren erregua,langileari lana emaiozuta lantoki segurua;gerralariei emaiezuearmak uzteko gogua,gaixo danari itxaropenata hiltzen danari zerua.

Iriondok gai ipini zien bertsolari batzuei: «Bizkaian eta Gipuzkoan zenbait aiuntamentu Fori eske dabil». Hau da Azpillagaren bertsoetako bat:Canovas zanak eindako lanakdirade aipatzekoak:Euskal Herriko Fueruak eta

nortasuna galtzekoak;gaur ere kontuz ibil zaitezteeuskaldun bihotzekoak,gure artean asko baitiraCanovasen antzekoak.

Bere jaioterrian, omenaldiaren gerizan kantatu zuen bertsoaren amaituko dugu Azpillagaren atala.

Pasai San Pedron jaio nintzen nihogeita hamabostian;aita gerrara eraman zutenirabazteko ustian,gero umezurtz bizi izan naizneure bizitza guztian...Euskal Herria salbatzen badakonforme honenbestian!

Jon Lopategi Lauzirika

«Bertsozko mezularIa» deitzen dio Luis Baraiazarrak. Ziur ez nago zer esan nahi duen, baina hartzen diot tinua. Gehiago ere badio: «Jon Lopategiren garaian, seminarioetan edo erlijiosoen ikastetxeetan izan ezik, nekez lortu eiken eskola handirIk inork. Beraz bertsolari gehienak eskola bakoak ziran edo eskola gutxikoak. Joan Lopategi sakramentinoetan egon zen, teologiako lehen kurtsoa amaitu arte, Horri esker heziera ona jaso eban, heziera humanistiko eta klasikoa, filosofia... Latina ondo ikasi eban. Gerora ikasten jarraitu izan dau, bere gogoz batzuetan eta bere lanak halan eskatuta beste batzuetan. Esate baterako, 1989an, Euskal Herriko txapela lortu eban urtean, maisu-titulua atera eban».

Ez daukagu inork esan beharrik Lopategi bertsolari handia izan dela, geuk frogatu ahal izan dugu, hirurogeita hamarreko hamarkadan, euskal mugimendu itxaropentsu haren barnean kantatu zituen bertso konprometitu eta ideologizatu haiek hausnartzean.

Hirurogeiko hamarkadan hasi zen Jon Lopategi bertsolaritzan norbait bazela erakusten. «Udaberririk goza ez duen bertsolaria naizela» kantatu eban Santa Luzi egin batez Zumarragan, umetako gorabehera batzuk direla medio. Baina bertsolaritzaren udaberriari asko lagundu zion Jon Lopategik.

Denok dakigu Lopatego Tolosako Sakramentinoen komentuan egon zela, karrera dezente aurreratu arte gainera. Behin, Urnietan galdetu zioten bertsolari non egin zen, eta esango du «lehen pausuak eman nituen Tolosako komentuan» Eta bigarrenak «Muxikan bertan eman nituen neure bigarren pausuak. Lopategi kolpean azaldu zen, eta, Gipuzkoa aldean behintzat, sorpresa handia izan zen. Behin lehenengo urratsak emanda gero auskalo zenbat bider kantatu zuen Gipuzkoan.

Lopategi Azpillagaren laguna izan bertso-uztarrian. Azpillaga berak esango digu hori egokien. 1987 omenaldian kantatua da hurrengo bertsoa:

Ta Lopategi Lagun zaharra ereaitatzea komeni zan,garai batean uztarri batenberakin ibili nintzan.Polizia ta guardi zibilakgure atzetik zebiltzan.Bertsoa gendun gure armatzatgerra edo gudaritzan,poz bat badaukal: egin gendunaez zala alperrik izan.

Nik uste, 1962az geroz irten den Txapelketa Nagusi guztietan izan dela finalista, eta 1989an txapeldun atera zen, aurretik pare bat aldiz txapeldunorde izanda. Bizkaiko txapel ere izana; hiru bider lortu zuen hori: 1962, 1964 eta 1966an.

Jon Lopategi Lauzirika Muxikako Aldauri baserrian jaio zen, 1934an. Gaur egun Gernikan bizi da. Amaia Urrutiarekin ezkondua dago . Semea eta alaba ditu. Semea ere, nahiz eta orain bertsolaritzari utzita egon, gutxienez Txapelketa Nagusiko bi finaletan izan da.

Bertsolari sakona, modernoa eta zorrotza da. Berak sartu ditu bertsolaritzan lehen hainbeste erabiltzen ziren hitzak, kondukta, debatea, debuta, prelado eta abar. Abertzale sutsua. Francoren diktadura garaian, mezu jakina zeukan Lopategik, batez ere gazteentzat: mezu politiko, sozial eta euskararekiko konpromisoduna. Hainbatetan esan dugun eran, Azpillaga zuen beti ondoan, eskudero lanetan. Publiko berria sarri erakarriko dute bertso-mundura, batez ere mezua gogoko duena. Nik uste, horietako sail handi bat betiko egin zela bertsozale. Beraz, behin eta berriz esan dugun eran, aldi oso inportantea, bai mezu eta bai denbora aldetik, Azpillaga eta Lopategik. Hitz berriak bai, baina, errimakerian erori gabe –nahiz eta ikusi dugun saioa berean 15 monosilabo erabiltzen–, errima zuzena gustatzen zitzaion, errazkeriara jo gabe.

Bestalde, Juanito Dorronsororen esanetan dozena erdi bat doinu berri ere plazaratu ditu Lopategik. Hauek dira nik Lopategiri entzun nion lehenengo bertsoaren azken bi puntuak:

Ezagutzen dot herri honetanmaitatutzen dotan dama,baina ni pobre aurkitzen naz taaberats batek darama.

Esplikazio handirik behar ez duen bertsoarekin jarraituko dugu:

Aita Santu bat Erroman badabeste bat Madrillen dago,aldareetara jaso nahi dutesantuak baino gorago;piliopean hor darabiltekardenal eta prelado;erlijioa hoiena badani eskomunlgatuta nago.

1976an, Euskal Foruak galdutako ehungarren urtean, Bergaran kantatu zuen hau:

Gora bihotzak Euskal Herriagure zazpi probintziak;bat egitea merezi zuanegun honen garrantziak;laister ditugu berriz gurekinfuero eta lizentziak,orain ehun urte galdu genitungurasoen herentziak.

Behin, Idiazabalen, azeri beltzaren paperean kantatu behar izan zuen Agirrerekin. Bertso bana Agirre hasita:

Gabon ta nere ustez baneukanafari zoragarria,ta azkenean gertatuko zaitnahiko etekin urria;azari beltzak manejatu ditgaur neri kapoi gorriabertan azariak sobre etakanpotikan etorria.

Andrea zertan egiten dezugaur horrenbeste zarata?Azeri asko dira herri hontaneta ni oso aparta;kapoi ederra ikuste nagopieza nahiko galanta;gatzetan ondo jarri ezazuneuretzat izango da-ta.

Zestoan Lazkanorekin ari zela botako bertso da Lopategirena. Gaia: «Lazkano aitaginarreba eta Lopategi suhia». Lazkano hasita bertso bana:

Narru beltzeko mutil kirten bategin nahi zun bere senar,harrez geroztik badu gaixoakirriparrik hainbat negar.Gizon arki nahi zuala ta juan zan munduan zehar,baina gizona arkitzez geroetxera itzuli behar!

Narru beltzakin jaio ta gerosuerte gutxi munduan:andre gazte bat hartu nuen taezin mantendu onduan!Gau ta egunak pasatze’itugubiok ezin konponduan.Nigandik ez zun alde egingoondo hezi bazenduan.

Gaiaren arabera, «Hago isilik, tonto alaena!» esaten dio Lazkanok Lopategiri. Hona erantzuna:

Ez gaude lagunkirokantuan hasteko;horrelako hitzikanez nuen usteko.Arrazoi txarrak daudebat edo besteko.Nor zara Lopategiisilarazteko?

1982ko Txapelketa Nagusian gaude. Lazkano eta Lopategi hasiko dira kantuan. Gaiak honela dio: «Hi, Lazkano Bilboko ibaiaren ezker aldeko langilea haiz, ke zikina darion lantoki batean lan egiten duena. Gaur goizean mendira joan haiz, eta hemen aurrean duan artzain honekin, Lopategirekin, topo egin dut» Azken bi bertsoak ipiniko ditugu; Lazkanorena aurrena eta Lopategirena ondoren:

Ez dakit zeinek izango duennere bizitzan ardura,baina zerua maiteagatikjaio nintzen ipernura.Mantenua’re izaten degubizimoduan modura;hango esneri onena bainohobe da zure gazura.

Elkarte on bat egin degu tahasi gaitezen lanera;egun bat hemen pasa ezkeroez zera joango behera.Biok batera kantatutzekoetorri zaigu aukera;gora artzaiak, gora euskaldunaketa mendiko euskera!

Gernikako arbolari kantaturiko ada hurrengo bertsoa:

Gora Arbola goratutzeaneretzat ez da nekeza,bere itzalpean bizi naiz eta

hortan daukat interesa;nahiago nuke nere odolakinbaldin mantendu ahal baneza,mundua mundu dan arterainoIparragirren amesa.

Xalbadorri eskaini zion txapela:

Lehenbizi mila eskerbihotzez deneri,batez ere aurrez daudennere ikasleri,txapela ematen zaiogaur edozeineri,eskeini nahi niokepentsatu zeineri,jantzi gabe joan zanFernando Aireri.

«Hire txapelaren agintealdiak aurten bukatu behar al du?» Galdetu zion Laxaro Azkunek Zestoan, 1993an.

Orain hogeita hamabost urtetxapelketetan sarreraegin nuen ta orain gazteakjartzen didate barrera;nolanahi ere txapel batekinbukatu nuen karrera,lasaitasun gozatu nahi dethurrengo urtetik aurrera.

Bertsotan galarazita:

Azpillaga ta biokjaikitako oreak,ez zizkigun ekarriondorio hobeak...Izar genituelahiru koloreak,aztoratu zituen gure adoreak,Giouzko ta Bizkaiko

gobernadoreak.

Galerazi gintuztenbertatik bertara,abisua emanez udaletxeetara;iragarkien bidezeuskal plazetaragure izenik ezinzitekeen etara...Kondenatu gintuztenkatakunbetara.

Ez gintuzten isilduzeharo halere,iragarki bagekoplaza askoren jabe;herria ere jadaez zegoen bare;ezin gintekeen gugelditu herabe,esan beharrekoaknonbait esan bage.

Euskera

Gure herriaren arima zareneuskera maitagarria,barrien barri zuretzat ditutbihotza ta eztarria;leial astindu dituzunekozatoz loretu barria,ase egidazu nire bertsozkoametsaren egarria.

Ikastola

Garai batez huraegoera latza,lore bage genuengure baratza,

euskararen martxahondamendirantza...Bura nola altxa?Ikastolekin piztuzen esperantza.

Bergaran, ASPACEko haurren egunean

Bildu gaitezen oraingaurko helburuan,ekintza joan dadinbide seguruan...Diren aingeru denakez daude zeruan,zenbait hemen dabiltzagure inguruan.

Korrika, Baiona

Kaixo, anai-arreba,adiskide, lagunbejondeizula etaadoretsu jardun;ekintzaren helburuEuskadi euskaldun,euskara baita gureardatza gaur egun,zazpi Euskal Herriekbat egin dezagun!

Lazkao Txikiri

Lazkao Txiki, txiki haundianon ez ote da ezagun?Sustrai zaharreko bertsolariaoraindik loran gaur egun.Bizkaian asko ibili ohi daBermeon zen herenegun,maiteago den bertsolaririkez da izan inoiz inun.

Joseba Arregiri

Adiskide baten bilagentozen gaur Zizurkila;non da gure mutila?Torturaturik hila,gudari eta martiri,agur Joxe Arregiri.

Arrigorriagan kantatua da bertso erdi metaforiko eta esanguratsu hau. «Hegoaldeko sua» da sailaren izenburua. Hirugarrena hautatu dugu:

Bizirik bada errautsazpiko txingarra,putz egiten biztudaiteke sugarra,baina hilda badagoiziotu beharraizango da daukagunaukera bakarra.

Autodeterminazioaren bidean (Iruñako jaildia)

Ohore eta agur, oi Nafarroa, gure lehen aberria,sortzen diguzun itxaropen hauez dugu lore berria,guregan dira ametsak etazuregan da oinarria,ase dezagun bostehun urtekoaskatasun egarria.

Dibortzioa

Dibortziozko legeakhausten baditu hedeaklibertatean biziko diraar eta emeak...Aldatu dira fedeak,orain bakoitzak bereak,beti topeka dabiltzanentzatai ze mesedeak!

Arantzazuko erromesaldian kantatua

Bazko festaren pozezguztiok kantari,ekin diezaiogun gogoz aldapariatsegin gakizkionzeruko Aitari,kristauok har dezagungaur bitartekariArantzazun zain dugunAma Andre Mari.

Sakramentikoak Billarora joan zirela 50. urteurrena ospatzeko. Azkeneko biak gogoratuko ditugu:

Gaztetan nai ta lagunzergatik orain hain urrun?Gogoraturik ecce quam bonum,quam bonum et quam jucundum,egun bat eta urteroospatu daidun in unum.

Ez eidazue esan ezetzeta egin daigun amets,Aita Perikok deituko deuskueta gu barriro be prest,gogoan hartun: ubi caritaset amore, Deus ibi est.

1967 Txapelketan kantatuak da hurrengo bertsoa. Honela zioen gaiak: «Lopategi, zu barkuko kapitaina zera; ontzia hondoratzen doa, eta, ohitura dan bezela, zu bertan zaude»

Momentu hauek ez dira izatenitsas barruan onenak, ontzi honetan segurutikanlaister dira hondamenak;pasajeru eta gainontgzekuakaditu nire ordenak:honen kargua nik daukat eta

atera zaitezte denak.

1982ko Txapelketa Nagusian gaude. Bakarka kantatu behar du Lopategik, gai honen arabera: «Lopategi, hi naufrago bat haiz itsasoaren erdian ohol baten gainean. Badator itsasontzi bat, ikusten hau, eta aurrera segitzen du»

Entzun dut sirena-hotsairuditutzen zait motza;nahi nuen baina horren laguntzazez nezake goza;nunbait zen barku arrotzabaina behar zuen lotsa,horra noraino irits litekeengizonen bihotza!

Biztu bainion zuziake beltz gabe biluzia,baina hutsean gelditu zaiguamets nagusia;hau orain nire auziaezin mantendu bizia,kapitain horrek desonratu dubizitza guzia.

Estu buru ta hestea,ez da helduko bestea,lotsagarriro bertan utzi dunik nuen eskea;galdu da nire usteata munduko albistea;agur, semea; agur, alaba;agur, emaztea!

1986ko Txapelketan kantatua. Hiru bertsotatik lehenengo hautatu dugu. Gaia: «Zahartutako arropa zaharrak basurara bota dituzu, eta hara non ikusten duzun beste gizon bat zuk botatako arropak jasotzen»

Erropa zahar hoiekinetsian nengoen,beti jantzi ohi naizahal denik ondoen;akaso bota ditut

behar zen baino lehen,baina ondorioahara hor nabarmen;triste nago, zerenaitona zahar horrenjokoa gaur zer denikusi ondoren...Misseria gehiegi daukagu hemen.

1989ko Txapelketa Nagusiaren finalean, amaiera emanda, kantatua. Amaiera: asko maite duenak asko sufritzen du.

Ahotsa guru nukekantuan ozenduesanik nire minak zer duen zimendu:alabatxo maite batetxetik aldenduta haren akorduriknik ez dut kendu...Asko maite duenak asko sufritzen du.

Ariatzako Atxeli mendiari

Beti gora joateko mendi oso latza, lutu bezala duzuorain pinu baltza;bidean izango daote ta arantza,hala ere maite dezuzuk gure baratza,beti euskaldun mantendugure Ariatza.

Muxikan Jon Enbeita eta biei egindako omenaldian (1990)

Hau unearen gozotasunadanok alkarren onduan,eskerrik asko bohotz-bihotzez

holanxe gura genduan,geure dantzari, ta bertsolari,geure umeak kantuan,hau baino koadro gozoagorikizan ala leike munduan?

BIBLIOGRAFIA

Bertsotan 1789-1936. Juanito Dorronsoro.Bertsotan II 1936-1980. Juanito Dorronsoro.Auspoa Liburutegia. Antonio Zavala.Auspoa Liburutegia. Antton Kazabon.Auspoa Liburutegia. Joxemari Iriondo.Auspoa Liburutegia. Mikel Aizpurua.Auspoaren Sail Nagusia. Antonio Zavala.Auspoaren Sail Nagusia. Manuel Lasarte.Auspoaren Sail Nagusia. Basarri.Auspoaren Sail Nagusia. Uztapide.Auspoaren Sail Nagusia. Jesus M. Etxezarreta.«Gaur egungo bertsolaritzaren baliabide poetiko erretorikoak». Joxerra Garzia Garmendia.Sendoa Argitaldaria. Joakin Berasategi.Bertsolari Liburuak 1999. Joxean Agirre/Jexux Murua.Bertsolari Liburuak 2000. Luis Baraiazarra.Bertsolari Liburuak 2003. Andoni Egaña eta Joxerra Garzia.Bertsolaritzaren Historia. Etor-Ostoa (Rufino Iraola).Sendoa: Txirrita Saila. Askoren artean.«Gaur egungo bertsolaritzaren baliabide poetiko erretorikoak». Joxerra Garzia Garmendia.«Enaz banaz». Xabier Amuriza.«Lehengo eta oraingo bertsolaritzaren aldeak» (argitaratu gabea). Rufino Iraola.