2

172. zenb. 2013ko urtarrila

«Beldurra da sentitu behar ez duguna»

Josep Fontana i Lázaro (Bartzelona, 1931) historialariak mende erdi pasa daramaikertzen, argitaratzen eta doktorego tesiak zuzentzen. Dizipuluek el mestre esaten

diote, historialarien maisua.Jaume Vicens i Vives eta Ferran Soldevilaren ikaslea izan zen. Bestalde, E. P

Thompson, Pierre Vilar, Antonio Gramsci eta Walter Benjaminen eragina nabaria daFontanarengan.

Frankismo garaiko urteetan bide berriak urratu zituen ikerketaren eremuan,horren erakusgarri dugu 1971n kaleratu zuen doktore tesia, La quiebra de la monarquíaabsoluta (1814-1820), historia osoa historialari marxista baten eskutik.

Historiografiaz egin dituenak dira bere lanik ezagunenak, horien artean, Historia:análisis del pasado y proyecto social (1982), La història despres de la fi de la història (1992), Lahistòria dels homes (2000) eta L'ofici d'historiador (2010).

Editorea ere bada, eta arlo honetan egindako lanari esker mundu mailakohistoriografia joria eskaini die historia aditu, ikasle eta irakurleei. Militantzia ere ezzaio arrotza, Josep Fontana PSUC alderdiaren protagonistetako bat izan baitzen.

Urtebete igaro da Por el bien del imperio. Una historia del mundo desde 1945 argitaratuzuenetik, askoren iritziz Fontanaren lanik handiena. Aurtengo otsailean liburumardul horren segida eskainiko digu. Ez da esku artean duen proiektu bakarra, Laidentitat dels catalans liburua ere ari da lantzen.

Pompeu Fabra Unibertsitateko bulegoan hartu gintuen, bertan irakasle emerituabaita. Eraldaketa soziala eta boterea eskuratzeko bideaz galdetu behar genionean,elkarrizketaren GPSa hartu eta 1968ko maiatzera eraman gintuen.

� Elkarrizketa: Urko Apaolaza Avila, Patxi Larrion, Pello Zubiria KaminoArgazkiak: Gorka Bereziartua

LARRUN pentsamendu aldizkaria ARGIArekin batera banatzen da. Zuzendaria: Xabier Letona. Jabea: Komunikazio Biziagoa S.A.L. Helbidea: Zirkuitu ibilbidea, 15. pabiloia 20160 Lasarte-Oria Posta elektronikoa: larrun@argia.com Telefonoa: (00 34) 943 37 15 45 Inprimategia: Antza Komunikazio Grafikoa (ARGIAren 2.354. zenbakiarekin banatua, 2013ko urtarrilaren 27an)

Azala: Garbine Ubeda Goikoetxea · Maketazioa: Antza Komunikazio Grafikoa

Zenbaitetan praxi komunista eta anarkista aurrezaurre ipintzeko ahaleginak egin dira, aldaketasoziala lortzeko bide desberdin moduan. Zer ira-kaspen atera dezakegu historiatik, esaterako,68ko maiatzeko gertakizunetatik?

Bitxia bada ere, ni 68ko maiatzari buruzko nola-baiteko aditua naiz, bertan egon ez arren, hanlagun asko nituelako eta eskutitz asko bidali ziz-kidatelako. Talde guztien eta egun guztietakopanfletoak dauzkat, eta horri esker gertatzenzenaz gain, jendearen ustez gertatzen zena erejarrai dezaket.

Eta orain gauza batekin egin dut topo: lagunbatek, Núria Salles historialariak, hainbat gutun

bidali zizkidan han bizi izan zuen esperientziaazalduz. Gutuna erreskatatzean ikusi dut nikpentsatzen nuena baino gehiago duela barruan.Badakigu zer planteamendu utopiko zituztentalde sutsuenek, eta badakigu sindikatuak, beste-rik gabe, negoziatzen ari zirela, eta akordioa lortuzutenean dena bukatu zela, haurrak berriro txin-txo-txintxo unibertsitatera itzuli zirela. BainaNúriak inork azaldu ez zuen kontu bat azalduzidan, bera bizi zen auzunetako fabriketan gerta-tutakoa [4. orrialdean gutuna osorik] .

Núriak fabriketako hormetan dagoena jaso-tzen du, eta hori beste 68ko maiatz bat da,mundu berria eraikitzeko zaharra suntsitzen arizirela uste zuten haur horiekin edo zenbait igoe-

3

Josep Fontana / Elkarrizketa

“68ak garrantzia du zentzu argi batean: Parisen, Mexikon, AEBetan nahiz Pragan, erakusten du behetik sortzendiren indar espontaneoek ezin dutela mundua aldatu”.

ra itundu eta “bukatu da” esan zuten sindikatue-kin zerikusirik ez duena. Nork jaso du hori?Inork ez.

Historian maiz gertatzen al da hori?

Hala da. Egun 68ak garrantzia du zentzu argibatean: Parisen, Mexikon, AEBetan nahiz Pra-gan, erakusten du behetik sortzen diren eta nahi-ko bakanak diren indar espontaneo hauek –Parisko ikasleak gizartearen sektore txiki batbaino ez dira…– ezin dutela mundua aldatu,denak berdin jarraituko duela eta 1970ekohamarkadatik bizi dugun atzerakadaren hasieramarkatzen du.

Nola alda daitezke gauzak?

Gehienetan aldaketak inork aurreikusi ez dituenuneetan eta moduetan gertatzen dira, aurreikus-teko gai izan balira, goitik zapuztuko luketelako.Kuba behin gertatu zen, baina Guevara Bolivianberdina egiten saiatu zenean, bazekiten nola gel-diarazi. Froga bertan daukagu, Occupy WallStreet edo Martxoaren 15eko mugimenduei nolaaurre egin ederki ikasi duen sisteman bizi baika-ra. Arazoa zera da, haurrak Puerta del Solenmanifestatzen diren bitartean, gurasoek botoaPPri ematen badiote, oker gabiltzala. Mobilizaziosozial zabala ahalbidetuko duten baldintzakbeharrezkoak dira. Bada une bat, ez dakizu zein,eta ez dakizu zerk eragingo duen, baina beti halagertatzen da, zerbaitek txinparta pizten duela,poliziek beraiek uko egiten diote errepresioari,eta une horretan dena amaitzen da.

Une horretara iristen ari al gara?

Frantziako Iraultza edo Errusiakoa inortxok ereez zituen aurreikusi bezperan. Gauza horiekeztanda egiten dute lehertzeko behar den erre-gaia oso zabaldua dagoelako. AEBetan gerta aldaiteke hori? Ez dakit. Europan gerta al daitekehori? Ez dakit. Baina pentsa ez daitekeena dagizartearen pazientzia infinitua dela.

4

172. zenb. 2013ko urtarrila

PARIS, 1968KO MAIATZA*

“Hemen bandera gorria airean ibili da langileek

hilabete luzez okupatutako hainbat fabrikatan,

petankan aritzen ziren bitartean, emaztea eta

seme-alabak lagun. Handik pasatzean entzunda-

koek oinarrian kutsu askoz gogorragoa zuten sin-

dikatuen aldarrikapenek baino. Sindikatuak Gober-

nuarekin sokatira penagarrian ari ziren bitartean,

hemengo %5 eta hango %8, fabriketako hormetan

eskuz idatzitako eskabideak harrigarriak dira,

egungo zerga sistema konplexua kontuan izanda:

‘Ez gara hain tentelak. Etekinetan parte hartzea?Ugazabei zergak arinduz eta gizarte segurantzari egi-ten diogun ekarpena handituz, esku batekin kentzendiguzue bestearekin ematen diguzuena. Kontzientziaaskatasuna, bai; erlijioarekiko errespetua, baita ere;eskola pribatu klasistak diruz laguntzea gure eskolapublikoak irakasleko 70 haurreko inurritegi bihurtzendiren bitartean, ez. Indartsuak gara, lagunkideok,baina honek ez du iraungo, ez gara aberatsak izangosoldatak %10ean igota, laster liberaren baliogutxitzeaetorriko da. Eska dezagun zor zaiguna, gure zergekgure gaixoentzako ospitaleak ordaintzeko balio deza-tela, haurrentzako eskolak ordaintzeko, garraiobidepublikoak hobetzeko eta ez pribilegiodunentzat auto-pistak eta aparkalekuak egiteko, eraikuntza enpresakdiruz laguntzeko eta soldatapekoen kolektibitateakeskolak eta segurtasuna beregain hartzen dituelako400 liberako soldatak ordain ditzaketen nagusieiemateko. Eta babes ofizialeko zuen etxeak ordaintze-ko ere balio dezatela. Estatua da ugazabei 45 urtera-ko eta %2ko interesean dirua maileguz uzten diena,%8ko mozkinak lor ditzaten beste guztien bizkar. Guridirua 45 urtetan ordaintzeko eta %2ko intereseanuzten al digute etxea eraikitzeko? Askatasun sindika-laren eskolak, bukatu dira kapitalaren lukurreriazkomozkinak politika sozialaren aitzakian. Eskolak bai,karitatea ez’”.

*Núria Salles-ek Josep Fontanari bidalitako gutuna

Orduan, zeren mende dago aldaketa hori gauza-tzea?

Zuei zuzenean eragiten dizuen gai bat aipatukodut: AEBetan jende multzo zabala gogoberotutadabil kooperatibismoaren aldaketa ahalmenare-kin, eta Arrasate dute eredu. Jakina, Arrasatekomugimenduak Espainiako Estatuan duen ekintzagaitasuna ikusten duzu eta oso mugatua delakonturatzen zara. Joko arauak nork erabakiditzakeen da gakoa, eta joko-arauak Madrilgoboterearen eskutan daude oraindik. Hori oina-rrizkoa da.

Boterea erdietsi…

Perun izan nintzen Sendero Luminoso oraindikoldarrean zenean, eta kasete bat eman zidatenLima parean dagoen uharte bateko presoek kan-tatzen zituzten abestiekin. Iraultza abestiak ziren.Horietako batek Warszawiankaren doinuari mol-datutako hitzak zituen eta errepikak, besterikgabe zera zioen: “Salvo el poder todo es ilusión”(boterea salbu dena da ilusio). Tira, nahi duzuenusaina izan dezake horrek, baina atzean hausnar-ketarako elementu bat du: botere errepresiboadesartikulatzeko, goitik ekintza gaitasuna ezar-tzeko aukerarik ez duen ororentzat oso zaila dagauzak aldatzea. Oso zaila da gauzak behetikaldatzea.

KAPITALISMOAREN INPERIOA

AEBek nahi adina defizit izan dezakete, ikusi duguzenbat diru xahutu dugun denon artean gerrahorietan. Eutsiezina al da hori?

Bai. Eta ez soilik AEBek, baita Erresuma Batuakere. Bide horretatik hondamendira goaz, AEBe-tako nahiz Erresuma Batuko zorra erosten dainflazio aurreikuspenen azpitik dauden interestasatan. Dena justifikatzen duen defizitarekikobeldurra sorrarazi dute eta horretan datza ara-zoa.

Arma industriaren menpe al gaude?

Inbertsioak ez arintzeko presioa egiten jarraitzendute. Nikita Khrustxev 1960an AEBetara joanzenean burtsak behera egin zuen, nolabaitekoarmagabetze ituna irits zitekeenaren beldur zire-lako. Ez dakit erabakigarria den, baina garrantzi-tsua da.

Por el bien del Imperio lanean AEBetako etaSESB-eko presidenteen arteko harremanak azter-tu dituzu giza ikuspegitik.

1960an U2 hegazkin espioien afera gertatuzenean, Nikita Khrustxev erratu egin zen; Eisen-howerren zintzotasunean sinesten zuela, bereseme-alabak hezten utziko ziola eta txorakeriahoriek guztiak esan zituen. Eisenhowerrek iritzipublikoaren presioagatik negoziatu zuen, AEBe-tako presidenteak ederki zekien etsai sobietarra-ren kontua engainu hutsa zela. Baina mehatxuhorri eusteak bi abantaila zituen: batetik, NATO-ren elkartasun politikoa ziurtatzen zuen, eta, bes-tetik, bere lurraldean ezkerra eta sindikatuakkontrolatzeko presio soziala atxikitzen zuen ele-mentua zen.

Gerra nuklearraren mehatxua benetakoa izan alzen?

Munduaren konkistarena ezinezkoa da, inork ezdu sinetsi. Hondamen nuklearrarena, bai. “AbleArcher 83” maniobren garaian errusiarrek ustezuten eraso egingo zietela. Eta Reaganek esanzuen, “Errusiar hauek burutik jota al daude?Nori bururatu dakioke amerikarrak Txina edoSobietar Batasuna okupatzeko gai direla?”. Esta-tubatuarrek ez zuten Korean irabazi, Vietnamengaldu egin zuten, Bigarren Mundu Gerran japo-niarrek Txinako kostalde hurbilenekoaren zatibat okupatu zuten… Bestalde, inork ez zuenuste errusiarrek AEBak okupatuko zituztenik,horretarako ontzirik ere ez zuten eta.

5

Josep Fontana / Elkarrizketa

Agian okupatzea baino suntsitzea zen kontua?

Baina uste izatekoa da suntsitzeko borondateagero konkistatzeko zela, besterik gabe suntsi-tzeak ez baitu zentzurik. Une batzuetan zentzu-gabekeria gauzatzeko arriskua izan zen, bainakontuz, arazoa hor dago oraindik.

Baina lehertzekotan, non lehertuko da? Pakistaneta Indiaren artean? Israelen?

Ez dakit. Baina Amerikar Zientzialari AtomikoenBuletinean balizko mehatxuei buruzko artikulubat dago, eta mehatxuak ez dira bonba atomiko-ak, gaixotasunak baizik.

Zer aldatu zen israeldarren mentalitatean 1967koSei Eguneko Gerraren ondoren?

Aldi batean estatu berriaren sorreraren ideia horinagusitu zen, “sozialismo israeldarraren”, kibbu-tzim-en, sutondoko kantuen txantxa hori guztia.Okupazioa hasi zenean hori guztia goitik beheraaldatu zen, eta oinarri erlijiosoek baldintzatutakopolitika bihurtu. Israel eragile erlijioso horiekbaldintzatzen dute erabat.

Bush semeak Bush aitari: “Zer dira neoconak?”.Eta Bush aitak: “Hitz bakarrean? Israel”.

Adibidez, Sheldonek, Eurovegas Madrilera era-mango duen horrek –zorionez kataluniarron-tzat–, milioi asko eman die errepublikarrei,lehenbizi Gingrich-i eta gero Romney-ni, etaharen helburua AEBek enbaxada Tel AvivetikJerusalemera aldatzea zen. Juduek eta israelda-rrek AEBen politikan duten eragina izugarria da,bestalde, mesiasaren etorreraren eta munduarenamaieraren zain dagoen kristau sektore zoratua-rekin lotuta dagoena. Israelen eskubideaz hitzegiten denean, eskubide horrek oinarri sinpleadu: haien Jainkoak esan die lurralde hori haien-tzat dela, eta beste Jainko batek dioenak bostaxola, haiena baita Jainko ona.

Mobilizazio soziala etengabe agertzen da liburuan,prozesu asko deskribatzen dira: arabiar udaberria,Iran…

Krisi prozesua umotzeak eta berau Europarazabaltzeak gauzak birpentsatzera behartu nau.AEBetan politikaren pribatizatzetik Estatuarenberaren pribatizatzera igarotzen dira; James

6

172. zenb. 2013ko urtarrila

La quiebra de la monarquía abso-luta (1814-1820) La crisis del An-

tiguo Régimen en España (1971)

Fontanaren doktore-tesia.Historia osoaren erakusgarria.

Por el bien del imperio. Una historia del mundo desde 1945.

(2011)Mundua ulertzeko tresna bat, etorkizun arrotza gure eskuz

molda dezagun.

Historia: análisis del pasado y proyecto social.

(1982)Liburu probokatzailea. Orainari au-rreiritzirik gabe heltzeko tresna his-

torialari belaunaldi askorentzat.

Meek-ek esan duenez, gizarte zerbitzuak pribati-zatzen direnean benetan pribatizatzen ari direnaherritarrak dira. Eta ondoren, errepresio prozesuadator, eskema hori ziurtatzeko beharrezkoa dena.

Laster argitaratuko dituzun gogoetak dira.

Otsailean 150 orrialdeko liburu bat argitaratukodut, azken liburua amaitu ondoren saihestu ezinizan ditudan gogoetekin. Zenbait artikulu etaliburu interesgarri bat izan ditut abiapuntu. TheAsymptotes of Power (Boterearen asintotak) ia eze-zaguna oraindik, Shimshon Bichler eta JonathanNitzan ekonomialariena. Haien teoriaren arabe-ra, kapitalismoa ez da ekoizpen modua, boteremodua baizik. Gizartearen desorekak zigorreneta errepresioaren gogortze prozesua izan dulagun. Hori jorratu dute alderatuz, alde batetikAEBetako mozkinen banaketari buruzko kurbabat, eta bestetik kartzela edo bestelako zigorrakjaso dituzten herritarren beste kurba bat. Haienesanetan, prozesu horrek aurrera eginez gero sis-tema asintota batera irits liteke non errepresiohandiagoak matxinada eragin dezakeen.

Zigorretan eta kartzeletan oinarritutako sistema?

Arrastorik ere ez dakigu prozesu horrek zer esannahi duen AEBetan, adibidez. Zifra bat ematea-rren, AEBetan 100.000 biztanleko 780 presodituzte, eta Txinan 170. Gaia azaltzen saiatu naiz,egoera hori hona datorrelako.

Zure azken liburuaren argitalpenaren kariaz, zeraesan zenuen: “Faxismoak berak ere ez zuen lortukapitalismoak lortu duena”.

Sasi-esklabo diren pertsonen kopurua historiakohandiena da egun. Normaltzat ditugun gauzek ezdigute axola, esaterako elikagaiekin espekulatzeaeta nazioarteko negozio guztiz errespetagarriaizatea.

Inbertsio funtsak pentsio funtsei lotutadaude eta finantza taldeek oinarrizko elikagaie-

kin espekulatzen dute: garia, artoa, soja…Argentinan, esaterako, sojarekin negozioa eginnahi dutenak gaizkile taldeak bidaltzen dituztenekazariak egotz ditzaten. Nagusiki Afrikan etaAmerikan, jabetza eskubide lausoen arazoa dagoeta horren erruz milioika nekazari beren lurreta-tik bota dituzte merkaturatzeko produktuaklandu ahal izateko. Hondurasen nekazarienburuzagiak hiltzen dituzte. Beti defendatu izandut Via Campesina elkarteak egiten duen lana;jendearen axolagabekeriari aurre egiteko, gerta-tzen ari dena salatzen du, Bogotan, Etiopian,edo Kenyan.

La historia después del fin de la historia liburuanMexikoko indigenei buruz hitz egiten duzu, eta erli-jioa zein hizkuntza aldatzen dutela diozu. Dieta,ordea, ez.

Espainiarrek Amerikara behar zutena eramanzuten: garia, ardoa eta ardiak. Geroago, artoadeskubritu zuten –ez da naturala, mexikarrekasmatu zuten–, eta ondoren patata, eta patatarikgabe XIX. eta XX. mendeko hazkunde demo-grafikoa ezinezkoa zatekeen. Espainiarrek ogia,ardoa eta haragia nahi zuten, baina John V.Murrak –Espainian nazioarteko brigadista etaAEBetan unibertsitateko irakasle izandakoa–azaldu zuenez, han zibilizazio eta kultura konple-xua zuten.

7

Josep Fontana / Elkarrizketa

“Bada une bat, ez dakizu zein, eta ezdakizu zerk eragingo duen, baina betihala gertatzen da, zerbaitek txinpartapizten duela, gero poliziek beraiek ukoegiten diote errepresioari, eta unehorretan dena amaitzen da”

Neolitikoan ehiztari biltzaileek nekazaritza abiarazizuten. Nekazaritzaren garapena aurrerabidea al da?

Aurrerabidea baino gehiago bizimodu lotuagoaeta oso bestelako elikadura izatera behartzenduen premia da. Baliabideen presioa arinagoazenean, ehiztari biltzailearen bizimodua atsegina-goa zen. Azken batean, Ilustrazioaren oinordekoden Edward Gibbonen ikuspegi baikorra –guz-tiak aurrera egiten duela eta atzerabide nabarme-nik sekula egongo–, ez da egia. Ilustrazioarenondoren gertatu dena, borroken emaitza da.Baztertu behar dugu gizateriak barne motormoduko batez beti aurrera egiten duela dioenmitoa. Aurrerabidea, haren alde borrokatuz soi-lik lortzen da.

DIBERGENTZIA HANDIA

Krisi hau ulertzeko, Paul Krugmanen DibergentziaHandiaren teoria, 1970ean hasiera duena, fun-tsezkoa da zuretzat.

Niretzat funtsezkoa da arrazoi batengatik.AEBetako alderdi demokrataren eta sindikatuenarteko itun moduko hori asko luzatu zen. Bainaitun hori degradatuz joan zen eta beste iturribatzuetatik zetorren diruak garrantzi handiegiahartu zuen. Guri ere larriki eragiten digun arazoada, sozialdemokraziaren traizioa. Carterrekin

hasi zen, baina ekonomiaren krisialdira darama-ten neurri larrienak Clintonen agintaldian hartuziren. Clintonena “hirugarren bideen” garaia daaxolagabeki eta modurik miserableenean men-deetako tradizioa, sozialdemokraziaren tradizioasaldu zutenekoa.

Baina jendeak garai hartan ez zuen susmorik hala-korik gertatzen ari zenik, eta orain ere ez du.

Gizarteak, oro har, ez zuen ikusi 1970eko hamar-kadan hasi zen sindikatuen desmuntatzearenlarritasuna. Jakina, Europan hori abiarazi zuenaThatcher izan zen, Reaganen laguntzaz. BainaReagan aurrez prestatutako eremuan ari zenlanean, eta sindikatuak desegin zituztenean ezziren konturatu ekarriko zituen ondorio larriez.Sindikatuei buruz nahi duguna esan dezakegu,baina XIX. mendetik gaur arte, sindikatuek jar-dun izan ez balute sekula ez litzateke ongizateestaturik izango.

Zenbaterainoko erantzukizuna dute sindikatuek?

Erosokerian erortzeaz? Sindikatuak, ezarritakoordenaren berme elementu bihurtu ziren pixka-naka, zenbait kontzesio lortzearen truke.1945etik 1970eko hamarkadara bitarteko garaizoriontsu hura une gorena izan zen, ongizateestatua erabat ezarri zen unea. Garai hartanGobernuak horrelako gizarte itunak erabaki etabehartu zitzakeen; enpresa buruek uste zutenordainduz gizartean errebolta saihestu zezakete-la. Dibergentzia Handia da gakoa, 1970ekohamarkadatik aurrera gizarte errebolta handihorrek ezin baitu eztandarik egin.

Zergatik?

Sobietar Batasunaren mehatxua ez da existitzen1970eko hamarkadatik aurrera. Gezur horrek ezdu funtzionatzen. Bigarren Mundu Gerrarenondoren, Europako alderdi komunista bakar batere ez da saiatu iraultza mugimendurik antola-tzen, sekula. Hasieratik garbi izan zuten beren

8

172. zenb. 2013ko urtarrila

“AEBetan politikaren pribatizatzetikEstatuaren beraren pribatizatzeraigarotzen dira; James Meek-ek esanduenez, gizarte zerbitzuak pribatizatzendirenean benetan pribatizatzen aridirena herritarrak dira”

eraginaren edo botoaren pisuaren bidez iritsiahal izango zirela boterera. Beste aldeko meha-txurik ez dagoen unetik argi dago kontzesioengaraia amaitu dela. Zer egin dezakete sindikatuekburuzagiek beldurrik ez dutenean? Gaur egunegin dezaketen gauza bakarra grebak antolatzeada, eta hauen ekintza ahalmena geroz eta txikia-goa da.

Gaur egun jokoz kanpo daudela esan al daiteke?

Oinarrizko buruzagiei eta sindikatuetan daude-nei errespetu handia diet. Baina zer gertatzen dagoian? Badirudi CCOOn batzuk ez daudela adosune honetan sindikatuek duten zeregin mugatua-rekin.

Dibergentzia Handiarekin hasi zen hori guztia ezi-nezkoa litzateke hedabideen eraginik gabe.

Nik nire ikasleei zera esan ohi diet: Estatuandemokrazia delakoak esan nahi du lau urtezbehin Rajoyren edo Rubalcabaren alde bozkadezakezula, eta hor bukatzen dira aukerak. Zer-gatik? Munduari eta gizarteari buruzko beren iri-tzia osatzeko elementuak nagusiki komunikabidegutxi batzuen menpe daudelako. Bukatu daGerra Zibilaren aurreko bizimodu herritar etapolitikoa, asoziazionismoaren indarra, talde hori-zontaletan elkartzeko indarra akitu da, eta neurrihandi batean akitu da komunikabide horiekentretenimenduaren bidez jendearen bizitza etairitzia kontrolatzeko boterea dutelako. Begirunehandia diet baimenik gabeko merkantzia sartzensaiatzen diren kazetariei. Baina gai nagusiak era-bat kontrolatuta daude. Jabeek kontrolatzendituzte. Adibidez, Antena 3ren atzean, bestaldenire nagusia ere badena dago, Lara jauna.

Bide islandiarrik egon al liteke munduko bestetokiren batean, edo ezagutzen dugun Europan?

Askoz kontrol gutxiago dutelako gertatu da horiIslandian. Egia esan, alemaniar ekonomiarenburuzagien iritziaren ondorioak jasaten ari gara

denak, eta haiek nahi ez duten bakarra inflazioada. Eta inflaziorik ezak beste guztiak goseakegongo direla esan nahi badu, bada goseak egondaitezela. Baina Bundesbankek dagoeneko lehenabisuak eman ditu alemaniar ekonomia atzerakahasiko dela, eta ikusteke dago zer gertatuko den.

Badirudi matxinadarako baldintza objektiboakbadaudela, baina sistema baldintza subjektiboakegon ez daitezen arduratu dela.

Egoera benetan larria da, beldur irrazionalak era-giten ditu. Beldur horiek ez diete uzten jendeariarriskurik hartzen botoa ematerakoan, teorikokibereganatzeko hain urrunekoa den arren, etabeldurra medio botoa Alderdi Popularrari ema-ten diote, “Virgencita, virgencita, que me quede comoestoy” (ezagutzen ez den ona baino, ezagutzenden txarra hobe) printzipioari jarraiki. Zer gerta-tuko da 2013an? Zantzu guztien arabera Espai-niako ekonomiak %1,4-1,5 egingo du atzera, lan-gabeziak ziur aski gora egingo du eta dagoeneko%25ean dago. Nola izan gaitezke iragartzendutena baino egoera okerragoaren beldur, jarrai-tzen ari diren ildoa ikusita? Baina hauteskundeakiritsi eta Galizian gehiengoak Alderdi Popularra-ri bozkatzen dio.

9

Josep Fontana / Elkarrizketa

“Talde horizontaletan elkartzeko indarra akitu da, etaneurri batean akitu da komunikabideek jendearen bi-zitza eta iritzia kontrolatzeko boterea dutelako”

WW

W.C

WU

.ED

U

Eta zer ildo jarraitzen dute?

Oso garbi dago Alderdi Popularra gaur egun egi-ten ari dena: protestak isilarazteko politika da.Manifestazioak zigortuz abiatu zuten politikahura, eta orain justizia erabiltzeko aukera erago-tzi dute, tasak igota. Baina une jakin batetikaurrera horrek ez du balio. Adibidez, epailebatzuek idatzitako liburu bat aurkeztu berri dut,bertan argitzen du frankismoaren garaiko justiziaaparatuak bere horretan dirauela eta aparatuhorren ustelkeria azaleratzen du. Harrigarria dabenetan. Eta zerbait berria ikusten hasi naiz:epaileak protestan. Lehen esandakoa: poliziekerrepresioari uko egiten diotenean…

81 urte dituzu. Balizko matxinada baten bezperanedo mundu gerra berri batez lagundutako sistemafaxista baten bezperan egoteak kezkatzen al zaitu?

Beldurra da sentitu behar ez duguna. EspainiakoEstatuan 2013an etorriko denak beldurtzen nau,baina beldur jakina da, ez dira burutapen hutsak.PP une honetan protesten arteko errepresiopolitika burutzen ari da, baina ez du faxismoarenantzik, ez du ustezko legitimazio iraultzailerik, ezda alternatiba, kosta ahala kosta ordena manten-tzea da. Une batez, arabiar udaberriak, WallStreeten okupazioak eta Europako mugimen-duek bat egin zutenean, bazirudien munduosoko iraultza zetorrela. Goizegi zen, etorribehar duena etorriko da.

KATALANISMOA

2007an Vilaweberako elkarrizketa batean zeraesan zenuen: “M’apunto a la independència si ésrealitzable sense danys per ningú” (Independen-tziarekin bat egiten dut inori kalterik egin gabeegin badaiteke). Baina horretarako baldintza politi-korik ez zegoela nabarmendu zenuen. Baldintzahoriek aldatu egin al dira azken bost urteotan?

Ez. Orain katalanen identitateari buruzko libu-rua idazten ari naiz. Gaiak jende asko kezkatzendu. Kontu honetan moralgabea iruditzen zaitjendea engainatzen saiatzea, eta hori egiten dute-nek badakite engainua dela erreferenduma egineta baiezkoa ateratzen denean dena egina egon-go dela esatea. Independentziaz aritzeak ez naugogaitzen, are gutxiago mendeetako gaizki uler-tuen ondoren, topikoak eta irainak jasan beharizan eta gero. Kontua da: independentzia nola?Noiz? Zer baldintzapean? Zer prezio ordaindu-ta? Zuei ere eragiten dizuen gai bat ukitzen arinaiz. Ez dauka inolako zentzurik giza kostua izandezakeen zerbait planteatzeak helburua lortzekogutxieneko bermerik ez dagoenean. Nolabaitesateko, Kosovo ez.

“Jendeak ez du maite kobratzen dion hura”, JordiPujoli egotzi ohi zaion esaldia.

Hala bada, arrazoibide ergela da.

Baina klase politiko katalanak lau euskal lurraldee-takoa bezalako hitzarmen ekonomikoa lortzekonahikoa presio egin ez zueneko ustea zabalduadago.

Politikariek hanka sartu zuten, beharbada zerbaitlortzeko aukera zutenean. Baina, azken bateanestatu autonomiko osoa engainua izan zen.SECEDeko (lehengo CESID) buruzagi batenliburua irakurri ondoren artikulu bat idatzi nuen.Liburuan dioenez, 1976an Platajunta osatu zenegun berean, bilera bat gertatu zen. Programetanautodeterminazioaz hitz egiten zuten haiek, Feli-

10

172. zenb. 2013ko urtarrila

“Espainiar askok oraindik uste duKataluniaren eta Euskal Herriarenaurrerabidea besteen baliabideakxurgatuz lortu dela. Ez dute ulertu nahijoko-arau sozial desberdinak zeudelakojarri zirela lehen fabrikak martxan”

pe Gonzalez eta Alfonso Guerra, AndresCasinello buru zuen taldearekin bilduziren. Felipek gobernuari buruzko bereideiak azaldu zizkien, hain ziren patrioti-koak non hunkitu zituen. Felipek esanzien ez zegoela inolaz ere prest Katalu-niari kontzertu ekonomikoa emateko,hura goi burgesiaren helburua zela. Etaalderdi sozialista katalan autonomo batsortzea ezta pentsatu ere.

ARGIAren irakurleari Kataluniatik heltzenzaizkion albisteak kontuan hartuta, badiru-di kontsulta eta independentzia iristeardirela.

Ederki, kontsulta egingo dugu, eta ondoren zer?Euskal Herria izan zen konstituzioaren alde boz-katu ez zuen toki bakarra, eta bere jokabidea era-kusteko bideetako bat izan zen hori.

Konstituzioa eta NATO, guk beti galtzen ditugu ira-bazten ditugun erreferendumak.

Nik Konstituzioaren alde bozkatu nuen, bainanola planteatu zidaten ulertu behar da: Konsti-tuzioa nahi duzu ala estatu frankistaren legeekinjarraituko dugu? Gaur herri kontsulta bat anto-latu eta kontsulta irabaziko lukete. Eta ondorenzer? Kontsulta hori antolatzen ari diren politika-riei ordaintzen dietenek ez dute inolako intere-sik estatusa aldatzeko. Adibidez, La Caixak pix-kanaka beste bankuen hondarren zati handi batjan du, eta banku nagusi bihurtu da. Horiek aldira independentzia gauzatuko dela pentsatzenari diren buruzagi ekonomikoen aurreikuspe-nak? Izan gaitezen serioak; politikari horiekideia horrekin jolasean ari dira. Noren babesadute?

Hori da, noren babesa dute?

Inorena ez. Haien helburua da jendearen ondoe-za kapitalizatu eta beste lau urtez boterean ego-tea.

Zerk batzen ditu katalanistak? Hizkuntzak?

Mende askotan hizkuntza ez da funtsezkoenaizan. Erdi Arotik datorren tradizio kultural pro-pioa duen kolektibo bat dago, eta ez naiz konkis-tez ari. Katalunian –ez Aragoiko Koroan– PierreVilarrek eta beste batzuek diotenez EuropanEstatu modernoa izan zitekeenaren lehen artiku-lazioa sortu zen, ogasuna ez zegoen erregearenkontrolpean instituzio ordezkarien eskutan bai-zik, zorra haiek jaulkitzen zuten. Horrek erregea-ren gainetik eskubideak zituen herritar multzoa-ren ideia sortu zuen eta ezinbestean Estaturazeramaten instituzioak sendotu ziren.

Austrien garaiaz ari al zara?

XVI. mendearen hasieran Katalunia oso txiki etatxiroa zen. Austria etxeko erregeak Gaztelan zen-tratu ziren, handik dirua ateratzea baitzeukaten,eta Gorteen garapena geldiarazi zuten. Katalu-nian aurrera egiten utzi zieten, eta XVII. mendea-ren amaieran hazkunde moderno integratua abia-tu zen. Ondorengotza Gerra garaian Ingalaterranedo Holandan zuten sistemaren antzeko zerbaitezartzea planteatzen hasi ziren. Ez zen sistemademokratikoa, baina ordezkaritzan oinarritutazegoen, absolutismoaren aurka. Horixe zegoenjokoan, eta une batean Bartzelona defendatzen

11

Josep Fontana / Elkarrizketa

“Independentzia nola? Zer prezio ordainduta? Ez dauka inolakozentzurik giza kostua izan dezakeen zerbait planteatzeak

helburua lortzeko gutxieneko bermerik ez dagoenean. Nolabait esateko, Kosovo ez”.

LLIB

ER

TA

T.C

AT

ari zirenak esan zuten: “Espainiaren eta espainia-rren askatasunaren alde borrokatzen dugu”.Horiek izan ziren lehenak Gaztelako Komunita-teen porrota azaleratzen eta salatzen erreinu harkhalako sistema garatzeko aukera galdu zuela.

Zer esan dezakegu industrializazioaren eraginaz?

Katalunia beste lurralde batzuk baino lehenagoindustrializatu zen, 1840an lehen sindikatumodernoak sortu ziren, sindikatu britainiarrenparekoak, eta bitartean Madrilgo gorteek indus-trializazioa kondenatzen zuten herritarrak galbi-deratzen zituelakoan.

Espainiar askok oraindik uste du Katalunia-ren eta Euskal Herriaren aurrerabidea besteenbaliabideak xurgatuz lortu dela, eta ez dute uler-tzen XVIII. mendean, Kataluniako garapen eko-nomikoa abiatzen denean, katalan langileenmitoa sortu zela: “El labriego catalán de las piedrassaca pan” (laborari katalanak, harrietatik ogia lor-tzen du). Gezurra, ez zuen ogia lortzen, ardoabaizik, gero ardoa pattar bihurtu eta esportatuegiten zuen. Ez dute ulertu nahi joko-arau sozialdesberdinak daudelako gertatzen dela hori, etajoko-arau horiei esker jarri zirela lehen fabrikakmartxan. Hau guztia diot ahaztu gabe lagun gaz-telar asko ditudala eta duela hilabete batzukhonoris causa doktore izendatu nindutela Valla-doliden. Hemen, bitartean, Unibertsitate Auto-nomoan betoa jarri zidaten. Horrek ere badumamia, gero.

Esan duzu hasieran ez zela arazo linguistikoa. Gauregun, ordea, bai, hor dago Werten erreformak era-gindako erantzuna.

Ez dut uste ezer lortuko dutenik, erresistentziamedio. Irakasle izan nintzen frankismoarenurteetan; nahi genuena egiten genuen eta ezhaiek nahi zutena. Ikasleak maila aurreratura iris-ten zirenean programa bat prestatu behar genue-la esaten ziguten: “Zuk eman iezadazu programaeta nik programa horrekin nahi dudana irakatsi-ko dut”.

Eskubide eta askatasun tradizio baten oinor-deko gara, eta horren arabera bizi nahi dugu.Maiz saiatu gara hori azaltzen, baina, esaterako,artxibategien batzordeko kide nintzenean –Esperanza Aguirre ni kaleratzeaz arduratu zen–,Salamancan zeuden Generalitateko paperaklekualdatzea eztabaidatzen ari ginen, eta gaztelarhumanista ospetsu bati zera entzun behar izannion: lekualdatzearekin ez zegoen ados “katala-nei zerbait ematen diezunean dena eramatendutelako”.

Beraz, hizkuntza ez da horren eragingarria identita-te katalanean.

Hizkuntzaren gaiak luze eztabaidatzeko ematendu. XVIII. mendean, burgesia joritasun beteanmonarkiaren funtzionamendura egokitu zenean,hizkuntzari uko egin zion. Klase herrikoiak,ordea, ez zion uko egin. Haientzat hizkuntzasozialki identifikatzeko elementu bihurtu zen;herri antzerkian, elebitasunaren jokoan, funtzio-narioa, militar zaharra, gazteleraz ari da. Unejakin batean, jende talde bat hizkuntzaren ahal-menez jabetu zen. Publikoa bazegoen eta hasie-ran umorezkoa eta aurrerago serioa izango zenliteratura sortzen hasi zen.

Orduan sortu al zen Renaixença?

Renaixença mugimendu kulturalista izan zen,urtean behin poesia jaialdi bat antolatzeko sor-

12

172. zenb. 2013ko urtarrila

“Hizkuntzarena beheko tradiziotik sortuzen, eta goikoei esan zieten: ‘Elkarhartu eta arautu dezagun katalana, ezdadin izan zuek egiten duzuenarkaismo joerako gauza hori’”

tua. Baina mugimenduko kideek gero etxeangaztelaniaz egiten zuten eta haien arteko gutunakere gaztelaniaz idazten zituzten. Hizkuntzarenabehetik sortu zen, XIX. mendeko 60ko hamar-kadan, 1868ko iraultzaren inguruan loratu zen.Herritarrak mobilizatu ziren eta zenbait intelek-tual eta kazetari katalanezko lehen aldizkari sati-rikoak, umorezko antzezlanak eta parodiak egi-ten hasi ziren. Publikoa bazegoela konturatuziren eta lehen aldizkari garrantzitsuak sortuzituzten, 80 urte inguru iraungo zutenak, etahorien ondoren literatura serioa etorri zen. Horiguztia beheko tradiziotik sortu zen eta goikoeiproposatu zieten: “Elkar hartu eta arautu deza-gun hizkuntza, ez dadin izan zuek egiten duzuenarkaismo joerako gauza hori”.

Lehen albistea da hori, Euskal Herrian beti esanizan digute burgesiaren kontua zela…

Ez, ez.

Behin, Eric Hobswam eta Donaldson aurkeztean,Europa definitzen duena mestizajea eta disidentziadela esan zenuen. Gaur egun Europaren eraikun-tzak zentzurik ba al du?

Mestizajea aipatu nuenean esan nahi nuen Euro-pak tradizio kultural asko bildu eta nahastendituela. Baina Europa definitzen duen zerbaitaukeratu behar banu, Ilustrazioa eta Lehen Inter-nazionala aukeratuko nituzke. Arabiar mundua-ren drametako bat ilustraziorik eza da. Bestalde,eta nahi adina elementu kritiko erantsita, komu-nismoaren goraldiarekin lotutako mugimenduaEuropan sortu zen, baldintza europarretatik jaiozen. Lehen Mundu Gerraren urteetan, Zurichentopatzen ditugu, Lenin, Voltaire Kabareta –dadaismoaren aitzindaria– muntatzen ari zirenaketa Joyce Ulysses idazten… Europa esaten diogunhori taxutzen ari zen. Gainerakoa asmakeria poli-tikoa da, Erromatar Inperioaren, kristautasuna-ren eta ez dakit zeren oihartzuna jasotzen omenduena. Europa asko egongo dira; hori ez da nireEuropa.

Alemania Europar Batasunari esker lortzen ari dabi Mundu Gerren bidez lortu ez zuena.

Hala da. Propaganda nazian, Adler eta halakoaldizkarietan agertzen ziren mapak egungo euro-par mapa komuna ziren.

Mugak XIX. mendeko asmakizunak dira;artzainak eta halakoak batetik bestera ibiltzendira. Baina politika europarraren asmakeria ter-mino ekonomikoetan soilik egin zen. Gogoanizan behar da egituraren lehen helburua Alema-nia integratu eta errekuperatzea zela, gainerako-ek Alemaniak behea jo zezan nahi zuten bitar-tean, iraganeko jokaldiak berriro ez egiteko.Editore gisa oso garbi daukat: porrot egin nahibaduzu, argitara itzazu Europari buruzko libu-ruak, ez zaizkio inori interesatzen. Europar his-toriaz ari garenean estatuen egungo historiakatzeraka proiektatzeaz ari gara, eta hori erabatartifiziala da. Erdi Aroan Jugoslaviarik ez zego-en, ezta Frantziarik ere.

MILITANTZIA

Urte askotan militantea izan zara.

Nire iragan militantea aspaldi bukatu zen, bainabozkatzen jarraitzen dut kontrako botoa emanbehar dela uste dudalako. Hau da, Emma Gold-manek esan zuen hura, “bozkatzeak ez du ezer-tarako balio, bestela dagoeneko debekatutaegongo zen”, ez da egia. Bozkatzeak balio dugehiengoak lortzeko ahalmena nork duen baiez-tatzeko, bozkatzen ez baduzu bidea libre uztendiezu.

Iniciativa per Catalunyaren aldeko botoa eskatzenduzu.

Zaila da. Gustura emango niekeen botoa CUPe-ko gazteei –haietako baten tesia zuzendu berridut eta argitaratu egingo du–, gustuko ditut esa-nekoak direlako, trikimainarik gabeak, baina

13

Josep Fontana / Elkarrizketa

batzuetan batere errealistak ez diren gauzakplanteatzen dituzte eta horrek pixka bat ernegatuegiten nau. Jendea mobiliza dezaketen helburue-tan zentra daitezen nahiko nuke. Baina aspaldiutzi nion militantziari. Militatzeak bazuen zen-tzua nik militatzen nuen garaian, frankismoarengaraian.

1950eko hamarkadan hasi zinen.

PSUC zen hemen genuen gauza serio bakarra,eta herritarrengan eragina izatea lortu zuen.Horren froga da hauteskundeetan PCk ateratzenzuen portzentajearen bikoitza lortu izana. Nireauzoan bilerak eta hitzaldiak egiten ziren, etaprentsa kalean saltzen zen. Hori guztia ito eginzuten, goikoek politika goitik egiten zela ustezutelako. Orduan, zertan pentsatzen dut etorki-zunerako? Gizarte mugimenduak dira jendeabehetik mobilizatzeko ahalmena dutenak.

Adibidez?

Etxegabetzeak eta bestelako kontuek eragindabehetik sortzen ari diren mugimenduak. Itxaro-pena dut hortik aterako dela kontzientzia artiku-latzeko eta erregaia sortzeko ahalmena. Lehengobatean mugimendu horretan dagoen Itziar Gon-zálezekin –Bartzelonako Udaleko zinegotzi inde-pendente izana eta gero alde egin zuena–, egonnintzen. Honen iritziz alderdi politikoek, tama-

lez, ez dute ezertxo ere ordezkatzen. Ni zorion-tsu sentitu nintzen Irakeko gerraren aurkakomanifestazioaren egunean; ez zuten alderdiek ezsindikatuek antolatu, behetik sortu zen. Hantxejoan nintzen, aitarekin, amarekin, haurrekinedota amonarekin zetozen auzokideekin batera.Gustura nengoen, hantxe egon nahi nuela senti-tu nuen. Irailaren 11ko manifestazioa goitik ikus-tea egokitu zitzaidan, eta antzeko manifestazioaizan zen. Baina gero erabili egin dute; bestelakokontua da.

Batzuk pankartaren aurrean jarri ziren…

Bai. Baina, benetan zer adierazten zuen? Jendea-ren ondoeza, haserre bizia.

Itzul gaitezen zure militantziara. 1960ko hamarka-daren hasieran Manuel Vázquez Montalbánekinbatera militatu zenuen.

Nire militantzia 1957an hasi zen, PSUCeko inte-lektual taldea osatu zenean, beste Manolo bate-kin batera, Manuel Sacristán filosofoa, honekpolitikan zerbait egin zezakeela pentsatu zuen,baina goikoek bere kabuz pentsatzen zuela ikusizutenean, baztertu egin zuten. Talde horretanbaziren gerora beste muturrera joandakoak, esa-terako Juan Goytisolo, eta inork oroitzen ezdituenak ere; nik bai, nik gogoan ditut, pertsonaapartak zirelako.

Manolo Vázquezena gaizki hasi zen, alder-dian sartzea erabaki zuen Solidaridad NacionalFalangearen egunkarian idazten jarraitzen zuenbitartean. Bizibidea atera behar zuen, ergelbatzuek infiltratua izan zitekeela pentsatu zuten,eta zelula bat osatu zuten hura bakartzeko. Ezdiet sekula barkatuko –Sacristáni bai, gizajoahilda dagoelako– ezer jakin gabe ni konplize eginizana. Handik gutxira Manolo Ana Sallesekinezkontzekotan zen, nire lagun mina, eta ezkon-tzako oparia eramatera joan nintzenean, hurabegiratua Manolok bota zidana. Azkenean engai-nuaren biktima erabat errugabea nintzela jakin

14

172. zenb. 2013ko urtarrila

“Gustura emango niekeen botoaCUPeko gazteei, gustuko ditutesanekoak direlako, trikimainarikgabeak, baina batzuetan batereerrealistak ez diren gauzak planteatzendituzte eta horrek pixka bat ernegatuegiten nau”

zuen. Lagun minak izan ginen,NATOren aurkako kanpaina elka-rrekin egin genuen: nik alde komi-koa egiten nuen, eta hark serioa.

Erakunde politikoekiko desilusioaantzematen dugu zugan.

Etorkizuneko aldarrikapenez osatu-tako programa zeukan alderdi bateansartu nintzen. Trantsizioan, PCEkonahiz PSOEko buruzagiei ahaztuegin zitzaien urte luzez zenbaitekaskatasuna eta bizia arriskuan jarrizutela programa horren alde, etazaborrontzira bota zuten. Postfran-kismoa iritsi zenean, ulertukonukeen nire alderdiak helburu horieklortzeko unea ez zela erabaki izana,baina ez helburu horiei uko egitea.Hori traizioa iruditu zitzaidan.

Iragan militantea izateaz gain, editoregisa ere ibilbide luzea egin duzu. Críti-ca argitaletxean jarraitzen al duzu?

Aholkulari funtzioa betetzen dut oraindik Críti-can, eta horri esker bizi naiz. Garbi dago pentsiobatek ez duela ematen liburuak erosten jarraitze-ko. Estatuak ez dizkit liburu horiek erosten, nikerosi behar ditut, eta, beraz, lan egin behar dutbizibidea lortzeko. Horrek ez nau kontzesioakegitera behartzen; ahalegintzen naiz ez dadilaargitaratu gutxieneko duintasuna ez duen ezer.

Behin esan zenuen E. P. Thompson gazte hil zelaeta zenbaiti ongi etorri zitzaiola haren heriotza.

Thompsonek lan historikoa utzi zuen bakearenaldeko borrokan buru-belarri aritzeko, eta histo-riara itzuli zenean aldaketa izugarria izan zelaikusi zuen, jendeak lehen sinesten zuen guztiabaztertu zuela. Orduan Thompson kontuakeskatzen hasi zen, eta deserosoak izango zirengauza interesgarriak egiten ari zenean, haren

heriotzak lasaitu ederra ekarri zien askori. Etagoraipatu egin zuten dagoeneko traba egiten ezzuelako. Thompsonek funtsezko kontu bateantraba ez egiteko bertutea izan zuen: ez zuensekula unibertsitatean lan egin. Han gauza handi-rik egiten ere ez zioten utziko, unibertsitatenagusietako sarbidea debekatuta baitzuen.

Institutuko irakasleekin biltzen zara oraindik?

Esperientzia hori duela 20 urte hasi zen historiainstitutuarekin. Kanpoko jendea gonbidatzenahalegintzen garen mintegia da. Ez genuen nahiinstituzionalizatua egotea. Bat egiten lehenak nireikasle izandako irakasleak izan ziren, eta batzukerretiroa hartu ondoren ere etortzen dira; bizioakez dauka adinik. Bigarren Hezkun-tzako irakaslea da guztiei historiairakasten dien bakarra. Ikasleak uni-bertsitatera joaten direnean, norkirakatsiko die historia? �

15

Josep Fontana / Elkarrizketa

“Baztertu behar dugu gizateriak barne motor moduko batez beti aurrera egiten duela dioten teoria.

Aurrerabidea, haren alde borrokatuz soilik lortzen da”.