BERE ETA HAREN IZENORDAINEN ERABILPENA DIAKRONIAN

BORDEAUX 3 MICHEL DE MONTAIGNE UNIBERTSITATEA

BAIONAKO FAKULTATEA

2002-2003 IKASTURTEA

UZTARDURA TEORIA, SINTAXIATIK URRUNDUZ.

GAUR EGUNGO HAREN ETA BERE IZENORDAIN GENITIBOEN

ERABILPENAREN KASU AZTERKETA BAT

Maia Duguine.

Euskal Ikasketetako DEA lortzeko helburuarekin aurkeztutako memorioa.

Xarles Videgain jaunaren zuzendaritzapean

1

Ene eskerrik beroenak:

Xarles Videgain, memorio honen zuzendariari

Beñat Oihartzabal eta Ricardo Etxepareri, eskaini didaten

laguntzarentzat

3

AURKIBIDEA

AURKIBIDEA ...............................................................................................................1

SARRERA OROKORRA.................................................................................................4

I. UZTARDURA TEORIA................................................................................................6

1. Sarrera ...............................................................................................................6

2. Uztardura eta erreferentziakidetasuna..................................................................7

3. Uztardura fenomenoa...........................................................................................8

3.1. Uztardura Eremuaren definizio sintaktikorantz........................................8

3.1.1.1. Gobernu eta Uztardura teoriaren ikuspegia..............................9

3.1.1.2. Lehen orokortasunak..............................................................10

3.1.1.3. Uztardura................................................................................11

3.1.1.4. Eremu hurbila, subjektua eta Gobernu Kategoria .................14

3.1.1.5. SUBJEKTU nozioa................................................................16

3.1.1.6. BT-compatibility eta erlatibizazioa .......................................17

4. Ondorioa.............................................................................................................20

II. UZTARDURA EUSKARAZ......................................................................................21

1. Bere eta haren: deskribapen tradizionala............................................................22

1.1. Bere eta haren ........................................................................................22

1.2. Izenordain posesiboen erabilera.............................................................23

2. Linschmann-Aresti legea....................................................................................25

3. Rebuschiren analisia ..........................................................................................26

3.1. Euskara hizkuntza ez-konfigurazionala gisa..........................................26

3.2. Uztarduraz..............................................................................................28

3.3. Nafar-lapurteraren bilakaera: bi azpi-euskalki.......................................30

3.3.1. Uztardura eremua......................................................................31

3.3.2. Datibo komunztadura................................................................32

3.3.3. "X eta haren Y" eraikuntzatik "X eta bere Y" eraikuntzara......32

1

4. Euskara, hizkuntza konfigurazionala? ...............................................................33

5. Mintzagaia .........................................................................................................34

6. Ondorioa.............................................................................................................36

III.EUSKARAZKO IZENORDAIN POSESIBOEN ERABILERA: KASU

AZTERKETA BAT.........................................................................................................37

1. Sarrera .............................................................................................................38

2. Helburuak...........................................................................................................39

2.1. Helburu nagusia......................................................................................39

2.2. Beste interesak........................................................................................40

3. Metodologia........................................................................................................40

3.1. Datu bilketa............................................................................................41

3.2. Galdeketaren eraketa helburuen arabera................................................43

3.3. Hiztunak.................................................................................................45

4. Emaitzak.............................................................................................................47

4.1. Hiztun bakoitzaren emaitzak..................................................................49

4.1.1. Bihurkari / ez-bihurkari bereizketa............................................49

4.1.2. O-komandoa..............................................................................50

4.1.3. Gobernu Kategoria: perpausa....................................................51

4.1.4. Uztartzailearen izaera................................................................53

4.1.5. Komunztadura marka................................................................53

4.1.6. Beste egitura bat: DS konplexua...............................................54

4.1.7. H3-ren kasua..............................................................................55

4.2. Hiztunen konparaketa.............................................................................55

4.3. Beste deskribapenekilako konparaketa...................................................57

4.3.1. Nafar-lapurtera hertsia versus nafar-lapurtera zabaldua............58

4.3.2. ‘Nafar-lapurtera zabaldua’ baino haratago?..............................59

4.4. Gogoeta bat.............................................................................................61

4.4.1. Joera orokorra............................................................................61

4.4.2. H3-ren eredua............................................................................64

4.5. Formalizazioa?.......................................................................................65

5. Ondorioa.............................................................................................................68

ONDORIO OROKORRA...............................................................................................69

2

ERANSKINAK .............................................................................................................73

1. ERANSKINA: Esaldi egiturak...........................................................................74

2. ERANSKINA: Erabileren taula..........................................................................78

RESUME DU MEMOIRE DE DEA...............................................................................80

BIBLIOGRAFIA.............................................................................................................91

3

SARRERA OROKORRA

Uztardura nozioak izen sintagmek ukan ditzaketen harremanen berri ematen du, batak

besteari erreferentzia egin dezaketelakoan. Ikerketa-lan honen bitartez hizkuntza baten egoera

berezi batean uztardura harremanak aztertu nahi nituzke.

Ez dut proposamen teorikorik eginen, baina aurkeztuko dudan hizkuntz gertaeren

deskribapena Gobernua eta Uztardura Teoriaren (Government and Binding Theory, Chomsky

1981) jarraian eraikitakoan oinarrituko da.

80. hamarkadaren hastapenetik goiti, Government and Binding marko teorikoaren

ikuspuntutik, harreman hauek sintaktikoki azaltzeko entseguak eta proposamenak eginak izan

dira. Hizkuntza batetik bestera erregulartasun handiak zirela ikusirik, hainbat autorek arau

unibertsaltzat dituzten hatsarreak proposatzen dituzte.

Uztardura fenomenoen azalpen formal hau oinarritzat hartuz, euskaraz edo, zehazkiago,

Hazparneko nafar-lapurteraz anafora eta izenordainkiekin gertatzen dena izanen da lan honen

aztergaia. Euskalkien arteko ezberdintasunak aipatuko dira, baina ikerketa hizkera berean,

diakronian eta belaunaldi batetik bestera gertatzen diren aldaketetan zentratuko da batez ere,

hizkera berean hiztunen araberako izenordainen erabileraren baimentze prozesu ezberdinak

badirelako posibilitatea altxatuz.

Galdeketa baten bitartez lortutako datuek hizkuntz egoera baten deskribapen

sinkronikoa egiteko aukera emanen digute. Idazle klasikoen datuekin konparatuz berriz,

emaitzek hizkuntz aldaketaren berri emanen dute, diakronian. Azkenik, lan hau

hizkuntzalariek euskararentzat jadanik proposatutako hipotesien gaurkotasuna neurtzeko

parada izanen da.

4

I. UZTARDURA TEORIA

1. Sarrera

Determinatzaile sintagma guziek ez dute ibilmolde bera1. Denak ez dira ingurune

berdinetan agertzen erreferentziakidetasun kasuei dagokienez, hots, esaldi barneko DS bat

baino gehiagok munduko elementu berdinari erreferentzia egiten diotelarik. Esaldi batean, bi

espresiok erreferentzia berdina dutenean, hau da, erreferentziakideak direnean, biak indize

berdinarekin markatu ohi dira:

(1) [Miren eta Jonek]i elkari maite dute.

Erran bezala, erreferentziakidetasun hau ez da beti zilegi (esaldi aitzinetako izarrak

esaldia agramatikala dela erakusten du):

(2) a. *[Miren eta Jonek]i haieki maite dituzte.

b. *Mireneki berai maite du.

2. Uztardura eta erreferentziakidetasuna

Uztardura bi determinatzaile sintagmen edo DSen artean izan daitekeen

erreferentziakidetasun harremana da, bi espresiok munduko elementu berdinari erreferentzia

egiten dutelarik, hau da, uztartutako elementuaren eta aitzindariaren erreferentzia berdina

delarik. Hiru DS mota bereizten dira2:

1 Euskal gramatiketan Izen Sintagma deitu ohi dena Determinatzaile Sintagma edo DS deituko dut hemen, Abney-en (1987) eta Artiagoitiaren (1998) analisiak ontzat hartuz.2 Ikus ARTIAGOITIA (2000). Hemen agertzen diren adibideak ez dira euskalki berezi batenak, orokortasunean hartu behar dira. Bestalde, lan honetan sintaxiako hiztegia Artiagoitiak erabiltzen

5

- Anaforak. Anaforak euskaraz izenordain elkarkiak (elkar, bata bestea), izenordain

bihurkariak (neure burua, heure burua, bere burua, etab.), posesibo bihurkariak (neure,

heure, bere, etab.) dira.

- Izenordainkiak. bera, berori, ni, hi, gu, etab.

- Erreferentziadun espresioak. Munduko izaki edo objektu bati erreferentzia egiten

diote: hiztegia, Jon, amaren liburuak…

Euskaran anaforak eta izenordainkiak multzo bakar batetan bildu ohi dira: denak

izenordainak dira3. Hau da Euskal Hiztegi Modernoa-n4 atzeman daitekeen izenordainaren

definizioa:

"Izenordaina: Esaldi edo izen-sintagma baten ordez erabiltzen den hitza, hark betetzen

dituen funtzioak bete ditzakeena eta determinatzailerik onartzen ez duena. Bere esanahia

erreferentziala da eta testuinguruaren menpe dago".

Anaforikoak bihurkari gisa eta izenordainkiak ez-bihurkari gisa definitu ohi dira. Hona

bihurkari nozioaren definizioa Euskal Hiztegi Modernoan:

"Bihurkari: Subjektu den izen-sintagma perpaus berean ez errepikatzea ahalbidetzen

duen izenordain anaforikoa".

3. Uztardura fenomenoa

Ingelesezko hiru DS motak esaldi mailako testuinguruetan aztertuz, Uztardura teoriaren

oinarrizko hatsarreak eraikiak izan dira:

(3) Johni loves himselfi

(4) *Johni loves himi

(5) *Johni thinks [that I love himselfi]

(6) Johni thinks [that I love himi]

duenean oinarritua da.3 Xabier ARTIAGOITIAk (2000, 285or.) bezala, izenordaina izendatzaile orokorra baldin badute ere, anaforak (elkarkariak eta bihurkariak) eta izenordainkiak (arruntak) bereiziko ditut.4 Euskal Hiztegi Moderno-tik (1994) hartutako definizioak erabiltzen ditut.

6

Adibide hauetan agertzen da ingelesez izenordainki eta anaforen erabilerak ‘lege’

batzuen araberakoak direla, erregulartasun batzuk agertzen dira. Berezitasun hau sintaktikoki

azal daiteke: ohargarria da himself anafora bihurkariak aitzindaria perpaus berdinean ukan

behar duela (bere eremu hurbilean), eta him izenordainkiak, alderantziz, aitzindaria bere

perpausean izan ez dadila eskatzen duela.

3.1 Uztardura Eremuaren definizio sintaktikorantz

Hemen erabiliko dugun Uztardura nozioa Gobernu eta Uztardura (Government and

Binding, GB) teoriaren (Chomsky 1981 eta jarraitzaileak) proposamenean oinarrituko da.

Gobernu eta Uztardura marko teorikoa laburzki aurkeztu ondoan Uztarduraren

definizioaren garapenaren zati bat5 ikusiko da parte honetan: teoria honek hainbat

birmoldaketa ezagutu ditu urteetan zehar.

3.1.1.1 Gobernu eta Uztardura teoriaren ikuspegia

Gramatika Sortzailea 50. hamarkadan sortzen da, Estatu Batuetan, Noam Chomskyk

bultzaturik. Informatika azkarki garatzen ari da aro hartan: Chomskyk L hizkuntza baten

gramatika L sortzen duen programa baten gisara ikustea proposatzen du.

Haurrek bost edo sei urtez hizkuntza bat (edo gehiago) bereganatzen dute, inolako

irakaskuntza prozesurik gabe. Ondotik, hizkuntza horren hiztun gisa, esaldi kopuru infinitu bat

ulertu eta ekoiztu dezakete, eta esaldien onargarritasuna neurtu dezakete.

Chomskyk gizakia hizkuntzetarako bioprograma batekin sortzen dela proposatzen du.

Maila abstraktu batean gainera, hizkuntza guziak berdintsuak dira, beraz gizaki bakoitza

Gramatika Unibertsala deitzen den bioprograma batekin sortuko litzateke (hau da, denek

bioprograma bera genuke sortzez), eta haren inguruko hizkuntzaz jabetzeko ‘prest’ litzateke.

5 Azken urteetako proposamenak baztertuko ditugu, ez baitute bigarren kapituluan aurkeztuko ditugun (eta hirugarren kapituluan erabiliko ditugun) nafar-lapurterari buruzko hipotesirik bultzatu.

7

Gramatika Unibertsala hatsarre eta parametroz osatutako sistema bat da6. Hatsarreak

hizkuntzen gramatika berezi guzietan aplikatzen dira; parametroek ‘aukera’ bat baino gehiago

ematen dute eta hizkuntza bakoitzak honen balore bat finkatua du.

Hizkuntza ezberdinak aztertzerakoan, hizkuntzalariak izenordainen banaketak

erregulartasun batzuk dituela ohartzen dira. Erregulartasun hauek hatsarre batzuk direla

proposatzen da, hizkuntza batetik bestera arau bera segitzen dutelako hipotesia eginez. Ideia

honekin garatzen da Uztardura teoria. Kapitulu honetan Uztardura Teoriaren garapena eta

proposamen batzuk aztertuko ditugu.

3.1.1.2 Lehen orokortasunak

(3)tik (6)erako adibideak aztertuz, izenordain motaren eta honen kokapenaren araberako

arau batzuek him eta himself-en banaketa baldintzatzen dutela ohartu gara 3. parte honen

sarreran. Intuitiboki, uler daiteke himself-ek aitzindaria bere ‘eremu hurbilean’ ukan behar

duela, eta him-ek ‘eremu hurbil’-etik kanpo. Bestalde, ondoko adibideak begiratzerakoan,

(7) *Johni loves Johni

(8) *Johni thinks [that Cathy loves Johni]

ikus daiteke erreferentziadun espresio bat ez dela sekulan uztartua.

Hiru DS mota, hiru ibilmolde. Ondoko hiru hatsarreak izanen dira ondorioz Uztardura

Teoriaren oinarri (Chomsky 1986a):

A. Anaforak uztartuak izan behar dira beren eremu hurbilean

B. Izenordainkiak aske izan behar dira beren eremu hurbilean

C. Erreferentziadun espresioak beti aske izan behar dira

Oinarrizko hatsarre hauetatik abiatuz, bi nozio argitzekoak dira:

- nola defini daiteke uztardura fenomenoa?

- nola defini daiteke zehazki izenordain baten eremu hurbila?

6 Hipotesia honek teoriari izena eman dio aro batez (Principles and Parameters). Era berean, eta guti gora behera aro berean, teoria Gobernua eta Uztardura (Government and Binding) deitua izan da.

8

3.1.1.3 Uztardura

Uztardura harremanaren definizio bat proposatzerakoan, sortzaileek o-komandoaren

nozioa erabiliko dute. O-komandoa (osagai-komandoa, c-command ingelesez), teoria

sortzailean orokortua den harreman sintaktiko baten adierazpena da (Reinhart 1976):

(9) O-komandoa (definizioa)

α-k β o-komandatzen du baldin eta soilik baldin:

a. batak bestea menderatzen ez badu

b. α menderatzen duen lehen adabegi adarreztatuak β menderatzen badu.

Menderatzea X-barra teoriak definitutako harremana da. Adarreztatze bikoitzaren

ondorioz hierarkia bat sortzen dela ikusi dugu, eta menderatzea hierarkia horren ondorio bat

da: adabegi batek adarreztatzearen ondorioz ‘azpian’ dituen adabegi guziak menderatzen ditu.

Ondoko itxurapenean A-k beste adabegi guziak menderatzen ditu, D-k berriz ez du adabegi

bat ere menderatzen.

A

ei

B C

ei ei

D E F G

ei

H I

O-komando harremanera itzuliz, definizioaren arabera, bi ahizpa-adabegi beti o-

komando harreman simetrikoan izanen dira, ez baitu batak bestea menderatzen eta

menderatzen dituen lehen adabegia bortxaz bera dutelako. B-k C o-komandatzen du, C-k B,

D-k E eta E-k D etab. O-komando harreman asimetrikoak ere badira: F-k H eta I o-

komandatzen ditu (ez ditu menderatzen eta C adabegiak denak menderatzen ditu), B-k C, F,

G, H eta I o-komandatzen ditu.

Ikuspuntu honekin (10) eta (11) adibideak begiratuz (gorago (3) eta (4) adibideak

zirenak), argi da uztartzaileak anafora o-komandatu behar duela, eta izenordainkia ez.

9

(10) Johni loves himselfi

(11) *Johni loves himi

Perpausaren itxurapen sinplifikatu bat erabiliz7, esaldi hauen eratorpena ondoko hau dela

onartua da orokorki:

O

ei

DS AS

# ei

Johni A DS

# #

loves himselfi

*himi

Definizioaren arabera, subjektu DSak (John) objektu DSa (himself / him) o-

komandatzen du. Himself anafora subjektuak o-komandatu behar du, him izenordainkiak ez du

o-komandatzen duen subjekturik ukan behar. Subjektua eta izenordainkia ez baldin badira

indizekideak, arazorik ez da.

Uztardura, ondorioz, ondoko erara definitzen ahal dugu (Chomsky 1986b):

(12) Uztardura (definizioa)

α-k β uztartzen du baldin eta soilik baldin

a. α-k β o-komandatzen badu

b. α eta β indizekideak badira.

Ondoko bi esaldiek ((5) eta (6) errepikaturik) beste gauza bat erakusten digute: o-

komandoa ez da kontutan hartu beharrezkoa den nozio bakarra, esaldi bereko perpaus batetik

bestera, o-komando harremana izanki ere, anaforaren uztardura ezinezkoa egiten baita.

7 Lan honetan hautatzen den esaldi arkitektura teoria motak ez du ondorio zehatzik, itxurapen sinplifikatuak erabiliko ditut beraz, azalpena errazteko (zuzenki beharrezkoak ez diren buru funtzionalak baztertuko ditut).

10

(13) *Johni thinks [that I love himselfi].

(14) Johni thinks [that I love himi].

Uztardura baimentzen duen eremu bat bada, eta eremu honek izenordaina eta bere

aitzindaria bildu behar ditu. Eremu honetatik kanpo, bien arteko harremana desagertzen da.

(13) eta (14) adibideek eremu hori perpausaren mailakoa dela pentsatzera bultzatzen gaituzte.

3.1.1.4 Eremu hurbila, subjektua eta Gobernu Kategoria

Aitzineko partean perpausaren nozioa aitzinatua izan da; bestalde, 1.1. parteko esaldiei

begira, aitzindariaren -izenordainaren araberako- kokapenaren garrantzia ikusi dugu. Ohar

gaitezke aitzindari edo subjektu hori eremu hurbilean izatea (edo ez izatea) perpausaren

nozioa baino bidezkoagoa dela uztardurari dagokionez. Hona Artiagoitiaren (2000) eskutik

euskarazko adibide batzuk:

(15) Jonek [DSAnareni beraren{*i/j} kritika] goraipatu du

(16) Jonek [DSAnareni bere buruaren{i/*j} kritika] goraipatu du

Bigarren esaldian uztardura makoen arteko DSan gertatzen da: Anaren posposizio

sintagma (PoS) bere burua-ren subjektu eta uztartzaile da (bere burua anafora da orduan).

Aitzineko esaldian ordea, bera ezin da uztartua izan, ezin du Anaren subjektutzat ukan

makoen arteko eremuan (bera izenordainkia da). Uztardura fenomenoa adibide hauetan

perpausaren barneko beste eremu batetan gertatzen da, DSan.

Eremu hurbila perpausa dela dirudi, baina beste kasu batzutan DSa da. Eremu hurbilaren

definizioa egokitu behar dugu. Perpausa eta DSa biak izenordainkia eta uztartzailea biltzen

dituzten sintagmak dira.

Anaforiko baten eremu hurbilaren lehen definizio hau ondoriozta dezakegu beraz:

(17) Eremu Hurbila (lehen definizioa)

Eremu hurbila anaforikoa eta subjektu bat biltzen dituen sintagma txikiena da.

Bestalde, aztertzen den elementuaren gobernatzailea kontutan hartu beharrezkoa dela

agertu da Uztardura Teoriaren garapenean8. Gobernua gobernatzaile bat eta gobernatua den

8 Gobernua, GB-ren modeloan, hizkuntzaren modulo anitzetan kargu bat betetzen duen harreman mota da.

11

elementu baten arteko egitura harreman bat da. Gobernatzailea Izena, Aditza, Izenondoa,

Preposizioa ala Posposizioa, INF jokatua izan daiteke, erran nahi baita X° buru bat.

(18) Gobernua (definizioa)

α-k β gobernatzen du baldin eta soilik baldin

a. α gobernatzaile bat bada

b. α eta β-k bata bestea o-komandatzen badute.

Gobernua o-komandoaren bertsio hertsitu bat da, buru lexikalek baizik ez baitute

gobernatzen ahal, eta haien osagarriak baizik.

Ondoko ingelesezko adibideei begira, gobernatzaileak eremu bat mugatzen duela ohar

gaitezke. Eremu horretan anafora uztartua eta izenordaina aske izan behar dira9:

(19) Johni says that Billj hurts himself*i/j.

(20) Johni says that Billj hurts himi/*j.

Bi esaldietan, definizioaren arabera, hurt aditzak bi izenordainak gobernatzen ditu.

Uztardura eremua izenordainkia gobernatua den eremua dela erran dezakegu ondorioz: lehen

esaldian, aitzindari posible bakarra Bill da, himself anaforikoa uztartzen du; bigarrenean John

da, eta him izenordainki bat denez, ez du uztartzen, izenordainkiaren eremu hurbiletik kanpo

da.

Bi kasuetan gobernatzailea eremu hurbilaren barne da, honen definitzeko erabilia izanen

da: Eremu Hurbila nozioa Gobernu Kategoria nozioak ordezkatuko du10.

Uztardura Teoriaren hiru hatsarreak molda daitezke:

9 Jakinez himself anaforikoa dela eta him izenordainkia, ingelesaren ikerketek onartua duten klasifikapenaren arabera.10 Gobernatzailearen nozioaren inportantzia gobernatzailerik ez den sintagmen kasuan agertuko da: subjektu posible batek mugatzen duen eremua baino handiago den eremua definituko du gobernatzaile batek uztardurarako.

12

A. Anaforak uztartuak izan behar dira beren Gobernu Kategorian

B. Izenordainkiak aske izan behar dira beren Gobernu Kategorian

C. Erreferentziadun espresioak beti aske izan behar dira

(20) Gobernu Kategoriaren lehen definizioa (GK):

α-ren GK α bera, α-ren gobernatzaile bat eta subjektu bat biltzen dituen

perpaus edo DS txikiena da.

3.1.1.5 SUBJEKTU nozioa

Uztardura hatsarreen definizioak urrunago eramanez, bi zehaztapen gehituko zaizkie.

Alde batetik, subjektu nozioa SUBJEKTU nozioaz ordezkatuko da (Chomsky 1981): INFL

(komunztadura, Kmz) osagaia subjektutzat har daiteke. Anaforikoa aditza jokatua den

eremuan uztartua izan behar da. Rebuschik (1987) aztertu duen nafar-lapurtera euskalkian

adibide argiak ematen dizkigu:

(21) Berei lagunari dirua eman dioi

Aditzean den ergatibo komunztadura morfologikoak (Kmz) bere anaforikoa uztartzen

du, honen Gobernu Kategoriako SUBJEKTUA da11: INFL-ek Gobernu Kategoria mugatzen

du.

Ingelesez ere SUBJEKTUaren definizio zabaldua beharrezkoa da:

(22) [The childreni believe [each otheri to have won]].

Adibide honetan, ‘each other’ anaforikoaren uztardura eremua ez da mendeko perpausa,

baizik eta perpaus nagusia. Mendeko perpausean ez da ez subjektu DS-rik ez Inf-rik (aditza

jokatugabea da), ezin da uztartua izan (believe aditz jokatuak ematen baitio Kasua

anaforikoari).

11 Nafar-Lapurtera euskalkiaren ezaugarriak bigarren kapituluan barnatuko ditugu. 13

(23) Gobernu Kategoriaren definizioa berriz aldatzen da (bigarren definizioa):

α-ren GK α bera, α-ren gobernatzaile bat eta SUBJEKTU bat biltzen dituen

perpaus edo DS txikiena da.

SUBJEKTUA: subjektua ala Infl/Kmz.

3.1.1.6 BT-compatibility eta erlatibizazioa

Izenordain posesiboen kasuan besteak beste, ikerketa anitzek erakusten dutenaren

arabera, Uztardura teoriaren A eta B hatsarreak ez dira hain hertsiki aplikatuak hizkuntzetan.

Lan honetan anafora eta izenordainkiak deitzen ditugun elementuak ez dira beti banaketa

osagarrian, orain arte definitu dugun teoriak eskatzen duena bezala.

(23) The childreni like each other’si toys

(24) The childreni like their{i/j}toys

(23) esaldian, ‘each other’ anaforikoaren jokamoldeak A hatsarrea segitzen du: gobernu

kategoria perpausa du, beraz subjektuak uztartzen du. (24)-n arazo bat agertzen da ordea,

Gobernu Kategoria perpausa baldin bada, their izenordainkia dela esan daiteke ‘j’ indizea har

dezakeelako, baina orduan B hatsarrearen aurka joanen litzateke ‘i’ indizea onartuz ere.

Anafora eta izenordainkiak testuinguru berdinetan ager daitezke ingelesez.

Arazo honen aitzinean, Huang-ek (1982), eta haren ondotik Chomskyk (1986b), eremu

hurbilaren definizioa erlatibizatzea proposatzen dute. Hizkuntzalari bakoitzak garatzen duen

proposamenak bere berezitasunak baldin baditu ere, oro har garatzen duten ideia hau da:

anafora bat uztartua izan behar denez, GK anaforak berak SUBJEKTU tokia duen DS bat izan

dadila logikaren kontrakoa da: bortxaz SUBJEKTU eskuragarri bat ukan behar du. Gisa

berean, izenordainkia aske izan behar denez, bere GK DSa izatea logikoa da, errazki aske izan

baitaiteke eremu horretan.

BT-compatibility nozioaren ideia orokorra hau da: anafora bat uztartua ukan behar duen

eremua izenordainki bat aske ukan behar duena baino zabalagoa da. Ideia hau, Chomskyk

(1986) ondoko erara adieraziko du:

14

(25) Erlatibizatutako A eta B hatsarreak:

a. anaforiko bat uztartzaile posible bat duen CFC txikienean uztartua da.

b. izenordainki bat bere CFC txikienean libro da.

(26) CFC (‘complete functional complex’): buru lexikal bat eta bere

derrigorrezko argumentu guziak biltzen dituen sintagma.

Definizio berri honekin, Chomsky-k uztardura eremuaren definizioa gobernu

harremanetik argumentu-egiturara lerrarazten du.

Georges Rebuschi-k (1993) teoria honek hizkuntza batzuetako uztardura fenomenoen

azaltzeko baliorik ez duela erakusten du:

- anafora bat distantzia luzean uztartua delarik (ikus Japonieraz zibun-en ibilmoldea

(Aikawa 1993));

- izenordain bat bere CFC txikiena baino handiagoa den eremu batetan libro izan

behar delarik;

- anafora bat teoriak definitzen duen eremua baino hertsiagoa den eremu batetan

uztartua izan behar delarik (elkar eta bere burua nafar-lapurteraz).

Arazo hauek ez lituzkeen modelo bat proposatuko dute Manzini eta Wexler-ek (1987),

erlatibizazioa parametrizazio bihurtuz: eremua parametrikoki definitu behar da. Hipotesia,

GKren definizio unibertsalak hizkuntzen eta izenordainen arabera balore ezberdinak har

ditzakeen parametro bat ukan behar duela da.

(27) Gobernu Kategoriaren definizio parametrizatua

γ α-ren Gobernu Kategoria da, α, α-ren gobernatzailea eta ondoko balore bat

biltzen baldin baditu:

a. subjektu bat, ala

b. INFL bat (erran nahi baita komunztadura marka bat), ala

c. Dnb bat (erran nahi baita komunztadura marka finito bat), ala

d. Dnb erreferentzial bat (erran nahi baita indikatibo denbora), ala

e. Dnb erro bat (erran nahi baita perpaus nagusi baten denbora).

15

Parametrizatutako definizio honi oinarri enpiriko gabezia kritikatua izan zaio;

parametrizazioaren ideiak, aldiz, bidea egin du eta beste hainbat modelo proposatuak izan

dira.

4. Ondorioa

Lehen kapitulu honetan erreferentziakidetasunari buruzko teoria zehatz baten garapena

segitu dugu: Gramatika Sortzailearen Uztardura teoria. Jakin behar da beste hainbat ikuspuntu

garatu direla hizkuntzalaritzaren arloan, bai sintaxian, bai semantika eta pragmatika (edo

hizkuntzaren filosofia) bezalako arlotan12.

Hemen aurkeztu dena teoria biziki zehatz bat da, eta argi atxiki behar da fenomeno

sintaktiko jakin batzuen formalizazioa gizakiaren izaerari buruzko teoria askoz zabalago

batean sartzen dela.

Bestalde, teoria sortzaileak berak garapen inportanteak ezagutu ditu geroztik (ez ahantz

hemen aipatutakoa 8O. hamarkadakoa dela parte handienean), eta Uztardura teoriak berak

aldaketa sakonak jasan ditu. Programa Minimalistan, hizkuntzaren gramatikaren ezaugarritzat

dituen Ekonomia hatsarre batzuen ondorioz, indizeen ezinezkotasuna aitzinatua izan da

(Chomsky 1995).

Kapitulu honetan garatutako ideietan zentratuz, euskarazko uztardura fenomenoei

hurbilduko gatzaizkie ondoko kapituluan, nafar-lapurteraren bitartez. Hemen ikusitako

Gobernu eta Uztardura teorian oinarritutako hipotesiak ikusiko ditugunez, teoria honetaz

dakiguna aski ukanen dugu lanean segitzeko.

12 Hauetatik batzuen aurkezpena Zribi-Hertzen (1996) sarrera liburuan aurki daiteke.16

II. UZTARDURA EUSKARAZ

Printzipio eta Parametroen teoriak giza hizkuntzetako erreferentzia fenomenoa

unibertsalak liratekeen hatsarre batzuen bitartez azaldu nahi du. Hizkuntza batetik bestera

agertzen diren ezberdintasunek berriz, hiru hatsarreen definizioei moldaketak ekarri dizkie

behin eta berriz, azalpenen konplexutasuna emendatuz eta hauen balioa bera dudan jarriz.

Euskalki batetik bestera ere anafora eta izenordainkien baimentze ingurune sintaktikoak

aldatzen direla agertzen da. Bigarren parte honetan, nafar-lapurterari dagokionez eredu

sintaktiko batek lukeen erabilgarritasuna aztertuko dugu.

Izenordainen baimentze fenomenoak anitzak izan daitezkeenez, bere eta haren

izenordainen erabilpenaren azterketara mugatzeko hautua egin dut, hots, hirugarren

pertsonako posesibo bihurkari eta ez-bihurkarien banaketara. Hauen erabilpenaz eginak izan

diren ohar edo sistematizatzeak aipatuko ditut lehenik. Hiru lan mota presentatuko ditut.

Alde batetik, Euskaltzaindiaren araudian (1985) eta Pierres Lafitten (1944) nafar-

lapurtera literarioaren gramatikan agertzen den modeloa ikusiko dugu. Ondotik, eta gaia

gehiago sakonduz, Georges Rebuschi-k Gramatika Sortzailearen koadroan, hots, Uztardura

teoriaren bidean nafar-lapurtera klasikoko izenordainen banaketarentzat egiten duen

proposamena ikusiko dugu, beste hizkuntzalarien ikuspuntuak sekulan baztertu gabe.

1. Bere eta haren: deskribapen tradizionala

Bere eta haren izenordain posesiboen banaketaren hiru deskribapen aurkeztuko dira

hemen: Lafitten (1944) nafar-lapurteraren gramatikakoa, Euskaltzaindiaren (1985) Euskal

Gramatikakoa eta Artiagoitiak (2003) Hualde eta Ortiz de Urbinaren (arg.) euskararen

gramatikan egina.

17

1.1 Bere eta haren

Euskararen ekialdeko hizkeretan hirugarren pertsonako bi izenordain posesibo badirela

erran ohi da. Bere/beren alde batetik eta haren/haien bestetik. Lehena, bera/beraiek

izenordainaren baliokide genitiboa da, bigarrena hura/haiek izenordainarena (Lafitte 1944).

Lehena "bihurkaria" deitua da eta bigarrena "ez-bihurkaria" (beherago ikusiko ditugun

arrazoiengatik). Ez zaie balio bera ematen ekialdeko eta mendebaldeko euskalkietaz

mintzatzerakoan (EGLU 1985), guk hemen ekialdeko euskalkietan dutena aipatzen eta

aipatuko dugu.

Lehen eta bigarren pertsonetan aurkaritza bera existitzen da (Artiagoitia 2003,

Euskaltzaindia 1985, Lafitte 1944):

1. 2. 2. 3.

bihurkaria neure/geure heure zeure/zeuen bere/beren

ez-bihurkaria nere/gure hire zure/zuen haren/haien

Ohartarazi behar da ere hirugarren pertsonak beste izenordain posesibo bat baduela:

beraren / beraien forma enfatikoa (Artiagoitia 2003, Rebuschi 1991).

1.2 Izenordain posesiboen erabilera

Lafitten (1944) eta Euskaltzaindiaren (1985) gramatikek, bakoitzak bere aldetik, Nafar-

lapurterak (Euskaltzaindian ‘ekialdeko euskara’ deitua da) bere eta haren13 izenordainetaz

egiten duen erabilpenaren deskribapen argia egiten dute.

13 Gauzak sinpletzeko, izenordain posesiboetaz mintzatzerakoan pluraleko forma baztertuko dugu hemendik goiti: bere eta haren aipatuko direlarik bere/beren eta haren/haien izenordainetaz mintzo dela ulertu beharko da.

18

Lafittek bere posesibo bihurkaria izendatzen du ("possessif réfléchi") eta haren posesibo

ez-bihurkaria ("possessif non réfléchi"):

"Emploi de bere et beren. Le réfléchi dépend d’ordinaire du verbe à mode personnel de la

proposition où il se trouve; il se réfère à un possesseur désigné comme sujet, complément

direct ou complément indirect dans la forme verbale.

[...] Emploi de haren et heien. Quand le possessif ne se réfère pas à une personne représentée

au moins par la forme verbale dans la proposition où il se trouve, c’est haren eta heien que

l’on emploie pour traduire son eta leur". (Lafitte 1944: 92)

Hona Lafitte-k ematen dituen adibide batzuk:

(27) Bere semearekin da.

(28) Haurra bere aitarenganat joan da.

(29) Aita eta haren semea heldu ziren.

(30) Nahi du haren liburua har dezadan.

Euskaltzaindiak ekialdeko euskalkietako izenordain posesiboen erabilera ondoko eran

deskribatzen du:

" [...] bere horrek aipatzen duen pertsona edo dena dela aurretik agertzen bada perpausean nor,

nori edo nork bezala, orduan bere izango dugu erabili beharreko izenordaina. Bestela, haren

izango da forma zuzena". (Euskaltzaindia 1985: 68)

Lafittek (1944) eta Euskaltzaindiak (1985) azpimarratzen duten modeloa hau da:

izenordainak aitzindaria perpaus berean duelarik, bere forma du, eta hala ez duelarik, haren.

Bestalde, bere anaforikoaren aitzindaria bortxaz nor, nork edo nori formakoa izan behar dela

ohartarazten dute, hots, aditz jokatuan morfologikoki agertu behar da.

Gramatika tradizionalak segituz, uztardura perpaus mailakoa litzateke beraz. Lehen

kapituluaren araberako transposizio bat egiten bagenu, nafar-lapurteraz Gobernu Kategoria

perpausa dela erran behar litzateke nolabait.

19

2. Linschmann-Aresti legea

Linschmann-Aresti legea posesiboen uztardura fenomenoen berri ematen duen lege

deskriptibo bat da. Sarasolak (1979) du hala izendatu, bi ikerlek bide ezberdinetatik lortutako

emaitza delako. Sarasolak lehen eta bigarren pertsonetako posesiboak tratatzeko proposatzen

du legea, baina hirugarren pertsonako bere / haren aurkaritzari aplikatzen ahal zaio.

Honela dio:

" Linschmann-Aresti legea horrela defini daiteke:

Lehen eta bigarren pertsonetako posesiboek bi era dituzte, lehen era (ene...) eta bigarren era

(neure...) deituko ditugunak. Sintagmaren batean posesibo bat gertatzen bada, delako posesibo

hori lehen eran agertuko da baldin gertatzen den sintagmari dagokion aditzan pertsona eta

numero bereko formanteren bat NOR, NORK nahiz NORI motakoa, agertzen ez bada. Bestela

posesiboak bigarren era hartuko du". (Sarasola, 1979: 433)

Artiagoitiak (2003) Linschmann-Aresti legearen balio deskriptiboa baieztatzen du.

3. Rebuschiren analisia

Rebuschik (1985, 1986, 1987, 1989, 1991, 1992a, 1992b, 1993, 1997) Axularren

idazkien bitartez aztertu du gehienbat euskara klasikoa. 1985etik goiti, bere eta harenek

euskalki horretan duten ibilmoldea aztertzen duten hainbat artikulu idatzi ditu14.

3.1 Euskara hizkuntza ez-konfigurazionala gisa

Rebuschik uztardura fenomenoentzat egiten duen proposamena beste programa zabalago

baten parte da: Chomskyren (1981) eta Hale-ren (1983) bidean, euskara hizkuntza ez-

konfigurazionala dela erakutsi nahi du.

14 Artikulu guzi hauetan ez da hemen interesatzen gaituzten bi 3. pertsonako izenordain posesiboen azterketan mugatzen, uztardura fenomeno guziek eta, beste maila batetan, euskararen egitura sintaktikoa baititu ikergai.

20

Bi hizkuntzalari hauek giza hizkuntzak bi motatakoak izan zitezkeela aitzinatu zuten:

alde batetik hizkuntza konfigurazionalak genituzke eta bestetik hizkuntza ez-

konfigurazionalak. Konfigurazionalitatea perpausen egituraren barne-hierarkiaren ondorioa

da. Egiturak, osagaien arteko harreman hierarkikoen bitartez, dominazio harreman batzuk

biltzen ditu, eta harreman hauek dituzte osagai bakoitzaren izaerak determinatzen.

Nozio hau hainbat hizkuntzatan dagoen ‘objektu’ eta ‘subjektuen’ arteko asimetriaren

azalpenerako erabilia da: ‘objektu’ eta ‘subjektuek’ ibilmolde ezberdinak dituzte hizkuntza

hauetan, uztardura fenomenoekin besteak beste. Ingelesez adibidez, subjektuak objektu

posizioko anafora bat uztartu dezake (ikus (31)), baina objektuak ezin dezake subjektu

posizioko anafora bat uztartu (ikus (32)):

(31) John saw himself

(32) *Himself saw John

Bi osagaien arteko dominazio harreman bat existitzen dela erakusten digu honek: I.

Kapituluan ikusitako o-komando harremanaren definizioak subjektuak objektua o-

komandatzen duela erratera eramaten gaitu. Gramatika sortzailearen ereduan erabili ohi den

arbolen bitartezko itxurapenak ondoko (sinpleturiko) eskemari esker dominazio harremana

erakusten digu15.

(33) O

ei

DS AS

# ei

John A DS

# #

saw himself

Ingelesa hizkuntza konfigurazionala da: egitura sintaktikoaren bitartez osagaien arteko

oinarrizko harremanak definitzen ditu.

15 Konfigurazionalitateari buruzko eztabaida AS aditz sintagmaren existentziari buruzko eztabaida gisa ere agertzen da: hizkuntzak batek AS ukateak subjektu eta objektu DSak asimetrikoak dituela erran nahi du, objektu DSa, ASaren barnean izanez, subjektu DSa baino ‘beherago’ baita.

21

Hizkuntza batzuk konfigurazionalak ez direla aitzinatuz, egitura sintaktikoan dominazio

harreman hauen existentzia ezeztatzen da, argumentu ezberdinen artean batez ere. (34)

esaldiaren baliokidea mota horretako hizkuntza batetan ondokoa litzateke16:

(34) O

9

DS A DS

# # #

John saw himself

Euskara hizkuntza konfigurazionala ala ez-konfigurazionala ote zen jakiteko eztabaidak

izan ziren 80. hamarkadaren bukaeran. Rebuschik hizkuntza ez-konfigurazionalaren teoria

sostengatu zuen, uztardura fenomenoen inguruko ikerketak eginez. Ondoko partean

aurkeztuko dugun analisia lan horren emaitza da17.

3.2 Uztarduraz

Rebuschi lapurtera klasikoan haren eta bere bi posesibo motak banaketa osagarrian

direla ohartzen da, eta Chomsky-k bultzatutako Uztardura teoriaren bidean azalpen baten

eraikitzeko saioa egiten du. Lafitte-k gramatikan erraten zuena formalizatzen du18:

• Bere anaforikoa da, beraz Gobernu Kategorian19 uztartua izan behar da.

• Haren izenordainkia da, beraz Gobernu Kategorian libro izan behar da.

Euskarak berezitasunak ditu hala ere: aditzaren hiru partaideak bere-ren uztartzaile,

beraz SUBJEKTU izan daitezke. Hots, ondoko hiru harremanak posibleak dira:

16 Ingelesaren erabilerak ez du esanahirik: adibide honen helburua konparaketa baizik ez da.17 Ez naiz konfigurazionalitatearen teoriaren alde garatzen duen argudioen azalpenean sartuko, baina Rebuschik uztardura teoriarentzat egiten duen proposamena konfigurazionalitateari buruz duen ideiaren argudio gisa duela argi utzi nahi nuke.18 Rebuschik teoria konplexu bat garatzen du, eta artikuluak denboran zehar hedatuak direnez batetik bestera definizio eta argumentuak alda daitezke. Lan honentzat ez dugu zehaztasun hauetan sartzeko beharrik, beraz egilearen ideia nagusiak hartuko ditugu, sinplifikatuz beharra izanen delarik.19 Gobernu Kategoriaren definizioarentzat, ikus I. kapitulua.

22

(35) Maiderreki berei ahizpa eskolara eraman du

(36) Mireni berei eskolara eraman dugu

(37) Mirenii berei autoa ebatsi diote

Rebuschik (1985, 1987, 1989) Chomsky-k (1981, 1986) definitutako SUBJEKTUaren

nozioak, euskarari dagokionez, moldaketa baten beharra duela dio: euskal perpaus batek hiru

SUBJEKTU ukan ditzake20.

Rebuschik, Infl-ek SUBJEKTU gisa garrantzia handia duela erakusten du. Aditzaren

partaideek dute beti lehentasuna. DS egitura berezi bat begiratzen baldin badugu ideia hau

argiki agertuko zaigu:

[z Xi eta [w posi Y]] (pos = posesiboa, eta ‘z’ = ‘i’ +’w’).

DS konplexu hau bi DSez osatua da, biak posesibo baten bidez loturik. Lapurtera

klasikoan, aditz jokatuan agertzen den Kmz ‘z’-rena denez (X erreferentziakidea aditz

jokatuan ez da agertzen), posesiboa haren izanen da:

(38) [z Peioi eta [hareni kusia]] gure ikusterat jin dira z

Posesiboaren erreferentziakidea ez da aditz jokatuan partaide gisa agertzen, eta

garrantzia duena Kmz denez, posesiboa ezin da uztartua izan, bere-ren erabilera ezinezkoa da.

DSa ez da GK bat adibide honetan.

Oro har, deskriptiboki, nafar-lapurtera klasikoan, anafora perpaus jokatu batetan delarik

perpaus hau Uztardura Eremua da, eta uztartzaileak komunztadura marka ukan behar du aditz

jokatuan.

20 Aditzaren hiru partaideen artean uztardura posiblea izateak euskaraz AS-rik ez dela erakusten du Rebuschiren arabera. Partaide hauek batak bestea o-komandatuko lukete, beraz denak maila berean lirateke.

23

Rebuschik (1993) bere izenordain bihurkariarentzat ondoko Gobernu Kategoriaren

definizio formala proposatzen du (GC1):

(39) "α izenordain bihurkariaren Gobernu Kategoria, α, honen gobernatzailea eta α

ez den SUBJEKTU bat biltzen dituen kategoria txikiena da" (itzulpena enea

da).

Bere GK honetan uztartua izan behar da eta haren aske: bi izenordainak banaketa

osagarrian dira.

3.3 Nafar-lapurteraren bilakaera: bi azpi-euskalki

Rebuschik (1986, 1996) nafar-lapurtera klasikoa aztertu baldin badu gehienbat, forma

berri batzuen agertzeaz ohartua da aspaldian.

Alde batetik, aldaketa batzuk ‘gaurko nafar-lapurtera’ bereizi dute:

- bere 3. pertsonako anafora posesiboaren plurala beren formarekin agertzen da

(Lapurtera Klasikoan bere zen).

- 1. eta 2. pertsonetako posesibo anaforiko bihurkarien (neure, zeure, etab.) eta

izenordainki ez-bihurkarien (ene, zure, etab.) arteko bereizketa galtzen da: azken forma hauen

erabilpena kasu guzietara zabaltzen da.

Gaurko nafar-lapurtera, bestalde, hizkuntzalariaren arabera, bi hizkeratan banatzen da

(uztardura fenomenoari begira): Baxe-Nafarroan egiten den barietate hertsian (variété

restreinte) alde batetik eta Lapurdiko barietate zabalduan (variété élargie) bestaldetik. Haren

eta bere-ren banaketari begira, lehenak Lapurtera klasikoaren modeloa segitzen du, bigarrenak

berritasunak dakartza.

Oro har, bere anaforaren onurarako haren izenordainaren erabilpena hertsitzen da

barietate zabalduan. Lafittek (1944) jadanik ohar bat egina zuen bere-ren erabileraren

zabaltzeari buruz: "L’influence du guipuzcoan moderne a fait oublier l’emploi de haren et

heien chez beaucoup de labourdins côtiers; ils mettent bere et beren presque partout" (1944:

93).

24

Rebuschik (1986) hiru aldaketa nagusi aipatzen ditu, ondoko hiru puntuetan

laburbiltzen ditut.

3.3.1 Uztardura eremua

Anaforaren uztardura eremua hedatzen dela proposatzen du esaldi konplexuetan,

perpaus nagusiko elementu batek mendeko perpaus batetako anafora bat uztar dezakeelako.

Gobernu kategoria perpaus nagusiraino hedatzen da. Nafar-lapurteraren barietate zabalduaren

hiztunek ondoko esaldia onartuko lukete (makoek bi perpausen arteko muga erakusten dute):

(40) Peioki erran daut [berei xakurra hil dela].

3.3.2 Datibo komunztadura

Anaforaren aitzindaria datiboa delarik, aditzean komunztadura ez da beharrezkoa21. Hala

ere, uztartzailea beti nor, nork edo nori formako DS bat izan behar da, partaide bat (‘actant’

frantsesez). Alta euskalki zabalduan oro har, perpaus jokatuetan aditzak ez du bortxaz

datiboarekiko komunztadura egin behar. Ondoko egitura morfologikoa duten perpausak

zabalduak dira:

(41) Peiori dirua eman dut.

Izenordainen ondoko erabilera aurkitzen da beraz:

(42) Peiorii berei dirua eman dut.

(43)

21 "[…] seul le basque restreint (comme le classique) impose que, si l’anaphore est dans une proposition conjuguée, cette proposition soit son domaine de liage, et que le lieur soit cosuperscrit dans la FVF [forme verbale fléchie]" (Rebuschi 1986: 227).

25

3.3.3 "X eta haren Y" eraikuntzatik "X eta bere Y" eraikuntzara

Gorago aipatutako egitura batean bere eta haren izenordainen arteko banaketa

desagertzen da.: [z Xi eta [w posi Y]] motako DSan bere-ren erabilera sartzen da. Rebuschik

Lapurtar idazleengan ondoko eraikuntza nagusitzen dela erakusten du:

(43) [z Peioi eta [berei kusia]] gure ikustera jin dira z

4. Euskara, hizkuntza konfigurazionala?

Salaburuk (1986) eta Ortiz de Urbinak (1989), Rebuschik ez bezala, euskara hizkuntza

konfigurazionala delako teoria sostengatzen dute.

Salaburuk Rebuschik eraikitako Uztardura Teoriaren moldaketari kritika zorrotza egiten

dio eta Uztarduraren ondoko definizioa proposatzen du (itzulpena enea da):

"A-k B uztartzen du bsb:

a) A eta B erreferentziakideak badira, eta

b) Edo A-k B o-komandatzen badu,

c) Edo A-k, baina ez B-k, INFL-ekin komunztadura markatzen badu" (Salaburu

1986: 406).

Bi adibide azter ditzagun:

(44) Mirenek bere etxea ikusten du.

(45) Bere etxea erre zaio Mireni.

Buruan atxikiz egitura konfigurazionala dela, beraz "Mirenek" lehen esaldian eta "bere

etxea" bigarrenean o-komandatzaileak direla:

- (30)ean subjektua eta bere erreferentziakideak dira eta lehenak bigarrena o-

komandatzen du, beraz uztartzen du.

- (31)ean "Mireni" eta bere erreferentziakideak dira, eta lehenak, baina ez bigarrenak

komunztadura egiten du aditzarekin ("bere etxea" DS-ak du komunztadura aditzarekin), beraz

lehenak bigarrena uztartzen du.

26

Ortiz de Urbinak (1989), bere aldetik, bere izenordain enfatikoa deitzen du eta haren

forma neutroa. Aditz jokatuko pertsona marka morfologiko batek izenordain honen presentzia

baimentzen duela dio. Hots, perpausaren egitura konfigurazionala da, subjektu, objektu zuzen

eta zeharkako objektuen arteko o-komando harremana asimetrikoa da; baina ez dute DS hauek

baimentzen bere-ren erabilera, baizik eta komunztadura marka batek.

5. Mintzagaia

Aita Villasanteren (1972) ondotik, hainbat hizkuntzalarik (Artiagoitia 2003,

Euskaltzaindia 1985, Rebuschi 1986) Euskal Herriaren mendebaldeko euskalkiak

aipatzerakoan, bere-ren zabaltzea notatzen dute (sistema duela guti arte Lapurtera

klasikoarena bezalakoa zelarik), eta izenordainak diskurtsoaren objektua seinalatzen duelarik

bere izan daitekeela ohartzen da, aitzindaria perpaus beran izan dadin ala ez22,23.

Rebuschik ondoko adibidea ematen du24:

(46) Idazle harki asko idatzi zuen, eta berei semeak ere bai. Tamalez, aitareni heriotzaren

ondotik, semeakj berei/j liburu guziak erre zituen.

Lehen esaldiko bere GKn libro da; bigarrenekoa anbiguoa da, GKn uztartua izan daiteke

(semearekin erreferentziakide), ala GKtik kanpo den aita DSarekin erreferentziakide.

Baldintza berri bat sartua da beraz bere eta haren-en banaketan. Rebuschik

izenordainaren erreferentzia testu-mintzagaiaren araberakoa dela dio: tasun berri bat sartu

behar da: [+top], topikalizazioa. Erran nahi du izenordainaren erreferentziakidea testuaren

mintzagaia delarik bere agertzen ahalko dela, ezaugarri horrentzat positiboki markatua baita.

Anaforiko ibilmoldea atxikitzen du ere, beraz ondoko erara adierazia izanen da:

Bere (hegoaldean): [+an] edo [+top], [-pr] 25

22 "[bere] peut remplacer […] haren dès que le référent est l’être, voire l’objet, au sujet duquel le texte ou le discours se construit". REBUSCHI, 1986, 228or.23 Artiagoitiak eta Euskaltzandiak bere hori beraren besterik ez dela azpimarratzen dute.24 Altuberen (1929) Erderismos (berarg. 1975 Bilbo, Indauchu) liburuan aurkitutako adibidea dela dio.25 [an] tasuna anaforikotasuna adierazten du, [pr] tasunak izenordainkitasuna.

27

Haren ez da batere markatua tasun horrentzat, ez positiboki, ez negatiboki: [-an] [+pr]

adierazpena mantentzen du, ondorioz testu-mintzagaiaren erreferentzia ukanen duelarik

arazorik ez da sortuko.

Zehazki, baldintzatze berri honek erran nahi duena hau da:

- posesiboa GKn uztartua delarik bere forma hartuko du,

- posesiboa GKn uztartua ez delarik, baina testuinguruan adierazia denaren mintzagaia

delarik, haren edo bere forma hartzen ahalko du,

- posesiboa GKn uztartua ez delarik eta testu-mintzagaiari ez diolarik erreferentziarik

egiten, haren forma hartuko du.

Mendebaldeko modeloa hain batean nafar-lapurtera zabalduari aplikatzen ahal zaiola

erraten du Rebuschik (1986). Bere GKtik kanpo uztartua izan daiteke, bai, baina

erreferentziakidea esaldi mailako mintzagaia du beti kasu horietan. Ibilmoldea ez da arras

berdina hala ere hegoaldeko euskalkietan eta nafar-lapurtera zabalduan: lehenean, mintzagaia

testu mailakoa izan behar da; bigarrenean bere-ren esaldikoa izan behar da, aditz (nagusi ala

menpeko) baten subjektu, objektu ala zeharkako objektu, partaide bat. Kasu honetan, nafar-

lapurtera zabalduan , [+top] tasunak hertsadurak ditu: ez da testu mailakoa, baldintza

sintaktikoak ditu.

Rebuschiren proposamena interesgarria da. Nafar-lapurtera zabalduak dituen

eraikuntzen sistematizaziorako tresna baliagarria da, eta Uztardura teoriak finkatutako

oinarriak ez ditu baldintzatzen, Gobernu Kategoriaren definizioa bereziki.

Baina bestalde nafar-lapurterazko erreferentziakidetasun fenomenoarentzat arras berria

den eremu betetarako lerratzea markatuko luke: semantika. Topikalizazio tasun berria

sintaxiari gogorki lotua baldin bada ere, ez da berez fenomeno sintaktikoa.

Uztarduraren baldintzatze erdi-sintaktiko erdi-semantikoa ‘naturala’ izan daiteke

hizkuntzetan? Hatsarre sintaktiko bat semantikara lerratzea posible ote da?

28

6. Ondorioa

Nafar-lapurterazko bi izenordain posesiboen banaketa idazki klasikoetan oinarrituz

aztertua izan da. Uztardura eremua perpausean oinarritzen da, aditz jokatuaren partaide diren

DSak bere-ren aitzindari izan daitezkeen heinean.

Rebuschik nafar-lapurterak gaur egun bi adar dituelako proposamena egiten du: nafar-

lapurtera hertsia (deskribatutakoa) eta nafar-lapurtera zabaldua. Azken hau ‘zabaldua’ deitzen

da bere-ren erabilera zabalago bat egiten baitu. Nafar-lapurtera zabalduaren datuek Hego

Euskal Herriko euskalkiekilako parekotasunak ditu, eta Rebuschik kasu hauetan bi

izenordainen erabilera sintaktikoa ala testu mailakoa izan daitekeela proposatzen du.

Ondoko kapituluan, kasu zehatz bat aztertuko da, gaur egungo nafar-lapurterazko

izenordainen banaketaren deskribapenaren bidean. Datuak aurkeztu ondoan, Uztardura teoriak

ukan dezaken aplikazioa zein den ikusten saiatuko gara.

29

III. EUSKARAZKO IZENORDAIN POSESIBOEN

ERABILERA: KASU AZTERKETA BAT

1. Sarrera

Lan honek Beñat Oihartzabalen intuizio bat du oinarritzat: gaur egun haren

izenordainkiaren erabilpen sistema idazle klasikoen eredutik beste batetara pasatu da, gazteen

hizkeran sendi daitekeena. Nafar-lapurtera mintzatzen duten gazteek haren / haien

izenordainak bere / beren izenordainak agertu ohi diren testuinguruenetan erabiltzen dituztela

iruditzen zitzaion, superzuzenketa baten ondorioz beharbada.

Hastapeneko hipotesia argirik ez nuenez, lan hau aitzin-ikerketa baten gisara eraiki dut.

Lehen kapituluan (Uztardura Teoria) ikus daitekeen bezala, eremua biziki zabala da, eta

euskararen kasuan oro har gauza guti egina zela ohartu naiz.

Hortaz, idazki honen helburua ez da erantzun batzuen ekartzea, baizik eta galdera

anitzen pausatzea, ikerketa barnatuago baten lehen urratsa bezala.

Ikerketa eremu hertsi bat hartuz (familia eta herri bereko hiru hiztun, belaunaldi

ezberdinetakoak), mikrolinguistikak ekar ditzakeen hainbat datu interesgarri altxatu nahi

nituzke, gogoeta baten oinarri gisa.

Gaurko erabileraren neurtzeko hiru hiztunekin lan egin dut. Lehen partean, datu

bilketarako erabilitako lan-metodologia aurkeztuko dut. Ondotik, emaitzak aurkeztuko eta

komentatuko ditut. Hiru hiztunak adin ezberdinetakoak izanki, haien arteko konparaketak

gaurko egoeraren irudi bat emanen digu. Bestalde, bigarren kapituluan aurkeztutako lanak

oinarritzat hartuz, nafar-lapurtera beraren garapenak zeintzuk diren ikusteko posibilitatea

ukanen dugu.

30

2. Helburuak

2.1 Helburu nagusia

Lan honen helburu nagusia gaur egungo nafar-lapurterazko bere eta haren izenordain

posesiboen banaketaren azterketarako aurrelan bat egitea da.

Aurrelan honek itxura bat baino gehiago har dezake, eta hortaz mota ezberdineko

interesak sor ditzake:

- Lehenik, hizkuntza egoera berezi baten deskribapena eginen da, hots, Hazparneko

euskalkiak bere eta haren izenordainentzat duen tratamendua definituko da26.

- Ondotik, bigarren kapituluan aipatutako deskribapenak idazle klasikoetan oinarritzen

direnez (ikusi bereziki Salaburu 1986), izenordain genitiboen erabileraren bilakaeran

neurtzeko aukera izanen da.

- Azkenik, lehen kapituluan pausatutako teoria sintaktikoan oinarritzen diren (bigarren

kapituluan ikusitako) euskarari buruzko hipotesien balioa neurtzeko eta eztabaidatzeko parada

ukanen dugu.

Lan honen bitartez lortutako emaitzek hizkuntzalaritza sinkronikoan, diakronikoan eta

teorikoan pentsatzeko parada ukatea espero dugu.

2.2 Beste interesak

Aurkeztutako helburu nagusi(et)az gain, ikerketa honek gauza bat baino gehiago ekar

dezake:

- Guti aztertua den Hazparneko euskarari buruzko informazio zehatza emanen digu.

- Ikuspuntu sortzaile batetik begiratuz, hizkuntzen mekanismo unibertsalen

definizioaren bidean zerbait irakats lezake.

26 Laster ikusiko dugu ordea Hazparneko euskalkian bi izenordain posesiboen erabiltzeko modelo bat baino gehiago dela.

31

- Erran bezala, ikerketa hau aurrelan bat besterik ez da eta, aurrelana izanki, helburua ez

du galdera anitzi erantzutea, baizik eta galdera anitz altxatzea. Dakidanez, definitutako

eremuan, hots, nafar-lapurterazko izenordainen erabileran, hiztunen erabileran oinarritzen den

lehen tratamendua da lan hau eta, fenomeno ezezagunak agertzea espero liteke.

3. Metodologia

Izenordainen erabileraren aldaketa neurtzeko, gaur egungo nafar-lapurteraren datuen

beharra agertu da. Datu bilketarako, hiztunekin zuzenean lan egitea erabaki dut, erabilerak

nihaurek bilduz (3.1 paragrafoa). Datu bilketa galdeketa moduan egitea erabaki dut, ene

helburuen araberakoa izan zitekeelako (3.2 paragrafoa). Hala ere, sinkronian hiztunen arteko

ezberdintasunak izan daitezkeelakoan, adinaren araberakoak batez ere, hizkera berdineko

hiztun bat baino gehiagoren erabileraren aztertzea onuragarria litzatekeela agertu da:

egoeraren deskribapen osoagoa lortu genezake, eta erabilera tradizionala eta gaurko

erabileraren arteko alderik baldin bada, zehazki zein egoeratan den ikus genezake, hots,

modelo berria finkatua den ala ez jakinen genuke (3.3 paragrafoa).

3.1 Datu bilketa

Gaur egungo haren eta bere izenordainen banaketaren aztertzeko, datu errealen beharra

da, hots, hiztunek ekoiztutako adibideetan oinarritu behar da. Ekoizpen hauen biltzeko,

itzulpenaren sistema erabiltzea erabaki dut, sinpleena eta egokiena zelako, frantsesa ere

zekiten hiztunekin lan eginez27. Ikerketarentzat interesa ukan zezaketen esaldi batzuk eraiki

ditut, frantseseratu, eta hiztunei bakoitzari banaka itzularazi dizkiet. Emaitza guzien

homogeneotasuna mantentzeko helburuarekin, hiztunek ematen zidaten erantzuna kontu

handiarekin hartu dut beti, aditz jokatuari kasu eginez, komunztadura markek (aitzineko

kapituluan ikusi ditugun hipotesien arabera) bere-ren erabilera baimentzen dutelako.

27 Hala ere metodo honek eragin txarrak ukan ditzake, frantsesaren eta euskararen esaldi egitura ez baitira beti parekoak.

32

Linschmann-Aresti legearekin ondoko bi egiturak bereizten dira, adibidez bigarren adibidean

aditz jokatuak bere baimentzen duen ergatibo komunztadura daramalako:

(47) Haien semea apeza da.

(48) Beren semea apeza dute.

Galdeketa egiterakoan, erreferentziakidetasun harremanak eskema baten bitartez

ulertarazi dizkiet hiztunei: eskeman marrazki bat erreferentziakide posible bakoitzari lotu, eta

frantsesezko posesiboa keinu bidez zeini lotu beharra zen erakutsi ondoan itzularazi diet esaldi

bakoitza.

Beste ariketa mota bat ere eginarazi diet hiztunei: euskaraz, bi izenordainetarik bat

zeraman esaldi bat nik hasi (gramatikala baina aditz laguntzailerik gabe), eta aditz laguntzaile

batekin buka zezaten eskatu (V multzoa 1. eranskinean).

Galdeketa lau aldiz egin dut orotara hiztun bakoitzarekin: bi aldiz singularrean (hots,

izenordaina singularra izatea behartuz), bi aldiz pluralean. Hautu hau egin dut izenordainaren

izaerak bere agertzea bera baldintzatzen ote duen ikusteko.

Emaitzak eskuz bildu ditut eta taula batetan sintetizatu, datuak eta kontrasteak begi-

bistakoak uzten baititu.

3.2 Galdeketaren eraketa helburuen arabera

Izenordain genitiboen banaketa aztertzeko helburuarekin, hiztunei ekoitzarazi nahi

nizkien esaldiak eraiki ditut. Bigarren kapituluan aurkeztutako teoria ezberdinetan agertzen

ziren eta adierazgarriak ziren oharretan oinarrituz, esaldi ezberdinak moldatu ditut: ikus 1.

eranskina.

Izenordainen jokamolde sintaktikoa helburutzat atxikiz, esaldi mailan lan egitea erabaki

dut, eta ez testu mailan (51 adibidea salbu). Bestalde, bigarren kapituluan jadanik erabaki

bezala, perpaus jokatuekin baizik ez dut lan egin, eta Uztarduraren definizio sinple batekin

gelditu naiz28 (ikus 3.2 paragrafoa bigarren kapituluan).

28 Rebuschiren hipotesik beharrezkoak ez diren konplikazioak ekarriko lituzkeela pentsatzen dut33

Esaldiak 13 multzotan bildu ditut. Bi egitura mota handi dira: perpaus bakunak vs.

perpaus konplexuak. Aurkaritza honi garrantzia eman diot, bigarren kapituluan ikusi baitugu

nafar-lapurtera klasikoa eta beste hizkera batzuk bereizten dituen ezaugarri bat agerrarazten

ahal duela: mendeko perpausaz kanpo uztartzeko posibilitatea.

Bestalde, aitzindari posiblearen presentziari ere garrantzia eman diot, izan dadila DS (eta

aditz jokatuan komunztadura marka) ala komunztadura marka soila.

Esaldi guziak, euskaraz, 1. eranskinean bilduak dira. POS interesatzen gaituen

izenordain posesiboaren gunea da, hiztunek edo haren edo bere erabiliko dute, eta

erreferentziakidetasun harremanak indizeen bitartez adieraziak dira.

Buruan atxiki behar da hiztunei galdeketa lau aldiz eginarazia izan zaiela, bi aldiz

izenordain (eta beraz aitzindari) singularrekin, bi aldiz izenordain pluralekin. 1. eranskineko

taula galdeketan erabilitakoa esaldien egituraren adierazgarri bezala kontsideratu behar da:

dena singularrean da, eta hiztunei proposatu diedan galdetegi bat baizik ez da. Hots, elementu

lexikal ezberdinekin eratutako beste esaldi batzuk erabiliak izan dira, interesatzen gintuena

esaldi-egitura zen heinean. Beherago aurkeztuko diren esaldiak ez dira beraz bortxaz diren

bezala aurkituko taula horretan.

Hauek dira esaldi multzoak:

• Perpaus bakuna, aditzean komunztaduraren bitartez adierazia den DS bat

aitzindari, (I)-an subjektua, (II)-an zeharkako objektua eta (III)-an objektu zuzena.

• Perpaus bakuna, aditzean komunztaduraren bitartez adierazia ez den DS bat

aitzindari (adjuntuan): (IV).

• Perpaus bakuna, aditz laguntzailearen hautua hiztunaren eskutan da. Bi esaldik

bere izenordaina daramate, beste bik haren: (V).

• Perpaus konplexua, mendeko perpausean izenordain posesiboak uztartzaile

posiblerik ez du: aitzindaria perpaus nagusian du ala batere ez du: (VI).

• Perpaus konplexua, izenordainak aitzindaria bere perpausean (komunztadura

forman) ala perpaus nagusian du: (VII) eta (IX).

• Perpaus konplexua, izenordainak aitzindaririk ez du ala perpaus berean

(komunztadura forman): (VIII) eta (X).

• Aitzindari posibleen interakzioa: (XI)-an perpaus bakuna, (XII)-an perpaus

konplexua.

34

• O-komando harremanik gabe: (XIII).

• Beste: [X eta POSi Y] egitura (49 esaldia); aitzindaririk gabeko posesiboa (50

esaldia), testu mailako posesiboa (51 esaldia).

Multzo hauek ez dira ongi definituak, baina egia erran Uztardura definitzen duten

irizpideen arteko harremana hain estua izanki (SUBJEKTUA, o-komandoa etab.) irizpide

bakar baten neurtzeko balio duten esaldien aurkitzea zaila da.

Hala ere, irizpide bakoitza esaldi hauetan bilatuz emaitzak lortzeko parada ukanen dugu

ondoko parteetan.

3.3 Hiztunak

Ikerketa lan hau bultzatu duen oharra nafar-lapurteraz izenordain posesiboen erabileran

aldaketa bat gertatzen ari zela edo gertatua zela izan da. Hots, gazteek ez dituzte lan honen

bigarren partean aurkeztu ditugun arauak segitzen, beste erabilera mota bat dute.

Datu hau egiaztatzeko (ala gezurtatzeko) hiztun gazte batzuk galdekatu behar nituen

behar-beharrez. Baina bestalde, gazteengan aurki zitekeen fenomeno soila ote zen ikusteko,

beste belaunaldietako hiztunak ere galdekatu beharrak nituela agertu da. Erabileran

aldaketarik baldin bada, hiru belaunalditako hiztunengandik lortu nitzakeen emaitzek

informazio osoa emanen zidatela estimatu dut.

Hiru hiztunekin lan egin dut, hiruak Hazpandarrak29 (Lapurdi) eta familia berekoak.

Herri berekoak eta familia berekoak hautatzea erabaki dut hizkuntzaren bilakaeraz kanpoko

aldagaiak baztertzeko ahal den heinean, aldaera dialektologikoak ekiditen baitira adibidez30.

Ikerketarentzat azpimarragarriak diren hiru hiztunei buruzko datuak azpian bilduak dira:

29 Herriaren hautua ez da ikerketarako interes berezikoa, nafar-lapurtera barneko hizkeraren hautuak ez baitu ondoriorik (kasu berezi baten azterketa egiten dugu), interesa pertsonala da.30 Hala ere eragin bat ukan dezaketen kanpoko elementu guziak baztertzea ezinezkoa da, ondotik ikusiko den bezala: hiztunek beti jasaten dute beste euskalki edo hizkuntzen eragina. Eragin hauen hedadura neurtezina da.

35

H1.

79 urte (galdeketa egina izan delarik), emaztea, Hazparnen sortu eta bizi, Hazpandar

batekin ezkondua, laboraria, euskara eguneroko jardueretan erabiltzen, frantses hiztuna,

ETB1 erregularki begiratzen.

H2.

52 urte (galdeketa egina izan delarik), gizona, Hazparnen sortu eta bizi, Ezpeletar

batekin ezkondua, laboraria, euskara eguneroko jardueretan erabiltzen, frantses hiztuna, ETB1

erregularki begiratzen.

H3.

19 urte (galdeketa egina izan delarik), neska, Hazparnen sortu eta bizi, frantses hiztuna,

ikasketak ikastolan eginak 18 urte arte (euskarazko harremanak Ipar Euskal Herriko

gazteekin), geroztik Frantzian ikasle.

Deskribapen honek zer erakusten digu hiru hiztun hauen hizkeraz? Alde batetik, denak

Hazpandarrak eta familia berekoak izanki, hizkera berdina dutela ontzat har dezakegu, baina

bestetik bakoitzaren bizia begiratzen badugu aldakortasun handia izan daitekeela ageri da:

- H3-ren hizkera berez Hazparneko nafar-lapurtera gisa defini daiteke, kanpotik,

telebistaren bitartez adibidez, etorritako eragin posiblearekin.

- H2-ren hizkerak Ezpeletako euskalkiaren eragina duke, bizitza sozialak eragiten dituen

harremanek sortzen dituzten beste eraginetaz gain (beste eskualdetako lagunak, lan

harremanak etab.).

- H1-ek Ipar Euskal Herri osotik etorririko gaztetxoak bildu dituen kolegio-lizeo batean

ikasi du, eta Hazparnetik kanpoko lagun euskaldunak ditu: hizkera nahasia duelako hipotesia

egin daiteke.

Hiru hiztunek ahalik eta hizkera hurbilena ukan dezaten familia eta herri berekoak

hautatu ditut, baina lortutako datu eta emaitzekin orokorpenen egitea zaila izanen da, egoera

soziologikoaren ondorioz belaunaldi batetik bestera aldaketa inportanteak izan daitezkeelako.

Arazo hauek berriz aipatuak izanen dira konklusioan.

36

4. Emaitzak

Galdeketa hiru hiztunekin egin ondoan, taula bat eraiki dut emaitza guzien

sintetizatzeko, 2. eranskinean ikus daitekeena.

Taulak 1. eranskineko multzo eta zenbaki segida errespetatzen du. Ezkerretik eskuinera,

H1, H2 eta H3-ren erantzunak adieraziak dira. H-k haren erabilia izan dela erakusten du, B-k

bere erabilia izan dela. Hiru hiztunen emaitzen eskuinean, nafar-lapurtera hertsia (NLH) eta

nafar-lapurtera zabalduan (NLZ) genituzkeen erabilerak adieraziak dira, Rebuschi segituz

bigarren kapituluan deskribatutakoaren arabera.

Zutabe bakoitza bitan banatua da: ezkerrean izenordain singularrei eman zaien balioa,

eskuinean izenordain pluralei eman zaiena.

Ohar batzuk.

(IV) multzoan, hiztunak ariketa horretan esaldiaren amaitzeko proposatutako aditz

laguntzailea bera idatzi dut (eta azken bi zutabeetan nafar-lapurtera hertsiak eta zabalduak

eskatuko luketena).

Zenbait gunetan bi izenordainak adieraziak dira, marra batek banaturik. Galdeketa osoa

bi aldiz egin dudanez, batzutan emaitza ezberdinak lortu ditut aldi batetik bestera, eta hori

erakutsi nahi izan dut.

50. esaldiak bi izenordain daramatza berez.

51. esaldian H1 eta H2-k aditz jokatuan ergatiboa erabiliz bere-ren erabilera baimendu

dute, hori da laukietan adierazia dena.

Bigarren eranskineko taularen azterketan oinarrituz, eta aitzineko kapituluan

aurkeztutako irizpideekin, hiztun bakoitzaren erabilera nolakoa den ikusten ahalko dugu.

Ondotik, konparaketa batzuen bitartez, gaur egungo izenordain posesiboen erabilerari buruzko

ondorio batzuen altxatzen saiatuko gara.

37

4.1 Hiztun bakoitzaren emaitzak

Nafar-lapurtera klasikoak arau zehatzak dituela ikusi dugu. Arau hauek aztertzen baldin

baditugu, haren eta bere izenordainen bereizketan irizpide bat baino gehiago sartzen direla

ikus dezakegu:

- bihurkari / ez-bihurkari bereizketa;

- o-komandoa;

- gobernu kategoria;

- uztartzailearen izaera sintaktikoa (aditzaren partaide ala ez);

- aditzean uztartzailearen komunztadura marka morfologikoaren beharra.

Irizpide hauek galdekatutako hiztun bakoitzak egiten duen izenordainen erabileraren

ikertzeko tresna gisa hartuko ditugu, egoeraren deskribapenaren egiteko31. Perpaus jokatuak

baizik ez dira aztertuko (ikus 3.2).

4.1.1 Bihurkari / ez-bihurkari bereizketa.

Ikergai ditugun bi izenordainak oinarritik bereizten dituena haien balioa da, hots, esaldi

batetan betetzen duten funtzio semantikoa. Beste DS bati derrigorrez lotuak izan daitezke,

lotzen zaien DSaren eragin gunetik kanpo izan daitezke derrigorrez, ala hau garrantzirik

gabekoa izan daiteke.

Bestalde, bereizketa honek banaketa osagarri bat ondoriozta dezake, ala bi izenordainen

erabilera gurutza daiteke.

H1 eta H2. Bi izenordainen arteko bereizketa egiten dute, bai singularrean eta bai

pluralean: haren ez-bihurkaria da, bere bihurkaria ([37] vs. [38]). Hala ere ez dira banaketa

osagarrian, haren beti ez-bihurkaria da, baina bere-k ez du beti erabilera bihurkaria:

sintaktikoki, aitzindaririk gabe erabilia izan daiteke ([50], [51]). Hala ere, hiztun hauek ez-

bihurkari bat erabiltzekotan haren hautatzeko joera argia dute, bere salbuespenekoa dute.

H3. Hiztun honek bihurkari / ez-bihurkari bereizketarik ez du egiten. Kasu guzietan

bere erabiltzen du singularrean, eta haien pluralean. H1 eta H2-ren modeloa onartzen du,

31 Irakurlearen lana errazteko, adibide bakoitzaren amaieran edo hiztunen erabilerak aipatzerakoan 1. eta 2. eranskinetan dagokion esaldiaren zenbakia idatziko dut, mako artean.

38

gramatikaltzat jotzen du, baina ez du erabiltzen.

Euskaraz izenordainen bereizketan oinarrizkoa den irizpide bat ‘galdu’ du H3-k.

Bereizketa sintaktikorik egiten ez duenez, H1 eta H2rekin baizik ez dugu segituko irizpideen

azterketa hau. Geroago berriz hurbilduko gatzaio H3-ren kasuari.

4.1.2 O-komandoa.

O-komandoaren beharraren testatzeko esaldi egitura bakar bat erabili dut: DS konplexu

batean sartua den DS bat aitzindaritzat duen izenordaina daraman esaldi bat (ikus (XIII)

multzoa 1. eranskinean).

(49) [Peioreni arrebak] POSi laguna ikusi du

(50) [Peioreni arrebari] POSi lagunak etorri zaizkio

(51) [Peioreni arreba] POSi lagunengana joan da

Hiztunek modelo erregularra erabili dute: H1-ek haren, eta H2-k bere. Lehenak, baina

ez bigarrenak, o-komandoaren baldintza beharrezkoa duela dirudi, perpaus mailan gutienez.

4.1.3 Gobernu Kategoria: perpausa.

Gobernu Kategoriaren definitzea zaila zela ikusi dugu lehen kapituluan, hizkuntza

batetik bestera biziki ezberdinak izan daitezkeen datuak aurki baitaitezke. Euskararen kasuan,

Rebuschik proposatutakoa (GC1) modelotzat hartuko dugu (ikus (39) bigarren kapituluko 3.2

partean)32:

(52) α izenordain bihurkariaren Gobernu Kategoria, α, honen gobernatzailea eta α ez

den SUBJEKTU bat biltzen dituen kategoria txikiena da.

Lan honetan perpaus jokatuen azterketara mugatzen garenez, definizio honek mugatzen

duen eremua beti perpaus jokatua izanen da.

H1 eta H2-k, perpaus bakunetan, arau hori erabiltzen du: aditzaren partaide den

elementu batek (izan dadin DS lexiko ala marka morfologiko) bere uztartzen du eta haren 32 Salabururen (1986) proposamena baztertzen dugu ‘eremu’ nozioa ez duelako batere kontutan hartzen. Hortaz, ez da nafar-lapurtera hertsiko izenordain posesiboen ibilmoldearen azalpena emateko gai. Rebuschiren definizioarekin lan eginen dugu, Gobernu Kategoriak halako eremu bat definitzen duelako.

39

aske utzi behar du:

(53) Kaieteki berei/*j / harenj/*i etxeko gakoak galdu ditu.

Esaldi konplexuetan, perpaus nagusiko uztartzaile bat eta mendeko perpauseko

izenordain baten arteko uztardura harremana ezinezkoa litzateke erabiltzen dugun Gobernu

Kategoriaren definizioarekin, mendeko perpausa bera, jokatua baldin bada, Gobernu

Kategoria bat baita.

H1-ek oro har araua ez du segitzen, hots, mendeko perpauseko izenordaina perpaus

nagusiko SUBJEKTUAren eremuan balitz bezala uztartzen du:

(54) Kaieteki Mirenij [ berei/j anaia etorri dela] erran dio ([23], [24]).

H1-ek erabilera hau, nagusitua baldin badu ere, ez du orokortua, adibide ezberdinen

bitartez haren ere erabil dezakeelako. Joera hori argiagoa da bere datibo kasudun DSarekin

erreferentziakidea delarik (ergatibo kasudun DS baten parean):

Alde batetik (55) erabiliko du, eta bestetik (56)33:

(55) Kaieteki Mirenij [berei anaia etorri dela] erran dio. ([23])

(56) Kaieteki Mirenij [harenj anaia etorri dela] erran dio. ([24])

H2-k berriz, erregulartasun osoz erabiltzen ditu bi izenordainak esaldi konplexuetan.

Esaldi osoa Gobernu Kategoriatzat du, beraz esaldi konplexu barnean perpaus nagusiko

SUBJEKTU batek mendeko perpauseko izenordaina bere eremuan du.

(57) Pantxikaki Ximunij [berei/j gurasoak kexu direla] aitortu dio ([23], [24]).

(58) Pantxikaki Ximunij [haren*i/*j gurasoak kexu direla] aitortu dio.

Gure hiztunek bere izenordainaren erabilera zabaltzen duen sistema bat dutela dirudi,

Gobernu Kategoria zabalago bat dutela dirudien heinean. H1-ek GK hertsia eta zabala

33 Ohar hau estatistikan oinarritzen da: ergatiboarekin erreferentziakidea den posesiboa %75-ean bere da, datiboarekin erreferentziakidea dena %25-ean bere, %75-ean haren (lau esaldi ziren egitura bakoitzeko, bi singularrean, bi pluralean).

40

erabiltzen dituenez trantsizio fase bat itxura lezake, eta H2-k GK zabalaren erabilera

orokortua luke.

4.1.4 Uztartzailearen izaera.

SUBJEKTUA definitzerakoan, Rebuschik uztartzailearen izaera formalizatzen du. Hau

subjektua, objektu zuzena ala zeharkako objektua izan behar dela aitzinatzerakoan, aditzaren

argumentuak izendatzen ditu. Gainera, hiru DS mota hauek baizik (alokutiboa baztertzen

baldin badugu) ez dute loturarik aditz jokatuarekin (marka morfologikoak harreman horren

aztarnatzat jo ditzakegu).

H1 eta H2-ren erabileretan uztartzailea bortxaz aditzaren argumentu bat izan behar ote

da? Horren ikusteko, adjuntu batetan den DS batek izenordainarengan duen eragina neurtu

behar da. H1 eta H2-k erabilera erregularra dute: kasu hauetan beti bere erabiliko dute. Hau

da, perpausa bakuna da, baina izenordainaren erreferentziakide den osagaia ez da aditzaren

argumentua, aditz jokatuan ez du marka morfologikorik; hala ere, bere uztar dezakeela dirudi

(ikus [IV]).

(59) Berei aita [Peiorekini] mintzatu da

(60) Berei laguna [Maitenareni etxean] bizi da.

(61) Berei emaztea [Kaietetazi] ahalke da.

(62) Bereni ama [Ana eta Margaritazi] mintzatu da.

4.1.5 Komunztadura marka

SUBJKETUA definitzerakoan Infl aipatua izan da, hau uztartzaile izaten ahal baita.

Paragrafo hau aitzinekoari lotua da, komunztadura semantikoki argumentu diren osagaiekin

markatzen baita.

(59)tik (62)rako adibideetan beraz, H1 eta H2-k aditzean marka morfologikorik ez duten

DSak uztartzaile posibletzat dituztela ikusi dugu.

Bestalde, beste ariketa mota batekin, bere izenordaina, uztartzailea litekeen DS lexikorik

eta komunztadurarik gabe (izan zedin ergatibo ala datibo) erabil dezaketela agertu da. Ondoko

esaldiak aditz laguntzailerik gabe proposatzen nizkielarik (ikus [V]),

(63) Bere pettenttak erori...

(64) Beren alaba etxetik joan...

41

(65) Bere semea apeza...

(66) Beren osaba biziki eri...

bi erantzun mota lortzen nituen (egun batetik bestera alda zitezkeen):

(67) Bere pettenttak erori dira / zaizkio.

(68) Beren alaba etxetik joan da / zaie.

(69) Bere semea apeza da / du.

(70) Beren osaba biziki eri da / dute.

Anafora bai uztartzaile sintaktiko batekin, bai uztartzaile sintaktikorik gabe erabil

dezakete H1 eta H2-k. Hala ere, esperimentu baldintzak arras ‘naturalak’ ez izanki, datu hau

ez genuke sobera adierazgarritzat eduki behar. Beste ariketa mota batean gainera H1-ek aditz

jokatuan automatikoki uztartzaile DSarekiko komunztadura markatzen du (ikus 3.2.1

beherago).

4.1.6 Beste egitura bat: DS konplexua

Nafar-lapurteraz, bigarren kapituluan deskribatua izan den eran gutienez, DS barnean

uztardura ezinezkoa da, aitzindariak ezin duelako aditz jokatuan komunztadura markarik ukan

(ikus 3.3.3 bigarren kapituluan).

Jadanik aipatutako [z Xi eta [w posi Y]] motako egituran, H3-k banaketa berdinarekin

segitzen du (bere singularrean, haien pluralean), H2-k beti bere erabiltzen du, eta H3-k

singularrean beti bere erabili badu, pluralean bi aldiz beren eta bi aldiz haien erabili du.

Azken emaitza honek duda bat, edo gutienez aldakortasuna bat erakusten du (ez dut uste

singularra vs. plurala aurkaritza bat badenik).

(70) [Joanai eta berei ahizpa] erosketak egiten ari dira. ([49])

4.1.7 H3-ren kasua

H3-k izenordain genitiboak ondoko erara banatzen dituela ikusi dugu: bere izenordain

genitibo bihurkari eta ez-bihurkari singular gisa erabiltzen du, eta haren izenordain genitibo

bihurkari eta ez-bihurkari plural gisa.

42

Hala ere, erabilera alde batera uzten baldin badugu eta gramatikaltasunarekiko iritziak34

kontutan hartzen baldin baditugu, paradoxazkoa iduri duen datu bat lortzen dugu: H3-k

bihurkari / ez-bihurkari bereizketa onartzen du. Gramatikaltzat duen modeloa zein den

aztertzerakoan, nonbait han H2-ren modeloa dela ohar gaitezke35.

4.2 Hiztunen konparaketa

Hiru hiztun, hiru erabilera. Hau da aitzineko partean aurkeztuak izan diren datuek

erakusten digutena. Izenordain genitiboen uztardura fenomenoa ez ote da ‘arautua’

Hazparneko hizkeran? Bakoitzak haren eta bere gustukoa duen bezala erabiltzen ote ditu?

Alde batetik, H3-k beste bi hiztunengandik arras urrun den erabilera bat erakusten du,

izenordain bat singularrarekin eta bestea pluralarekin lotzen baititu, erabilera bihurkari eta ez-

bihurkariak bereizi gabe. H1 eta H2-k bereizketa hori egiten dute eta oro har erabilera bera

dute. Hala ere, bi izenordainak ez dituzte banaketa osagarrian, ingurune sintaktiko beretan,

esaldi beretan, ager baitaitezke (ikus 1.7. paragrafoa). H1-ek H2-k baino ‘nahasketa’

handiagoa duela iduri du, ezin baitugu zehaztu esaldi konplexuetan Gobernu Kategoria zein

mailatakoa duen (ikus 1.3. paragrafoa).

Hiru hiztun, hiru erabilera. Zer lotura aurki dezakegu hiru erabilera moten artean? Alde

batetik H2-k izenordain genitiboak erregulartasunez erabiltzen dituela erran daiteke (gorago

aipatutako ‘nahasketak’ baztertuz). Nola koka daitezke beste bi hiztunak hiztun honen

arabera? H1 bi ereduren artean ‘dudan’ da, bere-ren erabilerari H2-k baino murriztapen

gehiago emanez hein batean. H3-k maila ezberdineko eredua erabiltzen du, baina

gramatikaltasun iritzien aldetik H2-rekin bildu dugu.

Aztertutako erabilera ezberdinak diagrama batean biltzekotan, bi dimentsiodun grafiko

bat eraiki genezake. Zentroan, erreferentzia gisa, H2 itxuratuko genuke. Erreferente errola H2-

ri lotuko genioke beste bi hiztunekiko parekotasunak dituelako. Grafikoa bi dimentsioduna

34 Gramatikaltasun iritzia aipatzen dutalarik hiztunak erabilera batzuei buruz egiten dituen epaietaz mintzatzen naiz: hiztun honek bereak diren edo bereak ez diren esaldi-egitura batzuk onargarri ala ez-onargarritzat jo ditzake.35 ‘Nonbait han’ diot hiztun hau ez baita beti bere intuizioetaz segurua agertu. Azpimarratu nahi dudana hau da: H1-ek batzutan erabiltzen duen perpaus mailako uztardura ez du onartzen, ondoko esaldia agramatikaltzat du:i. Xabiki [hareni lagunak zinemako izarrak direla] sinestarazi digu.

43

litzateke, parekotasun hauek, azalean gutienez, maila ezberdinetakoak direlako. Alde batetik,

abzisa-ardatzean adibidez, bere izenordaina baimentzen duten ingurune kopurua, gutienetik

gehienera: H1 H2-ren ezkerrean gelditzen da, murriztapen gehiago duelako. Beste aldetik,

ordenatu-ardatzean, izenordainen banaketa arautzen duen eredua: bihurkari / ez-bihurkari

aurkaritza, singularra / plurala aurkaritza.

eredua

Sg / pl H3

Bih / ez bih H1 H2

- +

bere baimendua

4.3 Beste deskribapenekilako konparaketa

Nafar-lapurteraren izenordain posesiboen erabilerari buruzko datu batzuk bildu ditugu

gorago. Datuak heterogeneoak dira: ez digute Hazparneko izenordain posesiboen erabilerari

buruzko konklusio orokor baten egiteko posibilitaterik ematen.

Bigarren kapituluan, euskalki honi buruzko hainbat deskribapen eta teorizapen aurkeztu

ditugu. Zer erakusten digu bi datu moten konparaketak?

4.3.1 Nafar-lapurtera hertsia versus nafar-lapurtera zabaldua

Rebuschik (1986) bi hizkera bereizten dituela ikusi dugu: nafar-lapurtera hertsia

("variété restreinte", Linschmann-Aresti legeak arautzen duena) eta nafa-lapurtera zabaldua

("variété élargie"). Hiru puntutan ezberdinak dira:

1. Bigarrenak uztardura eremua lehenak baino zabalagoa du (hizkera hertsian perpaus

mailakoa da oro har, hizkera zabalduan perpaus nagusira hedatzen da);

2. Datiboaren komunztaduraren desagertzearen ondorioz, hizkera zabalduan bere

aditz jokatuan marka morfologikorik ez duen aitzindari batek uztar dezake;

44

3. Era berean, ‘X eta bere Y’ motako DSak erabiliz, hizkera zabalduak aditz

jokatuarekilako komunztadurarik markatzen ez duten aitzindariak onartzen ditu.

Oro har, bi hizkeretan uztartzailea aditzaren partaidea izan behar da, baina hizkera

hertsian baizik ez da uztartzailearekiko komunztadura beharrezkoa perpaus jokatuetan.

Galdekatutako hiru hiztunak klasifikapen honetan sartu ote daitezke? Lehen puntuari

dagokionez, ikusi dugu alde batetik H2-k izenordainak eremu zabalduan uztartzen dituela, eta

bestaldetik H1-ek gehienetan eremu zabalduan eta batzutan eremu hertsian uztartzen dituela

ikusi dugu. H3-k izenordain bakar baten erabilera orokortua duenez, eremu nozioa bera ez

dugu beharrezkoa. Puntu edo ezaugarri honekiko, H2-k nafar lapurtera zabaldua, H1-ek nafar-

lapurtera hertsia eta zabalduaren arteko nahasketa eta H3-k beste maila batetako hizkera bat

mintzatzen dutela erranen genuke.

Bigarren puntuari dagokionez, H1-ek eta H2-k aditz jokatuan marka morfologikorik ez

duten datiboak uztartzaile gisa erabil ditzakete. Ezaugarri honen arabera nafar-lapurtera

zabaldua mintzatzen dutela erranen genuke.

Hirugarren puntuari dagokionez azkenik, H1 bi erabileren artean ‘dudan’ agertu zaigu,

H2-k nafar-lapurtera zabalduaren eredua erabiltzen duelarik argiki.

Rebuschiren sailkapenak ondoko banaketaren egiteko aukera ematen digu: H2-k nafar-

lapurteraren barietate zabaldua mintzatzen du argiki eta H1-ek bi barietateen eragina du,

nafar-lapurtera zabalduaren erabiltzeko joera nagusiarekin hala ere. H3 sailkapenetik kanpo

gelditzen da, eremu nozioak berak, Rebuschik definitutakoak gutienez, ez baitu parte hartzen

izenordainen ‘hautuan’.

Nafar-lapurtera zabaldua H2-rekin batera itxuratuko genuke 3.2-ko grafikoan,

bihurkari / ez bihurkari ereduan. Nafar-lapurtera hertsia berriz, H1 baino ezkerrago kokatuko

genuke.

4.3.2 ‘Nafar-lapurtera zabaldua’ baino haratago?

3.3.1 paragrafoan egin hiztunen sailkapen zilegi ote da? Horretan geldi gaitezke? 3.1

partean hiru hiztunen izenordain posesiboen erabilerak ezaugarri gehiago dituela ikusi dugu.

Rebuschik aipatzen ez dituen fenomenoek zerbait berri erakasten ote diguten ikusiko dugu

orain.

45

H3-ren kasua arrunt apartekoa dela argi dugu hasieratik, bihurkari / ez-bihurkari

bereizketa ez baitu egiten, beraz honen iruzkina geroago eginen da. Lan honetan, H1 eta H2

dira aitzineko paragrafoko sailkapenean iduriz tokia duten hiztunak. Hala ere, haien ekoizpena

berriz begiratzen baldin badugu, ikusiko dugu gauzak ez direla hain sinpleak.

Uztarduraren irizpide gisa erabili ditugun bi ezaugarri uztartzailearen izaera eta aditz

jokatuan duen marka morfologikoa dira (ikus 3.1.4, 3.1.5 eta 3.1.7 paragrafoak). H1 eta H2-

ren hizkuntz erabileran uztartzailea ez da bortxaz aditz jokatuaren partaide izan behar eta oro

har ez da beharrezkoa uztartzailearen komunztadura marka aditz jokatuan ager dadin (horretan

H1 H2 baino kontserbadoreagoa izanki ere).

Bestalde, ikusi dugu H1-ek esaldi konplexuetan uztartzaileak ezberdinki trata ditzakeela

(ikus 3.1.3 paragrafoa). Ergatiboaren posesiboa bere-rekin adieraziko du eta datiboarena

haren-ekin (hemen (72) eta (73) gisa errepikaturik):

(72) Kaieteki Mirenij [berei anaia etorri dela] erran dio .

(73) Kaieteki Mirenij [harenj anaia etorri dela] erran dio .

Hau Rebuschik nafar-lapurtera zabalduaz egin deskribapenaz urrun dugu: bere-ren

erabilerak hertsapen gutiago ala haren-enak hertsapen gehiago dituela dirudi.

Uztarduraren definizioetan komunztadura marka (Infl) ezaugarri zentrala da (Chomsky

1986, Rebuschi 1986, Salaburu 1986). Hemen ordea, hiztunek anafora bat komunztaduraren

ezaugarria betea izan gabe erabiltzen dute: hizkera edo erabilera honetan uztardura ez du

komunztadurak baimentzen edo, hobeki erranik, bere eta haren-en erabilera ez du

komunztadurak erregulatzen36.

4.4 Gogoeta bat

Aztertutako hizkuntz egoeran anaforak ez du bortxaz SUBJEKTU beharrik baimendua

izateko. Uztardura teoriak ezin baldin badu izenordain posesiboen erabilera honen azalpenik

eman, baliteke baimentze prozesua sintaktikoa ez izatea. Ez baldin bada sintaktikoa, zer

mailatakoa ote da?

36 Argi gelditzen da beraz nafar-lapurteraren barietate hertsia eta zabaldua ezin daitezkeela H2 eta H1 itxuratu ditugun maila berean kokatu 3. paragrafoko grafikoan, eredua bera ezberdina delako.

46

4.4.1 Joera orokorra

Bere anaforak ez du SUBJEKTU beharrik beraz. Honen erabilera karakteriza zezakeen

ezaugarri bat galdu dugu. Zein ezaugarri berrik erakuts dezake orain H1 eta H2-ren

hizker(et)an izenordain posesiboen erabilera arautzen duen parametroa?

Haren izenordaina ere erabiltzen dute bi hiztunek. Honen agertze inguruneak ikertuz bi

izenordainen banaketaren ulertzeko parada ukan dezakegu ondorioz. Hala ere, H1 eta H2-ren

erabileretan (H1-enean bereziki) bi izenordainak ez dira banaketa osagarrian, gurutzatzeak

gertatzen dira: hemen aterako diren ohar eta konklusioak erlatibizatu beharko dira.

Hauek dira galdeketetan haren izenordainarekin emanak izan diren erantzunak:

(74) Joanaki Luxirij [harenk anaia lanean dela] erran dio. ([25], [30], [31], [37], [38])

(75) Peioki Mirenj harenk etxean ezagutu du. ([42])

Zein da erabilera hauen ezaugarria? (74) eta (75) esaldietan, izenordain posesiboak

erreferentziakidea esalditik kanpokoa du, haren esaldi osoan libro izan behar da.

H1-ek bestalde ondoko adibideak eman ditu37 (kasu hauetan H2-k bere izenordaina

erabiltzen du, baina H1-en erabilera onartzen du, gramatikaltzat du38):

(76) Xabiki Pantxorij [auzoak hareni/*j/*k lagunekin dela] erran dio. ([44])

(77) [Xabireni anaiak]j hareni/*j lagunak ikusi ditu ([46])

(78) [Xabireni anaiari]j hareni/*j lagunak kexatu zaizkio. ([47])

(79) [Xabireni anaia]j hareni/*j lagunengana joan da. ([48])

Kasu hauetan izenordainak erreferentziakidea ez du esalditik kanpo. Lau adibideetan

hala ere zerbait ohargarria gelditzen da: erreferentziakide posible bat baino gehiago bada.

Lehenean, mendeko perpauseko izenordainak logikoki lau erreferentziakide ukan ditzake:

Xabi, Pantxo, auzoa edo aipatzen ez den norbait. Mendeko perpauseko DS batekin (hots,

37 Ikus ere 3.1.3 paragrafoa.38 H2-k orain arte ikusitakoarekiko arras bitxia den adibide bat ematen du (mota horretako lau esaldietatik bi ondoko erara eraiki ditu):i. Xabiki Pantxorij [auzoak harenk lagunekin dela] erran dio.Hots: aitzindaria perpaus berean izanki ere, izenordaina haren da.

47

"auzoa"-rekin) ezin da erreferentziakidea izan; perpaus nagusiko bi DS-etatik batek, kasu

ergatiboduna (eta ez kasu datiboduna) hala ukan dezake ordea39. (77) (78) eta (79) esaldietan,

molde berean, bi DS izan daitezke posesiboaren erreferentziakide: "Xabi" eta "Xabiren anaia"

(DS bat bestearen osagai da).

H1-ek haren izenordainaren erabilera kontrastibo bat egiten duela iduri du: posesiboak

aitzindariari buruzko indize bat ematen digu. Aitzindari posibleen arteko hierarkia gisako

zerbait ukanki, bere edo haren hautatzeak aitzindari hori zein izan daitekeen erakusten dio

entzuleari. Hierarkia hau nolakoa da? Eskuen artean dugun datu gutiarekin zaila da zerbait

erratea, baina mendeko perpausaren eta perpaus nagusiaren arteko asimetria bat badela erran

daiteke (hiztunak ez du sekulan haren erabiltzen posesiboaren erreferentziakidea perpausean

berean delarik). Gisa berean, DS-en mailakatze bat badela iduri du, perpaus nagusiko

aitzindari posibleak kasuaren arabera haren edo bere izenordainek segiturik izanen baitira.

Haren eta bere izenordainen arteko bereizketa bat bada H1 eta H2-ren hizker(et)an.

Bereizketa ez da sintaktikoa, eremu nozioak ezin baitu azalpenik eman. Bere-ren erabilera

hedatua da, uztardura teoriaren ezaugarriek ematen dituzten posibilitateak baino haratago.

Haren erabiltzen da, bere-rekiko aurkaritzan: izenordainak semantikoki ukan ditzakeen

aitzindari posibleetan ‘urrunena’ edo ‘urrunenetarik bat’ adierazten dela erakusten du.

H1 eta H2-k ‘urruntasun’ hau ezberdinki definitua dute. Bigarrenak esaldiaz kanpoko

eremuan kokatzen du: haren-en aitzindaria esalditik kanpokoa da. Lehenak esaldian berean

erreferentziakide posibleen arteko hierarkia bat osatzen du, hauen kopurua eta izaeraren

araberakoa. Ondoko aurkaritzak zerrenda genitzake bere-ren aitzindarientzat:

- Ergatiboa > Datiboa;

- Perpaus nagusiko DS > Izenordainaren perpauseko DS;

- Esaldi kanpoko DS > Izenordainaren perpauseko DS;

- Aditzaren partaide den DS > Partaide ez den DS40.

DS mota hauek uztar ditzaketen izenordainak bata bestearen arabera definitzen dira:

hierarkizatuak diren bi DS izenordain posesibo baten erreferentziakide posibleak baldin

badira, hiztunak bere erabiliko du "goiko" DSa aitzindaria dela adierazteko eta haren

"behereko" DSa aitzindaria dela adierazteko.

39 Esalditik kanpoko edozein objekturekin semantikoki lotua izan daiteke baita ere.40 Partaide / ez-partaide aurkaritza hau o-komando harremanaren bitartez defini daiteke. Bestalde, aurkaritza hau argumentu vs. adjuntu ikuspegitik nolakoa den ikustea interesgarria litzateke.

48

4.4.2 H3-ren eredua

H3-k egiten duen izenordainen erabilera guti aipatu dugu orain arte, besteengandik

(azalean gutienez) biziki ezberdina izanki bakarrik tratazea erabaki baitugu. Erabilera arras

erregularra du: bere singularrean, haren pluralean. Ez eremurik, ez aitzindari posiblerik, orain

arte erabili ditugun tresnak ez ditugu beharrezkoak erabilera honen azaltzeko.

Modelo honek H1 eta H2-renekin loturarik ba ote du? Bi hipotesia logiko badira:

- edo H3-ren modeloa berria da eta aitzineko belaunaldiekilako loturarik gabea;

- edo bilakaera baten fase bat da, aitzineko belaunaldien erabileraren aldaketa bat.

Modelo klasikoaren arabera H1-en erabileran bere izenordainak toki handiagoa hartu

duela ikusi dugu; bestalde, eta gisa berean, H1-en erabileraren arabera H2-k bere ingurune

gehiagotan erabiltzen du. H3-k joera hori segitzen duela proposa genezake, bere paradigma

osora hedatu duela erranez, eta haien plurala ‘istripu’ bat baizik ez dela aitzinatuz.

Hau da: bere izenordainaren agertzea baimentzen duten baldintzen laxotze bat gertatzen

da, eta laxotze hau belaunaldi batetik bestera ohargarria da. Aztertutako azken fasean,

baldintza hauek desagertzen dira, izenordain posesiboen ager gune guzietan bere baimendua

baita, eta bere eta haren izenordainak beste aurkaritza mota baten adierazteko erabiliak dira:

singularra vs. plurala aurkaritza.

Ohartarazi beharrezkoa da erabilera hau frantsesez agertzen denaren parekoa dela.

Hizkuntza honetan anafora / izenordainki aurkaritzarik ez da, beti son / ses izenordaina

erabiltzen da, eremu sintaktiko noziorik gabe:

(80) Pierrei a accompagné sesi/j enfants à l’école.

Hizkuntz aldaketa bat gertatzen dela onartzen ari gara. Hizkuntz aldaketa, ordea,

sinkronian gertatzen da. Gaur egungo haren eta bere izenordainen erabilera ez da idazle

klasikoek zutena bezalakoa. Ikerketa honetan aldiz, hiztun batetik bestera agertzen den

aldakortasunaz ari gara ere, diakronian beraz. Hiztun batetik bestera gerta litekeen bilakaeraz

mintzatzen garenean, belaunaldi batetik bestera gertatzen diren aldaketak aipatzen ditugu

(oroitu hiru hiztunak belaunaldi ezberdinetakoak direla). Aldaketa hauek hizkuntzaren

bilakaera ‘naturalaren’ parte baldin badira, hemen proposatzen den bezala, epe biziki

laburrean gertatzen den aldaketa linguistiko baten parean garela onartu behar dugu.

49

4.5 Formalizazioa?

Lan hau uztardura fenomenoen formalizazioetan oinarrituz hasi dugu, Hazparneko hiru

hiztunen erabileraren berri emateko gai ote ziren ikusi nahian. Galdeketaren bitartez lortutako

emaitzek aitzinetik proposatutako formalizazioen moldaketa beharrezkoa dela erakutsi digute.

Moldaketa hori zer heinetaraino egin daitekeen ez dugu argitu, teoriak ez baitigu datu guzien

berri emateko tresnarik uzten.

Formalizazio berri baten bidean, erregulartasun batzuk seinalatu ditugu. Fenomeno

hauek informalki adierazi ditugu, baina ez dakigu zer motatakoak diren. Erregulartasunak

hiztun mailakoak dira: hiru modelo bildu ditugu. Hiztunak familia bereko hiru belaunaldi

ezberdinetakoak izanki, bilakaeraren teoria aitzina daitekeela proposatu dugu.

Bilakaeraren hiru fase baldin baditugu, aldaketari buruzko hipotesia bat eraiki dezakegu.

Lan honetako lehen kapituluan aipatuak izan diren tresnen bitartez azalpen sintaktiko bat

ematea zaila da, uztardura eremurik ezin delako definitu. Bestalde, galdekatutako bi hiztunek

(H1 eta H2-k) dituzten izenordain posesiboen erabilerako modeloek bigarren kapituluan

deskribatutako nafar-lapurteraren aitzinako fase batetako erabilerarekiko hurbiltasunak

dituztela ikusi dugu, baina arras kontrajarriak diren datuak atzeman ditugu ere, nafar-lapurtera

klasikoarentzat proposatutako formalizazioek (Rebuschiren edo Salabururen proposamenek)

gure emaitzen azaltzeko baliorik ez dutela erakutsiz.

Bilakaera ‘historikoaren’ hipotesiarekin segituz, ondoko eskema proposa daiteke

(ezkerretik eskuinera izenordain posesiboen garapena):

NLK > H1 > H2 > H3

Nafar-lapurtera klasikoko (NLK) izenordainen banaketak oinarri sintaktikoa duelako

proposamena nagusi da, beste hiru erabilerentzat teoriak ez digu halakorik baimentzen41. Hala

ere, hurbilagotik begiratzen baldin badiegu, banaketari buruzko azalpen ezberdinek ez gaituzte

asetzen: Linschmann-Aresti legea eta Euskaltzaindia eta Lafitten proposamenak deskriptiboak

dira, Salaburuk (1986) kritika zorrotza egiten dio Rebuschiren hipotesiari (biziki konplexua

41 H3 ez litzateke aipatu beharko ere hemen, bere vs. haren banaketarik ez baitu (pluraleko haien hori istripu bat dela onartu dugu).

50

izatea leporatzen dio batez ere), eta Salabururen proposamena bera arina da (ez du uztardura

eremurik definitzen, ikus 3.1.3 paragrafoa kapitulu honetan).

Bestalde, Rebuschik, nafar-lapurteraren barietate zabalduak Hego Euskal Herriko

euskalkiekin duen parekotasuna erakusten du, topikalizazio tasun baten existentzia

proposatuz. Bere-k mintzagai tasun bat du, eta Uztardura eremutik kanpoko elementu batek

baimentzea onartzen du.

Ikerketa honen bitartez deskribatu dugun hizkerak, bere aldakortasun handiarekin, bere-

ren zilegiztatze inguruneak zabaltzen dituela aitzinatu dugu. Zilegiztatze ala baimentze

prozesua semantikoa ote da?

Prozesu hau semantikoa dela onartzen baldin badugu, beste galdera eta arazo batzuk

altxatuko ditugu, orain arte nafar-lapurterazko izenordain posesiboen banaketa sintaktikoa

zela kontsideratu baitugu. Zilegiztatze prozesu sintaktiko batetik beste zilegiztatze prozesu

semantiko batera lerra daiteke? Hala baldin bada, lerratze hori noiz eta nola gertatu da kasu

honetan?

Ala zilegiztatzea beti semantikoa izan da? Hala baldin bada, zein da nafar-lapurtera

klasikoaren izenordainen banaketa segurtatzen zuen araua?

5. Ondorioa

Ikerketa lanaren helburuak definiturik, ikerketa bera nola eraman den ikusi dugu

hirugarren kapitulu honetan.

Hiztunen ekoizpenak biltzeko galdeketa bat eraikirik, datuak bildu eta sailkatu dira.

Belaunaldi ezberdinetako hiru hiztunekin lan egin da, hizkuntz aldaketa zelako aztergai.

Emaitzen sailkapena aitzineko kapituluetan definitutako irizpideen arabera aztertu da, eta

hiztun bakoitzaren erabilera mugatu da (ikerketa egiteko erabaki genituen murriztapenen

barnean). Hiru hiztunek izenordain posesiboak ezberdinki erabiltzen dituztela agertu da, eta

bakoitza bestearen arabera kokatu ondoan, nafar-lapurterazko uztardurari buruzko hipotesiak

oinarritzat hartuz, hizkuntz aldaketaren hipotesia bat proposatu da. Indize batzuk (frantsesa eta

beste euskalkiekilako parekotasunak, H1-ek DSen artean egiten dituen aurkaritzak, etab.) gaur

egungo bere eta haren-en banaketak oinarri semantikoa duelako hipotesiaren egitera bultzatu

51

gaitu. Ideia honek berriz, hizkuntzen egiturari buruzko gogoeta bultzatu du: nola lerratzen da

sintaktikoa den eredu batetik semantikoa den eredu batera?

Galdera anitz altxatu dira, eta eskuen artean ditugun datuekin agertuko zaigu erantzunik

ezin dugula eman, hautatutako ikerketa eremua hertsiegia delako.

52

ONDORIO OROKORRA

Lan hau ohar batekin abiatu da: gaur egungo nafar-lapurteraren eremuko gazteek

erabiltzen duten izenordain posesiboen sistema ez da deskribapen klasikoek erakasten

digutena.

Ikerketa lan hau intuizio horri euskarri zientifiko baten emateko egina izan da. Helburu

horrekin, lanari segida logiko bat eman zaio: erreferentziakidetasun fenomenoen teoria orokor

bat aurkeztu ondoan, interesatzen gaituen euskalkian ukan duen aplikazioa ikusi dugu.

Proposamen hauetan oinarrituz, gaurko hiztun batzuen ekoizpenak aztertu ditugu.

Azterketa horrek proposamenen gaurkotasuna zalantzan eman du: hizkera bereko

erreferentziakidetasun fenomenoak ezin dituzte sistematizatu. Hizkera aldatu da, eta mota

horretako azalpen sintaktikoek proposatzen dituzten tresnek ez dute haren ibilmoldea islatzen.

Teoriaren baliogabetasun horrek fenomenoa beste maila batetakoa dela aitzinatzera

bultzatu gaitu.

Ekarpenak.

Lan honen ekarpena nagusia finkatua zen helburua betez egin da: erakutsi dugu gaur

egun nafar-lapurteraren izenordain posesiboek ez dutela idazle klasikoenen ibilmoldea. 2.

eranskina horren lekuko zuzena da.

Bestalde, beste gauza batzuk ikasi ditugu:

• Aldaketa linguistikoaren argazki bat lortu dugu: epe biziki laburrean, belaunaldi

batetik bestera, aldaketa ‘handiak’ posible direla ikusi dugu.

• Hiztunen mailako aldagarritasun handia badela erakutsi dugu. Bai hiztun batetik

bestera, bai hiztun baten ekoizpenean berean. Hizkuntza beti aldaketa prozesu

batean dela erakusten du.

53

• Hizkuntzalaritzak tradizionalki egiten dituen banaketei buruzko gogoeta baten

hastera bultzatu gaitu. Sintaxia eta semantikaren arteko muga zertan da? Nola gerta

daitezke horrelako lerratzeak? Arras sintaktikoa zirudien fenomeno bat belaunaldiz

belaunaldi aldatzen da, oinarrizkotzat genituen ezaugarriak deuseztatuz...

Hizkuntzaren konplexutasuna agerrarazten duen fenomeno bat da.

Arazoak.

Lanari buruzko gogoeta egiteko momentuan, baita ekoizpen momentuan ere,

daramatzan hutsune anitz azpimarratu nahi nituzke.

• Hiztun eskasa: deskribatutako fenomenoak zein heinetan pertsona mailakoak

ala hizkera mailakoak diren ez dakigu. Galdeketa bera hiru belaunaldien

bereizketa errespetatzen duten beste hiztun batzuekin egin beharko litzateke,

ideiak, argumentuak eta hipotesiak formulatzerakoan segurtasun handiagoa

ukateko. Bestalde, Hazparneko euskalkira mugatu gabe, aurkitutako fenomenoak

nafar-lapurteraren eremu osoan hedatua ote den ikustea biziki interesgarria

litzateke.

• Ezagutza bibliografiko eskasa: hautatutako lan esparrua (GB) murritza da.

Uztardura teoriaren aitzinamendu berriak ez ditut landu, ez eta ere hizkuntzari

buruzko beste teorien proposamenak (izan daitezen sintaktikoak ala beste mota

batetakoak). Lan honek ekarri dituen datuak beste era batera azalduak izan

zitezkeen beharbada.

• Diskurtso mailako bere eta haren-en arteko aurkaritza ez dut aztertu. Hau

hastapenetik egin hautu bat zen, baina horren ondorioz Rebuschi mintzagaiari

buruz egin proposamena ezin izan dut eztabaidatu.

• Perpaus ez jokatuak eta DS mailako uztardura ez ditut kontutan hartzen:

ikerketa honen eremua zabaltzeko beharrezkoa diren datuak bildu beharko lirateke

lan honen osatzeko.

Bistan da, arazo hauek positiboki hartuak izan daitezke, eta ikerketa sakonago baten

egiteko egitasmo batean sartu...

54

Hurbilagotik begiratu beharrekoa.

Bildutako emaitzekin hainbat galdera altxatzen zirela ikusi dugu, baina beste batzuk ere

etortzen dira, hizkuntz fenomenoak aztertzerakoan hauengan eragina ukan dezaketen beste

datu eta irizpide batzuk kontutan hartu behar dira.

• Aldaketaren zergatia edo eragina zein den jakiteak fenomenoen ulertzen lagun

gaitzakete. Zergatik (eta zergatik hain azkarki) aldatzen dira erabilerak? Beste

hizkuntza edo hizkera baten eraginaren ondorioa izan daiteke beharbada. Lan

honetan Frantsesa eta hegoaldeko hizkerak aipatu ditugu: eraginik ukaten ahal ote

dute nafar-lapurterarengan? Eragin hori zer motatakoa eta zer mailatakoa litzateke?

• Bestalde, bi izenordainak diren bezala hartu ditugu, izenordain posesibo genitibo

izendatuz. Jatorri etimologikoa argia dute ordea: bere ‘bera’-ren genitiboa da,

haren ‘hura’-rena. Izenordain hauen izaerak osatzen duten izenordain

posesiboarenganako eraginik ba ote du? Ondoko adibidean, Axularrek ‘bera’

izenordaina, forma genitiboa ez bezala, sintaktikoki arras libro du:

"Gure Iaungoikoak eman zituen lege zaharrean seietan ehun eta gehiago manamendu eta

zirimonia suerte, eta hekin batean hanbat egiteko, non erraiten baitu Iondone Petrik, ez berak,

eta ez haren aitzinekoek ere, ezin bururik egin zutela, eta ez iasan hain karga handia".

(Axular, Gero, 1-13)

55

ERANSKINAK

56

1. ERANSKINA: Esaldi egiturak

58

I 1 Peioki POSi amari loreak eskaini dizkio

2 Peioki POSi anaia ikusi du

3 Peioki POSi etxean lo egin du

4 Peioki POSi amaren etxean lo egin du

II 5 Peiorii POSi ama mintzatu zaio

6 Peiorii POSi zakua ez zaio gustatzen

7 Peiorii POSi anaiak min egin dio

8 Peiorii nik POSi anaia salatu diot

9 Peiorii POSi lanera igorri diogu gutuna

III 10 Peioi POSi amak jo du

11 Peioi POSi amari mintzatu zaio

12 Peioi POSi lanetik joan da

13 Peioi nik POSi etxera eraman dut

14 Peioi nik POSi lagunari salatu diot

IV 15 POSi aita Peiorekini mintzatu da

16 POSi aita Peioreni etxen bizi da

17 POSi aita Peiotazi ahalge da

18 POSi aita Peiotazi mintzatu da

V 19 Bere semea apeza …

20 Bere pettenttak erori …

21 Haren osaba biziki eri …

22 Haren alaba etxetik joan …

VI 23 Peioki Jonij [POSi anaia etorri dela] erran dio

24 Peioki Jonij [POSj anaia etorri dela] erran dio

25 Peioki Jonij [POSk anaia etorri dela] erran dio

VII 26 Peioki Jonij [(Peioki) POSj anaia ikusi duela] erran dio

27 Peioki Jonij [(Peioki) POSi anaia ikusi duela] erran dio

28 Peioki Jonij [(Jonekj) POSi anaia ikusi duela] erran dio

29 Peioki Jonij [(Jonekj) POSj anaia ikusi duela] erran dio

VIII 30 Peioki Jonij [(Peioki) POSk anaia ikusi duela] erran dio

31 Peioki Jonij [(Jonekj) POSk anaia ikusi duela] erran dio

32 Peioki Jonij [(harekk) POSk anaia ikusi duela] erran dio

IX 33 Peioki Jonij [POSi anaiak (Jonj) ikusi duela] erran dio

60

34 Peioki Jonij [POSi anaiak (Peioi) ikusi duela] erran dio

35 Peioki Jonij [POSj anaiak (Peioi) ikusi duela] erran dio

36 Peioki Jonij [POSj anaiak (Jonj) ikusi duela] erran dio

X 37 Peioki Jonij [POSk anaiak (Peioi) ikusi duela] erran dio

38 Peioki Jonij [POSk anaiak (Jonj) ikusi duela] erran dio

39 Peioki Jonij [POSk anaiak (hurak) ikusi duela] erran dio

XI 40 Peioki Mirenj POSi etxen ikusi du

41 Peioki Mirenj POSj etxen ikusi du

42 Peioki Mirenj POSk etxen ikusi du

XII 43 Peioki Mirenij [auzoak POSi etxen dela] erran dio

44 Peioki Mirenij [auzoak POSj etxen dela] erran dio

45 Peioki Mirenij [auzoak POSk etxen dela] erran dio

XIII 46 [Peioreni arrebak] POSi laguna ikusi du

47 [Peioreni arrebari] POSi lagunak etorri zaizkio

48 [Peioreni arreba] POSi lagunengana joan da

XIV 49 [Peioi eta POSi kusia] gure ikustera jin dira

50 [POSi azken agurra [POSi lagunari]] kantu eder bat zen

51 Peioi triste da. POSi emaztea biziki eri da.

61

2. ERANSKINA: Erabileren taula

B: hiztunak "bere" erabiltzen du.

H: hiztunak "haren" erabiltzen du.

H1 H2 H3 NLH NLZ

sing. plurala sing. plurala sing. plurala sing. plurala sing. plurala

I 1 B B B B B H B B B B

2 B B B B B H B B B B



II 5 B B B B B H B B B B





III 10 B B B B B H B B B B





IV 15 B B B B B H H H H H

16 B B B B B H H H H H



62

V 19 da da da da da da du du du du

20 dira dira dira dira dira dira zaizkio zaizkio zaizkio zaizkio

21 da da da da da da dute dute dute dute

22 da da da da da da zaie zaie zaie zaie

VI 23 B/H B B B B H H H B B

24 H H/B B B B H H H B B

25 H H H H B H H H H H

VII 26 B B B B B H H H B B


28 B B B B B H H H B B


VIII 30 H H H H B H H H H H



IX 33 B B B B B H H H B B


35 B B B B B H H H B B


X 37 H H H H B H H H H H



XI 40 B B B B B H B B B B



XII 43 B/H H B B B H H H B B

44 H H B B B H H H B B


XIII 46 H H B B B H H H H H

47 H H B B B H H H H H

63

48 H H B B B H H H H H

XIV 49 B H/B B B B H H H B B

50 BB BB BB BB BB HH HB HB HB HB

51 B +

ERG

B +

ERG

B +

ERG

B +

ERG B H H H H H

64

RESUME DU MEMOIRE DE DEA

LE LIAGE EN BASQUE:

ANALYSE DE LA DISTRIBUTION DES PRONOMS BERE ET

HAREN EN NAVARRO-LABOURDIN

Le liage est une notion développée en linguistique pour analyser un type de relations

sémantiques entre syntagmes nominaux (SN), ceux-ci ayant la capacité, dans certains

contextes, de partager une même référence.

Ce travail a pour but de faire un premier pas dans l’étude de ces relations de coréférence

dans une situation linguistique précise.

Le premier chapitre présente la théorie du Liage telle qu’elle a été développée dans les

années 80 au sein de la théorie générativiste.

Le second chapitre, ensuite, résume les différentes propositions (descriptives puis

théoriques) analysant la systématicité de la distribution des pronoms personnels de 3ème

personne bere et haren de la variété navarro-labourdine du basque.

Le troisième chapitre, enfin, rapporte une étude de cas effectuée avec des locuteurs de

cette variété. Une comparaison avec les hypothèses présentées dans le second chapitre amène,

pour terminer, une discussion.

65

I. La théorie du Liage

1. La coréférence

La notion de coréférence désigne le fait que certains SN, dans leur usage, peuvent faire

référence à un même ou des mêmes objet(s) du monde réel. Dans la phrase suivante, le nom

propre "Kattalin" et le pronom personnel "elle" font référence à la même personne :

(1) Depuis que Kattalini est en vacances, ellei a meilleure mine.

L’indice "i" indique la relation de coréférence: nous utiliserons cette notation dans le

présent travail.

Les SN se comportent différemment en tant que coréférent en fonction de leur nature.

L’anglais semble montrer une certaine régularité dans cette opposition entre SNs :

(2) Johni loves himselfi.

Johni aime lui-mêmei

'John s'aime.'

(3) *Johni loves himi.

Johni aime luii.

'John s'aime.'

(4) *Johni loves Johni.

Johni aime Johni

(5) *Johni thinks [that I love himselfi].

Johni pense que je aime lui-mêmei

'John pense que je l'aime.'

(6) Johni thinks [that I love himi].

66

Johni pense que je aime lui

'Johni pense que je li’aime.'

(7) *Johni thinks [that I love Johni]

Johni pense que j’aime Johni

2. Une syntaxe du liage

La théorie des Principes et Paramètres, développée dans la lignée de la Grammaire

Générative initiée dans les années 50 par Chomsky propose que chaque être humain naît avec

une faculté de langage innée, la Grammaire Universelle. La Grammaire Universelle est un

système composé de Principes et Paramètres. Les Principes sont universels (on les retrouve

dans toutes les langues), les Paramètres ont des valeurs que les langues fixent différemment.

Le modèle du Gouvernement et du Liage (Government and Binding, Chomsky 1981),

qui s’inscrit dans la théorie des Principes et Paramètres, propose que les relations de

coréférence traduisent un comportement universel des langues: ces relations peuvent être

définies par des Principes (de Liage). Ces principes divisent les SN en trois groupes :

Principe A : Les Anaphores doivent être liées dans leur domaine.

Principe B : Les Pronoms42 doivent être libre dans leur domaine.

Principe C : Les expressions référentielles doivent toujours être libres.

Le premier principe rend compte des phrases (2) et (5), himself est donc réflexif, une

Anaphore. Le second rend compte des phrases (3) et (6), him est non-réflexif, un Pronom. Le

troisième rend compte de (4) et (7), John est une expression référentielle.

Les trois Principes du Liage présentés ont connu, par la suite, des nombreuses retouches

et critiques, liées surtout à la définition du domaine et de l’élément dans ce domaine qui peut

être lieur. Le domaine sera ainsi nommé Catégorie Gouvernante, désignant la catégorie ou le

domaine dans laquelle doivent se trouver le pronom, son lieur, et un élément gouvernant43 le

pronom.

42 L’usage du terme "pronom" est ici différent de celui utilisé précédemment: il se définit ici par opposition à l’anaphore. Par volonté de distinction, nous désignerons par Pronom (avec une majuscule) celui défini par le principe B et par pronom celui qui englobe toutes les expressions pronominales.43 Le gouvernement est une relation de dominance entre des éléments. Il se base sur la notion de c-commande. Seuls certains types de têtes syntaxiques peuvent être des gouverneurs (Chomsky 1981).

67

3. Conclusion

La théorie du Liage propose une analyse des relations syntaxiques de coréférence des

SNs. Cette analyse a une visée explicative universelle. Dans le chapitre suivant, nous

présenterons une de ses applications, application sur la distribution des deux pronoms

personnels d’une variété du basque.

II. Liage en basque

1. Usage des pronoms bere et haren en navarro-labourdin

Il existe, dans la variété navarro-labourdine du basque (telle qu’elle est décrite par

Lafitte (1944), Euskaltzaindia (1985) et Artiagoitia (2003)), une opposition entre deux

pronoms personnels possessifs de 3ème personne, bere (beren au pluriel) et haren (haien au

pluriel)44. Le premier est dit réflexif, le second non-réflexif.

Bere est licite, selon les différentes descriptions de son usage (Artiagotia 2003,

Euskaltzaindia 1985, Lafitte 1944, Sarasola 1979), si son antécédent, c’est-à-dire le SN dont il

est le coréférent, est désigné dans la forme verbale de la même proposition. Il faut donc que

son antécédent soit sujet, objet direct ou objet indirect de la proposition dans laquelle le

pronom se trouve45.

(8) Peioki erran du [Mirenekj bere*i/j lagunak gonbidatu dituelaj]

Peio-E dire AUX Miren-E REFL amis invité AUX-que

"Peioi a dit que Mirenj a invité ses*i/j amis"

2. Analyse en termes de Gouvernement et Liage

Rebuschi (1997) propose une analyse de la distribution des deux pronoms possessifs de

3ème personne en termes de théorie du Liage. Sa proposition s’élabore d’un article à l’autre, et

dans le but d’en faciliter l’usage dans le présent travail (notre étude, chapitre 3, ne demande

pas une hypothèse rendant compte de tous les phénomènes : les limitations que nous lui

assignons permettent d’utiliser des outils peu complexes), nous en simplifions le contenu :

44 Nous restreignons donc notre étude à l’analyse de la distribution de bere et haren dans cette variété précise du basque.45 Nous avons utilisé les abréviations suivantes: E=cas ergatif; REFL=pronom personnel réflexif, N-REFL=pronom personnel non-réflexif, AUX=auxiliaire.

68

(9) La Catégorie de Gouvernement du pronom réflexif A est la plus petite

catégorie rassemblant A, son gouverneur et un SUJET distinct de A.

Le SUJET peut être SN sujet, objet direct, objet indirect ou forme verbale cosuperscrite

de l’un de ces trois éléments.

Sarasola (1979) fait également une proposition à la suite d’une critique de l’hypothèse

de Rebuschi, mais les différences entre les deux propositions se retrouvent réduites par la

simplification que nous avons apportée à celle de Rebuschi. La principale différence est que

Sarasola ne pose pas de contrainte imposée par le domaine de liage.

D’autre part, Rebuschi note, à la suite de Lafitte (1944) une variation au sein de la

variété navarro-labourdine: l’usage de bere se voit élargi dans le navarro-labourdin étendu,

permettant entre autres le liage hors de la proposition enchâssée dans les phrases complexes. Il

propose que dans ces contextes l’usage de bere est justifié lorsque son antécédent est

topicalisé.

3. Conclusion

Il existe dans une variété du basque une opposition entre deux pronoms possessifs de

troisième personne, l’un étant réflexif, l’autre non-réflexif, au niveau de la proposition. Le fait

qu’il semble exister un domaine de liage pour ces deux pronoms et le fait que seul un certain

type de SN puisse être antécédent a mené à penser que la distribution des deux pronoms

concernés soit régie par les principes de la théorie du Liage.

Le prochain chapitre propose une nouvelle réflexion sur la question, se fondant sur des

données actuelles (Rebuschi a surtout travaillé à partir de textes classiques).

III. Distribution des pronoms personnels bere et haren en basque: une étude de cas

1. Buts et méthodologie

L’objectif principal de ce travail est de faire un premier pas dans l’étude de la

distribution actuelle des pronoms possessifs de troisième personne bere et haren en navarro-

labourdin. La comparaison avec les données d’autres auteurs nous permettra une analyse

69

diachronique. D’autre part, dans cette même perspective diachronique, nous avons choisi de

travailler avec trois locuteurs de différentes générations: H1 a 79 ans, H2 52 ans et H3 19 ans.

Nous avons appliqué plusieurs restrictions pour limiter le champ d’étude :

- La variété de navarro-labourdin qui sera approchée sera celle d’Hasparren, bourg

Labourdin.

- Les contextes d’apparition des pronoms sont limités aux propositions conjuguées.

- Les phrases complexes sont limitées aux phrases à proposition objet enchâssée.

- Les relations de coréférence sont limitées dans une grande part au niveau de la

phrase (et non du texte).

Le questionnaire a été construit en fonction de critères utilisés dans les définitions

théoriques du liage développées dans les chapitres 1 et 2. Ces critères sont: l’opposition

réflexif / non-réflexif, la nécessité pour le lieur de c-commander le pronom, le domaine

comptant pour le liage (proposition ou plus), la nature du lieur, la marque d’accord.

Le recueil de données a été effectué sur la base de productions réelles de locuteurs, à

partir d’exercices de traduction du français au basque (les trois locuteurs sont locuteurs du

français).

2. Résultats et analyse

Reprenant les critères que nous avons préalablement définis, nous avons pu déterminer

les usages des deux pronoms possessifs que font les trois locuteurs. Les résultats sont les

suivants:

H3 ne marque aucune opposition entre les deux pronoms. Elle utilise systématiquement

bere au singulier et haren au pluriel.

H1 et H2 marquent l’opposition entre les deux pronoms. Haren est toujours non-

réflexif: il ne doit pas avoir d’antécédent. Bere par contre est dans certains cas utilisé dans un

environnement dans lequel il est non-réflexif (son antécédent est parfois hors de la phrase et il

peut aussi être lié par un SN dans une proposition adjointe).

H2. L’analyse des phrases complexes nous montre que bere, dans la proposition

enchâssée, peut être lié par un SN de la proposition principale. Haren ne peut y avoir

d’antécédent.

H1. Cette locutrice utilise dans certains cas haren et dans d’autres bere pour coréférer

avec un SN de la proposition principale.

70

D’une manière générale, chez les trois locuteurs, l’utilisation de bere ne nécessite pas

que le lieur ait une forme cosuperscrite dans le verbe conjugué.

Il semblerait que l’usage de bere s’étende et que celui de haren rétrécisse d’une

génération à l’autre. Serait-ce la Catégorie Gouvernante régissant les relations de coréférence

qui s’étend et dépasse le niveau de la simple proposition conjuguée ?

3. Un essai de systématisation

Rebuschi avait noté un élargissement de l’usage de bere. La comparaison avec ses

données nous permettrait de dire que: H1 se situe entre le navarro-labourdin strict et le

navarro-labourdin étendu, H2 utilise le modèle du navarro-labourdin étendu, H3 n’utilise

aucun de ces deux modèles.

Il y a des indices qui toutefois nous poussent à penser que la ligne de recherche ne doit

pas aller dans cette direction. D’une part, le liage ne se définit plus par rapport à un accord

verbal: bere peut être licite sans que son antécédent soit cosuperscrit dans la forme verbale (et

ce, chez les trois locuteurs), l’opposition que H1 fait entre les deux pronoms semble parfois se

baser sur une hiérarchisation des différents antécédents possibles, H3 ne distingue aucunement

les deux pronoms par opposition de réflexivité.

D’autre part, l’analyse de l’usage des pronoms possessifs de H3 nous montre que cet

usage est semblable à celui des dialectes du basque du sud et à celui du français.

Si nous admettons que les différences entre les usages décrits (aussi bien l’usage

classique que ceux de nos trois locuteurs) sont le résultat d’un changement linguistique

‘naturel’, nous faisons face à un problème: il semblerait que nous ne puissions expliquer ni les

nouvelles données ni le changement linguistique en termes de théorie du Liage telle qu’elle a

été présentée dans les chapitres précédents.

Il semblerait que l’unique façon de rendre compte de la distribution des deux pronoms

possessifs de troisième personne chez les locuteurs questionnés (et tout en maintenant une

perspective diachronique) se fasse au niveau sémantique.

4. Conclusion

Nous avons mené une étude pour recueillir les productions réelles de locuteurs du

navarro-labourdin actuel, avec une perspective diachronique, aussi bien entre les siècles

71

qu’entre les générations. Les données ont été recueillies de façon à pouvoir les analyser dans

le cadre proposé dans les chapitres 1 et 2.

Cette analyse nous a permis de caractériser les usages de chaque locuteur, de les placer

sur un axe de changement linguistique et de les comparer aux constructions permises par les

hypothèses développées dans le cadre de la théorie du Liage. De la comparaison a découlé un

problème essentiel : la théorie du Liage ne permet pas de rendre compte de la distribution

actuelle des pronoms possessifs.

Le problème peut également se poser sous la forme suivante: il est bizarre que la

légitimation de certains usages passe du niveau syntaxique au niveau sémantique, donc nous

pouvons également nous poser la question de savoir si le navarro-labourdin classique lui-

même ne valide pas une légitimation autre que syntaxique.

IV. Conclusion générale

L’idée de ce travail a découlé d’une remarque: les jeunes locuteurs du navarro-labourdin

n’utilisent pas le modèle classique pour les pronoms personnels de troisième personne.

La distribution des pronoms peut être analysée en termes de théorie du Liage : c’est le

cadre théorique que nous avons choisi pour mener à bien ce travail. La théorie du Liage

propose un cadre qui peut expliquer la distribution des pronoms personnels bere et haren telle

qu’elle est décrite dans les grammaires du basque.

Un recueil de données a été mené pour voir à quel niveau se situe actuellement la

distribution des pronoms personnels concernés. Il s’est avéré que la théorie du Liage, telle que

nous l’avons approchée, ne peut pas expliquer ou systématiser ces usages.

Ce fait nous a mené vers une réflexion sur la validité de cette théorie et sur la nature du

phénomène qui régit les relations de coréférence dans le dialecte du basque concerné par notre

étude : il est remarquable que la légitimation de l’utilisation d’une Anaphore puisse ‘glisser’

du niveau syntaxique au niveau sémantique.

72

BIBLIOGRAFIA

ABNEY, S., 1987, The English Noun Phrase in its sentential Aspect, MIT doktorego tesia.

AIKAWA, Takako, 1993, Reflexivity in Japanese and LF analysis of zibun-binding, MIT

Occasional Papers in Linguistics 4.

ARTIAGOITIA, Xabier, 1998, "Determinatzaile Sintagmaren Hipotesia Euskal Gramatikan",

Uztaro 27, 33-61.

ARTIAGOITIA, Xabier, 2000, Hatsarreak eta parametroak lantzen, Gasteiz, EHU-Arabako

Foru Aldundia.

ARTIAGOITIA, Xabier, 2003, "Reciprocals and reflexive constructions", in Hualde eta Ortiz

de Urbina, A Grammar of Basque, Berlin, Mouton de Gruyter, 607-632.

CHOMSKY N., "Language and Mind", in D.H. Mellor (arg.), Ways of Communicating,

Cambridge, Cambridge University Press, 56-80.

CHOMSKY, N., 1981 [1991], Théorie du Gouvernement et du Liage: les conférences de Pise,

Paris, Seuil.

CHOMSKY N., 1986a, Knowledge of Language. Its Origin and Use, New York & Westport,

Connecticut, Praeger.

CHOMSKY, N., 1986b, Barriers, Cambridge, Mass., MIT Press.

CHOMSKY, N., 1995, The Minimalist Program, Cambridge, Mass., MIT Press.

CULICOVER, Peter W., 1997, Principles and Parameters. An introduction to syntactic

theory, Oxford University Press.

Euskal Hiztegi Modernoa, 1994, Donostia, Elhuyar-Elkarlanean.

EUSKALTZAINDIA, 1985, Euskal Gramatika. Lehen Urratsak-I, Bilbo, Euskaltzaindia.

73

HALE K., 1983, "Warlipiri and the Grammar of Non-configurational Languages" in Natural

Language and Linguistic Theory I, 5-47.

HUANG C.T. James, 1982, Logical relations in Chinese and the theory of grammar, MIT

doktorego tesia.

LAFITTE, P., 1944, Grammaire basque (navarro-labourdin littéraire), [berrargitalpena:

1979, Baiona, Elkar]

MANZINI, Maria Rita & Kenneth WEXLER, 1987, "Parameters, Binding Theory and

learnability", Linguistic Inquiry 18, 413-444.

ORTIZ DE URBINA , J., 1989, Parameters in the Grammar of Basque: A GB approach to

Basque Syntax, Dordrecht, Foris.

REBUSCHI, Georges, 1985, "Théorie du liage et langues non-configurationnelles: quelques

données du basque navarro-labourdin", Euskera 30:2, 389-433orr., eta Essais de

linguistique basque, Donostia, ASJUren gehigarriak, 175-218.

REBUSCHI, Georges, 1986, "Théorie du liage, diachronie et énonciation: sur les anaphores

possessives du basque", ASJU XX-2, 325-342; Essais de linguistique basque, Donostia,

ASJUren gehigarriak, 219-232.

REBUSCHI, Georges, 1987, "Defining the three Binding Domains in Basque" ASJU XXII-1,

233-241.

REBUSCHI, Georges, 1989, "La problématique de la localité dans la Théorie du Liage", in

SALABURU (arg.) Sintaxi teoria eta euskara, Donostia, EHU.

REBUSCHI, Georges, 1992, "Binding at LF vs. Obligatory (Counter-)Coindexation at SS: a

Case Study”, in Lakarra (arg.) Memoriae Mitxelena Magistri Sacrum, Donostia, ASJU-

ren gehigarriak.

REBUSCHI, Georges, 1992a, "Absolute and Relativized Locality in the Binding Theory", in

J. LAKARRA & J ORTIZ DE URBINA (arg.), Syntactic Theory and Basque Syntax,

Donostia, ASJU-ren gehigarriak, 343-363.

REBUSCHI, Georges 1992b, "Théorie du liage et localité relativisée", in H.-G. OBENAUER

& A. ZRIBI-HERTZ (arg.), Structure de la phrase et théorie du liage, Saint-Denis,

Presses Universitaires de Vincennes, 195-216.

74

REBUSCHI, Georges, 1993, "Basque Pronouns and Relativized Locality", in J.I. HUALDE &

J. ORTIZ DE URBINA, Generative Studies in Basque Linguistics, Amsterdam, John

Benjamins, 118.

REBUSCHI, Georges, 1997, Essais de linguistique basque, Donostia, ASJUren gehigarriak.

REBUSCHI, Georges, [1997], "A propos de l’évolution des pronoms génitifs en basque du

nord", Essais de linguistique basque, Donostia, ASJUren gehigarriak, 301-319.

REINHART T.& REULAND E.,1993, "Reflexivity", Linguistic Inquiry, 24-4, 657-720.

REINHART T., 1976, The syntactic domain of anaphora, MIT doktorego tesia.

RIZZI, L., 1986, "Null Objects in Italian and the Theory of pro", Linguistic Inquiry 17, 501-

557.

SALABURU, P., 1986, "La teoría del ligamiento en la lengua vasca", ASJU XX-2, 359-413.

SALABURU, P., 1987, "Kategoria gauzatuak eta kategoria isilak", in SALABURU (arg.),

Sintaxi arazoak, Donostia: EHU, 13-34.

SARASOLA, I., 1979 "Nire/neure, zure/zeure literatur tradizioan", in Euskera XXV.

VILLASANTE L., 1972, La declinación del vasco literario común, Oñate, Editorial

Franciscana Aránzazu.

ZRIBI-HERTZ, Anne, 1996, L’anaphore et les pronoms. Une introduction à la syntaxe

générative, Villeneuve d’Asc, Presses Universitaires du Septentrion.

75

BERE ETA HAREN IZENORDAINEN ERABILPENA DIAKRONIAN

Documents

Transcript of BERE ETA HAREN IZENORDAINEN ERABILPENA DIAKRONIAN