Bizkaieraz Bertsotan

Xabier Amuriza Autore eskubideak: Xabier Amuriza . Argitalpen eskubideak: © Bertsozale Elkartea . Azala: Bittor Txakartegi. Argazkiak: José María lópez . Inprimategia: Hika-Mika Inprimategia, S.L. -Gizaburuaga-. L.G.: BI-1925-96. I.S. B. N .: 84-89283-07-9.

AURKIBIDEA SARREREA 5 I. DEKLINABIDEA 9 KONTSONANTEZ AMAITUTAKO BERBAK 15 II. ADITZA 17 ZENBAIT ATZIZKI 31 HIZTEGIA 35 HIZTEGI ERRIMATUA 79 BIZKAIERAZ EGITEA ZER LITZATEKEEN 111 EUSKARA BATUTIK BIZKAIERARA ZER 113 PLAZAN ZEIN BIZKAIERA 115 BIZKAIERA BATUA 117 AZPI-EUSKALKIA 119 KOHERENTZIAREN UNITATE MINIMOA 121 KONFIANTZARAKO OHARRAK 123 ITURRIAK 127

SARREREA

Bizkaierearen barruan, Ian honetarako, bizkaiera batuagaz batera, hiru azpi-euskalki hartuko doguz. Azpi-euskalki bakotxak, deklinabideaz ganera, sistema osoa egiten dau, hots, bai deklinabidean, bai beste arloetan, ezaugarri jakin batzuk betetzen ditu beti eta, bidezko denez, azpi-euskalki batean sartzekotan, sistema osoa koherentziaz eroan behar da. Deklinabidearen arabera, EA, IA, IE azpi-euskalkiak daukaguz. EA: alabea, berbea, zapatea, prakea, musikea, programea... egiten dabenak. Azpi-euskalki honek bizkaierearen Mendebaldea hartzen dau, Arratiatik Uribe Kostaraino. IA: alabia, berbia, zapatia, prakia, musikia, programia... egiten dabenak. Azpi-euskalki honek bizkaierearen ekialdea hartzen dau, batez be Gipuzkoako bizkaierearen eremu guztia. IE: alabie, berbie, zapatie, prakie, musikie, programie.., egiten dabenak. Honek bizkaierearen erdialdea hartzen dau: Durangaldea, Busturialdea, Lea-Artibai...

Badago azpi-sistema gehiago be, baina hori larregizko eta alperreko xehetasunetan sartzea litzateke. Bi aitatuko dodaz, dauken esparru zabalagaitik. Bata EA sistemearen azpikotzat edo here kontrakzinotzat jo daitekeena, Txoriherriko eta Uribe Kostako zati handi bat hartzen dauena: alabé, berbé, zapaté, praké, musíke, prográme... Bestea IE sistemearen azpikotzat eta bere kontrakzinotzat jo daitekeena, Artibai eskualdea hartzen dauena: alabí, berbí, zapatí, prakí, musíki, prográmi...

Ez dago esan beharrik azpi-euskalkien artean badagozela kointzidentziak, sistemen arabera kontrako dirudienak edo begiratu batean behintzat arraro samar egiten direnak. Esaterako, Txoriherri zati batean -Larrabetzu, Lezama- eta Mungian alabia, berbia, zapatia, prakia, musikia, programia... egingo Babe, baina sistema osoa harturik, argi dago EA esparrutik hurrago dagozela, Gipuzkoa parteko eki-bizkaieratik baino. IE sistemearen barruan be OA eta UE azpi-sistemak bereiz daitekez, oso eremu zehatzak markatzen dabezanak: alabie, berbie... baina astoa, gogoa, beroa... Gernika inguruetan. Eta hemendik itsas alderantz eta Durangaldean alabie, berbie... baina astue, gogue, berue... Hemen be astoa, gogoa... egiten daben Gernika ingurutik Zornotzarainokoak horretan EA sistemeagaz bat datoz, baina dana osoan harturik, IE sisteman sartzen dira. Holako aldagaiak emoten luze jarraitu geinken arren, adibide batzuk nahikoa dira, bakotxak bere ezagutzak bere inguruan konproba daizan.

Lan honetan, beraz, bizkaierearen hiru azpi-euskalki nagusi horietara -EA, IA, IE- mugatuko gara eta ez da gitxi izango. Horrez ganera, kontuan edukitzekoa da bizkaiera batua be badagoela, batez be EA ereduan oinarritua, eta horixe da zerrenda hauetan BATUA jartzen dogunean esan nahi doguna. Bizkaiera batu hau Euskara Batu orokorragaz nahiko bat datorrela esan geinke. IA ereduak be tradizino idatzian presentzia handia eduki dau, batez be Mogeldarren eraginez, baina gehienbat bizkaiera batua EA ereduaren inguruan garatu dela esan daikegu.

Bizkaiera batuak badaukaz onartutako ezaugarri batzuk, gero beharbada berbetan inon entzuten ez direnak. Batasunak nahitaez dakarzan kontraesanak. Holan, esaterako, bizkaiera batuan egia, begia, eguzkia... litzakezanak inon ez dira era horretara esaten. EA sisteman egie, begie, eguzkie, IA sisteman egijja, begijja, eguzkijja, IE sisteman egijje, begijje, eguzkijje, edo egixe, begixe, eguzkixe, eta abar eta abar.

Goazen, ba, eredutzat hartutako hiru sistemak edo azpi-euskalkiak garatzera. Euskara batutik bizkaierara deklinabidean dagoen alderik handiena A bokalez amaitzen diren edo A itsatsia daroen berbakaz gertatzen da. Batuan lege den A + A = A bizkaieraz ez da inon horrela. Hartu daigun alaba berbea eta EA sisteman deklinabidea holan lihoake: alabea, alabearen, alabeari, alabearentzat, alabea(ren)gaitik, alabea(ren)gan, alabeagaz, alabea(re)kin, etab. IA sisteman alabia, alabiaren, alabiari eta abar. IE sisteman alabie, alabien, alabieri eta abar. Hau guztia, jakina, artikulu mugatua daroan deklinabidean. Deklinabide mugagabean batuaren bardinak litzatekez danak: alaba, alabaren... zenbat alaba, zenbat alabaren, zenbat alabari, zenbat alabarentzat, zenbat alaba(ren)gaitik, zenbat alabagaz, etab.

Goazen orain deklinabideko oin zerrendak garatzera. Beti be hiztegi errimatuaren egitureari jarraituko dautsagu. Lehenengo bokalez amaitutako berbak hartuko doguz eta gero kontsonantez amaituak. Bokalez amaituetan A bokalez amaituak sail batean hartuko doguz eta ganerako bokalak beste batean.

1. DEKLINABIDEA 1) «A» BOKALEZ AMAITUAK GEHI ARTIKULU MUGATZAILEA. BA-DA-GA-RA

BATUA: Plagea, trabea, indabea... patxadea, iladea, boladea... algarea, ganbarea, ikarea... alabea, osabea... sakadea, begiradea... zartadea, ostikadea, betekadea... NON kasua: plagan, traban, patxadan, sakadan, ostikadan... NOREN kasua: plagearen, trabearen, ostikadearen...

EA: Aurrekoaren bardin dena. IA: Plagia, trabia, indabia.., patxadia, iladia, boladia... algaria, ganbaria, ikaria... alabia, osabia.., sakadia,

begiradia... zartadia, ostikadia, betekadia... NON kasua: plagan, traban, patxadan, sakadan, ostikadan... NOREN kasua: plagiaren, trabiaren, ostikadiaren...

IE: Plagie, trabie, indabie... patxadie, iladie, boladie... algarie, ganbarie, ikarie... alabie, osabie... sakadie,

begiradie... zartadie, ostikadie, betekadie... NON kasua: plagan, traban, patxadan, sakadan, ostikadan... NOREN kasua: plagien, trabien, ostikadien... Hauen forma osoak -plagieren, trabieren, ostikadieren...- inon ez dira esan ez idatzi, nik dakidala behintzat.

BATUA: Arrebea, kolegea... erea, aukerea, atmosferea... galderea, joerea... zabalerea, lodierea... kontakerea, sineskerea... minberea, onberea... NON kasua: eran, joeran, minberan... NOREN kasua: erearen, joerearen, minberearen...

EA: Aurrekoaren bardin dena.

IA: Arrebia, kolegia... eria, aukeria, atmosferia... galderia, joeria... zabaleria, lodieria... kontakeria, sineskeria... minberia, onberia... NON kasua: eras, joeran, minberan... NOREN kasua: eriaren, atmosferiaren, minberiaren...

IE: Arrebie, kolegie... erie, aukerie, atmosferie... galderie, joerie... zabalerie, lodierie... kontakerie, sineskerie... minberie, onberie. NON kasua: eras, joeran, atmosferan... NOREN kasua: erien, atmosferien, minberien...

BATUA: Partidea, intrigea... jirea, tirea, kondairea... segidea, despedidea... perspektibea, ofentsibea... pasibea, keridea... NON kasua: intrigan, segidan, ofentsiban... NOREN kasua: intrigearen, segidearen, ofentsibearen...

EA: Aurrekoaren bardin dena.

IA: Partidia, intrigia.:. jiria, tiria, kondairia... segidia, despedidia... perspektibia, ofentsibia... pasibia, keridia... NON kasua: jiran, despedidan, ofentsiban... NOREN kasua: jiriaren, kondairiaren, despedidiaren...

BATUA: Togea, aprobea, antxobea... modea, pagodea... drogea, frogea... ganorea, polborea, metaforea... antipodea... hilgorea, aldasgorea... NON kasua: togas, modan, hilgoran... NOREN kasua: togearen, drogearen, polborearen...

EA: Aurrekoaren bardin dena.

IA: Togia, aprobia, antxobia... modia, pagodia... drogia, frogia... ganoria, polboria, metaforia... antipodia... hilgoria, aldasgoria... NON kasua: togas, hilgoran, modan... NOREN kasua: togiaren, modiaren, polboriaren...

BATUA: Dudea, mudea... mugea, fugea... ardurea, itxurea... berdurea, abiadurea.., kulturea, pinturea... logurea, azkurea... NON kasua: dudan, fugan, arduran... NOREN kasua: itxurearen, kulturearen, logurearen...

EA: Aurrekoaren bardin dena.

IA: Dudia, mudia... mugia, fugia... arduria, itxuria... berduria, abiaduria... kulturia, pinturia... loguria, azkuria...

NON kasua: mudan, fugan, pinturan... NOREN kasua: arduriaren, kulturiaren, itxuriaren...

IE: Dudie, mudie... mugie, fugie... ardurie, itxurie... berdurie, abiadurie... kulturie, pinturie... logurie, azkurie... NON kasua: mugan, dudan, pinturan... NOREN kasua: ardurien, pinturien, berdurien...

Eta bardin A bokalez amaitzen diren hiztegiko beste sail guztietan. Bakotxetik berba bat edo bi bakarrik daroan zerrenda bat emongo dogu.

BATUA: Zapatea, orekea... kastea, koskea... famea, arimea... penea, pertsonea... okelea, arbolea... marrea, gerrea... gerizea, larrosea... saltsea, lotsea... dantzea, baldintzea... NON kasua: zapatan, ariman, gerran... NOREN kasua: orekearen, penearen, baldintzearen...

EA: Aurrekoaren bardin dena.

IA: Zapatia, orekia... kastia, koskia... famia, arimia... penia, pertsonia... okelia, arbolia... marria, gerria.., gerizia, larrosia... saltsia, lotsia... dantzia, baldintzia... NON kasua: kastan, arbolan, lotsan... NOREN kasua: zapatiaren, okeliaren, dantziaren...

IE: Zapatie, orekie... kastie, koskie... famie, arimie... penie, pertsonie... okelie, arbolie... marrie, gerrie... gerizie, larrosie... saltsie, lotsie... dantzie, baldintzie... NON kasua: dantzan, kastan, gerizan... NOREN kasua: zapatien, lotsien, baldintzien... 2) «E» BOKALEZ AMAITUAK

BATUA: Jabea, bidea... atea, trukea... artea, merkea... tristea, moztea.., emea, gunea... belea, entzulea... errea, dorrea... gosea, luzea... etxea, kotxea... atzea, ezkontzea... NON kasua: bidean, merkean, ezkontzean... NOREN kasua: jabearen, dorrearen, etxearen...

EA: Aurrekoaren bardin dena.

IA: Jabia, bidia... atia, trukia... artia, merkia... tristia, moztia... emia, gunia... belia, entzulia... erria, dorria.., gosia, luzia... etxia, kotsia... atzia, ezkontzia... NON kasua: trukian, bidian, gosia... NOREN kasua: jabiaren, etxiaren, ezkontziaren...

IE: labie, bidie... atie, trukie... artie, merkie... tristie, moztie... emie, gunie... belie, entzulie... errie, dorrie... gosie, luzie... etxie, kotxie... atzie, ezkontzie... NON kasua: artien, trukien, merkien... NOREN kasua: jabien, errien, entzulien... 3) «I» BOKALEZ AMAITUAK

BATUA: Argia, ugaria... tokia, guzurtia... eztia, eguzkia... komenia, tximinia... eulia, zolia... herria, iturria... bizia, ikusia... ontzia, igurtzia... NON kasua: argian, tokian, igurtzian... NOREN kasua: argiaren, tokiaren, zoliaren...

EA: Argie, ugarie... tokie, guzurtie... eztie, eguzkie... komenie, tximinie... eulie, zolie... herrie, iturrie... bizie, ikusie... ontzie, igurtzie... NON kasua: argien, tokien, herrien... NOREN kasua: argiaren, eguzkiaren, iturriaren...

IA: Argijja, ugarijja... tokijja, guzurtijja... eztijja, eguzkijja... komenijja, tximinijja... eulijja, zolijja... herrijja, iturrijja... bizijja, ikusijja.. ontzijja, igurtzijja... NON kasua: argijjan, eguzkijjan, herrijjan... NOREN kasua: argijjaren, eztijjaren, guzurtijjaren...

IE: Argijje, ugarijje... tokijje, guzurtijje... eztijje, eguzkijje... komenijje, tximinijje... eulijje, zolijje... herrijje, iturrijje... bizijje, ikusijje... ontzijje, igurtzijje... NON kasua: argijjen, eguzkijje, bizijjen... NOREN kasua: argijjen, eztijjen, ikusijjen... 4) «O» BOKALEZ AMAITUAK

BATUA: Beroa, gogoa... kontrakoa, gorrotoa... astoa, zorriztoa... sanoa, modernoa... leloa, mozoloa... lerroa, zigarroa... gozoa, usoa.., atsoa, moltzoa... NON kasua: beroan, astoan, gozoan... NOREN kasua: gogoaren, sanoaren, leloaren....

EA: Aurrekoaren bardin dena.

IA: Berua, gogua... kontrakua, gorrotua... astua, zorriztua... sanua, modernua... lelua, mozolua... lerrua, zigarrua... gozua, usua... atsua, moltzua... NON kasua: beruan, astuan, gozuan... NOREN kasua: goguaren, astuaren, moltzuaren...

IE: 1) Beroa, gogoa... Batuaren bardin dena. 2) Berue, gogue... kontrakue, gorrotue... astue, zorriztue... sanue, modernue... lelue, mozolue... lerrue,

zigarrue... gozue, usue... atsue, moltzue... NON kasua: beruen, gozuen, goguen... NOREN kasua: goguen, zigarruen, astuen...

5) «U» BOKALEZ AMAITUAK

BATUA: Zerua, burua... galdua, mundua... zakua, lekua... eskua, txistua... gobernua, soinua... ganbelua, akulua... errua, porrua... mezua, mosua... galtzua, zoriontsua... NON kasua: zeruan, eskuan, akuluan... NOREN kasua: buruaren, galduaren, soinuaren...

EA: Zerue, burue... gxldue, mundue... zakue, lekue... eskue, txistue... gobernue, soinue... ganbelue, akulue... errue, porrue... mezue, mosue... NON kasua: buruen, akuluen, gobernuen... NOREN kasua: zeruen, munduen, akuluen. Hemen be forma osoak -zerueren, mundueren, gobernueren...- ez dira inon esan ez idatzi, nik dakidala.

IA: Zerua, burua... galdua, mundua... zakua, lekua... eskua, txistua... gobernua, soinua... ganbelua, akulua... errua, porrua.., mezua, mosua... galtzua, zoriontsua... NON kasua: zeruan, mosuan, galduan... NOREN kasua: munduaren, zeruaren, itsuaren...

IE: Zerue, burue... EA-ren bardin dena.

KONTSONANTEZ AMAITUTAKO BERBAK GEHI ARTIKULU MUGATZAILEA

1) KONTSONANTE AURREKO BOKALA A-E-O DAUKENAK Berbearen azken bokala, amaierako kontsonantearen aurrekoa, A-E-O hauetako bat denean, bai batuak eta bai azpi-euskalki guztiek bardin egiten Babe. A-E-O + kontsonantea + A = A. Jar daigun adibide zerrenda bat:

A: zabal, leial, laban, kaiman, txar, bedar, narras, jolas, gatz, lebatz...

E: Epel, gibel, ahalmen, kirten, oker, esker, ames, artez, ertz, saihets...

O: Bolbol, odol, sakon, gizon, zekor, bizkor, arroz, apropos, motz, bihotz...

Hauek denek sistema guztietan A hartzen dabe artikulu mugatzailetzat: zabala, txarra, saihetsa, kirtena, sakona, motza eta abar. Noren kasuan be, berbea osorik esatekotan, denek forma bardinak hartzen dabez: zabalaren, ertzaren, zekorraren... Kontrakzinoetan AN edo EN, lekuen arabera: zabalan, odolan, bihotzan... edo zabalen, odolen, bihotzen...

Non kasuan ostera banandu egiten dira. Batuak eta EA sistemeak EAN: zabalean, gatzean, okerrean, odolean... IA sistemeak IAN: zabalian, gatzian, okerrian, odolian... Eta IE sistemeak IEN: zabalien, gatzien, okerrien, odolien. 2) KONTSONANTE AURREKO BOKALA «l» DAUKENAK

BATUA: Isila, txakila... mina, gordina... mirriza, dizdiza... zumitza, likitsa. NON kasua: Isilean, txakilean... minean, gordinean.., mirrizean, goizean... zumitzean, likitsean... NOREN kasua: isilaren, txakilaren... minaren, gordinaren... mirrizaren, goizaren... zumitzaren, likitsaren...

EA: Isile, txakile.., mine, gordine... mirrize, dizdize... zumitze, likitse. NON kasua: Isilean, txakilean... minean... NOREN kasua: isil(ar)en, txakil(ar)en... min(ar)en...

IA: Ixilla, txakilla... miña, gordiña... mirriza, dizdiza... zumitza, likitsa... NON kasua: ixillian, txakillian... miñian... NOREN kasua: ixilla(re)n, txakilla(re)n... miña(re)n...

IE: Ixille, txakille... miñe, gordiñe... mirrize, dizdize... zumitze, likitse... NON kasua: ixillien, txakillien... miñien... NOREN kasua: ixillen, txakillen... miñen... 3) KONTSONANTE AURREKO BOKALA «U» DAUKENAK:

BATUA: Laguna, fauna, eztula, plusa, trukutza... NON kasua: lagunean, eztulean, plusean... NOREN kasua: lagunaren, eztularen, plusaren...

EA: Lagune, jaune, eztule, pluse, trukutze... NON kasua: lagunean, eztulean, plusean... NOREN kasua: lagun(ar)en, eztul(ar)en, plus(ar)en...

IA: Laguna, fauna, eztula, plusa, trukutza... NON kasua: lagunian, eztulian, plusian... NOREN kasua: laguna(re)n, eztula(re)n, plusa(re)n...

IE: Lagune, jaune, eztule, pluse, trukutze... NON kasua: lagunien, eztulien, plusien... NOREN kasua: lagunen, eztulen, plusen...

II. ADITZA

Aditza da bizkaiereak erriman agiri dauen bigarren diferentzi eremu nagusia, bai aditz forma ohikoetan -dau, neban, zeben, geinke, daiten- bai batez be laguntzaile ezbardin batzutan -daigun, daizuen, daiket, zeinke...-, nori flexinoetan -dautsat-ot, neutsan-on, jatort, jatorko, daitekio, neuskio, geinkio, jako, jakon, dakartzu...- objektu-subjektuen pluralgintzan -daukadaz, dakarguz, dautsoz, jakoz, neuskioz, baleutzuz, nebazan-en, genduzan-zen, egozan-zegozan-en...eta agertuko diren beste batzutan. Eremu nahiko konplexu hau azaltzeko modurik egokiena aditzak banan-banan hartu eta euren formarik ohikoenak emotea izango da. Eta hauen artean erabilienak baltzez markatzen dira. IZAN

Naz, haz, da, gara-gare, zara, zare-zarie, dira-dir e.

Naiak, naiatzu-e, natxatzu-e, naiako -natxako, naiake-natxake.

Jat, jak-n, jako, jaku, jatzu, jatzue, jake. Jataz, jazak-n, jakoz, jakuz, jatzuz, jatzuez, jakez.

Nintzan-en, hintzan-en, zan-zen, ginan-gintzan-gint zazan, ginen-gintzen-gintzazen-gintzezan, zinan-en, zintzan-en, zintzazan-zintzezan, zinien-zintzien-zi ntziezan.

Nintzaan, nintzakon, nintzatzun, nintzatzuen, nintzaken.

Nintzake-nintzateke, ginake-ginateke, litzake-litza teke, gintzakez, zintzakez, zintzakeze, litzakez.

Nintzakik-n, nintzakio, nintzakizu, nintzakizue, nintzakie.

Litzakit, litzakik-n, litzakio, litzakigu, litzakiz u-e, litzakie.

Litzakidaz, litzakizak-n, litzakioz, litzakiguz, litzakizuz, litzakizuez, litzakiez.

Naiteke, haiteke, daiteke, gaitekez, zaitekez, zait ekeze, daitekez.

Naitekio, naitekizu... daitekit, daitekio... gaitekioz, gaitekizuz...

Daitekidaz, datekioz, daitekizuz... Neinteke, heinteke, leiteke, geintekez, zeintekez, zeintekeze, leitekez.

Neintekik-n, neintekio... leitekik-n, leitekigu... geintekioz, geintekizuz... leitekidaz, leitekiguz, leitekizuez...

Naiten, haiten, daiten, gaiten-gaitezan-en, zaiten- zaitezan-zen, daitezan-en.

Neinten, heinten, (z)eiten, geintezan-en, zeintezan-en, zeintezien, (z)eitezan-en.

Zakidaz-e, zakiguz-e. Beite, beitez. Bekit-bekidaz, bekigubekiguz, bekizu-bekizuz, bekie-bekiez.

EDUN

Dot, dok-n, dau-deu, dogu, dozu, dozue, dabe- dabie-daue-daude-deure-deurie.

Dodaz-ditut, dozak-n-dituk-n, dauz-ditu, doguz-ditu gu, dozuz-dituzu, dozuez-dituzue, dabez-dabiez-dauez-deurez...

Dautsat-ot, dauat-daunat, dautzut-uet, dautset- dautsoet-deutset.

Daust-deust- dost-dust, daua, dautsa-deutso, dausku, dautzu-e, deutse-dautse.

Dauste-deuste, daue, dautsoe, dauskue, dautzu-e, dautsee-dautsie.

Dauagu-daunagu, dautsogu-deutsagu, dautzugu, dautzuegu, dautsegu.

Daustazu, dautsazu-dautsozu, dauskuzu, dautsezu.

Daustaz, dautsaz-oz, dauskuz, daustez, dautsez-deutsiez, dauskuez, daustazuz, dauskuzuz, dautsezuz...

Neban -neuen, eban-zeban-zeuen, eben-zeben-euren-zeuren-zeurien.

Nebazan-en, ebazan-en, ebezan-en, genduzan-en, zend uzan-en.

Neutsan-neutson, neutzun, neutzuen, neutsen. Neutsa zan, neutzuzan...

Geuntsan-geuntson, geuntzun, geuntzuen, geuntsen. G euntsazan, geuntzuzan...

Eustan, eutsan-eutson-zetsan, eutzun-zeutzun, eutzu en-zeutzuen, eutsen-zetsen.

Eustazan, eutsazan, eutzuzan...

Neuke, heunke, leuke, geunke, zeunke, zeunkie, leuk ie. Neukez, heunkez, leukez, geunkez...

Neuskik-n, neuskio, neuskizu, neuskizue, neuskie. N euskiaz, neuskioz, neuskizuz, neuskiez. Leuskit, leuskik-n, leuskio, leuskigu, leuskizu, leuskizue, leuskie.

Leuskidaz, leuskiaz, leuskioz, leuskiguz...

Geunskio, geunskizu... zeunskit, zeunskio, zeunskig u... geunskioz, zeunskioz...

Baleust, baleua-baleuna, baleutso, baleusku, baleut zu, baleutzue, baleutse.

Baleuste, baleue-baleune, baleutsoe, baleuskue, bal eutzue, baleutsee-ie. Baleustaz, baleuaz-baleunaz, baleutsoz... baleustez , baleuez-baleunez, baleutsoez, baleuskuez...

EGIN

Beste euskalkietako EZAN laguntzailearen ordezko bizkaieraz EIN edo EGIN da. Baleiteke gaurko IN-EIN-EGIN aditzagaz zerikusirik ez eukitzea, baina utz daigun horretan.

Daiket, daikek-n, daike, daikegu, daikezu, daikezue , daikee-ie.

Daikiat-daikinat, daikiot, daikizut, daikizuet, daikiet.

Daikit, daikik-n, daikio, daikigu... daikide, daikiae-daikine, daikioe, daikigue...

Daikedaz, daikezak-n, daikez, daikeguz... daikiodaz, daikizudaz... daikidaz, daikioz, daikiguz... daikidez, daikioez...

Neike, heinke, lei-leike, geinke, zeinke, zeinkee-i e, leikee-ie.

Neikio, neikizu... leikit, leikigu... geinkio, geinkizu... leikide, leikigue...

Neikez, heinkez, leiz-leikez, geinkez... Neikioz, n eikizuz... Leikidaz, leikioz, leikiguz... leikidez, leikiguez...

Da(g)idan, da(g)ian, da(g)igun, da(g)izun, da(g)izu en, da(g)ien.

Da(g)idazan, da(g)izan, da(g)iguzan, da(g)izuzan...

Nengian-en, hengian-en, egian, gengian-en, zengian-en, e(g)ien. Negizan, hengizan, egizan, gengizan, zengizan, zengizen-ien, egiezan.

Da(g)istan, da(g)ion-da(g)itson, da(g)iskun, da(g)i tzun... E(g)istan, e(g)ion, e(g)iskun... Da(g)istazan, da(g)iskuzan... e(g)istazan, e(g)iozan...

Da(g)iala, da(g)iela, da(g)izula... da(g)izala, da( g)iezala, da(g)izuzala...

Neizala-nengizala, e(g)izala, gengizala, zengizala, zengizela, e(g)iezala.

Neiola-nengiola, e(g)iola, e(g)izula... e(g)istala, e(g)iola, e(g)iskula...

Neiozala, eistazala, eiskuzala...

E(g)idazu, e(g)iozu, e(g)iguzu, e(g)iezu. E(g)idazu z, e(g)iozuz...

Bei-begi, beiz-begiz. EKARRI

Dakart, dakark-dakarran... dakarre. Dakardaz, dakar z, dakarguz, dakarrez-dakardez.

Dakarst, dakarra, dakartso, dakarsku, dakartzu, dakartzue, dakartse.

Dakarstazu, dakartsozu, dakarskuzu...

Dakarstaz, dakartsoz, dakartzuz... Dakartsodaz, dak artzudaz... dakarraguz-dakarnaguz, dakartzuguz, dakartseguz... Dakarste, dakartsoez, dakarskuez...

Nenkarren, henkarren, (z)zekarren, genkarren, zenka rren, zenkarzen,(z)ekarreen-ien.

Nekarzan, henkarzan, (z)ekarzan, genkarzan... Nekar tzuzan, nekartzozan... (Z)ekarstan, (z)ekartson, (z)ekarskun... Genkarraan, genkartson, genkartzun...

Genkartsozan, genkartzuzan...

Nenkarke... genkarke, zenkarke, zenkarkee-ie, lekarkee-ie. Nenkarkez, lekarkez... Nenkarkio, nenkarkizu...

lekarkit, lekarkio... zenkarkit, zenkarkigu... Nenkarkioz, lekarkidaz, zenkarkidaz...

Eka(r)zu, eka(r)zue, bekar, bekarre. Eka(r)zuz, eka (r)zuez, bekarz, bekarrez. EROAN

Daroat, daroak-n, daroa, daroagu, daroazu, daroazue , dame-daroie.

Daroadaz, daroazak-n, daroaz, daroaguz... Daroast, daroatso, daroasku...

Daroaat, daroatsot, daroatzut... Daroadazu-daroastazu, daroatsozu, daroaskuzu, daroatsezu... Daroaste, daroaskue, daroatzue... Daroatsoz, daroaskuz, daroastez, daroatzuez...

Naroa, haroa, garoaz, zaroaz, zaroaze. Haroat, zaro adaz, zaroadaze. Naroazu, garoazuz, garoazuez.

Neroan-neroian, heroan-heroian, (z)eroan-(z)eroian, geroan-geroian, zeroan-zeroian, zeroen-zeroien, (z)eroen-(z)eroien.

Nero(i)azan, hero(i)azan, (z)ero(i)azan... Nero(i)atson, nero(i)atzun... Neroatsozan, neroatzuzan... (Z)ero(i)astan, (z)ero(i)atson, (z)ero(i)atzun...

Ninderoan, hinderoan, ginderaazan, zinderoazan...

Neroake, heroake, leroake, geroake, zeroake, zeroakee-ie, leroakee-ie.

Neroakez, heroakez, leroakez... Ninderoake, ginderoakez... Neroakioz, neroakizuz.,. leroakidaz, leroakioz, leroakiguz...

Eroaizu, eroaizue, eroadazu, eroaiozu, eroaiozue... Eroizuz, eroaidazuez...

Beroa, beroe, beroaz, beroez. EUKI

Daukat-daukot-dekot, daukak-n/daukok-n/dekok-n, dau ka-dauko-deko, dauke-daukie-deke-dekoie-dekie.

Daukadaz, daukazak-n, daukaz-daukoz-dekoz, daukaguz ...

Nauka-nauko, naukazu, nauke. Zaukadaz, zaukaz, zauk aguz... Gaukazak-h, gaukaz, gaukazuz...

Neukan-neukon, (z)eukan-(z)eukon, geunkan-geunkon, zeunkan-zeunkan...

Neukazan, heunkazan, eukazan, geunkazan, zeunkazan, eukezan.

Nindeukan, gindeukazan, zindeukazan... Zindeukadazan, zindeukazan...

Eukizu-e, eukizuz-ez, beuka, beuke-beukie, beukaz, beukez.

Neukake, heunkake, leukake, geunkake, zeunkake, leukekee-i e.

Neukakez, heunkakez, leukakez...

JAKIN

Dakit... dakie. Dakidaz, dakizak-n, dakiz, dakiguz, dakizuz, dakiez.

Nenkien, ekien-ekian, ekien-ekieen.

Nenkizan, henkizan, ekizan, genkizan, zenkizan, zen kiezan, ekiezan.

Banekiz, balekiz, bagenkiz, bazenkiz, balekiez. ESAN

Dinot, dinok-n, dino, dinogu, dinozu, dinozue, dino e.

Dinodaz, donozak, dinoz, dinoguz...

Dinost, dinotso, dinosku, dinotzu, dinotzue, dinots e. Dinostaz, dinotsoz...

Ninoen, hinoen, (z)inoen, ginoen, zinoen, (zi)inoien.

Ninoezan, inoezan, ginoezan, inoiezan.

Dirautsat, dirautsut, dirautsuet, dirautset. Diraut sadaz, dirautsudaz...

Bistan da aditz hauek, esan-en esanahia euki arren, ez datozela aditz horretatik. Esan aditzak baeukan bere joko propioa. Bizkaierazko testu zaharretan besa, desadan, desagun agertzen dira: esan bei, esan dagidan, esan daigun. ERITZI-ERITXI

Deritxot, deritxok-n, deritxo, deritxogu, deritxozu , deritxozue, deritxoe.

Edo: deritzot, deritzok-n, deritzo...: erizten deutsot, erizten deutso...

Deritxat, deritxak-n, deritxo, derisku, deritxu, de ritxue, deritxe: deitzen naz, deitzen haz... hots, halako izena daukat.

Neritxon, eritxon, geritxon.

Neritxoke, heritxoke, leritxoke... Baneritxo, baheritxo, baleritxo, bageritxo... EGON

Nago, hago, dago, gagoz, zagoz, zagoze-zagozie, dag oz.

Jagot, jagoko, jagoku, jagotzu, jagotzue, jagoke.

Nagoko, nagotzu, nagoke... Zagodaz, zagokoz, zagokuz... Jagodaz, jagokoz...

Nengoen, hengoen, (z)egoen, gengozan-en, zengozan-e n, zengozien, (z)egozan-en.

Nengokon, nengotzun... Zengodazan, zengokozan... Gengokazan, gengokozan...

Nengoke, hengoke, legoke, gengokez, zengokez, zengo keze, legokez.

Nengokik, nengokio, nengokizu... Legokit, legokio, legokigu... Gengokioz, gengokizuz... Zengokidaz, zengokioz... Legokidaz, legokioz, legokiguz...

Banengo, bahengo, balego, bagengoz, bazengoz, bazen goze, balegoz.

Banengoko, banengotzu... Balegot, balegoko, balegoku... Bazengodaz, bazengokoz, bazengokuz... Bazengodaze, bazengokoze... Balegodaz, balegokoz...

Bego, begoz. IBILI

Nabil, habit, dabil, gabiz, zabiz, zabize-tie, dabi z.

Nabilko, nabiltzu... Jabilt, jabilko, jabilku... Gabilkoz, gabiltzuz... Zabildaz, zabilkoz... )abildaz, jabilkoz, jabilkuz...

Nenbilen, henbilen, (z)ebilen, genbizan-en, zenbiza n-en, (z)ebizan-en.

Nenbilkon, nenbiltzun... (Z)ebildan, (z)ebilkon, (z)ebiltzun... Genbilkozan, genbiltzuzan... Zenbildazan, zenbilkozan... (z)ebildazan, (z)ebilkozan...

Banenbil, bahenbil, balebil, bagenbiz, bazenbiz, ba zenbize, balebiz.

Banenbilko, banenbiltzu... Balebilt, balebilko... Bagenbilkoz, bagenbiltzuz...

Bazenbildaz, bazenbilkuz... Bazenbildaze, bazenbilkoze... Balebildaz, balebilkoz...

Nenbilke, henbilke, lebilke, genbilkez, zenbilkez, zenbilkeze, lebilkez.

Nenbilkio, nenbilkizu... lebilkit, lebilkio, lebilkigu... genbilkioz, genbilkizuz... lebilkidaz, lebilkioz...

Bebil, bebiz. Bebilt, bebilko, bebilku... bebildaz, bebilkoz... JOAN

Noa, hoa, doa, goaz, zoaz, zoaze-zie, doaz.

Noako, noako, noatzu... joat, joako, joaku... goakoz, goatzuz... zoadaz, zoakoz, zoakuz... zoadaze-zie, zoakoze-zie... joataz, joakoz, joakuz...

Nino(i)an-en, hino(i)an-en, (zi)joian-en, gino(i)az an-zen, zino(i)azan-zen, (zi)joiazan-en.

Nino(i)akon, nino(i)atzun... (zi)joatan, (zi)joakon, (zi)joakun... gino(i)akozan, gino(i)atzuzan... zino(i)adazan, zino(i)akozan... (zi)joatazan, (zi)joakozan...

Ninoake, hinoake, lijoake, ginoakez, zinoakez, zinoakezezie, lijoakez.

Ninoakio, ninoakizu... lijoakit, lijoakio, lijoakigu... ginoakioz, ginoakizuz... zinoakidaz, zinoakiguz... lijoakidaz, lijoakioz...

Banijoa, bahijoa, balijoa, baginoaz, bazinoaz, bazi noazezie, balijoaz.

Banijoatzu, banijoako... balijoat, balijoako, balijoatzue... baginoakoz, baginoatzuz... bazinoadaz, bazinoakuz... balijoataz, balijoakoz, balijoakuz...

Beijoa, beijoaz. Beijoatzu, beijoako... beijoadaz, beijoatzuez...

ETORRI

Nator, hator, dator, gatoz, zatoz, zatoze-zie, dato z.

Natorko, natortzu, natorke... Jatordaz, jatorkoz, jatortzuz... ga(ia)torkoz, ga(ia)tortzuz... zatordaz, zatorkoz... zatordaze, zatorkoze...

Nentorren, hentorren, (z)etorren, gentozan-en, zent ozanen, (z)etozan-en.

Nentorkon, nentortzun... (z)etordan, (z)etorkon, (z)etortzun... gentorkozan-en, gentortzuzan-en... zentordazan-en, zentorkozan-en... (z)etordazan-en, (z)etorkozan-en, (z)etortzuzan-en...

Nentorke, hentorke, letorke, gentorkez, zentorkez, zentorkeze,letorkez.

Nentorkio, nentorkizu... letorkit, letorkizu... gentorkioz, gentorkizuez... zentorkidaz, zentorkioz... zentorkidaze, zentorkiguze... letorkidaz, letorkioz, letorkizuz...

Banentor, bahentor, baletor, bagetoz, bazentoz, baz entoze, baletoz.

Banentorko, banentortzu... baletort, baletorko, baletorku... bagentorkoz, begentortzuz... bazentordaz, bazentorkoz... baletordaz, baletorkuz...

Betor, betoz. Betort, betorko, betorku... betordaz, betorkoz, betortzuz... JARDUN

Dihardut, diharduk-n, dihardu, dihardugu, diharduzu , diharduzue, dihardue.

Niharduen, hiharduen, ziharduen (hak-haiek), ginard uen, zinarduen (zuk-zuek).

Banihardu, bahiardu, balihardu, baginardu, bazinardu, bazinardue, balihardue.

Niharduke, hiharduke, liharduke, ginarduke, zinarduke, zinardukee-ie, lihardukee-ie. EUTSI

Ez dakit ondorengo aditz formak gaur ezagutzen dogun EUTSI aditzetik datozen, baina horretan utziko dogu. Beti datiboagaz erabiltzen da eta JARDUN edo ARI IZAN esan gura dau. Aditz hau gaur be Lea-Artibai guztian eta Busturialde zati batean oso ezaguna da.

Deutsot, deutsok-n, deutso, deutsogu, deutsozu, deu tsozue, deutsoe-deutse.

Neutson, heuntson, eutson, geuntson, zeuntson, zeun tsoen, eutsoen-eutsen.

Baneutso, baheuntso, baleutso, bageuntso, bazeuntso, bazeuntsoe, baleutsoe-baleutse.

Aditz honek ondoko berban datiboa eskatzen dauela badirudi be, ez da holan. Lanean deutsot, dantzan deutse, zertan deutsozu... eta ez lanari deutsot, dantzari deutse etab. Forma hauek beste esanahi bat eukiko leukie. ERAGO-ERAGON

Aditz honek JARDUN, ARI IZAN esan guru dau eta bere jokoa galtzear dago. Fiolan jokatzen da: Daragoiot, daragoiok-n, daragoio, daragoiogu, daragoiozu-daragoiozue, daragoioe. Iraganean: Neragoion...eragoion... eragoioen. Beste formak apenas aspaldion esan diren, baina aditz honek be beste aditz trinkoen formak bardin hartu ezinik ez dauka: neragoioke, leragoioke... baneragoio, baleragoio... daragoiodan...

ERDU, EUTSI

Aditz forma biok oso erabiliak dira gaur be eta forma horietan fosildurik dagoz.

Erdu: etor zaitez, etor zaiteze. Gaur zuek subjektu denean, endue edo erduze entzuten da.

Eutsi: hartu zuk. Eutsok-eutson: hartu hik. Objektu pluralean: eutsiz, eutsoz-eutsozak, eutsozan-eutsonaz.

Aditz forma batzuren idazkeran TS batik TZ hobesten dot, zuri-zueri flexino datiboa denean. Horrela: dautzut, neutzun eta abar. Beste pertsona batzutan agiri den S hori (daust, dausku, baleusku...) inherentea ala epentetikoa edo jantzigarria ete da? Jo daigun flexinoaren inherentea dela: daust-deust, dausot-deusat, dausku-deusku, dausut-deusut, dauset-deuset-deusiet eta abar. Hortik dautsot-deutsat, dautsut-deutsut... Honela izanik, legea ez da bigarren pertsonan betetzen: dauat-deuat, daunat-deunat. Badagoz halan be emongostat, esangostat... formak (nik hiri), lorratz hori baieztu daikienak. Flexino intransitiboetan ostera S hori ez da gehienean agiri: jat, jako, jaku, jatzu... Baina hemen be badagoz jast, jatso, jasku formak. Beste forma batzutan era biak agiri dira: emoidazu-emoistazu, daiodan-daitsodan, daidan-daistan...

Kasu batzutan sinonimo soilak izan arren, beste batzutan diferentzia beharrezko da, kointzidentzia bat bereizteko. S horren bitartekotza batik, daigun bardin izan daiteke guk hura (dezagun) nahiz hak guri (diezagun). Bigarren hau daiskun egin ezkero, ez dago ekibokorik. Beste batzutan badirudi S premina handi batik tarteratzen dela: neuskio, leuskio... Hemen S datibotik urrun dago, bitartean elementu garrantzitsu bat dagoela. Beste batzutan, ostera, ez da bardin jokatzen: neuke-neuskio, baina neike-neikio eta abar. Baina hementxe be badagoz neiskio, leiskio..., baita nekitso, lekitso, lekist... formak be. Bizkaieraz be, euskara guztian lez, nori singularraren ezaugarri nagusia O bokala da, eta pluralarena E: neikio, neikie, neuskio, neuskie, esaiok-esaiek-esaioek, emoiozu-emoiezu... Batzutan TSO flexinoa TSA bihurtzeak (neutsan, geuntsan...) edo DAU batik DEU egiteak ez dauka zerikusirik aditzaren elementuetan. Segurrenik hiztunengan DEU hedatuago izan da DAU baino, baina batasun ororen inkongruentzien arabera, hau nagusitu da bizkaiera batuan, nahizta gero flexinoetan deutsat, deutsagu eta abar egin. DAU-DEU edo JA-ZA aldatu ezik (DI edo JAI-ZAI eginez), datiboaren O eransteko, tartean zubi bat beharrezko da: dautso-deutso-deutsa, jako-zako... Bizkaieraz be, aurretik I denean, ez da bitartekorik behar: neio, leio... daikio, daitekio, litzakio, kasu honetan datiboak aurreko E bokala I bihurrazoten dauela: daike-daikio, daiteke-daitekio, litzatekelitzakio. Niri edo guri flexinoetan ez legoke premina zorrotzik: daut, dauku... Eta hain zuzen euskalki batek edo batzuk horixe egiten dabe. Baina sarritan nik ha eta hak niri bereizteko, S beharrezko da: dot-dost, dinot-dinost, daroat-daroast eta abar.

Hauek honela, S hori datiboko flexino guztien inherentea bada, batzutan ederto ezabatzen da. Beharrezko den flexinoetatik besteetara be (ez beti eta ez denetara) arrastatua izan dela suposatzea ez da zentzunbakoa. Baina jantzigarri edo eufoniko soila barik, osagarri organikoa dela jorik be (eta beharbada horixe jo beharko da), bizkaiereak ez dau praktika koherenterik garatu. Beraz, zuri-zueri flexinoetan, idazkeran datiboaren ezaugarria nagusitzeari hobeto deritxot. Holan aditz guztien datibo horiek forma berean gelditzen dira: dautzut, neutzun... jatzu, najatzu-natxatzu, balijatzu-balitxatzu... datortzu-jatortzu, nagotzu-najagotzu, nabiltzu-najabiltzu, doatzu-joatzu... dakartzut, daitzun, nei(t)zun... Eta bide batez beste euskalki batzutako dautzut ereduagaz batera goaz. ZENBAIT ATZIZKI

A = E (U-I-ren atzetik): - lagune, egune, dogune, txakurre, egurre, hutse, gorputze, eztule...; egine, ezine, ñirñirre, itse, hitze, sitse, isile, mutile, misile...

- lume, gure, onure, kulture, burle, matrikule, sekule, azkure, ardure, logure, konture, lekure,arrautze, haruntze, aldakuntze...; bire, dire, tire, begire, despedide, arime, lastime, dotrine, premine, makile, neskatile, palize, gerize, banitze, balitze... artiste, kokiste...

ADU-AU-EU : kantadu, paradu, olgadu... kantau, parau, olgau... kanteu, pareu, olgeu...

AGO = AO, AU: harago, honago, ederrago... = harao, honao, ederrao... harau, honau, ederrau... / Nago, dago... _ nao, dao... nau, dau...

AN = EN: mailen, pantailen, irlen, makilen... sekulen, matrikulen... arimen, preminen, kanpainen... garizumen, fortunen... gerizen, peskisen... musen (musa), pausen...

ARREN: pozarren, Jainkoarren, amoriarren.

AZO-ARAZO: atarazo, janazo, biztuazo, galazo... janarazo, biztuarazo, galarazo...

DI-TI: handi, hemendi, inondi... bertati, etxeti, horti, kanpoti...

DO-TO: ondo, txarto, ederto, hobeto, polito, gaiztoto, zuzento...

E = A: agura, altara, laba, landara, lora, muna, kurutza, emakuma, kuma: txorikuma, sasikuma...; una: hutsuna, larriuna, baltzuna...: la, tzaila: jola, jagola, igola.., motzaila, jotzaila, saltzaila, zabaltzaila... saharda, basurda... andra, etxekoandra...

EN: hartuen, emonen, eginen, joanen... Horrek ez deko joanenik, horrek ez deko hasienik be: ez dauka joatekorik be, ez dau hasterik be merezi.

ETAN-ATEN-KETAN: pentsetan, kantetan, sometan, topetan... pentsaten, kantaten, somaten, topaten... pentsaketan, ulerketan, apurketan...

GAITI-KAITI: nigaiti, zugaiti, zegaiti, joateagaiti... zuekaiti, besteakaiti...

GAITIO-GAITINO,

GAITI-KAITI: nigaitio, zugaitio, horregaitio... nigaitino... nigaiti, zugaiti, zegaiti, joateagaiti... zuekaiti, gorasoakaiti...

GANDI-GANDIO, KANDI-KANDIO: gugandi-gugandio... zuekandi-zuekandio...

GAZ: nigaz, zugaz, amagaz, hagaz, horregaz...

GINEN-GINAN: kakaginen-ginan, ikazginen-ginan, hariginen-ginan, ogiginen- ginan.

IDU: mogidu, hornidu, sentidu, prijidu...

KA = KE (U-I-ren atzetik): burruke, amenazuke, mosuke, eztulke; haginke, ixilke, harrike, kuike, ahausike.

KAZ: GAZ atzizkiaren plurala: zuekaz, eurakaz, txakurrakaz, gurasoakaz, besteakaz...

KERA: albokera, okerkera, aurrekera, zeharkera, atzekera...

KETAN: urketan, sinesketan, zabalketan, igarketan... = urtzen, sinesten...

KOTX: bakotx, bikotx, hirukotx, laukotx, zazpikotx...

OK: danok, guztiok, gizakiok, begiok, ederrok...

REAN: idunerean, bentanarean... = idunetik... Atzizki arkaikoa.

RO: osoro, gozaro, argiro, barriro, astiro, geldiro, biziro...

TA = TE (U-I-ren atzetik): hartute, sinestute, parkatute; itxite, etorrite, ikesite; dogu-te, dozu-te, deusku-te; daki-te, ein lei-te...

TAKO-TEKO: pentsetako, kantetako, topetako... pentsateko, kantateko, topateko...

TAN: iratan, egurretan, perretxikotan, behitan... = bila edo ekartzera.

TAN-KAN = TEN-KEN: argiten, sarriten, birriten, alditen, gorriten... gomuten, konduten, disputen... errepiken, fabriken, musiken... lupen, burruken... bisten, listen, errebisten...

TARA: - Okerretara, zabaletara, zeharretara, honetara, bestetara. . .

- Neu neutara, biok biotara, zeuk zeutara, geu geutara, eurak euretara... = neure kabuz, neuk bakarrik...

TEA-TIE: olgetea, betetea, koloketea... olgetie, betetie, koloketie... = olgatzea, betetzea...

T(Z)EARREN-TEARRIK: - jotearren, egitearren, ikustearren... ikustearrik, joatearrik, ibiltearrik...

TEKOA-TZEKOA: - loatekoa, emotekoa, hartzekoa... egin. Planta egin, simulatu.

- Zu zara izatekoa! Zu zagoz egotekoa! Zuk egin dozu egitekoa! Zuk hartu dozu hartzekoa!...: zu zara pieza modua, zu zagoz morroi modua!...

TI-TATI: hemeti, horti, etxeti, kanpoti... begietati, zeruetati...

TSITU-TZITU: TS-TZ amaieradun zenbait hitz silaba-bakar gehi TU = TSITU- TZITU. Baltz, putz, sats, huts, hats, hotz... + TU = baltzitu, putzitu, satsitu, hutsitu, hatsitu, hotzitu...

TUTEA-TUTIE: apurtutea, ostutea, lagundutea... apurtutie, ostutie, lagundutie... = apurtzea, ostea...

TUTEKO: onduteko, hartuteko, biztuteko... = ontzeko, hartzeko...

TZEAKO-TZIEKO: hartzeako, saltzeako... hartzieko, saltzieko... = hartzeko...

TZEAN-TZIEN: hartzean, saltzean, sartzean... hartzien, saltzien, sartzien = hartzen, saltzen...

ZING-SINO: salbazino, okasino, parkazino, sesino...

ZIÑO-SIÑO: - salbaziño, okasiño, parkaziño, sesiño...

ZIÑOI-SIÑOI: - salbaziñoi, okasiñoi... HIZTEGIA

Hiztegi honetan bizkaierearen eremuko zenbait berba dator. Askoz gehiago dago, jakina, baina nire helburua ez da zerrenda exhaustiboa osotzea, hori amaibako lana bailitzateke. Ziur nago berba ezagun eta eguneroko asko faltako dela eta ez legoke txarto bakotxari gogoratzen jakozanak apuntatzen joatea, hiztegi zehatzago eta osoagoa eukitzeko. Halan be, hemen mila eta zazpirehun berbatik gora jasotzen da eta bada zeozer.

Jasotzen diren berbetan ez dira adiera guztiak aitatzen, bizkaiereari jagokozan ezbardinak baino. Holan, esaterako, lotu = geratu, gelditu; min = mihi; eragin = azo-arazo, behartu... Berba horiek daukezan beste adiera komunak eta ezagunak ez dira emoten. Hemen bizkaierearen berezitasunak interesatzen jakuz. Interes hori, bertsogintzarako materialean gabizenez, alde bikotxetik begiratu dot. Alde batetik berbek eurek euki leikien garrantzitik edo ezagutzatik. Eta bestetik erriman edo beste zeozertan euki leikien interesagaitik, nahizta beharbada berez hain ezagunak edo garrantzitsuak ez izan.

A Abade: apez, apaiz. Abai, abao, abau, abaiko: aberaska, erleen ezti gordelekua.

Abarauts: abai hutsa, ezti bakoa. Abaro: zuhaizpeko babesgunea, babespea, ganadua eguzkitik babestekoa. Abarrada: oturuntza, jatordu handia. Abazuza: txingor, kazkabar, harri, inetazi. Abazuzi: ongailua, janarien hornigarria. Abespelu: lanean arineketea, ahal den moduan. Abespeluan: presaka, zetan dabilen asko jakin barik. Abizari: oiloei ipinten jaken guzurrezko arrautzea. Abornada, abordada: erasoa, oldarra. Abra, abre: leku airosoa, agiria. / Airean egotea bera. Abraize: ipar haizea. Adabu, adabaki: oihal zulotuari josten jakon txatala. Adapo: adar orpoa, ebakeran geratzen den morapiloa. Adargili, adargilbera: ganadu kilikorra, ikutuz batera mogitzen dena. Adi: begira, so. / Asmoa, intentzinoa. Adi oneko gizona; ez daukat inorako adirik. Adikune: begirada. A(d)itu: ulertu, konprenitu. / Begiratu, so egon. Adore: kemen, papar. Adu, au, eu: ikus atzizki zerrendea. Adur: ahotik erioten den ttua, txistua. Inguru batzutan adurra eta lerdena bereizten dira. Adurra gozoa, kutuna da,

umeena esaterako. Handienari edo higuina emoten dauenari lerdena deritzo. Afrontu: haize gogorra, haizeak betean jotzen dauena. Agilando: gabonsaria, eskean doanari emoten jakona. Agiraka: hasarre, errita. Ago = ao, au: ikus atzizki zerrendea. Aharrausi: logureak eragiten dauen aho zabaltzea. Ahausi, adausi: zaunka. Ahozpez: ahoz behera etzanik. Aiko: hona, horra, hara. Aiko hemen, aiko hor-aikor, aiko han: hona hemen, horra hor, hara han. Aiko-maiko: atxaki, ezetzerako planta. Aiko-maikoan: atxakiak ipiniz, ezetzerako arrazoi bila. Ainen: birao, madarikapen.

Ainube: ospel, eguzkiak jotzen ez dauena. Aita-ponteko, aitte-puntako: bateoko aitabitxi. Aitaxe: aitaginarreba. / Aitita. Aitita, aitajaun: norbere aitaren aita. Aiztu: ahaztu. Aken, akan: kapar-kaparra, abereen narruko parasitoa. Akiakula, akikulu: atxakia. Akordatu: itzartu. Akorde: itzarrik. Akorde dago: itzarrik dago. Alarao, alarau: minezko, alazko oihua. Alasoko, alazoko: egokia, ondo datorrena. / Handia, tamainukoa. Alazo: egokia. / Egokiro. Alazo Bator: bete-betean, egoki-egoki Bator. Albait: ahalik, ahalik eta. Albate: alboko ate, atarteko ateaz bestea, albokoa. Albo: ondo, aldamen. Albokera: alboz. Albokera jausi, ibili: alborantz jausi. Albotiko: ezkontzako aitabitxi edo amabitxi. Aldar: aldats, leku erripea. Aldats: aldapa, malda. Aldasgora, aldasbehera. Aldendu: urrundu. / Desagertu. Aldikada: denboraldi bat. / Gatx edo zerbaiten kolpea. Aldikadak dekoz, aldikadak emoten dautsoz. Aldra: talde, mordo. Amai: azkena, amaiera, akabua. Amama, amandre: norbere amaren ama. Amaraun: armiarma sarea. Amata(t)u, itzungi, iraungi: itzali. Amaxe: amaginarreba. / Amama. Ames: amets. / Asmo, gogo. Anda: hilkutxa, zerraldo. / Gaisoak eroateko ohetxoa. Andan eroan, andandaka eroan: zeozer bi edo gehiagoren artean

bizkarrera jaso barik eroan.

Andari: anda edo hilkutxa eroalea. Andrakila: panpin, kopin. Anpor: enbor. / Guzur handia. / Mozkorra. Anpulo, anpulu: malko handia. Negar-anpulua. / Burbuila, bunbuiloa. Antza: dirudienez. Apapa: ibiltzen, pasiatzen. Apapuan: ozta-ozta, justuan. Apapuan bizi: larri, kostata bizi. Apara(t)u: parean jo, azartatu. Apatx: animalien hatzazala. Apatz: xalo, adeitsu. / Bigun. Apo: Txarri harra, hazitarakoa. / Pertsona ondo gobernatua, itxura hori daukana. Apur, apur baten: pixka, pixka batean. Apurka-apurka, apurkan-apurkan, apurken-apurken: pixkanaka. Aputz, apotz: jagia, astina, belaki antzekoa. Arat, aratean, aratin: ahoz gora. Aratinik: ahoz gora etzanda. Arazo-arazu: zeregina, batez be endredoso samarra, ardurea emoten dauen beharra. Ume txikerrak arazo handía

emoten dau. Ganaduek arazu handie deko. Jaijjegune ixen arren, baserrijjen beti dao arazue. Arbin, armin: estu samarra, ezin egonez dabilena. / Jenio bizikoa. Ardi: kukuso, arkakuso. Arean: Ezer, inor. / Nonbait, hainbaten: bai arean. Deklinatu egiten da: areanek, areani... Arerio: etsai, kontrario. Arin, arineketan, arin aringa, antxintxika: lasterka, korrika. Arkal: alkar. Armera: adakera. / Ganadu edo pertsona baten aurpegikera. Aro: giro. Gauaro, ibiltaro, egotaro... Arra: esku zabalaren neurria hatzamar lodi puntatik txikiaren puntara. Arrabio: amorru. Arrakada: belarritako. Arrakala: pitzadura, arraildura.

Arramuskada, erremuskada: erneguzko, jenio txarreko keinua. Arran, arren: joare, zintzarri. Arren: ikus atzizki zerrendea. Arranpalo: txorimalo. / Pertsona zaratatsua eta lotsabakoa. / Begi urtenak daukazana. Arrapalada: abiadura handiko arineketea. Arrast: tatarrez joatearen hotsa. Arrasti, arrastei: arrastiri, arratsalde. Arren: ikus atzizki zerrendea. Artasi: guraize. Artasiku, artazuku: morokil. Arteak hartu ezinik: sosegatu ezinik, bere onean paratu ezinik. Artega: urduri, egon ezinik. Arteka-marteka: bitarteetan, astiorduetan, orain bata gero bestea. Artez: zuzen. Artino: artio, arte. Artxo, axuri: bildots, arkume. Asago: urrun. Asaro, asero: nasai, eroso. Erropak asaro komeni dira. Asaskatu: barrua hustu, esturatik nasaitu. Asasku: asaskatzeko egintza, esturatik nasaitzea, gogoa askatzea. Asi-orraziak, azi-orraziak: egintzak, pertsona baten praktika. / Gorabehera, on-txarrak, poz-nahibageak. Askai: animali baten irudi, itxura. / Pertsona baten gorpuzkera. Asko: Asko da, ba! Asko dok, ba! Aspel, azpel, asmel: azao, sorta. Aspertu: ase, asetu, nahikotu. Astegoien: asteburu. Astegun buru-zuri: astegun hutsa, astegun soil-soila. Astegun buru-zurian: astegun soil-soilean. Asti: beta, libre dagoen denbora. Astin: harro, aputz.

Astiro: geldiro, mantso. Astrapala: iskanbila, zaratots handia. Atarte, etarte: atari, batez be baserri batzuk daukena. Aterri: ateri. Ateut, ateute: Anda, hilkutxa. Atoan, atoetan: behingoan, berehala. Atondu: konpondu, moldatu. Atsen: atseden. Atsen egin: geldialdi bat egin. Atxaki: aitzaki. Atxaki-mitxiki: mila modutako atxaki eta disimuluekin. Atxur, anpor, kakot(e), katu, lanpar: mozkor handiaren sinonimo argotekoak. Atxurra, katua harrapatu, hik dekok

anporra, urteten dauen bakotxien kakotie, lanparra daukat. Atzamar: eskuko hatza. Atzeran: atzerantz egiten dauena, bildurti samarra. Aube: amaginarreba. Aume: ahuntzaren umea, antxumea. Auntzerdera: berbakera zelebrea, p kontsonantea errepikatuz lortzen dena. Aurki: segur asko. Aurreder egin: harrera ona egin, ondo hartu. Gizalegeak agintzen dau kanpokoari beti aurreder egin behar jakola. Aurrerantzean: gaurtik, une honetatik aurrera. Aurretiaz, aurretixek, aurretixik: aurrez, aldez aurretik. Aurrezean: ugaritasun handian. Erromeri horretara jentea aurrezean batzen da. Piper barriak aurrezean etorri ziren eta

aurrezean saldu ziren. Aurt, jaurt, heurt: ganaduei itzultzeko, buelta eragiteko oihua. / Itzultzea. Autu: Solas, barriketa. Autu-mautu: ipuinak eta pasadizoak. Autu-mautuak, autumautuan. Azatz: ildo. / Adartxoekin markatzen den zatia. / Ordena, bata bestearen atzean egitea. Azatzean eroan, egin... Azo-arazo: ikus atzizki zerrenda. Azpira, aizpira: oramahai, ogia, huruna eta abar gordetzeko mahaia. Aztru, aaztru: azti, igarle.

B Baga, bage: barik, gabe. Bagako, bageko, bako: bagea, gabea, gabekoa. Baino ez: baizik ez, besterik ez. Baizen: bezain. / Baino. / Baizik. Bala-bala: barriren bat zabal, denen ahoan ibiltzea. Baldras, baldres, baldan: ardurabako, moldagatx, itxura eskasekoa. Baltzeran: baltzuska, baltzerantz jotzen dauen kolorea. Banakak: bakanak, gitxi-gitxi. Banan: banaka. Banango: banakako. Bape-bapere: bat be, bat bere. Bapez-baperez: bat be ez, bat bere ez. Barausi: baraua hausi, gosaldu. Barauste, barausi: barau hauste, goizean egiten den lehenengo jatordutxoa. Bardingo: bitartekoa, erdi ingurukoa. Ez handi ez txiki, bardingoa baino. Barik, bagerik: bage, Babe. / Baino, baizik: hori barik bestea: hori ez, bestea baino. Zuk ni barik nire dirua maite dozu:

zuk ez nozu ni maite, nire dirua baizik. Bertsoa bota barik kantatu egin behar da: bertsoa bota ez, baina kantatu egin behar da.

Barraban: barrabas, bihurri, oker. Barre: irri. Barren: gauza baten beheko aldea: praka barrena, mendi barrena. / Aditzondo lez, izan be, noski, ezustea edo enfasia

adierazoz. Bera da barren! Heuk ein dok barren! Barrena: gitxienez. Hori barrena, mila barrena: hori gitxienez, mila gitxienez. Barriren barri: barriro, barriz. Barriz, barriro: berriz. / Barriz: ostera. Basa: lupetz, lokatz, lohi. Baten: halango baten, tertzio baten, gesu baten, honenbaten, horrenbaten, harenbaten. Baztarrak: oso asko, ezin gehiago, ugaritasun izugarria. Baztarrak galdu. Baztarrak irabazi. Baztarrak bete diru. Be, bere: ere. Bedar: belar.

Begitandu: iruditu. Begitantzino, begitazino: irudipen, uste. Be(g)itu: begiratu. Begitxindor: begiko txindorra. Behar, behar egin: Ian, Ian egin. Behargin: langile. Beharrean (guztia, dana): erdizka, ahal den moduan, justu samar. Beharleku: zeregin, arazo. / Lantegi. Beharrizan: premia, behar. Behatz, bihetz: hankako hatza. Eskukoa hatza edo hatzamarra. Behingoan: atoan, berehala. Behinola: behiala, antzinako denporetan. Beilegi, belegi: hori, laru. Bekoki: kopeta. Belu: berandu. Berba: hitz. Berbako: hitzeko, hitzari eusten diona. Berbaldi: hitzaldi. Berbaldun: berba asko egiten dauena. Berbaro: berba hotsa, zer dinoen aitu barik entzuten den marmarra. Berbots: berba hotsa, berbazko zaratea. Berebiziko: apart, aproposko, oso egoki. Berariaz: beren beregi, espreski. Beren beregi, berein-berein, beren-berez: bereziki, apropos, berariaz. Berna: belaunaren eta oinaren arteko hanka zatia. Beste, besteko: aina, ainako, bezanbat, bezanbateko. Bestela-baitakoan: disimuluan, beste gauza bat simulatuz. Bestelan, bestelanik: ostantzean, bestela. Bez, berez: be ez, bere ez. Bidar, bider: aldiz. Makina bat bidar, bi bider.

Bilin-balaunka, bilin-balan, bilin-boloka: zilipurdika, gorputz-buelta osoak emonez. Bihor, bihortu: bihurra, okerra. / Gaiztoa. Biri: birika. Birrin: zati txiki txikia, ogi papurra, esaterako. Birrindu: xehetu, zehatu, txiki-txiki egin. Birritan: bitan, bi bider, bi aldiz. Bits: apar. Uren ganeko bitsetan: poz-pozik. Bizardo: bizartsu, kutsu despektiboz. Bizio: hesteetako zizare. Blisti-blasta: behin eta barriz jotzearen hotsa. Bol-bol, pol-pol, bor-bor: irakinaren hotsa. Boldro, boldrio, boldrozko: lodikote, trakets. Bolo-bolo: zurrumurru bat ahoz aho dabilela. Bon-bon: ugari gastatzearen hotsa. Bornu, bornuan: inguru, inguruan. Branka: untziaren aurrekaldea. Brankatik emon: musturrekoa emon, kontrako zartadea emon. Brau: bat-batean agertzearen hotsa. Burbux, burbuz: gurbitza, zuhaitz txiki bat. Burdi: gurdi. Burpil: gurpil. / Jit, efektu, boleari eta antzekoei emoten jakena. Buru egin: simulatu. Gaiso-buru, tentel-buru, listo-buru... egin. Buzkantz: odoleste, batez be este lodiaz egiten dena.

D Dan, din-dan: kanpaiaren onomatopeia. Danba, danba-danba: tiroaren hotsa. Dandar: tatarrez eroaten den jantzi zatia. / Pertsona ardurabakoa, baldarra. Dandarrez, dandarraz: tatarrez, herrestan. Danga: jaustean lurra jotzearen hotsa. Dangel, dangil, dangilo, dangolo: baldar, bertan behera dabilena.

Dar-dar: ikara hotsa. Daun-daun: ate jotzearen hotsa. Deabruak euki: trebetasun handia euki. Jantzan diabruek dekoz: dantzan oso abila da. Dedu: ohorea, itxura ona. Denganino: demonino, arraio. Desak: ahalegin handiak, ezin gehiagokoak. Desak egin. Deslaian: aparailua eskutik jarein, bere kontura. Deunge: gaizto, zantar. Di-ti: ikus atzizki zerrenda. Didar, dihar: deihadar, gedar. Dinbi-danba: behin eta barriz jotzearen hotsa. Dinbili-danbala: jo eta jo, emon eta emon. / Kanpaiak topera jotzea. Dingili-dangolo: herren. / Herrenka ibili. Dingiliz, dindilizka, txintxilizka: dilindan, zintzilik. Do, to: ikus atzizki zerrendea. Doan, duan, duban: dohainik. Domun Santu, Domu Santu, Domuru Santuru: santu guztien eguna. Donga: gaizto, oker. Dontsu: dohatsu, santu. / Zoriontsu. / Gogaikarri, aspergarri. Draga: galga, egurrezko frenoa. Droga: matraka, hasarre, liskar. Etxe horretan beti dabiz zeozegaitik drogan. Hasarrie to drogie besterik ez dekon gizon

pestie. Drogoso: droga edo liskar zalea, matrakosoa. Dukat, duket: antxinako txanpon bat. Dungulu: morokil. Durditu, durdidu: durduzatu, zorabiatuta utzi. Durundi, durundu: zarata ozena, batez be oihartzuna edo erresonantzia. Dzanga: murgiltzearen onomatopeikoa. Dzanga egin: urperatu. / Dzanga-dzanga: edatearen onomatopeikoa. Dzanga-dzanga edan: gogotsu edan. Dzapa-dzapa, zapa-zapa: ibilera bizkor samarrean joan, geratu barik.

E

Ebagi, ebai: ebaki. Ebali: erabili. Ebatzi: erabagi, erabaki. (Izena eta aditza). Edegi, idigi, edei: ireki, zabaldu. Eden, edendu: pozoin, pozoindu. Eder egin: aurrekoagaitik ondo esan, koipea emon, haren ederra irabazi guran. Ederto: oso ondo, ederki. Edonor: nornahi. Edonon: nonahi. Edozelan: nolanahi. Edozenbat: zenbanahi, nahi beste. Egin-eginean: justu-justuan, behar dena bera, behar den uneunean. Eginen, egingo: egitekoa, egiteko falta den zeregina. Egotaro: klima, egoteko haroa. Eguno, egundo: egundaino, inoiz. Eguzkibegi: eguzkitara emoten egotea. Eguzkibegitan: eguzkitara, eguzkiak emoten dauela. Ei: omen. Ekandu: ohitura. / Ohitu, egokitu. Elai: enara. Emoi: emari, isuri. Zauri horrek emoia dauka. En: ikus atzizki zerrenda. Endakatu-endekatu: deskastatu, berezko ezaugarriak galdu. Endemas: ganera, gainera. Ene: harridurazko interjekzioa. Enpara(d)u, enpaidu: gehienean pluralean: gainerakoak, beste guztiak. Enpaz: parrean, bardinean, kito. Entzun-gor (egin): ez-entzun egin, entzun ez duelakoa egin. Era: egokiera, aukera, komenentzi.

Erabagi: ebatzi, erabaki. Era(g)in: aditzakaz arazo, behartu: jan eragin: janazo-janarazo, jatera behartu. Erago, eragon: jardun, ari izan. Eralgi: eralki, iralki. / Xahutu, gastatu. Eraso: esanazo, ezkutuan daukana etara. / Mezea eraso: mezan abadeari lagundu. Erdi-eginean: erdizka eginda, erdiz-erdizean. Erdizean, erdiz-erdizean: erdi-eginean, erdi eginda. Erdu, erduze: zatoz, zatoze, etor zaiteze. Eretxi, eritxi: iritzi. (Izena eta aditza). Erkin: ahul, erdikin, osora heltzen ez dena. Erlabio, erlamino, erlastar: kurumino, liztor. Ernegu, ernegatu: hasarre, amorru, hasarratu. Erosta: kexu, hileta, auhen. Erpe, erpa: hatzapar, zenbait animaliren hatzazala. Erremuska: marmarka, gogo txarrez, txarto esaka. Errime: iaioa, zeozertarako jitea daukana. Erripa-erripe: aldasgoran edo aldasbeheran dagoen lekua, inklinatua. Erro: animalien errapeko titia. Erroi: bele. Esames: elemele, barriketa. Eskailu, kaskailu, kaskaila: ezkailu, errekako arrain txiki bat, gozoa. Eskandalu: asko baino gehiago. Asko hamar da, hamaika eskandalue. Eskatz, eskaratz: sukalde. Eskegi, esegi, eskei, esei: eseki, zintzilikatu. Eskeko: eskale. Eskoi, eskoa, eskuma: eskuin. Estramina: kalostra edo eskilara etzunaren antzeko aska, lastoari, bedarrari eta abarri eusteko. Etan, aten: ikus atzizki zerrendea. Etara, atara: atera. Ete: ote. Etxagun: etxejaun, etxejabe.

Etxaguntza: norberea den etxaldea. Etxandera: etxandra, etxearen jabe den andrea. Etxe-kalte: etxearentzat edo etxekoentzat kaltegarri den pertsona. Etzun-etzin-etxun-itxun: etzan. Eurrez, eurrezean: ugari, ugaritasun handian. Eutsi-eutsiz: hartuizu-hartuizuz. Eutsok-eutsoz-eutsozak: hartuik-hartuizak. Eutson-eutsozan-eutsonaz: hartuin-hartuizan. Ezain: itsusi, zatar. Ezein: zein-en negatiboa, bat be ez. Ez-entzun, ez-jakin, ez-ikusi... egin: ez entzuteko plantea egin, ez dakielakoa egin. Ezizen-gatxizen: goitizen, izen gaizto. Ezkino-ezketino: ezkero. Ezpabe, ezpabere: baizik, bestela. Ezpaze, ezpadaze: baino, baizik. Ezpan: ezpain. Eztegu: eztei. / Poz edo gozamen handia. Horrek darabil eztegua! Eztitan: pozik, zoriontsu. Eztitan bizi, eztitan ibili... Eztitu: txertatu, mendatu. Ezune: ezaldi, gauzea urri dagoen unea. Ezurte: urritasunezko urtea, uzta, jenero, diru... gitxi emon dauena.

F Fara-fara, firi-fara: mugitze suabearen hotsa. / Suster barik, zertan dabilen ez dakiela. Firu: hari. Frakak, prakak: galtzak. Franku: ugari, oparo. Bizkaieraz franko barik franku esaten da. / Adjetibo lez, ugaria, eskuzabala, neurtzen ez dabilena:

pertsona frankue, etxe frankue.

G Gabaseme: gauzale, gauez ibiltzen errimea.

Gaiti-kaiti: ikus atzizki zerrendea. Gaitio-gaitino: ikus atzizki zerrendea. Galapan: arineketan, abiada betean. Galapada: arineketaldi. Galtzu: gariaren zurtoin, lasto. Gan, ganean, ganera: gain, gainean, gainera. Gandi-kandi, gandio-kandio: ikus atzizki zerrendea. Ganerakoan: bestela, hortik aparte. Gangar, gangor, gangur: galdor, hegazti batzuren buru ganekoa. / Pertsona harrosko buruarina, nabarmen zalea. Beti

gangarrerian. Gangel: kankailu, handi moldagatx. Gangul, gangun: pertsona patala, ustel samarra. Ganora: taxu, molde, funts. Ganorabako: taxugabe, funsgabe. Garau, garaun: ale, bihi. / Burmuin. Garandu: garaunak askatu, aletu. Garbai, garbatu: damu, damutu. Garrenean: halako denporara. Urtegarrenean, astebetegarrenean, hamar egungarrenean: handik urtebete, astebete,

hamar egunera. Gatx: gaitz, kalte. / Zail, gaitz. Gatzatu: esne gatzatua, legarra hartua. Gauzeztan: ezetako ez dena. Gizon gauzeztana hartzen dauenak... Hauxe herri gauzeztana! Gaz: ikus atzizki zerrendea. Gaztegin: gazte kontserbatua. Gedar: didar, deihadar. Geriza, gerizpe, kerizpe: itzal, itzalpe. Gesu baten, gizi baten: laster-laster, berehalaxe, hurrengo unean. Geun: amaraun. / Begietako lausoa. / Kristaletako gandu. Geundu: lausotu, gandutu. Ginarra: erratz.

Ginen-ginan: ikus atzizki zerrendea. Gitxi: gutxi. Gogaikarri: aspergarri, kaparra, txaplata. Gogait: gogaitasun, aspertasun. Gogait egin, eragin: aspertu, asperrarazi. Gogaitu: aspertu. Goiarin: buruarin. Goien: gorengo aldea, zerbaiten goiko aldea. Hiriaren barrengoienak: hiriaren beheko eta goiko aldeak. Gonburu: ganezka egin dauen kopurua. Gomuta, gomutatu: oroitzapen, oroitu. Gorantzi: goraintzi. Gorpu: gorputz hila, hilotza. Gorta: korta, ikuilu. Gozatsu: gozo, gustosoa. Berba gozatsuak, janari gozatsua. / Lurrari buruz, emonkorra. Gur-gur: esteen hotsa. Gura, gure: nahi. Guraiña, gureñe, gureiñe: nahi beste, zenbat gura. Gurari: nahikari, desio.

H Ha, hak, harek: hura, hark. Habia: kabi. Hage: jatorritik, familitik zerbait etortzea, atabismoa, halako fatalismoa. Esaterako, umeek gurasoen zerbait txarra

-edana, ganorabakotasuna...- dakarrenean, esaten da: etxe horrek hagea dauka. Hain: halako. Hain egunetan, hain lekutan. Hain bakoa: dalako zeozer bakoa. Hainbaten: hurrean, beharbada, kontixu. Haize-ezkutu: haize ostea, haizetik gordeta dagoena. Halakoa: astoa halakoa! Zantarra halakoa! Tentelak halakoak! Halan, halango: hala, halako. Halan-holan: zelan-halan, hala edo hola, nola-hala. Halan da ze, holan da ze: beraz, halan ba, holan ba.

Halanik: halan. Handika, handi-handika: askoka. Handika erosi: kopuru handian erosi. / Gauzak handi-handika azaldu: alde nagusiak

hartuz, xehetasunak utzita azaldu. Harri eta zur: guztiz harriturik, guztiz zurturik. Harri; harriko: eskatzeko untziak garbitzeko aska; untzi horien garbiketa. Hatan horretan: igarri barik, ezer ganorazkorik egin barik. Eta hatan horretan gaba egin jakun. Hatan be-hatan bere: bai gero, bai noski, besterik ez geunke behar. Hats: kirats. Usaina ona dok, hatsa dok txarra. Hatsitu: hatsez bete, kirastu, usain txarra hartu. / Argotean, zerbaitez exajeratuki bete. Diruz hatsituta dago: alde

guztietatik diruz beteta dago. lendez, militarrez, kotxez, euliz, turistaz... hatsituta: bete beterik, ganezka. Hegaz: hegan, airean. Herejiak egin: egundokoak, normalez gorako gauzak egin. Bilboko jaietan herejiek in genduzen. Hileta: kexu berba, beti gauza txarrak kontatzen diharduenarena. Hileta jo: alde okerrak edo penazkoak kontatu. Hiltamu: hilzoria, agonia. Hiruzaku: bi biren aurka dabizela, kartetan esaterako, batek kontrarioekin bat egitea, laugarrena salduta utzirik. Hiruzaku

egin eusten eta baztarrak galdu nebazan. / Tranpa, traizino. Hoba: hobe. Hobari: sal-erosian edo trukean gai baten alde gehitzen dena, hobea izateagaitik tokatzen jakona. Hobeto: hobeki. Hogerleko: hogei errealeko, bost pezetako. Holan, holanik: honela, horrela. Holangoan, holakoan: holako uneetan, horrelako trantzeetan. Holangorik, holakorik: harridura modua. Hau da hau! Sinesteko be! Honan: honelan. Honetan: beraz, hau holan dela. Hordi, horditu: mozkor, mozkortu. Horma: paret. Horraitino-horregatino: horratik, horraitio, halan be. Interjekzinoetan batez be. Horraitio-horregatio: horraitino. Horratik: horraitio.

Horretan: beraz, hori horrela dela. Hozkirri: hotz puntuan dagoena, freskoa. Hun: muin, zerbaiten barruko gaia, hazurrena adibidez. Huri: hiri. Huriko: hiriko. Etxekoa ez den umea, adoptatzen dena. Hur, hurrean: hurbil, gertu. Hurrean: hainbaten, beharbada. Hurrik emon: antzik emon, zerbaitera inguratu. Hurun: hirin.

I Ibili: jardun, ari izan. Dantzan dabil: dantzan dihardu. Ikasten nenbilenean: ikasten ari nintzenean. Ida, ira: basoko landare bat, azpigarria egiteko balio dauena. Idoro: topatu, aurkitu. Idu: ikus atzizki zerrendea. Idul; idulez: iruntzia, atzeko aldea; iruntzietara. Prakak idulez, iduleztara. Idun: sama, lepo. Igurdi, igurtzi: marruskatu. Ijui: irrintzi, zantzo. Ijuti: jauzi, salto bizkorra, pozezkoa sarritan. Ikera: ikara. Iko: piku, biku. Ikol, ikoldu: tximur, zimel, batua. Sabela ikol: sabela hutsik, kizkurturik. Imini, ifini: ipini. Inausi, inosi, inusi: zuhaitzari adarrak moztu. Indarga, indarka: makal, indarbako. Indriska: zaparrada handia, eurijasa. Inetazi: txingor, kazkabar. Inkatu-inkau-inkeu: itsatsi, atxiki. Inkesa: auhen, intziri, zinkuri.

Inoz: inoiz. Irabiatu: likidoei eragin, nahastu. Irabio: irabiatzeko egintza. / Urduritasuna. Irago, igaro: iragan. Irako, idako: iragoko, igaro den. lrako astebetean, idako hogei urtean: Joan den astebetean, iragan hogei urtean. Irribarre: irripar. Iretargi, itargi, idergi: ilargi. Irritu: larritu, artega jarri. / Ernegatu, armindu. Iruntz, inontz: ihintz. Iruntzi: itzulia, atzeko aldea. Prakak iruntzietara jantzi: iduleztara. Iskilimin, iskilmin: berbotsa, berba ugaria eta nahastua. / Txalina, barritsua. Itaun, itauna, itaune, itaundu: galdera, galdetu. Itzal, itzel: oso on, bikain, aparteko. Itzartu: ernatu, esnatu. Itzebagi: lurrean edo azalean egiten den arrakala. Itzuli: irauli. Itzungi: amatatu, itzali. Izango: izango dena, etorkizuna. Izara: maindire, mihise. Izeko: izeba. Izio, iziotu, ixotu, ixetu: piztu, izeki. Izki: zer txikia, apurra, arina. Afari izkia: afari arin-arina. Izpi, ispi: suge, erle eta abarren mihiztoa.

J Jadetsi: jaritsi, lortu, erdietsi. Jagi: jaiki. / Adjetibo lez, airoso, pertsona nahiz leku. / Hartzitu, oreak legamia hartu. Jagon, jabon: zaindu, begiratu. Jagole, jagola: zaintzaile. Jaiki: pilotak lurra jotzean egiten dauen jauzia, botea.

Jaiton: jagia, kanpetxanoa. Jakan, jangar, jakar: gitxi jaten dauena, jatun-en alderantzia. Jake: jaka. Jakinaren ganean: jakinean, jakitun egonik. Jakitun, jakituri: jakintsu, jakinduria. Jakitun egon, ipini: jakinean, jakinaren ganean egon, ipini. Jantxakur: non zer harrapatuko dabilena edo inoren lepotik bizi dena. Jantza: dantza. Bizkaierarik gehienean ez da dantza esaten, yantza, jantza edo jjantza baino. Jaramon, jamon: ardura, arreta, kargu, kasu. Jaretxi, jaritxi: lortu, eskuratu, erdietsi. Jas: joera. / Enda, kasta. / Ganora, trebetasuna. / Itxura, grazia. Jau-jau: zaunka gogorra, txakur handiarena. Jaurti, jaurtigi, jaurtin: bota, egotzi, aurtiki. Jausi: erori. Jesarri, jasarri: eseri. Jit: tankera, joera. / Bizioa, ez moralki, materialki baino. Sokak edo metalak, esaterako, okertzera hartutako bizioa. Justuri: trumoi. Juzgu, juzku: eritxi, uste.

K Kabu: ekimen, erabagi. Neure, zeure, bere... kabuz: neure... kontura, neure ekimenez, neure oldez. Kadera: hanka, zango. Kaixio, kaisio: kaixo. Kako: untze, koska. Hor dago kakoa, horixe da kakoa: hor dago koska, horixe da auzia. Kanpo-eder: etxean ohi dauen baino itxura hobea kanpoan erakusten ahalegintzen dena. Kapats, kapatxa, kapax, kapaixa: artaburuaren orria. Horregaz egindako tabakorria. Analogiaz tabako merkea. Kaputs, kapustu, kaputs egin: jokoan diru barik, gorri gelditu. Karpan: otzara, bendejarako saski azal samarra. Karu: garesti, kario. Kasket, kazkar: burezur, burua bera. Kasketaldi: bat bateko buruera, fantasia.

Katigatu, katiatu: lotu, estekatu, gatibu egin. Kausino: jaramon, arreta. Kausinorik bez: zer danik bez. Kautan: kolkoan, baitan. Bere kautan, norbere kautan: norbere kolkoan, norbere pentsamentuan. Kaz: ikus atzizki zerrendea. Keko-meko: zalantzan, zer egin ez dakiela. Kera: ikus atzizki zerrendea. Kerexa, kerixa: gerezi. Ketan: ikus atzizki zerrendea. Keto: hil samarra, motela, ezetan ausartzen ez dena. Kikil, kikildu: adore gitxikoa, geldoa, errez atzera egitekoa. Kili-kill: azkura barrerazlea, kilima. Kili-kolo: loka, osasun urriaren hotsa. Kili-mala: osasunez edo bestela erdizka, makal, kili-kolo. Kilimatraka: ezbaian, ziurtasun barik. Kipur-kipurra: esnegain, esnearen bitsa. Kirikio, kirikino, kirikolatz: triku, sagarroi. Kitu, kittu: kito, parrean. Koinatu-koinatak: andrearen edo gizonaren neba-arrebak. Koipezto: koipez betea, ugertsu. / Koipe emale gogaikarria. Koitadu-edu, koitau-eu: errukarri, gizajo. Koiu, koxu, kohidu: harrapatu, hatzeman. Kokoa euki, kokoak jota egon: bizkortasunik eza, hiltasuna euki, kokorrotuta egon. Kokolo: malezi bako, xalo. Kokorro; kokorrotu: konorte makala, sorra; sortu. Kokot: lepo edo samearen atzekaldea, garondo azpia. Kolko: euspen, pazientzia. Koltza: ganbara antzeko gunea baserrietan. Konort, konorte: korde. Kontixu-kontuxu: nonbait, hurrean... segurrenik, ziur asko... Esanahi oso zehatzik bako partikula kolokiala. eai kontixu,

ez kontixu; etorriko da kontuxu, ez dau egingo kontuxu.

Kopau: mokadu, ahamen. Kopeta: buruko ulez egiten den txorta luzea. Kopin: andrakila, panpin. Kopla: atxaki, engainu, kexa. Ume honek koplie besterik ez deko. Ez pentsa kopletan nabilenik gero! Koplak itxi eta hasi

gaitezen ganoraz berbetan. Koploso: kopla asko daukana. Gizon koplosoagorik! Hau da neska koplosie topau dodana! Korrok, korrosk (egin): urdailetik ahorako hots kolpea, korroskadea. Korta: ikuilu, tegi. Kotx: ikus atzizki zerrendea. Koxo: herren. Kristinau-eu: giristino, kristau. Kui, kubi; kuika, kubika: ezkutaturik dagoen umeak esaten dauena; ezkutuka, jolas horretara jolasten. Kukulumixo, kukurumixo, kukulumuxu, kukurumitxu, ku kulumutxu: kokoriko. Kurumino, kulemino, kurubio: erlabio, liztor. Kuma: sehaska. Kurtze, kurutze: gurutze. Kuso: txorimalo, txoriak uxatzeko panpina.

L Laban: labain, lerrakor, irristakor. Labaneperdi: koipe emolea, elezuria. Laga: utzi. Lagun: pertsona. Txakurraren zaunkan igertzen da laguna ala animalia dan. Lain: beste, aina. Lakar: adar baten tokorra, adabegia. / Latza, zakarra. Landa: zelai, pentze, belaze. Landur-lanbur, lanpar: euritxoa, euri zehea. / Lanpar: mozkorra. Lanpartu: mozkortu. Lango, lako: bezalako. Lantxe-letxe-legetxe: lez, bezalaxe. Lantxerik-letxerik: letxe, bezalaxe. / Aditzagaz: etxean sartu zan lantxerik: etxean sartuz batera.

Lantzar: denbora batean erein gabe uzten den soroa. Lantzean: noizean, tarteka. Lantzean bar noizean bat, aldian bat. Lantzean-lantzean: noizik noizera. Lapiko: eltze. Berba-lapiko, guzur-lapiko, negar-lapiko...: horietatik asko egiten dauen edo daukanagaitik esaten dena. Laprast (egin): laban, irrist. Lar, larre(g)i: gehiegi. Larako: zuloan sartzeko pieza zilindrikoa, burtardatzari eta antzeko piezei eustekoa. / Arrazoia, kakoa. Zelako zuloa,

halako larakoa. Laru: hori, beilegi. Laskitu, lauskitu: lorrindu, hondatu. Lau, leu, laun, leun: lixu, gorabeherarik bakoa. / Lautada. Leba: ardura. Batez be ezezkoetan. Ez deko lebarik: ez dautso ardura. Legar, liar: gatzagi, animaliek urdailean daukena eta esnea gatzatzeko balio dauena. / Patxada, lasaitasun. / Horrek ez

deko mihinean legarrik: edozer esaten dau, mihin zorrotza dauka. Legez, lez: bezala. Lei: izotz. Leitu: izoztu. Leiza, leza: leize, leze. Lekutan: oso urrin. Lekutako amarenean! Lepo: bizkar. Lepobete lemon, hartu...): zerbaitetik asko hartu edo emon, gehienean gauza txarrak, egurra, zorrak eta holakoak. Lerrak, lerrenak: ahalegin handiak, azkenerainokoak. Lerrak-lerrenak egin genduzen. Letxe, letxerik: lez, legetxe, bardin bardin. Likin: lingirda, lika. / Itsaskor, likatsu. Likindu: likin, itsaskor bihurtu. Loba: iloba. Lohi: zikin. Lohitu: zikindu. Loka: koloka, ondo lotuta ez dagoena. / Oiloloka, buru-loka... Lokatu: nasaitu, deslotu, kolokatu.

Lor: garraio. Auzo-lorrean, harri-lorra, zur-lorra... / Nahibagea, desgustoa. Zorra lorra; zor da lor; zugaz badaukat nik lorra...

Lorrin: euriak eragiten dauen azaro likina, lehortu arte itxoin beharrekoa. / Lardaska, ganora barik egindako gauzea. Lorrindu: gauzeztandu, alperrik galdu, hondatu. Lotsabaga: lotsabako. Lotsari: lotsakizun, lotsatzeko motibo. Lotsor: lotsati, lotsatzeko joera daukana. Lotu: gelditu, geratu. Luki: azeri. Lukurreri: mailebuz emondako dirutik gehiegizko korritua etaraten dauena. Lukur, lukurreru: lukurreriz jokatzen dauena. / Zeken, emon urriko. Luperia: lubizi, lurjauzi. / Lur biguna, gurpila errez lurperatzen dena. Lupetz, lupetza: basa, lokatz, lohi. Lupu: beldar. / Pozoina. Inpernuko lupue baino txarragoa. / Gaiztoa, barru txarreko. Zelan izan leike hain pertsona

lupua? Lurrun: lurrin, gandu. Lurrundu: lurrindu, gandutu.

M Madari: udare, txermen. Mahaipe (geratu, egin, itxi...): ezer barik, in albis. Jatordua amaitutakoan heltzen denari gertatzen jakona. Zuretzat

mahaipe: zuretzat ezebez. Mailuki, mailubi: marrubi. Maiz, maiztu: erabiliak arindua, gastatua. Soineko maiza. Pertsona maiza. Makal: ahul. Makar: argal makala, itxura urrikoa. Makatz: madari txertatu bakoa. / Zerbait basa, landu bakoa, berez datorren modukoa. Makera: txarriama. / Zikiratu bako txarriemea. Malats: sendo gordina. / Emonkor, ugari. Lurra, esaterako. / Pertsonetan, atsegin, adeikor, lagunkor. Malmutz, mamutz: maltzur, tranposo. Maluta: edur garaua, edur bikorra. / Artaburua batzen dauen hosto luzea. Mamala: tentel, andrazkoari aplikatua.

Mamin: ugari eta on. Euri mamina, berba mamina, borondate mamina... Mando: itzel, handi. Gizon mandoa: oso gizon handia. Manzin, mantzin: Buster bako pertsonea, ganora bakoa. Maratz: fin, behargin, gogoz eta ganoraz Ian egiten dauena. Maraz: zimeldua, higatua, maiztua. Mardo: mardula edo sendoa, betea. Margul: kolorea galdu dauena. Marot: gizonezko ederra, lerdena. Marmar: txarto esate, barriketa. / Marmarrean, marmarka. / Katuaren hotsa. Marro: zerbaiten barruko hutsunea, barrutik huts dagoena, haretx marroa esaterako. Marro egin: zapuztu, engainatu. Maskal: makal, argal. / Maraz, maiztua, joana. Matxar: zital, grina txarreko. Mausta-mausta, mauta-mauta, musta-musta: jatearen onomatopeikoa. Mausta- mausta jan: gogotsu jan. Mazal, masal: pertsona noblea, adeikorra, jenio gozokoa. Mazkara: lotsabage, ausart, ziniko. Mehatz, mihetz: bakan, zarratua edo trinkoa ez dena. Ule mehatza, pinadi mehatza. Mehaztu-miheztu: mehatz ipini. Meko: erkin, makal. Mendu, mentu: txerto. Menda(t)u, menta(t)u: mendua sartu, txertatu. Menus: hutsa, ezerez samarra, gauza eskasa. Menustzat nauka. Merkatari: erosle. Miaztu, mizkatu: mihia pasatu. Min: mihi. Minpeko: mihiaren azpiko loturatxoa. Minpekorik ez euki: mihian ulerik ez euki. Mirriz, mirrin: mardula ez dena, erkin, argal. Mizke, mizkin: edozer jaten ez dauena, beti zerbait barriaren bila dabilena. Mokil: sokil, mokor, lurrezko harria lakoa. Mokots: paskoetan amabitxik besoetakoari opatzen dautson opil berezia, erdian arrautzea eta lukainka daukana. /

Oparia, erregalu kutuna.

Molot, molokot, morkolot: porrot, pot. Moltso: harri inguruak garbitzeko trapua. Ahoan moltsoa sartzea merezidu dau. Monjor, monjorrada: etxe, teilatu eta abarren amaiera ospatzeko egiten den jatordua, beharginei emoten jakena. Mormor: marmar, marmarrean. Morroi: tipo, elementu. Hi haz hi morroi modue! Han agertu zen badaezpadako morroi bat eta... Morrosko, morroskana: mutil galanta, neska mardoa. Mosu: mustur. Oro har, arpegia. / Laztan, musu. Mosuger: murgilean, urpetik uger, igeri. Motz: itsusi, ezain. Mozolo, mozoilo: gaueko txori bat. / Tentela, tontotik gorakoa. Mukul, mokol: jausia, makaldua, indargea. Gorputzaldi mukula. Gogoa mukuldu. Mukuldu: mukul bihurtu. Mukur: anporraren, enborraren behealdea. / Surtara botatzen den edozein enbor zati handi. Mulu-mulu: marmarioaren onomatopeikoa. Murrusa, morros: behi orroa, marruma. Murt, mut: murtik bez, mutik bez: berbarik bez, txistadarik bez. Muskil: sagar, madari eta antzekoen erdiko partea, jaten ez dena. / Pertsona edo gauza ezereza. Mustur: mutur. Mutil: trebe, argi, batez be esaldi exklamatiboetan. Mutila jarri zen ba! Mutila da behar ez direnak esaten. Mutildu, muskildu: moztu, bipildu, lumatu, dena kendu. Mutxikin, motxikin: muskil. / Hondakina, zerbaiten azken zatia. Zigarro mutxikina.

N Nabar: kolore bat baino gehiago daukana. Nagiak etara: tiragaleak atera, sagaitu. Nahinoz, nahinoiz: noiznahi, edonoiz. Nahinon: edonon, nonahi. Nahinor: edonor, nornahi. Narraz: tatarrez, arrastan. Narru: larru, animalien azala.

Nasai, nasaitasun, nasaitu: estua ez dena, zabala. Praka nasaiak, bizimodu nasaia. Kontzientzia nasaia. Neba: senide

artean neskarentzat mutila, arrebaren alderantzizkoa. Noizik behinean: noizik behin, lantzean behin. Nonon: non edo non, nonbait. Nonor: nor edo nor, norbait. Nonoz, nonoiz: noiz edo noiz, noizbait. Nonzebarri: barri bila, esames bila. Hori beti dabil nonzebarri. / Pertsona esames zalea, dena jakin gurakoa. Noz: noiz. No(i)zbaiten: nozbait, nonoiz. Nonbaiten-nunbaiten: nonon, nonbait.

O Obatu, oratu, ebatu: heldu, atxeki. Odoleste, odoloste: odolki. Oinaztu, oinaztarri: tximista, justuri. Ok: ikus atzizki zerrendea. Okan, okaran: aran. Okela: jaten den haragia. Okelu, okoilu: bazter, zoko. Oker: gaizto, bihurri. Okondo, otondo, otzur: ogi apurra, ogi zati txikia. Okotz: kokots. Olga(d)u: jolastu. Olgeta-olgura; olgetari: jolas, dibertsio; jostari. Olgetan: jolasean. / Txantxetan. Ondino, oraindino, oraingino, oindino, oraindio, oi ndio, oindo: oraino, oraindik. Ondinokarren, oindiokarren, oindokarren: ondino, oraindio. Ondo: zer praka eta zer praka ondo! Zer Bilbo eta zer Bilbo ondo! Ondorik: atzetik, jarraitzen. Opa, opatu: gura izan, desiatu. / Eskaini.

Opil: on-ona, malezi bakoa. Artopil: gauza bera, baina kokolo kutsuz. Orainen: orin, azaleko orban bat. Oratu: heldu, atxiki. Orban: lohi, zikindura. / Orbain, ebatondo, zauri batek izten dauen seinalea. Orio: olio. Orpo: landareen oinaldea. / Giza oinaren atzealdea. Orri: hosto. Orro, orru: lehoi eta antzeko animalien marruma. / Oihu handia. Ortozik: oin hutsik. Ortu: baratz. Ortuari: barazki. Ortusantu: kanposantu, hilerri. Oskol: azal, krosko. Osatu: sendatu, gaisotasuna kendu. Oste: atze, beste aldea. / Ondorio. / Ostean: ondoren. / Zer eskola eta zer eskola oste! Zer bisita eta zer bisita oste! Ostean, ostantzean, osterantzean: bestela. Ostendu: ostean paratu, ezkutatu. Ostera: barriz, barriro. / Joanetorri, jira. Otsein: morroi, zerbitzari. Otu: bururatu, gogora etorri. Otzara: saski azala, otarre mota bat. Ozpel: oinetako hazkordina.

P Palatu, paratu: lurrez egindako hesia. Pantaloiak: kuleroak. Papao: lelo, tentel, gradu handiagoan. Papar: bular aldea. Papartsu: kementsu, bulartsu. Paraje: hur, hurbil. Asago eta paraje: urrun eta hur.

Par egin: jokoan ez irabazi ez galdu. Bost irabazi sei galdu, hori ez da parra. Paratu, parau-eu: jarri, kokatu. Parau hor. jarri hor. Txarto pareu nintzen. Parra-parra: ugari, eurrez. Patal: geldo, ibilera moteleko. / Erdi gaiso, makal samar dagoena. Patari: animalia, piztia. Patsetan, bitsetan (izerdi-): izerdi maminean, ugarian. Pentzutan, pentzuan, pentzudan, pentzura: arabera, gorabeheran. Pernil: xingar, urdaiazpi. Pertxeta, pertxenta: dotore kastakoa, apaintzen dakiena. Peste: zantar, zital. Maisu peste batek zenbat sufriduazo leiken. Hau da haixe pestie dabilena. Aldekozu hortik,

pestiorrek? Pestekeri: zantarkeri, deabrukeri. Pirri: ziztrin, zirin. Pirri-pirri: beherazkoa. / Beherazkoaren hotsa. Pitean-pitean: sarritan, noiznahi. Piti, pitin: apur, gitxi. Pitike pitike, pitinka pitinka: apurka apurka. Pitipin, txuzpin: txakolin edo sagardao apala, ur asko daukana. Pizta: bekar, begiko makar. Popa: untziaren atzekaldea. / Eperdi. Popatik emon: atzetik emon. Porlixo: pertsona buruarin gauzeztana. Porru: zer azterketa eta zer porru! Zer liburu eta zer porru! Postura: apustu, joko. Potiz: txongil, potin. Potxi: lurrean egiten den zuloa, hazia ereiteko edo landarea sartzeko. Potxingo: potzu txikia. Potxua: andrazkoari deitzeko era kolokiala. Pozarren: oso pozik. Prakerre: liskarti, hasarrekor. Premina: premia, beharrizan. Proba: dema, abereekin egiten den harri arrastea.

Puntzet: zezenak hiltzeko ezpatea. / Puntzoia, altzairuzko tresna punta- zorrotza, zuloak egiteko. Puxiga, puxika: maskuri, txiza pilatzeko organoa.

R Rean: ikus atzizki zerrendea. Ro: ikus atzizki zerrendea.

S Sai: putre. Sabai: mandio, lastategi. Sakan: sakatuz, presinoa eginez. Sakatu: bultz egin, presionatu. Datiboaz: botoiari sakatu. / Ederra sakatu: ziri handia sartu, tranpa handia egin. Sama: lepo, idun. Sari: aditzekaz zeozetako merezi izatea: joan sari, itxaron sari, hasi sari, ikusi sari... Asunto horrek ez dauka eragin

saririk: ez dau eragiterik, ekiterik merezi. Jai eskasak, joan saririk be ez daukenak: joaterik be ordaintzen ez dabenak, merezi ez dabenak.

Sasi-eskola: eskolara huts egieta, piper egitea. Saskar: saskel, zikin. / Tentel. Sastar: hondakin. Agure sastarra. Saskel, saskil: ugerdo, zarpail, ordenarik ez garbitasunik ez daukana. Sats: simaur. Satsa lez: ugari, erruz. Dirua satsa lez deko: dirua erruz, nahi baino gehiago dauka. Sein: ume. Seintxo: umetxo. Seintzain: sein-jagole, umezain. Sekulan, sekularean, sekularioan: egundo, inoiz. Senper, senperren, senperten: ahalegin handia, gehiago ezinekoa. Senperrak, senperrenak egin. / Senperra: eza,

miseria, gorritasuna, gosea. Hau da senperra etorri jakuna! Senide: ahaide. Senitarte: senideen, ahaideen moltzoa. Siku: lehor, idor. Singil, single: makal, sendotasun gitxiko, hauskor. Sokorru: orroe, marru, urruma. Sor: motel, gogo hileko, gorputzez astun eta baldar.

Sor eta lor: harri eta zur, guztiz harriturik. Sorbatz: arma eta erreminten alde epailea, alde zorrotza. Sorki: sukaldeko esku trapua. Sostor: oztopo, eragozpen. Sostor egin: estropozu egin. / Txiki kaskarra. Ume sostorra. Sozpal: ezpal. Sunda, sunde: kutsu, keru, usain. Sur: sudur. Surtan, surtara: sutara. Sustar, suster: sustrai. / Gari, ira eta antzekoak ebagitzean gelditzen den trukutza. / Ganora, zentzun. Suster gitxiko

pertsonea. Sute, suete, sugete: eskaratz, sukalde.

T Taka-taka, tiki-taka, tapa-tapa: pausu bizkor eta laburrean. Taket: hesol. / Tentela, taketak beste zentzun daukana. / Pertsona artez, sendo eta luze samarra. Ha da mutil taketa! Taket egin: albo egin, behar edo ardura bati lepoa emon, norbere gain hartu gura ez. Takian-takian: behin eta barriz, sarri-sarri. Tako-teko: ikus atzizki zerrendea. Tan: ikus atzizki zerrendea. Tanga: ontzi txiki metalezkoa. Tangada, tantakada: tanta. Tapotz, zapotz, taputz: edegiune bat ixteko piezatxoa, tapea. Tara: ikus atzizki zerrendea. Tarraz, tarraska, tarrazean, tatarrez: herrestan, arrastaka. Tati: ikus atzizki zerrendea. Taun-taun: mailukadearen hotsa. Taut, taust, traust: ezezkoetan, ezebez, kolperik bez. Tautik egin barik. Tea-tie: ikus atzizki zerrendea. Tearren-tzearren-tearrik: ikus atzizki zerrendea. Tekoa-tzekoa: ikus atzizki zerrendea. Ten, ten-ten: oreka, egonkortasun. / Orekan. Ten egon, ten-ten egon. / Ten egin: teink egin, atezuan jarri.

Tenplau, tenpleu: trankil, nasaitasun handiko, astiro dabilena. Tentel: ergel, lelo. Tentu: berezko izaera, umore. / Zuhurtzia, arreta. / Sen. Tertzio: ordu, sasoi, tenore. Testu: esaldi pare errimatua. Testulari: esaldi errimatuak egiten dituena. Ti-tati: ikus atzizki zerrendea. Tikili-takala: nekez, juxtuko ibilera. Tilin-tilin, txilin-txilin: kanpai txikiaren hotsa. Tira-tire: erakarpen, arrakasta. Gaur baserriak ez dauka tirarik. Geuze urrijjek tire handijje beti. Tirok-tiron, tirozu-tirozue: tira interjekzioaren forma jokatuak. / Hator, zatoz, zatoze. Tirok hona, tirozue honantz. Topez egin: alkar jo, txokatu. Toles: zerbait tolesten den zatia edo gunea. / Pertsonengan maltzurkeria, faltsokeria. Toto: erdi tentel erdi kokoloa, buruz sorra. Toton egin: gehiago ezinean geratu, hondoa jo. Tira eta Lira, azkenean toton egin genduen. Trabes, trabeska: alboz, zuzen barik oker. Hazurra saman trabes. Tramankulu: trepetxu handi eta trauskil samarra, tresna, makina edo altzari kankailua. Trauskil, traskil: latz, leundu bako. / Baldar, bape fina ez dena. Trentin: patxada, nasaitasun alper samarra. Trepetxu: tramankulua, kutsu txikiagoan. Josteko trepetxuak: josteko behar diren tresnak eta piezak. Trilu: kalte edo apurtze handia. Trinkilin-trankalan, trinkulun-trankulun: alderoka, mozkorra joaten den lez. Tripalak: tripetako minak. Tripazorri: gosea. Tripontzi: jatun handia. Trisku: hondamen edo apurtze handia. Troka: sakosta, sakongune handia. Trokatu: bihurtu, dislokatu. Truixu, truxu: zaparrada handia. Euri-truixua; euria truxuan, truixuka egiten dau.

Trukutz, trukut: aza, lasto eta abarren orpo ebagia, lurrean geratzen dena. Trumonada: trumoi erasoa. Tsitu-tutu: ikus atzizki zerrendea. Tutea-tutie: ikus atzizki zerrendea. Tuteko: ikus atzizki zerrendea. Tutu: atze, eperdi, argotean. Hor dabil tutee bistan dauela. / Txikia eta eskasa: etxe tutee. Bizi guztie beharrean pentsino

tutu bet altzetako. Txairo: dotore, txukun, airoso. Txaka-txaka: pause bizkor samarrean ibiltzea. / Oinez ibiltzea, umetxoen berbakeran. Esanahi biak azentuak bereizten

ditu leku batzutan. Txakada: denbora laburra. / Ibilaldi laburra. Txakada baten eingozu; txakadan-txakadan. Txakur: oso txarra eta gogorra, zitala. Hau da bizimodu txakurre pareu jakune. Eguraldi txakurra egiten dau. Jentemodu

txakurre. Txakur zuri: bihamona, parrandearen hurrengo eguneko ostea, ajea. Txakil: indar eta adore gitxikoa. Txalin: hizjario handia. Horrek deko txalina! / Barritsua, berba asko egiten duena. Txanplet: esamesa, zurrumurrua. / Esamestia, esamesean ibiltzea maite dauena. Txantxan: kanpai txikiaren hotsa. / Barritsua. Txapar : artaburu txikia, garaun gitxikoa. / Altuera txikiko laguna. / Argotean, dirua, txintxina. Txaplata: adabaki, ipinki. / Txalin, berba ugariko. Txapligu: suziri, etxafero. Txaraka: beresi, deneriko zuhaitz txikiz jantzita dagoen baso landu bakoa. Txarto: gaizki. Txatal: zati txikia, batez be ehun, paper eta holakoena. Txatxala: andrazko buruarina, edozer esaten dauena. Txatxala-patxala: Buster barik, ganora barik berba egitea. Txatxar: txiki eskasa, behar baino kaxkarragoa. Txatxu: ganorabako, buruarin, gauzeztan. Txau-txau: ahausi txikia, txakur txikiarena. Txikar, txiker, txikin: txiki. Txiki-txiki (egin): guztiz txikitu, zehatu, birrindu.

Txil: burrukan galtzaileak etsitzen dauela adierazteko berbea. Txil egin, txil eragin: baten bati galduazo, norberak irabazi. Txilin : kanpai txikia. / Berbalduna, isiltzen ez dena. Txilio: oihu, garrasi. Tximino, tximinoi: tximu. Tximur: zimur. Txindor: txantxangorri, papargorri. / Begiko bikor. Txingar: ikatz gori, kanbor. Txingor: harri, kazkabar, inetazi. Txintxilimailu: pertsona arina, geldi egoten ez dakiena, baina ganorazko ezer egiteko gauza ez dena. Txiri-txiri: Ian jarraitu eta nekatu bakoaren onomatopeia. Txirlora: txirbil. Txiro: behartsu, pobre. Txirringa: gurpil. Txist: ezezkoetan, berbarik bez. Txistik erantzun barik obeditu. Txistada: dei baxua, TS, PS, SSS... eta antzeko hotsez egina. Txistada bat egin: horrelako dei bat egin. Txitean pitean, txitean potean: edonoz, aldian aldian, sarrisarri. Txitxi: okela, ume hizkeran. Txitxia jangozu? Txo: mutil edo gizonezkoari deitzeko era kolokiala. Txokor: txorokil, artaburuari garanduta geratzen jakon muskila. / Zigarro purua. Txolet: zurezko zein metalezko ontzia, gauza askotarako erabil daitekeena. Txongil: potiz. Txonta: txori mota bat. / Buru haizetsua daukan emakumea. / Emakume ondo apaindua. A zer txontie etorri zen! Txordo: bekainak batean daukazana. / Adarrak beherantz daukazan animalia. Txori: mutil, ale, elementu. Hi hago txoria. Txoria jarri zen, ba! Txorimalo, txorimamu, txorikuso: txori-jagole, kuso, arranpalo. Txorokil: txokor, artaburuaren erdiko muskila. / Arina, ganora gitxikoa, edozetara jotzen dauena. Txorra: bola jokoan bolea behar den lekuraino heldu barik geratzea. / Porrot. Txorra egin: porrot, molot egin. Txortxor, txortxorrean: etenbako barriketan. / Berba jario ugaria. Hik dekok txortxorra! Txotor: begitxindor. Txotxin: buru gitxikoa, burua galtzen hasia, funts gitxikoa.

Txotxindu: burua joan, txoriburutu. Txotxo: ume jaio barria edo oso txikia, ume hizkeran. / Mutiko bati deitzeko modua. Txu: tu, listu, txistu. Txugale, txuale: txua botatzeko gogoa. Txukul, txukuldu: xigortua, errean ondorioa. Txuntxur: tontor txikia. Mailuki kopie txuntxur-txuntxur ekarri mesedez. Txuringa: uzkiko uztaia, esfinterra. Txurru: turrusta, ur txorrota. Txurru-txurru: edatearen onomatopeikoa. Txurku-txurku: zaratatsu eta asko edan, txarriaren antzera. Txutxu: atxaki. / Gogo handia, irrika. / Bekaitz, ondamu. Txutxumutxu: ahopeko marmarra. Txutxumutxuka: ahopeka, isil marmarka. Txurruplin: zurruta, batez be edari alkoholikoena. Txuzo, txuxo: kuso, txorimamu, txorimalo. Tzeako-tziekó: ikus atzizki zerrendea. Tzean-tzien: ikus atzizki zerrendea.

U Udaguen, udagoien: udazken, larrazken. Ugar, uger: uhar, uher, erdoil. / Txiki, txatxar, gauzeztan. Agure uger bat: agure txatxar bat, ezetako ez dana. Ugerrak

hartu, ugerrak jan, ugerrak kendu. Ugarasio, ugelasio, ugasio, ugaraio, ugaraixo: igel. Ugartu, ugertu: erdoildu. Ugazaba, uzaba: nagusi, patroi. Ugazabandra, uzabandra: jabe edo nagusi andrazkoa. Ugel: uhal. Uger: igeri. Ugerdo: ugerrez betea. Uhol, uiol, uial: ur handia, inundazioa. Ujui, ujuju: irrintzi antzeko oihua, jolasean, erromerian eta abar entzuten den lakoa.

Ukutu, ikutu: ukitu. Ulain: hain, halako. Ulain egunetan izan zen: hain, halako egunetan. Ule, ulle, ula: ile. Ulu: otsoaren eta antzekoen oihua. / Minezko oihua. / Oihu handia beste barik, ijuia. Umatu, umotu: heldu, zoritu (frutuak). Madariak umatu dira. Umel: heze. / Fruitu umatuegia. / Eguraldi sargoria. Umemoko, umekondo, umegorri: ume txikia, kaxkarra. Umo, umao, umau: heldua. Sagar umoa. Unada, unekada: bolada txikia, une jakin bat. Untze, ultze: iltze. / Kako, koska. Hor dago untzea, hori da untzea: hor dago kakoa, hori da koska. Upa: upel. Upelako, upiolako, upielako: itzel, egundoko. (Upa-upea-upie + lako). Urdaiazpi: xingar, urdaiazpiko. Urgazi, urgatzi: lagundu, babestu. Uriola, uriol: uhol, uholde. Urkulu, urkula: urkila, zati bitan banatzen den adarra, makila edo piezea. Urlia: izenik zehaztu barik aitatzeko erea. Urlia, sandia eta berendia. Urregorri: urre. Urretxindor: txori mota bat, kantari ona. Urrezuri: zidar, zilar. Urrin: urrun. Urruma: marruma, marru. Urten: irten. Guzurrak urten: oker urten, pentsatuaz bestera gertatu. / Igon. Arbolieri urten: arbolara igon. Urteurren: urtegarren, gertakari batetik halako urte-kopuru batera egiten den ospakizuna edo urte-eguna. Urtika: birao-, txinpart-, harri-, adur-...urtika: biraoak, txinpartak... jaurtiaz. Usa: herri-lurra, herri-basoa. Usan, uzan, uzen: izain. Usegi, usigi: ausiki, kosk, haginka. Usin: domistikun, doministikun. Usta, ustabedar: soloan urteten dauen bedar txar bat.

Uxaka, uxanga: animali edo pertsona izukorra, ihes egiteko joera daukana. / Edukazino gitxikoa. Uxu, uzu, uzo: izu, izukor, basati samarra. / Gangarra, hara-hona ardura batik dabilena.

X Xaxara: patxada, tenplantza, apur bat ganora bakoa. Xera: laztan, fereka.

Z Zaal, zal: gihartsu, sendo bizia, zaila. Zabun: zabu, orekea galtzean batera eta bestera egiten den mugimentua. Zabunga: zabuka. Zador, zidor: oinezbide, bide estua. Zakatz: arrainen brankia. Zamau, zamu: mahai ganean zabaltzen den oihala. Zan: zain Zantar: zikin, lizun, barru txarreko. Zantzo: irrintzi, alaitasunezko oihu. Zapa: ule, hari eta antzekoen moltzo handia eta erabakoa. / Behiei eta idiei, buztarri hedeek minik ez egiteko, ipinten

jaken babeskia. Zapaburu: txalburu. Zaparro: mutil koskor, ondino handi egin bakoa. Zapazto: ule handia nahastean eta ordena barik daukana. Zaputz: lepagain, kokotaren atzekaldea. Zaputzetik oratu. Zara: zimera, otzara, saski, otarre. Zara-zara, ziri-zara: euri bigun eta ugariaren onomatopeia. Zarama, sarama: zabor, hondakin. / Euri zarama: euri zehea, suabea eta mehea. / Barritsu, esamesti, nonzebarri. Zarra: arrastea, arrastatzearen onomatopeia. Zarran eroan: tatarrez eroan. / Edatearen, ura botatzearen eta antzekoen

onomatopeia, beti be ugaritasun kutsuz. Zarra-zarra edan; euria zarra-zarra da. Zarratu: trinko. Ule zarratua, bizar zarratua. Zarta-zarta, zirti-zarta: bizkor eta solte berba egitearen hotsa. Zati-zati (egin): guztiz zatitu, birrindu. Ze: zeren, zerren.

Zegan: zer preziotan. Zeken: eutsia, zikotza, emotea kostaten jakona. Zelan, zelanik, zelango-zelako, ezelan, ezelako: nola, nolako, inola, inolako. Zemai: mehatxu. Zenbatgura-gure: zenbatnahi, edozenbat. Zenbaten: zenbatean. Zentzun: zentzu. Zeredozer, zeozer, zeuzer, zozer: zerbait. Zerro: zerrenda. / Harrobi edo meatze bateko zerrenda, meazaina. / Hodei euritsua. Zerrot, zerrota: esku-zerra. Zetan, zetako: zertan, zertarako. Zetan (edo) hatan: zerbaitetan, hau edo hori egiten. Zidar, zider: zilar. Zihetz: zehatz. Zikotz: eutsia, zekena, emoterik gustetan ez jakona. Zil: zilbor, gilbor. Zilbot: sabel, gehienean handi kutsuz. Zinbel: zauli. Gerri zinbela: hara-hona mugitzen den gerri airosoa. Zimera: esku-otzara, eskuan eroaten den saskia. Zindo: zuhaitz eta frutuetan ustelik edo harrik bakoa. / Zintzoa, amarru bakoa. Zingira, zingura: ur asko dagoen lurgunea, gehienean hondo basatsua eta landaretsua. Zino-sino, ziño-siño, ziñoi-siñoi: ikus atzizki zerrendea. Zinu: arpegiaz egiten den keinua. Zirimara: zeregin arina, behar txikia. Zelan? Hementxe zirimaran: gauza txikiak egiten. Ziri-ziri: euri bigunaren hotsa. Zirkilu: zirritu, zokondo. Zirkin: mugida txikia. Zirkin-zarkin, zirkun-zarkun: behaztopoka ibili. / Hara eta hona, norabide jakinik batik. Zirri-zorro: zurrunka, berau baino suabeagoa gehienean, erdi lo dagoenean lakoa. / Arnasea nekez hartzearen hotsa.

Hori da zirri-zorroa daukazuna, ume!

Zisku: poltsa, diruarena gehienbat. Zokondo: zoko, bazter ezkutu. Zoli: argi, erne. / Infektatua. Zoldu, zolitu: infektatu. Zor edo lor, zor nahiz lor: zelan edo halan, azken erremedioan. Zor eta lor: asko kostata, zailtasun handiz. Zoro-moro: erdi zoro, erdi tentel erdi zoro. Zuhur: argi, bizkor. Zul: zur. Zur eta lur: guztiz harriturik. Zurbil: kolore hori-zuriska, ondoezaren seinalea. Zuringa: uzkiko esfinterra. Zurru eta purru: zurrunga handiaren hotsa. / Gogo handiz jatearen hotsa. Zurru-zurru: zurrutaren hotsa, zurrutadaka edatea. Zurrust, zurrustada: zurrut, zurrutada. Zurtu: harritu, txunditu. Zurtz: harriturik, zer pentsatu ez dakiela. Zurtz eginda gelditu nintzen. Zutundu: tentetu, zutitu. Zutunik, zutinik: tente, zutik.

ASTEAREN EGUNAK: Astelehen, martitzen, eguazten, eguen, bari(a)ku- egu(b)akoitz, zapatu, domeka.

URTEAREN HILAK: Urteil, zezeil, marti-epail, apiril-jorrail, maiatz- lorail, bagil, garagarril, abuztu-dagenil, frail, urri-urrilurriak, zemendi-azil, abendu-gabonil- lotazil.

Hauetatik marti gaur be erabilera osoan dago. Urteil arkaikoa da. Zezeil, epail, bagil, garagarril, urril eta zemendi adinekoen ahoan entzun daitekez. Epail, jorrail, lorail, dagenil, azil, gabonil eta lotazil idatzietan aurkitzen dira.

HIZTEGI ERRIMATUA

Orain goazen bizkaierearen ahalbide ezbardinak bakotxari tokatzen jakozan lekuan ikustera. Hiztegi errimatuaren egitura bera jarraituko dot. Bidezko denez, bizkaiereak zeozer diferentea dakarren atalak bakarrik izentatuko ditut. Eta bizkaiereari jagokozan berbak eta aditz formak bakarrik. Euskara Batuan bardinak diren ditugu, gaitu, Bator eta holakoak ez ditut hemen jasoko, bizkaiera hutsekoak baino. Eta bardin beste berba komun guztiak. Horiek hantxe datoz Hiztegi Errimatuan, bakotxa bere lekuan. Ezer ipintzen ez den ataletan seinalea bizkaieraz ezer apartekorik ez dagoena.

Sailak egitean, nahizta Hiztegi Errimatuaren egitureari jarraitu, azpi-sail guztiak ez dodaz izentatuko, zatitze handiegia litzateke-ta. Holan, esaterako, BE-DE-GE-RE sailean aditz formez ganerako berbak atal bakarrean datoz, Hiztegi Errimatuko azpi-sail guztiak -NDE-NBE-NGE... RDE-RBE-RDE...- markatzen ibili barik.

Azkenik, bizkaierazko hiztegi errimatu honetan, aide batetik eta batez be bizkaierazko aditz formak datoz eta bestetik Ian honetan emondako hiztegiko berbak eta atzizkiak, eurei jagoken sailetan ipiniak. Beraz, errimea interesatzen jakonak, hiztegi errimatuari ekin daikio eta ezagutzen ez dituen hitzen esanahia hiztegi alfabetikoan begiratu. Baina argil Berba bat ezaguna eta komuna izan arren, hiztegian haren adiera ezezagun bat alter daiteke eta horixe da interesatzen dena. Esaterako, «txakur» oso ezaguna da izen moduan, baina adjetibo lez, «oso txarra eta gogorra, zitala» esanahian, askori ezezagun egingo fake. Komeni da, beraz, hiztegia zehatz begiratzea, berba bakotxari zer adiera emon jakon garbi jakiteko. BA-DA-GA-RA: - Gara, zara.

- Laga, etara, atara, nagiak etara.

- Arrapalada, baga, galapada, izara, tangada-tantakada, ugazaba-uzaba, aldikada, arrakada, unada-unekada, xaxara, fara-fara, firi-fara, zara-zara, ziri-zara, firi-fara, abarrada, abordada-abornada, abra, arramuskada- erremuskada, draga, mazkara, monjorrada, zara, otzara, trumonada, txakada, zara, zara-zara, zirimara, zurrustada.

- BAGA: lotsabaga, burubaga, zentzunbaga... - TARA: - okerretara, zabaletara, luzetara, bestetara, iduleztara-iruntzietara... - neuk neutara, geu geutara, biok biotara... - KERA: albokera, aurrekera, atzekera, okerkera, zeharkera... - E = A: landara, altara, lora, agura... haga, laba, suba...saharda, basurda... andra, etxekoandra... - TADE = TADA: egitada, bakartada, abildada, gogortada... - Aldasbehera, artega, era, ganera, ikera, jakinaren ganera, kadera, leba, neba, ostera, xera, adargilbera,

armera, ahuntzerdera, etxandera, makera, zimera. - Tira, azpira-aizpira, ida-ira, puxiga, zingira. - Aldasgora, droga, proba, ganora, txirlora, hoba, loba. - Gura, pentzura, postura, zenbatgura, olgura, zingura. - Berba, aldra, andra, anda, landa, arin aringa, donga, ugazabandra-uzabandra, dzanga, danba, danba-danba,

dinbi-danba, sunda, indarga, tanga, txirringa, txistada, txuringa-zuringa, uxanga. BE-DE-GE-RE: - Dabe, nabe, habe, dakarde, balebe.

- Leuskide, zeuskide, daikide, zeinkide, leikide. - A = E: - bire, tire, dirdire, despedide...; gure, azkure, logure, ardure, loture, kulture, kanture, lekure...; dude,

muge...

- hasi de, bizi de, heldu de, galdu de...

- BAGE: lotsabage, nahibage, indarbage...

- Abade, aube, bage, deunge, donge, hage, sunde, amandre, akorde, be, here, ezebe, bapere, ezpabe, ezpabere, paraje, zenbatgure, abre, adore, ainube, senide, single, hatan be.

BI-DI-GI-RI: - Banagi, bahagi, badagi.

- Begi, balegi, ailegi.

- Banengi, bahengi, ainengi, aihengi.

- Jagi, ebagi, erabagi. Edegi, esegi, eskegi, usegi. Itzungi, iraungi, eralgi.

- Adi, andari, lotsari, madari, merkatari, ortuari, patari, sari, berbaldi, gurari, testulari, abizari, hobari, itzebagi, kasketaldi.

- Larregi, beren beregi, ugeri, beilegi, belegi, beren beregi, eguzkibegi, pestekeri, zemendi, lukurreri, luperi, labaneperdi.

- Txiri-txiri, ziri-ziri, biri.

- Axuri, huri, astegun buru-zuri, txakur-zuri, jakituri, juzturi, kubi, Burundi, urrezuri.

- Ardi, burdi, hordi, iretargi-itargi-idergi, igurdi.

- DI: handi, nondi, hemendi, inondi, Irundi...

- GANDI, KANDI: gugandi, inogandi... zuekandi, besteakandi... BO-DO-GO-RO: -Asago, abaro, berbaro, irago-igaro, txairo, txiro, egotaro, aro, asaro, asero, erago, idoro.

- RO: astiro, geldiro, barriro, biziro, osoro, gozoro...

- Banango, egundo, tango, halango, zelango, ezelango, mardo, oindo, zindo, ondo, albo, bizardo, mando, ugerdo, bizardo, umekondo, zokondo, txordo; zoro-moro, agilando, bardingo, boldro, egingo, izango, okon-otondo, potxingo. BU-DU-GU-RU: - Dautsagu, dauagu, daroagu, dinotsagu, daroatsagu...

- Dautsegu, dautzuegu, dinotsegu, dakartzuegu..

- Leuskigu, zeunskigu... daikigu, leikigu... litzakigu, lekarkigu, letorkigu, legokigu, leroakigu... daitekigu, leitekigu...

- Dogu, dautsogu, daikiogu... daukogu, dekogu.

- Dautzugu, daikizugu, dagitzugu, dinotzugu, dakartzugu...

- DU: olgadu, kantadu, topadu, kontadu... hornidu, kohidu, sentidu, durdidu, prijidu, korridu, mogidu, ametidu, prijidu...

- Akabu, laru, koitadu-edu, enparadu, Domu Santuru, enparadu, enpaidu, ernegu, eztegu, kabu, karu, txapligu, firu, mendu, zapaburu, -buru (egin), adabu, dedu, durundu, gonburu, lukurreru, ujuju.

- Erdu, atondu, birrindu, edendu, ekandu, itaundu, txotxindu, zutundu, mutildu, muskildu, begitandu, geundu, likindu, lorrindu, lurrundu, zoldu, ostendu, mukuldu, aldendu, garandu, kikildu, txukuldu. AK-AP-AT: -Jat, jak... dauat, daunat... daikiat, daikinat... daroat, naroak, haroat.

- Daustak, dakardak, daroadak, darabildak...

- Jatak, jaroat, jekoat, naioak... Eutsozak (hartuizak).

- Dautsat-k, damotsat-t, balitzat-k, balijat-k.

- Banakak, dukat, hak, herejiak (egin), baztarrak (galdu, irabazi...), edozenbat, etara nagiak, pantaloiak, tripalak, laprast, arrast, arat, azi-orraziak/asi- orraziak, desak (egin), lerrak-lerrenak, senperrak- senperrenak-senpertenak. EK-EP-ET: - Daiket-k, daikiet-k, dautset-k, badagiet-k.

- Dauket, daukek, naukek. - Naitekek, daitekek, leitekek... - Duket. - XEK: aurretixek, hemendixek, hortixek, handixek... - Kasket, puntzet, taket, txanplet, txolet, harek.

IK-IP-IT: - Daitekit-k, leitekit-k.

- Be(g)it, bebilt, jabilt.

- Leuskit-k, neuskik, zeunskit, geunskik...

- XIK: aurretixik, hortixik, handixik, hemendixik...

- Barik, bagerik, hurrik (emon), ondorik, ortozik, zutunik-zutinik, letxerik-lantxerik, aratinik, gogait (egin), holangorik-holakorik, bestelanik, zelanik, holanik, zurturik, aratinik, gogait, halanik, mutik-murtik, txistik, tautik-taustik-traustik, txist, -tearrik. OK-OP-OT: - Dok, dok, dautsot-k, daikiot-k, dinot-k, daukot-dekot. Eutsok (hartuik).

- Dakartsot, daroatsot, dinotsot...

- Nok, dok, jagok, jatok, jekok, balegok, balitzok...

- Dost, dekost, dinost, damost...

- Jatort, fagot.

- Kakot, kokot, korrok, korrok (egin), korosk, marot, molot-molokot-morkolot, zerrot, zilbot, tirok.

- OK: danok, guztiok, gizakiok, gehienok, begiok, ederrok... UK-UP-UT: - Dautzut, daroatzut, dinotzut, dirautsut, dakartzut...

- Dauskuk, jakuk, baleuskuk, jatorkuk, joakuk... - Daust, deust, baleust, bazeunst. - Ateut, aurt-jaurt-heurt, mut-murt, taut-taust-traust, trukut, zurrust.

KA-PA-TA: - )at(a), da(u)ka.

- Agiraka, fraka-praka, txaplata, koinata, gomuta, hileta, kopeta, kopla, zapa, korta-gorta, loka, opa, popa, domeka, aitita, antxintxika, branka, apurka-apurka, gorta-korta, troka, txutxumutxuka, dzapa dzapa-zapa zapa, txaka-txaka, handika, handi-handika, arteka-marteka, bilin-balaunka, bilin-boloka, mauta-mauta, taka-taka, tapa-tapa, tiki-taka, zarta-zarta, zirti-zarta, urtika, kili-matraka, apapa, erripa, indarka, kuika-kubika, maluta, olgeta, pertxeta-pertxenta, puxika, txaraka, txonta, upa, uxaka, zerrota, andandaka. KE-PE-TE: - Bape.

- Jake, jat(e), naiake, noake, joake...

- Nintzake, litzake, ninoake, neroake...

- Beite, daike, naike, neike, leike, nindeike...

- KA= KE: zatike, harrike, isilke; burruke, musturke, mosuke, kukuke...

- TA = TE: - ez daki-te, ezin lei-te, dogu-te, dozu-te...

- itxite, ikesite, etorrite, jagite, heldute, ahaztute, parkatute...

- A = E: - barrike, botike, musike, logike; txalupe, gomute, junte, punte...

- polite, gonbite, mamute, debute, zurrute...

- Dauke, nauke, neuke, leuke.

- Geinke, zeinke, geunke, zeunke.

- Albate, atarte, etarte, ete, etxe-kalte, erpe, kakote, lepobete, sute-suete-sugete, jite, konorte, mahaipe, erripe, ezurte, jake, senitarte, ateute. KI-PI-TI: - Jaiki, mailuki, piti, usiki, marti, atxaki, atxaki- mitxiki, aurki, bekoki, luki, txiki-txiki, zati-zati, adabaki, ijuti, jaurti, sorki.

- TI-TATI: bertati, hemeti, kanpoti, etxeti, horti... begietati, urteetati...

- GAITI-KAITI: zegaiti, zugaiti, jateagaiti... zuekaiti, gurasoakaiti... KO-PO-TO: - Jako, naiako, doako, balitzako, banintzako...

- Deko, baneko, baleko.

- Jagoko, nagoko, balegoko.

- Jatorko, natorko, baletorko, banentorko.

- Dauko, baneuko, baleuko.

- TO: txarto, ederto, polito, hobeto, gaiztoto, zuzento...

- BAKO, BAGAKO: lotsabako, ganorabako, burubako...

- Lako, zelako, txarto, ederto, zetako, ezetako, ezelako, bageko, besteko, eskeko, izeko, hogerleko, keto, lepo, toto, aiko, berebiziko, iko, lapiko, berbako, upelako- upiolako-upielako, aiko-maiko, kolko, keko-meko, abaiko, adapo, aitaponteko/atte-puntako, alasoko-alazoko, albotiko, apo, berbako, harriko, huriko, larako, minpeko, orpo.

- Pentsetako, kantetako, topetako... (pentsatzeko...)

- Hartzeako, batzeako, saltzeako... (hartzeko...)

- Pentsateko, kantateko, topateko... (pentsatzeko...)

- Onduteko, hartuteko, biztuteko... (ontzeko...)

- Hartzieko, saltzieko, batzieko... (hartzeko...) KU-PU-TU: -Jaku, joaku, balitzaku.

- Jabilku, bebilku.

- lagoku, balegoku.

- latorku, baletorku.

- Akordatu, amatatu, asaskatu, ernegatu, garbatu, gomutatu, itzartu, lokatu, katigatu, katiatu, ebatu-obatu-oratu, opatu, osatu, paratu, aspertu, iziotu-ixotu-ixetu, lotu, zurtu, a(d)itu, be(g)itu, laskitu, durditu, horditu, irritu, apara(t)u, endakatu, eztitu, gogaitu, irabiatu, leitu, lohitu, lokatu, mendatu-mentatu, oratu, otu, sakatu, trokatu, ugertu, umatu, zurtu, kokorrotu, zolitu, artasiku-artaziku-artazuku, aztru-aaztru, bihortu, haize-ezkutu, miazkatu, ukutu-ikutu, inkatu.

- TSITU-TZITU: baltzitu, hutsitu, putzitu, hatsitu, hotzitu... (hoztu...)

- Domu Santu, ortusantu, koinatu, franku, gatzatu, katu, hautu, hiruzaku, ortu, gorpu, lupu, tutu, bariku, zapatu, siku, afrontu, autu, autu-mautu, beharleku, mentu, tentu, txurku-txurku, palatu-paratu, zarratu. SKA-SPA-ZTA: - Dosta, damosta, dinosta.

- Dausta, baleusta.

- Dingilizka, txintxilizka, mausta-mausta, musta-musta, trabeska, zisti-zasta, blisti-blasta, erosta, tarraska, erremuska, indriska, pizta, usta. SKE-SPE-ZTE: - Dakarste, daroaste.

- Dagiste, badagiste, balegiste.

- Dinoste, damoste.

- Dauste, baleuste, bazeunste.

- KA = KE: dizdizke, aldizke, erremuske, jesuske, puzke...

- TA = TE: dakiz-te, ein leiz-te, doguz-te, dozuz-te...

- Beste, gerizpe-kerizpe, mizke, odoleste-odoloste, oste, peste, barauste.

- A = E: artiste, faziste, konkiste, errebiste... uzte, masustre, purruste... SKI-STI: - Asti, arrasti, laski, urdaiazpi, izki, ispi-izpi. SKO-SPO-ZTO: - Jatozko, ga(ia)tozko, baletozko, bagentozko.

- Koipezto, morrosko, zapazto, asko, boldrozko. SKU-SPU-ZTU: - Dausku, dinosku, damosku, dagisku, badagisku, balegisku.

- Jatozku, baletozku.

- Asasku, juzku-juzgu, oinaztu, testu, trisku, aiztu, kapustu, miaztu, zisku. AN: - Garan, zaran.

- Neban, (z)eban, dautsedan, da(g)iedan, daikiedan...

- Daroatsedan, damotsedan, dinotsedan, dakartsedan...

- Dautzuedan, da(g)izuedan.

- Daikidan, leikidan, zeinkidan, leuskidan, zeunskidan.

- Dodan, dautsodan, da(g)iodan, daikiodan.

- Dakartsodan, daroatsodan, dinotsodan...

- Dautzudan, da(g)izudan, daikizudan.

- Dakartzudan, damotzudan, daroatzudan, dinotzudan...

- Halan, zelan-halan, zelan edo halan, banan, arran, arrapaladan, banan, barraban, gan, laban, okan- okaran, jakan, bilin-balan, dan, din-dan, trinkilin- trankalan, surtan, atzeran, baltzeran, baldan, orban, sakan, txakadan-txakadan, txantxan, zarran, andan.

- Zelan, zegan, ezelan, honelan, horrelan, bestelan, edozelan.

- Holan-honan, halan-holan, pentzudan, duban, sekulan.

- GINAN: hariginan, ogiginan etxegina, hormaginan, kakaginan... EAN: - Garean, zarean, direan, zirean, ginean, zinean.

- Dautsedan, dautsean, dinotsedan, dinotsean...

- Arean, ganean, gesu batean, hurrean, lantzean-lantzean, aurrezean, ostean-ostantzean-osterantzean, txitean pitean, txitean-potean, txortxorrean, aurrerantzean, egin-eginean, erdizean, erdiz-erdizean, erdi-eginean, eurrezean, beharrean (guztia, dana), jakinean, jakinaren ganean, noizik behinean, tarrazean, aratean, hurrean, sekularean.

- GARRENEAN: astebetegarrenean, hamar egungarrenean...

- TZEAN: sartzean, saltzean, galtzean, batzean... (sartzen...)

- REAN: idunerean, bentanarean, linborean, zerurean... IAN: - Daikian, leikian, neikian.

- Da(g)ian, na(g)ian, ha(g)ian, nengian, hengian, (z)egian, gengian, zengian.

- Naitekian, daitekian, neintekian, (z)eitekian, geintekian...

- Neuskian, geunskian, leuskian.

- Astegun buru-zurian, takian-takian. AIAN: - Deslaian. OAN: - Eroan, daroan, naroan, haroan, neroan, ninderoan...

- Daikioan, da(g)ioan, aiko-maikoan.

- Atoan, behingoan, bestela-baitakoan, holangoan-holakoan, doan, sekularioan. UAN: - Dauan, neuan.

- Dauskuan, euskuan.

- Da(g)iskuan

- Apapuan, autuan, autu-mautuan, abespeluan, bornuan, pentzuan, duan.

TAN-KAN-PAN: - Jatan, jakan.

- Dautsetan, dautsekan.

- Dotan, dokan, dautsotan, dautsokan, daikiokan

- Dautzutan, da(g)izutan.

- Arineketan, olgetan, atoetan, birritan, galapan, hatan horretan, kautan, pentzutan, zetan, apurkan-apurkan, eguzkibegitan, esnetan, eztitan, bitsetan, patsetan, sakan, lekutan, honetan, horretan.

- TAN: uretan, egurretan, erbitan, perretxikotan...

- ETAN: pentsetan, kantetan, olgetan, topetan... (pentsatzen...)

- KETAN: igarketan, zabalketan, pentsaketan, sinesketan... (igartzen...)

- Akan, karpan. STAN-SKAN-SPAN: - Daustan, eustan, zeunstan.

- Damostan, dinostan, dakarstan, daroastan.

- Da(g)istan, e(g)istan.

- Ezpan, gauzeztan. TSAN-TZAN: - Dautsan, eutsan, neutsan, heuntsan, zeuntsan, geuntsan.

- Dinotsan, damotsan. SAN-ZAN: - Nazan, hazan, dirazan.

- Nebazan, ebazan, heuazan, genduzan, zenduzan, ebezan. - Ginduezan, zinduezan, ginduzan, zinduzan... Eutsozan (hartuizan).

- Eustazan, zeunstazan, geuntsazan, neutsuzan...

- Neukazan, heunkazan, (z)eukazan... neroazan, eroazan... nekarzan, (z)ekarzan, genkarzan... nerabilzan, (z)erabilzan...

- Jatazan, jatzuzan, jakozan, jatzuezan...

- Genbizan, zenbizan, (z)ebizan... ginoazan, zinoazan... gengozan, zengozan, (z)egozan... gentozan, zentozan...

- Da(g)idazan, da(g)izan, da(g)iguzan, da(g)izuzan... da(g)istazan, da(g)itzuzan, da(g)iozan... ga(g)izan, za(g)izan...

- Nengizan, hengizan, e(g)izan... nengiozan, nengizuzan... e(g)iozan, e(g)izuzan...

- Gintzazan, zintzazan.

- Dodazan, dozuzan, doguzan... daustazan, dautzuzan, dautzudazan... dozuezan, zenduezan...

- Daroazan, zaroazan, dinozan, garabilzan, daukazan, zaukazan, dakartzuzan...

- Daitekezan, zaitekezan... geintekezan, zeintekezan...

- Zan (zain), beharrizan, usan-uzan. EN: - Daben, haben, naben, dauen, nauen, deuren.

- (Z)eben, geben.

- Zarien, ginien, zirien, zinien, zeurien.

- Daukien-dekien, daroien, neroien, ekien...

- Nenbilen, (z)zebilen... (ari nintzen...)

- Dautsien, neutsien, eutsien, zeuntsien... daitsien, eitsien... jakien.

- Daikien, leikien, zeinkien... neikien, heinkien, geinkien...

- Daitekien, naitekien, neintekien, heintekien.

- Dinoen.

- Dautsoen, eutsoen, zeuntsoen.

- Daikioen, leioen, leikioen, zeinkioen.

- Da(g)ioen, e(g)ioen, zengioen.

- Neuen, zeuen, zeuren, genduen, zenduen.

- Neutzuen, eutzuen, geuntzuen, euskuen, zeunskuen, jatzuen.

- Dauskuen, dautzuen.

- Da(g)izuen, da(g)itzuen, ne(ng)izuen, gengizuen...

- Daikizuen, neikizuen, geinkizuen... daitekizuen, leitekizuen, neintekizuen, eitekizuen...

- Dozuen, daroazuen, dakizuen, dinozuen...

- Dakartzuen, daroatzuen, dinotzuen... nekartzuen, neroatzuen...

- Eden, goien, udaguen-udagoien, martitzen, eguen, astegoien, ainen, eginen, orainen.

- GINEN: kakaginen, ogiginen, hormaginen, ikazginen, hariginen...

- AN = EN: arimen, preminen, dotrinen... garizumen, fortunen... irlen, mailen, pantailen, parrilen... sekulen, kupulen, matrikulen... RREN: - Dakarren (haiek), dakarden, urteurren.

- Arren, barren, ondinokarren-oindiokarren, senperren.

- ARREN: pozarren, jainkoarren, amoriarren.

- T(Z)EARREN: jotearren, egitearren, ikustearren... batzearren, apurtzerarren, ukatzearren... SEN-ZEN: - Nazen, hazen, dirazen.

- Baizen, ezizen-gatxizen, uzen.

- AN = EN: gerizen, peskisen... musen, pausen...

Eta SAN-ZAN moltzoan goratxoago agertu diren guztiak. Kasu bakanen bat edo beste (ZU-ZUEK subjektuak bereizteko adibidez) kendu ezkero, non ZAN-ZEN bereizpena ondo etor daitekeen, oro har ZAN eta ZEN amaiak trukagarriak dira. Leku batzutan batera joera gehiago egongo da, beste batzuten bestera eta gehienetan nahastea. Bizkaieran subjektu pluralaren -gaitekez, jatorkoz- edo objektu pluralaren -daukaz, dautzuz- adierazle den Z azken jartzen denez, Z + N konbinapenak nahi beste forma emoten dau, N hizkiak iragana, subjuntiboa edo zehar galdera adierazten dauela. TEN-KEN-PEN: -Jaken, jaten, dauaten.

- Naiten, haiten, daiten, neinten, heinten, (z)eiten, neiken, leiken, zeinken.

- Naiteken, neinteken, (z)eiteken, leiteken.

- Doten, doken, dekoten.

- Dautzuten (nik zuri), neutzuken, dauskuken.

- ATEN: Kantaten, pentsaten, gastaten, somaten, topaten.

- TEN: botaten, ekarten, jarten, etorten, ibilten, hilten.

- AN = EN: argiten, alditen, sarriten, birriten, bisiten... gomuten, konduten... errepiken, fabriken... burruken, txalupen, apurken-apurken...

- Aken, urten, guzurrak urten, zeken, senperten, ten, ten-ten, no(i)zbaiten, nonbaiten-nunbaiten.

- BATEN: gesu baten, tertzio baten, halango baten, zenbaten, harenbaten-hainbaten, honenbaten, horrenbaten. STEN-ZKEN: - Eusten, zeunsten.

- Dausten, da(g)isten, damosten, dinosten, dakarsten, dekosten...

- AN = EN: bisten, listen, konkisten... erremusken, erremusken... buzten, txisten...

- Eguazten. TSEN-TZEN: - Neutsen, heuntsen, eutsen, geuntsen, zeuntsen.

- Dautsen, da(g)itsen, damotsen, dinotsen, dakartsen, daroatsen... dautsien, dinotsien, eutsien, zeuntsien...

- AN = EN: baldintzen, ekintzen, artzaintzen... arrautzen, hizkuntzen, barrikuntzen...

- TZIEN: batzien, saltzien, galtzien... (batzen...)

- Atsen. IN: - Lain, birrin, lorrin, min, mizkin, sein, likin, txikin, pitin, txotxin, astin, txurruplin, urrin, erkin, ezain, kopin, motxikin-mutxikin, otsein, seintzain, txalin, ez- jakin (egin), mamin, gaztegin, gratin, arbin-armin, behargin, ezein, goiarin, hain, iskilmin-iskilimin, manzin- mantzin, mirrin, mutxikin, pitipin-txuzpin, trentin, txilin, ulain, usin, zirkin-zarkin, arin, etzin, berein- berein.

- ERA(G)IN: Jan eragin, iruntsi eragin, ikusi eragin... ON: - Da(g)ion, nengion, (z)egion.

- Daitekion, haitekion, neintekion, (z)eitekion.

- Leion, leikion, geinkion, zeinkion.

- Neuskion, heunskion, leuskion, geunskion.

- Nintzakion, hintzakion, litzakion.

- Nentorkion, letorkion, legokion, nekarkion, lekarkion...

- Jagon-jabon, jaramon-jamon, jaiton, edonon, nonedonon- nonon, nahinon, bon-bon, eragon, tiron. TON-KON-PON: - Jakon, nintzakon, hintzakon.

- Noakon, doakon, ninoakon, zijoakon...

- Nenbilkon, (z)ebilkon, nabilkon, dabilkon...

- Nengokon, netorkon, (z)egokon, dagokon, datorkon...

- Neukon, heunkon, eukon, geunkon... daukon, naukon, dekon... - Toton. TSON-SON-ZON: - Neutson, heuntson, geuntson, eutson. Eutson (hartuin).

- Dautson, dinotson, damotson, dakartson, daroatson... UN: - Dauagun, daikiagun.

- Zaituegun, zintuegun, daikegun.

- Dautsegun, dinotsegun, dakartsegun...

- Da(g)igun.

- Daikigun, daitekigun, leikigun, leitekigun, leuskigun, zeunskigun...

- Letorkigun, legokigun, lekarkigun, leroakigun...

- Dogun, dautsogun, da(g)iogun, dekogun-daukogun...

- Daikiogun.

- Dautzugun, dinotzugun, dakartzugun, daroatzugun, da(g)itzugun...

- Aitajaun, amaraun, berbaldun, etxagun, garaun, hun, idun, itaun, geun, lurrun, ez-entzun (egin), daun-daun, hurrun, trinkulun-trankulun, gangun, laun-leun, zabun. KUN-PUN-TUN: - Jakun, joakun, joatorkun, jagokun...

- (Z)egokun, (z)ebilkun, (z)etorkun...

- Jakitun, jakitun (egon, ipini).

- Zirkun-zarkun. SKUN-ZTUN: - Euskun, heunskun, zeunskun.

- Dauskun, da(g)iskun, dinoskun, dakarskun, daroaskun...

- (Z)ekarskun, (z)eroaskun, (z)inoskun...

SUN-ZUN: - Da(g)izun.

- Nentorkizun, letorkizun, neuskizun, leuskizun, nengizun, egizun...

- Naitekizun, daitekizun, neintekizun, leitekizun...

- Dauskuzun, dakarskuzun, dinoskuzun, damoskuzun... TSUN-TZUN: - Jatzun, dautzun, eutzun, geuntzun...

- Noatzun, doatzun, dabiltzun, dakartzun, datortzun, daroatzun, dinotzun...

- Etzun-etxun-itxun, zentzun. MA-NA: - Amama, morroskana, barrena, eskuma, premina, sama, kuma, estramina, guraina, horma, urruma, zarama-sarama.

- E = A: kuma: ahuma, arkuma, emakuma, putakuma... una: hutsuna, auzuna, baltzuna, erreuna... kuna: esakuna, adikuna, begirakuna... ME-NE: - Aume, ene!, errime, gabaseme, adikune, ezune, guraine- gureine.

- A = E: - arime, lastime, erreume, dotrine, premine, erregine... urrume, lume, garizume, fortune... fine, egine, ezine, sorgine, jakine... egune, lagune, dogune, entzune...

MI-NI: - Imini, ifini.

MO-NO: - Eguno, ondino-oraindino, kirikino, tximino, umo, dino, ezkino-ezketino, horraitino-horregatino, amino, denganino, begitantzino-begitazino, kausino.

- ZINO-SINO, ZIÑO-SINO: salbazino, okasino, bedeinkaziño...

- INO: demonino, aldamino, kurumino, erlamino, kirikino. MU-NU: - Hiltamu, txorimamu, bornu, zamu, zinu. AL: - Itzal, txatal, makal, uial, arkal, maskal, mazal-masal, patal, sozpal, zal-zaal. EL: - Itzel, saskel, tentel, aspel-azpel-asmel, dangel, gangel, ozpel, ugel, umel, zinbel. IL: - Nabil, dabil... (ari naiz...)

- Txorokil, mutil, urteil, zezeil, epail, jorrail, lorail, bagil, garagarril, dagenil, urril, azil, lotazil, gabonil, pernil, trauskil-traskil, saskil, opil, artopil, zil, burpil, dangil, kikil, mokil, muskil, singil, txakil, txil, txongil, zurbil. OL: - Uhol-ujol, oskol, bol-bol, pol-pol, ikol. UL: - Mukul, gangul, idul, margul, txukul, zul. LA: - Da(g)iala, za(g)izala, ga(g)izala... nengiala, hengiala...

- Daikela, naikela... leikela, leiela, geinkela...

- Daukela, dautsela, eutsela... neukela, zeunkela...

- Da(g)iola, dautsola, dinola, eutsola, geuntsola...

- Eutzula, euskula, daiskula, datorkula, dinoskula...

Eta bokalez amaitutako guztiak gehi LA atzizkia.

- LE = LA: ekarla, igarla, egila, jagola, igola, entzula... ula, betula...

-Astrapala, mamala, okela, sasi-eskola, uriola, andrakila, arrakala, bala-bala, kili-mala, tikili-takala, dinbili- danbala, txatxala-patxala, akiakula, behinola, kaskaila, txatxala, ula, urkula. LE: - Ule-ulle, jagole, txuale-txugale.

A = E: -bile, mile, makile, neskatile... burle, sekule, matrikule... dogule, jakule, gendule...

- hile, abile, isile, hurbile, mutile... eztule, mardule... LI: - Itzuli, zoli, kili-kili, adargili, ebali. LO: - Bolo-bolo, arranpalo, txorimalo, kili-kolo, kokolo, dingili-dangolo, anpulo, dangilo-dangolo, mozolo-mozoilo. LU: - Belu, eskandalu, txintxilimailu, okelu-okoilu, trilu, tramankulu, dungulu, abespelu, akikulu, anpulu, eskailu- kaskailu, mulu-mulu, ulu, urkulu, zirkilu. AR: - Lar, bedar, behar, gedar, dihar-didar, lanpar, legar, nabar, par (egin), txatxar, txikar, ugar, atzamar, lantzar, papar, txingar, marmar, txapar, dar-dar, saskar, sastar, bidar, aldar, dandar, gangar, kaskar, lakar, lanpar, makar, matxar, sustar, ustabedar, zantar, zidar, erlastar. ER: - Kanpo-eder, txiker, uger, oker, zedozer-zeozer-zeuzer-zozer, bider, eder (egin), mosuger, Buster, zider, aurreder (egin). OR: - Anpor, sor, txindor, txingor, txortxor, begitxindor, txotor, edonor, nonor-norredonor, nahinor, mormor, txokor, entzun-gor (egin), zor edo lor, zor nahiz lor, sostor, bor- bor, zor eta lor, anpor, bihor, gangor, lor, lotsor, monjor, urretxindor, zador-zidor. UR: - Adur, atxur, hur, jantxakur, mustur, sur, zuhur, kipur, zur eta lur, harri eta zur, gur-gur, gangur, landur-lanbur, lukur, mukur, otzur, tximur, txuntxur, txakur. RRA: - Parra-parra, ginarra-inarra, arra, abra, txorra, zarra, kipurra. RRE: - Dakarre, nakarre, bekarre, balekarre...

- A = E: ñirñirre, fakirre... txakurre, egurre, samurre...

- Barre, irribarre, abre. RRI: - Jezarri, nonzebarri, orri, gogaikarri, barriren barri, pirri, pirri-pirri, aterri, harri, hozkirri, tripazorri, urregorri. RRO: - Erro, marro, zaparro, kokorro, boldro, zerro, zirri-zorro. RRU: - Sokorru, narru, zurru eta purru, porru, orro-orru, txurru, txurru-txurru, zurru-zurru. AS-AZ: - Daukadaz, daroadaz, dakardaz, zaukadaz, zaroadaz, zakardaz, gakarz... dauadaz, dautsadaz...

- Daukedaz, dautsedaz, dautzuedaz... daikedaz, zaikedaz... zindukedaz...

- Dakidaz, darabildaz, litzakidaz, leuskidaz, heunskidaz.

- Bekidaz, zakidaz... daitekidaz, zaitekidaz... leitekidaz, zeintekidaz...

- Dodaz, dautsodaz, daroaz.

- latordaz, jagodaz.

- Dauaz, baneuaz... dautzudaz, dakartzudaz, dinotzudaz, damotzudaz... bazindudaz... Eutsonaz (hartuizan).

- Aurretiaz, hegaz, tarras, berariaz, endemas, enpaz, narraz, tarras, baldras, jas, kapax, maraz. KAZ-TAZ: - Da(u)kaz, daka(r)z, jataz, daustaz, baleustaz, bazeunstaz, balitzataz... jabiltaz... jatortaz... dotaz, dekotaz... dautzutaz...

- GAZ: zugaz, amagaz, nigaz, umeagaz, txakurregaz...

- KAZ: zuekaz, eurekaz, danakaz, umeekaz, txakurrekaz... ES-EZ: - Dabez, balebez.

- Dakiez, daikiez, zeinkiez, leikiez... daitekiez, zaitekiez, geintekiez, leitekiez... badagien, bazagiez... darabilez, zarabilez...

- Daroez, garoez, baleroez, beroez, dinoez... dautsoez, baleutsoez...

- Dauskuez, dautzuez, dituez, gaituez... baleuskuez, bageuntzuez... leuskiguez, zeunskiguez, geunskizuez, leuskizuez... baginduez, bazinduez... dozuez, daukazuez, daroazuez, dauskuzuez...

- Bez-berez (be ez, bere ez), esames, lez-legez, tatarrez, dandarrez, trabes, ames, baldres, idulez, totes, beren- berez. KEZ-TEZ: - Jatez, daustez, baleustez... daukez... neukez, (eukez, geunkez, zeunkez... daitekez, zaitekez, geintekez, zeintekez, leitekez... beitez... dotez, damostez, dinostez... dekotez... gindukez, zindukez...

- Artez, ahozpez, topez (egin), bapez. RREZ: - Dakarrez, gakarrez, zakarrez, balekarrez, bagindekarrez...

- Tatarrez, eurrez. IS-IZ: - Gabiz, zabiz, dabiz, darabiz, dakiz, balerabiz...

- Bebiz, bagenbiz, balebiz, begiz, balegiz, balediz, bekiz, banekiz, balekiz... Eutsiz (hartuizuz).

- Dingiliz, barriz, mirriz, potiz. AIZ-EIZ: - Beiz, leiz, baneiz, baleiz, main, nonoiz, nahinoiz. OS-OZ: - Gagoz, zagoz, dagoz... jakoz, zatxakoz, balitzakoz, bagintzakoz... joakoz, g(ai)oakoz... daroatsoz, dakartsoz...

- Begoz, balegoz, bazengoz, bagengoz... dekoz...

- Neuskioz, geunskioz... neikioz, geinkioz...gaitekioz, daitekioz... geintekioz, zeintekioz... gengokioz, legokioz, zengokioz... gentorkioz, letorkioz... litzakioz, gintzakioz... badagioz... bazakioz, bagazkioz, bekioz... baneioz, baleioz...

- Dagokoz, datorkoz, balegokoz, baletorkoz... damotsoz, dinotsoz... Eutsoz (hartuizak).

- Dautsoz, daukoz, gaukoz, baleukoz, beukoz.

- Noz, inoz, nonoz, nahinoz.

US-UZ: - Dauz, baneuz, baleuz.

- Jakuz, jatzuz, zatxakuz, balitzakuz... daroaguz, daukaguz, zaroaguz, zaukaguz... daukazuz, gaukazuz, daroazuz... joakuz, zoakuz... e(g)idazuz, emoidazuz...

- Bagenduz, bazenduz, dautseguz, dautsezuz, daikeguz, daikezuz...

- Dakiguz, badakiguz, zakiguz, litzakiguz, leitekiguz, letorkiguz, dariguz... dakizuz, badakizuz, litzakizuz, leitekizuz, letorkizuz, darizuz... dabiltzuz, gabiltzuz, dabilkuz, zabilkuz... darabilguz, zarabilguz, darabilzuz... - Doguz, dautsoguz, dinoguz, daukoguz... daikioguz, badagioguz... datorkuz, dagokuz... dozuz, dautsozuz, dinozuz, dekozuz... daikiozuz, badagiozuz... datortzuz, dagotzuz...

- Dauskuz, baleuskuz, bazeunskuz... dautzuz, beneutzuz, baleutzuz, bageuntzuz... dautzuguz, dauskuzuz...

- Menus, kabuz, burbuz-burbux. SA-ZA: - Abazuza, geriza, inkesa, kerexa-kerixa, basa, murrusa, kapaixa, leiza-leza, usa.

- E = A: oinaza, leza... SE-ZE: - Zakidaze, zaiataze, bazindudaze, bazintzadaze, bazagidaze, zoaze, bazinoaze, zaroadaze, zakardaze, zatordaze, zabildaze...

- Ze, halan da ze, holan da ze, amaxe, aitaxe, ezpaze, ezpadaze, abraize.

- Zaiteze, zaitekeze, zeintekeze, zaiakeze, zaikeze, zeinkeze, zindukeze, zindeikeze, bazindueze...

- Zabize, zarabilze, bazenbize.

- Zagoze, bazengoze, zatoze, bazentoze, zaiakoze, zakioze, bazakioze...

- Erduze, bazenduze, zaiakuze, zakiguze, zatorkuze, zabilkuze...

- A = E: - dizdize, pendize, krisise, txasise... tifuse, autobuse...

- gerize, palize, dibise... gauze, zuze, pause... SI-ZI: -Aharrausi, artasi, inausi-inosi-inusi, inetazi, jausi, ez-ikusi (egin), barausi, abazuzi, ahausi-adausi, azi- orrazi/asi-orrazi, urgazi. SO-ZO: -Arazo, eraso, koploso, drogoso, koxo, porlixo, txorikuso, ugaraixo, ugeraxo, alazo, kuso, txuzo-txuxo, uxo.

- AZO-ARAZO: galazo-galarazo, janazo-janarazo, etarazo- etararazo, biztuazo-biztuarazo... SU-ZU: - Daustazu, dautsazu, daroazu, naroazu, dakarstazu, dinostazu, e(g)idazu, emoidazu, badagidazu...

- Dautsezu, e(g)iezu, emoiezu, badagiezu, daikezu...

- E(g)izu, emoizu, jakizu... badagizu... neuskizu, leuskizu... daikizu, leikizu, neikizu... daitekizu, leitekizu... nentorkizu, letorkizu, legokizu...

- Dozu, nozu, dautsozu... e(g)iozu, badagiozu... dinozu, damozu... emoiozu, esaiozu, eroaiozu... daikiozu...

- Dauskuzu... E(g)iguzu, esaiguzu, emoiguzu... dakarskuzu, dinoskuzu, damoskuzu... daikiguzu... - Koxu, mosu, arazu, truixu-truxu, uzu-uxu, kontuxu-kontitxu, tirozu. ATZ-ATX: - Baltz, hats, Bats, hatx, gatx, apatx, behatz, buzkantz, eskatz, eskaratz, makatz, apatz, kirikolatz, azatz, kapats, malats, maratz, mehatz, zehatz, sorbatz, zakatz.

- GATX: moldagatx, gozagatx, aldagatx... eskergatx, hezgatx, ulergatx... zorigatx, mogigatx... etorgatx, ezkongatx... makurgatx, izugatx... ETS-ETZ: - Lupetz, bihetz, zihetz, mihetz. ITS-ITZ: - Bits, egu(b)akoitz. OTZ-OTX: - KOTX: bakotx, bikotx, hirukotx, hamarkotx... - Inontz, mokots, motz, zikotz, okotz, tapot-zapotz, berbots. UTS-UTZ: - Iruntz, zurtz, aputz, zaputz, zurtz (egin), abarauts, kaputs, malmutz-mamutz, taputz, trukutz. TSA-TZA: - Dotsa, damotsa, dinotsa.

- Dautsa, baneutsa, baleutsa, dirautsa.

- Bagintza, bazintza.

- Baneuntsa, bazeuntsa.

- Etxaguntza, jantza, koltza, antza, kapatxa.

- E = A: arantza, trantza, untza, kurutza... TSE-TZE: - Daroatse, dakartse.

- Badagitse, banengitse.

- Damotse, dinotse, dekotse.

- Dautse, baleutse, bageuntse, bazeuntse.

- Kurtze-kurutze, untze-ultze.

- A = E: - ditxe, fitxe, harritze... arrautze, dirutze, haruntze, laguntze...

- hitze, bitse, sitse, bortitze... putze, hutse, gorputze...

- TXE: letxe-legetxe-lantxe, ontxe-oraintxe... TZI-TXI: - Eutsi (hartuizu).

- Gitxi, txitxi, ebatzi, jadetsi-jaretxi-jaritxi, eretxi- eritxi, gorantzi, igurtzi, iruntzi, potxi, tripontzi, urgatzi. TSO-TZO: - Daroatso, dakartso.

- Balegitso, banengitso.

- Dinotso, damotso.

- Eutso (hartuik), dautso, baneutso, baleutso, bageuntso, bazeuntso.

- Artxo, txo, txotxo, moltso, zantzo. TSU-TZU: - Jatzu... daroatzu, dakartzu... doatzu, noatzu... banintzatzu, balitzatzu, bagintzatzu... banekartzu, banindoatzu...

- Dabiltzu, nabiltzu, banenbiltzu, bebiltzu... badagitzu, begitzu, banengitzu... daikitzu, neikitzu, geinkitzu...

- Dotzu, dinotzu, damotzu... natortzu, datortzu, baletortzu, dagotzu, balegotzu...

- Dautzu, baneutzu, baleutzu, bageuntzu.

- Dontsu, txatxu, papartsu, txu, txutxumutxu, ugelatxu, galtzu, gozatsu, trepetxu. EA: - Babea, trabea, aldabea, alabea...

- Patxadea, boladea, iladea, ostikadea...

- Plagea, sagea...

- Algarea, ganbarea, ikarea, andaparea...

- Grebea, arrebea... segea, sedea... erea, aukerea, banderea, bezperea, pentsakerea, zabalerea...

- Lixibea, labatibea, gupidea, genozidea... jirea, sokatirea, aingirea...

- Kobea, lobea, aprobea... modea, arrodea... drogea, frogea... hilgorea, denporea, polborea...

- Udea, dudea, mudea, mugea... ardurea, etxurea, kulturea, hazkurea, freskurea... Eta holan A bokalez amaitzen diren berba guztietan. Zerrenda guztiak emoteak ez dauka zentzunik, denek joko berbera egiten dabe-ta. Adibide banaka batzuk bakarrik jarriko dodaz, hiztegi errimatuan datozen ordenan, arlo amaibako honen idea orokor bat eukitzeko.

- Saldea, sorbaldea... landea, bonbea... kargea, berbea... prakea, profetea... faltea, bueltea... markea, patriarkea... hankea, puntea... gatazkea, protestea... panoramea,

sistemea... penea, dotrinea... kanpainea, azainea... alarmea, tabernea... astrapalea, nobelea... gitarrea, gerrea... terrazea, enpresea... saltsea, lotsea... martxea, fitxea... dantzea, baldintzea... plantxea, urtxintxea... IA: EA-ko guztiak IA sistemara egokituak: babia, ikaria, saldia, markia, alarmia, gitarria, lotsia, baldintzia, plantxia... etab. IE: EA-ko guztiak IE sistemara egokituak: babie, ikarie, saldie, markie, alarmie, gitarrie, lotsie, baldintzie, plantxie... etab.

Bizkaierazko deklinabideak errima hauetan aukera zabala emoten dau, baina kontuz sistemak nahastu barik. A eta E bokalez amaituak konbinatzea zuzen legoke: A: ganbara, alaba, aukera, genozida, landa, zapata, marka, sistema, nobela, terraza, saltsa, baldintza... E: pare, mirabe, bere, adiskide, mende, ate, merke, eme, bele, oinaze, saltze, bardintze...

Hauek artikulu mugatzaileagaz ederto bat egiten dabe: ganbarea-parea, alabea-mirabea, aukerea-berea, genozidea-adiskidea, landea-mendea, zapatea-atea, markea-merkea, sistemea-emea, nobelea-belea, terrazea-oinazea, saltsea-saltzea, baldintzea-bardintzea. Bardin beste sistema bietan: ganbariaparia, alabia-mirabia, aukeria-beria... edo ganbarie-parie, alabie-mirabie, aukerie-berie...

Egin ez daitekeena da I bokalez amaituak hauekin nahastu, sistema batek edo bestek emoten dituen abantailez baliaturik.

Esaterako, EA sisteman egie, lodie, eguzkie... bada, IE sistemako legie, kolorie, ikustie oinekaz konbinatu: egie-legie, lodie-kolorie, eguzkie-ikustie. Hau sistemak nahastea da, holan inon ez baita ahozkatzen. EA sisteman egie-legea, lodie-kolorea, eguzkie-ikustea litzateke. IE sisteman egijje-legie, lodijje-kolorie, eguzkijje-ikustie. Edo gauza bera bizkaiera batua eta IA sistema nahastuz: egia-legia, lodia-koloria, eguzkia-ikustia. Bizkaiera batuan egia-legea, lodia-kolorea, eguzkia-ikustea litzateke eta IA sisteman egijja-legia, lodijja-koloria, eguzkijja-ikustia.

Arau hau erriman ez ezik berbakera guztian errespetatu behar da, lorrinik egin gura ez bada. Esaterako, hartu daiguzan IE sistemako artie, markie, merkie, tartie oinak eta bertso hau egiten dogu: Neurri motzean egin bihar da artie handiak daukan fama hain baita merkie. Atzo eingo nayoan urteko markie libria pagauta jan kiloko tartie. Bertso gauzeztan hau zeozer litzateke azpi-euskalkien nahasterik ez baleuka. Hona sistema bakotxean zelan beharko leuken:

Bizkaiera Batua: Neurri motzean egin behar da artea handiak daukan famea hain baita merkea. Atzo egingo nayoan urteko markea librea pagatuta yan kiloko tartea.

EA sistema: Neurri motzean in-ein behar da artea dekon famea hain baita merkea. Atzo ingo nayoan urteko markea librea pageute yan kiloko tartea.

IE sistema: Neurri motzien eiñ biher da artie handijjek dekon famie hain baita merkie. Atzo eiñgo naijjuan urteko markie librie pageute jan killoko tartie.

IA sistema: Neurri motzian eiñ bihar da artia handijjak daukan famia hain baita merkia. Atzo eiñgo najuan urteko markia libria pagauta jan killoko tartia.

Hemen ohar batzuk komeni dira. Sistema beraren barruan badagoz diferentziak. EA sisteman in-ein, IE sisteman naijjuan-naijjoan-najuan, dekon-daukan eta abar. Horrez gainera, berbak osorik esatea sistema guztietan onar daiteke, nahizta berbetan kontrakzinoak egin: eglin, pagatu, behar dogu-biher dogu-bihar dogu (eta ez behogu-bihogu-bihu-bihau-bihagu...). Edo aditzaren forma batuak: kantatuta (eta ez kantauta-kanteute-kantata-kanteta...), pentsatzen (eta ez pentsetan-pentsaketan-pentsaten...), daust-dauste (eta ez dost-dust-doste-dostie...) dabe (eta ez deue-deure-deurie...) eta abar. Behar dena da, deklinabidean eta kontrakzinoetan batez be, sistemak ez nahastea. Eta sistema barruan be koherentzi apur bat eroatea. Bertso berean in-ein-egin, behar dozu-behozu, dekuz-daukaguz... eta abar indistintoki erabiltzea lorrina litzateke. Hortik aurrera be egon daitekez dudazko kontuak, baina ez dot uste xehetasunetan sartzea merezi dauenik. Euskalkian eta azpi-euskalkietan sartzea oso direktoa eta koloretsua izan daiteke, lekuan lekura egokituz, baina kontrako efektua eragingo leuken lorrinik sortu barik.

IA diptongoz amaitutako berbetan, sistema bakotxak «l» bokalez amaitzen direnetan lez jokatuko dau:

BATUA: mafia, komedia, momia, urlia, fantasia, zientzia = mafia, komedia, momia, urlia, fantasia, zientzia, haria, begia, lodia, hasia, ontzia diren moduan.

EA: mafia, komedia... = mafie, komedie, momie, urlie, fantasie, zientzie. Bardin harie, begie, lodie, hasie, ontzie.

IA: mafia, komedia... = mafijja, komedijja, momijja, urlijja, fantasijja, zientzijja. Bardin harijja, begijja, lodijja, hasijja, ontzijja.

IE: mafia, komedia... = mafijje, komedijje, momijje, urlijje, fantasijje, zientzijje. Bardin harijje, begijje, lodijje, hasijje, ontzijje.

Hemen badagoz egin beharreko zehazpen batzuk, nahizta Ian honi zuzen ez jagokozen. IA diptongoz amaitzen diren berbak A bokalez amaitzen direnak lakotzat jo daitekez eta holan izan ezkero, artikulu mugatzailea azpi-euskalki bakotxaren legean ezarri beharko litzakie. Holan mafia, komedia, gazteria... IE sisteman mafijjie, komedijjie, gazterijjie... litzatekez eta IA sisteman mafijjia, komedijjia, gazterijjia... IE sisteman leku batzutan holan egiten da, baina beste askotan ez. Bardin IA sisteman. EA sisteman ostera ez dot uste joko hori normala denik. Ez naz gogoratzen mafiea, komediea, gazteriea eta holakorik inon entzun dodanik.

Bestalde, leku batzutan, nahizta mugagabean mafijje, glorijje, gazterijje... esan, artikulu mugatzailea gehitzean, ez dabe jokoa jarraitzen. Mafijje handijje dabil hor, baina mafijjek galdu gaitu. Gazterijje ederra Bator, baina gazterijjek ez daki zer egin, eta holan. Horrez ganera zenbait berbatan ezein sistemak ez dau egingo artikulu mugatzailearen efektu hori. Oso leku bakanetan esango da (esaten bada) zientzijjie, esperientzijjie, herentzijjie eta antzekorik. Salbuespenak bere legeak eukiko ditu noski eta bat NTZIA atzizkia izan daiteke. Zehazpen hauetan baleiteke baiezpen batzuk dudazkoak izatea, baita neurri baten erratuta egotea be. Inoz ezin da esan hau ez da inon esaten, euskalki eta azpi-euskalkien sarea ezusteen labirintoa da-ta. Halan be, oro har, zehazpen hauek azaldu dodazen moduan direla uste dot. EA: - TEA-TUTEA: olgetea, betetea, koloketea... (olgatzea, betetzea...). Apurtutea, lagundutea, ostutea... (apurtzea...) IA: - Urlia, luperia, jakituria. OA: - Eroan aditza: daroa, naroa, beroa, baneroa, baleroa...

- Langoa, lakoa, -tekoa, halakoa. UA: - Daua, baneua, baleua.

- IA sisteman: - OA = UA: berua, gogua, astua, lelua...

- Darua, narua, banua, badua...

- Potxua. EE: - Dautsee, leukee, daikee, leikee, zeinkee, lekarkee, leroakee...

IE: -Zarie... dakie, daukie... daustie, baleustie...jakie... daitekie, naitekie... neintekie, leitekie... nekarkie, leroakie... nengokie, letorkie... leukie, zeunkie... leikie, zeinkie... nintzakie, litzakie, hintzakie... badagie... banengie, bahengie, balegie...

- TIE-TUTIE: olgetie, betetie, jakitie, emotie... (olgatzea, jakitea...). Apurtutie, ostutie, lagundutie... (apurtzea...) OE: - Daroe, naroe, beroe... dinoe... dautsoe, bazeuntsoe, baleutsoe... begioe, badagioe, bazengioe... zeinkioe, leikioe... zeunskioe, leuskioe... daragoioe... UE: - Dautzue, dauskuzue, daroazue, dinozue... jatzue, baneutzue, baleutzue... ZUE-TZUE amaidun guztiak... tirozue.

-IE sisteman: darue, narue, dinue, banue, badue... AI: - Sai, ebai, garbai, amai, sabai, nasal, elai, zemai, abai, askai. El: - Bei (begi edo bedi), lei, balei (balegi edo baledi), banei, banindei.

- Ei, lei, larrei, edei, eskei-esei. OI: - Lohi, erroi, eskoi, morroi, envoi, tximinoi.

- ZIF401-SIF401: salbaziñoi, okasiñoi, bedeinkaziñoi... UI: - Ijui, kui, ujui. AO: - Nao, dao.

- Harao, honao, ederrao...

- Papao, umao, abao, alarao. IO: - Nintzakio, litzakio... badagio... ninoakio, leroakio, nekarkio...

- Banengio, bazengio, balegio... naitekio, daitekio...

- Daikio... neikio, heinkio, leikio, geinkio, zeinkio... nenbilkio, lebilkio...

- Nentorkio, letorkio... nengokio, hengokio, legokio... neuskio, heunskio, leuskio, geunskio, zeunskio.

- GAITIO: nigaitio, zugaitio, horregaitio.

- GANDIO, KANDIO: nigandio, inogandio... zuekandio, besteakandio...

- Arerio, artio, izio, kaisio-xio, oraindio-ondio, orio, tertzio, txilio, irabio, kirikio, erlabio, ugarasio-ugasio- ugelasio-ugaraio-ugario, arrabio, bizio, boldrio. EIO: - Leio, baneio, baleio, beio. OIO: - Daragoio, baneragoio, baleragoio. AU: - Enparau, garau, koítau, kristinau, parau, tenplau, brau, jau-jau, txau-txau, umau, abau, alarau, kopau, lau, zamau.

- Kantau, olgau, parau, gastau, kontau, somau, aparau, mentau, inkeu...

- Harau, honau, ederrau... EU: - Baneu, baleu, baheu.

- ADU = EU: kanteu, pareu, olgeu, bendeu, bengeu, someu, apareu, menteu, inkeu...

- Koiteu, kristineu, tenpleu, leu.

IU: - Koiu.

UA eta UE sailetan EA, IA, IE sailetan lako oharrak egin daitekez.

OA = UE egiten dauen sisteman ondo egongo da bero, lepo, asto...tik datozen berue, lepue, astue... buru, leku, gastu...tik datozen burue, lekue, gastue oinekaz nahastea. Bardin IA sisteman berua-burua, lepua-lekua, astua-gastua. Baina sail haietan esandako koherentzian eta lorrinik egin barik. Beraz, IE sisteman, halan egiten den lekuan, errima ona litzateke burue-darue-zorue-zerue. Edo IA sisteman amua-sanua-banua-damua. EA sistemak ez dau ahalbide hau onartzen: burue-daroa-zoroa-zerue edo amua-sanoa-banoa-damue. Ezta bizkaiera batuak be: burua-daroa-zoroa-zerua edo amua-sanoa-banoa-damua.

Azkenik, ohar bat bizkaierazko erakusleez. Singularrean hau-honek, hori-horrek eta ha-hak (edo harek) beste euskalkietan lez bereizten dira: hau etorri da-honek esan dau, hori etorri da-horrek esan dim, ha etorri da-hak esan dau. Baina pluralean nahiko egitura herbalak daukaguz, NORK plurala eta NOR plurala NORK singularraren bardin egiten baitoguz.

Honek esan dau - honek esan dabe - honek etorri dira. Horrek esan dau - horrek esan dabe - horrek etorri dira. Harek esan dau - harek esan dabe - harek etorri dira.

Beste euskalkietan ere NORK plurala eta NOR plurala bardinak dira:

Hauek esan dute - hauek etorri dira. Horiek esan dute - horiek etorri lira. Haiek esan dute - haiek etorri dira.

Baina NORK singularra eta NOR plurala ez dira bat, bizkaieraz lez.

Honek esan du - hauek etorri dira. Horrek esan du - horiek etorri dira. Hark esan du - haiek etorri dira.

Bizkaiera idatzian honek eta honeik-honeek bereiztu izan dira. Bardin horrek eta horreik-horreek edo harek eta

hareik-hareek. Berbakeran ez dodaz diferentzi hauek somatu. Beharbada EA sisteman entzuten den honik-horrik izan daiteke honeik-horreik-en kontrakzinoa: honik etxakiek ezer. Horrik eztotzue geuzonik ingo. Hirugarren pertsonan ostera, EA sistemearen eremu batzutan -Txoriherri zati bat, Uribe Kosta...-haik-haiek normalak dira. Hauek-horiek ostera ez dot uste bizkaierazko ezein eremutan entzungo denik, bizkaiera-gipuzkeren mugan sortzen den euskalki mixtoan ez bada.

Hauek guztiak holan direla, bizkaierazko erakuslea beste euskalkien eredura egokitzeari zuzenago deritxot,

honeik-honeek, horreik-horreek... forma galduei eusten ahalegintzeari baino, eta Ian honetan erizpide horri makurtu najako, euskera idatzian gabizelako. Horrek ez dau esan gura berbakeran eta bertsoetan gure bizkaierazko erakusle ohizkoa erabiltzea txarto legokeenik, esandakako akatsak daukazan arren.

BIZKAIERAZ EGITEA ZER LITZATEKEEN

Deklinabidea, aditza, hiztegia eta hiztegi errimatua ikusirik, zer litzateke bizkaieraz egitearen eduki nagusia? Nik neuk, zorroztasun larregian sartu barik, hiru osagarri nagusi bereiziko neukez: 1) ADITZA.

Bizkaierearen ezaugarri nagusia aditzak markatzen dau: dodaz-ditut, naiten-nadin, neban-neuen-nendun... ebanzeban-zeuen... gara-Bare-gera... Forma hauetan eta beste oso erabili batzutan, aldaera bat baino gehiago agiri dira bizkaierearen esparruan. Gehienetan, ostera, batez be plurala edo nori datiboa daroenetan, batasun gehiago dago:

neutzun-neutzuzen, neuskio-neuskioz, da(g)iodan, da(g)igun, genduzen, dinozen... eta abar. Bizkaieraz egitearen ardatz nagusia, beraz, bizkaierazko aditza erabiltzea izango da. 2) BERBAK BIZKAIERAZKO FORMAN.

Berba asko eta asko dago, bizkaieraz bere forma edo aldaera ezbardina daukana: urten, gitxi, hatx, bakotx, eritxi, etara-atara, be-bere, bage-barik, franku, zino-sino, azo-arazo, bardin, untie, denpora, lora, edei-edegi, ebai-ebagi eta abar. Bizkaieraz egitearen bigarren ezaugarria holako berbetan bizkaierazko formak erabiltzea litzateke. 3) BIZKAIERA BARRUKO BERBAK.

Azkenik, bizkaiereak, beste euskalki guztiek lez, berba asko daukaz bere-bereak, edo gehienbat bizkaieran ezagutzen direnak: altzo, berba, gura, allots, ostean-ostantzean, ostera, garaun, sakatu, enpaidu-enparau, gomuta, ostendu, gogaitu, horma, hats-antz, jausi, domeka, martitzen, beilegi, sama, patari, mamala, neba, apatx eta abar. Goragoko hiztegi guztia eta hor ez dagozen beste hainbat. Bizkaieraz diharduenari berba hauek ugari entzun beharko jakoz.

EUSKARA BATUTIK BIZKAIERARA ZER 1) DEKLINABIDEA.

Dekiinabidean ikusi dogu bizkaieran badagozela azpi-euskalkiak eta bizkaiera batua. Honen deklinabidea euskara batuaren bardina da, a bokalez amaitzen diren berbetan izan ezik: zapata-zapatea, fama-famea, loka-lokea, denpora-denporea, uda-udea... Honetan ez dago adarrik zetan apurtu. Deklinabide osoa euskara batuarena aplikatzea ondo ikusiko neuke gaur egun. Baina beti be koherentzia minimo batean. Ereduak noznahi indistintoki nahastea lorrina litzateke. 2) EUSKAL HIZTEGI GUZTIA.

Nahizta bizkaieraz jardun, euskal hitz guztiak denonak dira, bai batukoak, bai euskalki guztietakoak. Arestian aitatutako bizkaierazko edo bizkaiera formazko berbez ganera, euskaraz dagozen berba guztiak gureak dira eta gureak euskaldun guztienak dira. Berba asko euskalki guztien komunak dira: lur, ur, jan, egon, gauza, kendu, bat eta abar. Beste asko dagoz, bizkaieraren barruan garatu edo zabaldu ez direnak: maiz, aizu, otoi, noski, aisa, bederen, agian, funtsean, bezala, anitz, at... hitz, haur, oroitu, jalgi, etsai, mintzo, ero, garai, zintzur eta abar eta abar. Argi dago berba horiek guztiak lasai erabil daikeguzala, bai bizkaieran, bai beste edozein euskalkitan.

PLAZAN ZEIN BIZKAIERA

Bizkaierea izanik euskalkirik mintzatuena eta azpi-euskalkirik gehien daukana, zein planotan kantatu behar dogu plazan? Lan honetan bizkaiera batua eta hiru azpi-bizkaiera kontuan hartu doguz, beheragoko diferentziak edo azpi-euskalkien azpiragoko ezaugarriak (ibarretik ibarrerakoak, herritik herrirakoak...) albora utzirik. Plaza batera goazenean, oso leku jakinera goaz. Hango entzuleen gunea holan mailaka geinke, estutik zabalerantz: auzoa, herria, ibarra, eskualdea, Bizkaia (kasu honetan bizkaierearen lurraldea, Bizkaia baino gehiago hartzen dauena). Hizkuntzeari jagokonez, piano bi kontuan edukitzea nahikoa da: azpi-euskalkia eta bizkaiera batua.

Azaldu doguzen hiru azpi-euskalkietariko bakotxak eskualde bat baino gehiago hartzen dau eta bakotxak bere azpian bereiztasun asko edukiko dauz, ibarren, herrien eta auzoen arabera. Zein planotan jarriko gara halako toki jakin batean? Erantzuna ez da zaila. Bizkaierearen eremuan jarrera normala, edozein plazatan hartzekoa, bizkaiera batua izan behar dauela uste dot. Eta honen barrutik azpi-euskalkira nahiz beste edozein planotara jaitsi gaitekez. Zehaztu daigun apur bat gehiago.

BIZKAIERA BATUA

Bizkaiera batuak hiru ezaugarri nagusi edukiko leukez.

1) ADITZA. Lan honetan emon doguzen aditz formak bizkaiera guztian ibiltzeko seguruak lira. Hortik beherako

xehetasunetan sartzea arriskutsua da.

2) DEKLINABIDEA. Hemen be jarrerarik seguruena bizkaiera batuko deklinabidea erabiltzea da, euskara batuaren is bardina delako. Eta, gorago esan dogun lez, ezbardintasun horietan be euskara batuaren eredua aplikatzea ez legoke txarto. Horrez ganera, kontuan eduki behar da bertsogintzan IA sistema oso ezaguna eta normala izan dela, ez bizkaieran bakarrik, ia euskalki guztietan baino. Atia, partia, artian, bidian... bertsolaritzan ia EA eredua baino erabiliago izan da. Beraz, bizkaiera batuko zapatea, hankea, euskerea eta abar gogor samar egiten jakozanak zapatia, hankia, euskeria eta abar erabil daikez, orduan dena IA ereduan koherente eroaten ahaleginduz.

3) LOKALISMOAKAZ KONTUZ. Bizkaiera batuan dabilenak azpi-euskalkien eta beheragoko planoen ezaugarriakaz kontuz ibili behar dau, lokalismoetan ez jausteko, ez lokalismoa txarra delako, bore lekutik kanpora ezezaguna edo inorportunoa izan daitekeelako baino. Bakotxak genre herriko eta genre azpi-euskalkiko bereiztasunak ezagutzen doguz, baina batzuk horkoxeak bakarrik izan daitekez eta esparru horretatik kanpora gabizenean, azpi- euskalkikoa zer den eta euskalki osokoa zer izan daitekeen antz bat edukitzea komeni da. Norberak aurrea hartu ezik, esperientziak irakasten dau hori, baina esperientziak gehienean belarrondoka irakasten dau. Didaktika efikaza, minberea ez balitz.

AZPI-EUSKALKIA

Bizkaiera batuan kantatzen jardun arren, azpi-euskalkira trankil jaitsi daiteke edozein unetan. Izan daiteke idea bat adierazteko azpi-euskalkiak ahalbide hobea emotea. Esaterako, azken puntua jakie oinaz bajatortzu, (adibidez, entzule finei sufriduazo ein behar jakie), badakizu IE sisteman errez moldatu zeinkela, EA sisteman gatxago izango dozu eta IA sisteman eta bizkaiera batuan Ian txarra daukazu.

Edo beste batik izan daiteke efektu edo kolore ezbardin baten bila jaistea. Orduan, jakina, efektua lortu egin behar da, bestela hutsa nabarmenago geratzen baita. Zerbaiten bila joan eta esku hutsik etortzea edo lorrina besterik ez ekartzea akats dobletzat jo behar da.

Saio osoa azpi-euskalkian egin al daiteke? Bai horixe, ondo ezagutzen badozu eta entzuleek be azpi-euskalki hori ezagutzen badabe. Edozein piano da ona, norberak eta entzuleak bertan ibiltzen jakin ezkero. Gertatzen dena, piano asko eta ezbardinak egonik, denak menperatzea zaila dela. Horretarako da bizkaiera batuaren planoa, oso asumiturik dagoena bestalde.

KOHERENTZIAREN UNITATE MINIMOA

Lan honetan zehar sarritan ekin dautsagu hautatutako euskalki ereduaren koherentziari. Alegia, bizkaiera batua eta aitatu beste hiru azpi-euskalkiak edozelan nahastea, komenentzi puntualen arabera, gusto txarreko lorrina litzatekeela. Eta are gehiago bizkaierea beste euskalkiakaz edo euskara batuagaz nahastea. Baina bizkaierearen barruan, batutik beste azpi-euskalkietara saltatzea egokitzat jo dogu, efektu edo kolore ezbardinen onerako. Ez ostera edozelan.

Arau errez eta praktiko lez, koherentziaren unitate minimotzat bertsoa edo ahapaldia hartuko neuke. Euskalki baten barruan egiten doguzen inkurtsioek gitxienez bertso beraren barruko koherentzia segurtu behar lobe. Gehienean biren edo gehiagoren arteko saioa izaten delarik, norbere bertsotik bertsora beste baten edo b,atzuren bertsoa dago bitartean. Aurrekoa bizkaiera batuan kantatu badot, hurrengoa aparte geratzen da eta azpi-euskalki batean lasai kanta daiket, bertso hori osorik eredu horretan osotzekotan. Areago oraindik, bakarrean kantatzen dodala be, bertso batetik bestera eredua aldatzea ez neuke txarto ikusiko, efektu positiboa lortzekotan. Hortxe dago kakoa, aho bikoa. Normalean, eredu baten barruan bazabiz, eredu horretantxe jarraituko doze, aldatzeko merezi dauen motiborik ikusten ez badozu.

Aldatzean, zeozeren bila zoazela adierazten dozu, baina gero ezer ganorazkorik aurkitzen ez badozu, positiboa izan beharreko efektua bi bider negatibo gertatzen da.

Bertso baten barruko koherentziari eutsi ezkero, hortik gora askatasun osoa emongo neuke, bizkaiera batutik azpieuskalki ezbardinetara salto aberasgarriak egiteko. Horretarako, jakina, azpi-euskalkiak apur bat ezagutu egin behar dira. Berea besterik ezagutzen ez dauenak hoba dau here esparrutik kanpora bizkaiera batua aplikatzea, hango entzuleentzat hau segurragoa baita, eurena ez den azpi-euskalkia baino.

KONFIANTZARAKO OHARRAK

Gatxena ez da bizkaieraz egitea, bertsotan egitea baino. Azken batez norbere euskalkia aplikatzea besterik ez da. Euskalki honen barruan sor daitekezan mataza guztietan galdu beharrik ez dago. Bakotxak badauka here azpi-euskalkia eta baita bizkaiera batuaren ezagutza bat be. Eskolatze guztia eta arteko bertsogintza guztia euskara batuan egin dauenari zalantzak etor daitekioz, terreno badaezpadakoan edo arrotzean sartu ete den. Horrelakorik balego, beihoaz argitasun konfiantzagarriok.

1) Bizkaiera batuak tradizino luzea eta indartsua dauka. .Ez gabiz atzo goizeko kontuak esaten, gitxienez pare bat mendetik honakoak baino. Eskolan oso gitxi ibilitako herria be ohituta dago bizkaiera batu bat entzuten. Eta ohituta ezeze, zelanbaiteko hizkuntza osoa eta kultoa estimatu egiten dau. Bizkaiera batua gehien (andu izan den eleizan, entzule analfabetoak be hizkuntza kultoa jaso dau eta horixe baloratu dau. Predikari batek, ona eta estimatua izango bazen, maila jaso horretan berba egin behar eban. Sermoiak herritarren berbakeran egiten ebazana sermoilari zabartzat eta ganorabakotzat joko eben.

Baina ez da eleiz kontua bakarrik izan. Handik kanpora be, bizkaiera batuaren zentzuna antxinakoa da. Zelan egiten eben gerraurreko edo baita joan zen mendeko gerra karlisten inguruko mitinlari euskaldunek? Zelan mencfe honen hasierako aldizkari eta egunkarien gorakadea eragin eben kazetari eta idazleek? Ba, bizkaiera jasoan eta batu samarrean. Pentsa Mogeidarrak duela mende bikoak direla. Eta bertsotan bertan, join zen mendearen erdialdeko Pantxillonen «Bizkaiko bazter baten» bertso soma famatua tradizino horretan eginda logo. Bardin askoz lehenagokoak diren Aboitizen aTxanton Pipirri», «Peru Dubako» eta abar. Bardin koplaritzako tradizino hain zaharra. Hori guztia bizkaitarrek kantatua izan da modurik naturalenean. Anonimoetan ezezik, luster argitaratuko den Bizkaiko bertsogintza II Izendunak liburu rnardulean argi ikusiko da gure euskalkiak zein tradizino handia dakarren bertsogintzan. Beraz, bizkaiera batuak, beste euskalki guztiek lez, gaur euskara batu hutsean eskolatzen diren ikasleek uste baino sustrai handiagoak daukaz herrian, batez be bertsogintza arloan.

2) Bizkaiera batua ez ezik, azpi-bizkaierak be uste baino ezagunagoak lira gure euskalkiaren barruan. Lan honetan hiru azpi-euskalki kontuan hartu doguz: EA, IA, IE sistemak. Horietariko bakotxak lurralde zabala hartzen dau eta ez dira hizkera marjinalak. Nekez egongo da bizkaieradunik, sistema jakin batekoa izan arren, beste sistema bietako bizkaierarik entzun eta ezagutzen ez dauenik. Ez berak egiteko moduan, baina bai undo ulertzeko moduan. Eta arrazoia sinplea da: euskalki beraren barruan gabiz. Horrek komuntasun handia emoten dau, aditzean batik bat. Eta ganera alkarren arteko harremona eta ezagutza logo. Arratiarrek Durangaldeko berbetea askotan entzun lobe, Gernikaldekoek Markinaldekoa oso ezagun Babe, Elorriokoek Aramaiokoa, Txoriherrikoek Eibarkoa eta abar.

Beraz, here azpi-euskalkian kantatu guru leukena bego ziur edonon ulertua izango dela euskalki horren barruan, beti be berbak osorik samar esaten eta laburdura eta fonetismo lokalagoak (batez be ji-jaua, jji-jjaua eta xi-xaua) ekiditen ahale gintzen bada. Ganera alderdi batzutan azpi-euskalkiak abantaila handiak emongo dautsoz. IE sistemak, esaterako, bizkaierearen erdigunea hartzen dau lurraldez eta hiztunetan beharbada beta izango da ugariena. Bizkaieratik kanpora be oso ezaguna da. Gipuzkoan, esaterako, Azpeitia-Azkoitiatik Zumarraga alderaino eta Nafarroa Garaian ere hainbat eskualdetan. Iparraldean ez dut uste. Hain sistema hedatua izan arren, ez dau lortu here eremutik harago zabaltzerik, ez bizkaierearen ez beste euskalkien tradizino batuan. Eta horra bertsogintzarako, bizkaieraz behintzat, berak emoten dauela ia abantailarik gehien, gure aditz asko baitatoz deklinabide horregaz bat: dakie, daukie, daikie, leukie, leikie, jakie, geunskie, zaitie, daitekie, zagozie, zabizie, nintzakie, litzakie... eta abar. EA sisteman I bokalez amaituak ondo datoz aditzokaz, baina ez A-E bokalez amaituak, EA egin behar baitabe: prakea, atea... IE sisteman barriz I bokalez amaituek IJJE edo IXE egin beharko leukie (argijje, berezixe...), baina oro hat A-E bokalez amaituak askoz gehiago dira.

UE amaieradun aditzak be ez dira gitxi: dozue, dakizue, daukazue eta -zue denak; dautzue, dinotzue, jatortzue eta -tzue denak, ditue, gaitue, dauskue, baleue... eta abar. Hemen EA eta IE sistemak abantaila bardina edukiko leukie U bokalez amaituriko berbetan: eskue, hurue, mosue, altue... Baina IE sistemako gehienek U bokalez amaituak be UE

bihurtzen dabez: auzue, berezkue, lepue, harrue... IA sisteman abantaila guzti hauetaz baliatzerik ez logo, nahizta hemen be, aditzetik aparte, deklinabideko kointzidentzia batzuk badagozen: eskuan-astuan, berua-burua, kontua-tontua... prnkia-atia, arnasia-haizia... Hots, A-E eta O-U bokalak, artikulu mugatzailea ezartzean, bardindu egiten dira. Baina amaiera hauetan apenas dagoen aditzik.

Eta gitxien bizkaiera batuan aprobetxa daitekez azpi-euskalkien aitatutako abantailok. Baina honek, edozein batuk lez, beste abantaila handi batzuk daukaz, tradizino, ulermen, prestigio eta abarren mailan. Ez dago bata-bestearen abantailak lehian ipini beharrik, bakotxak bere mailea eta bere aide onak baitaukaz. Gorago azaldutako egokitasun eta koherentzia minimo baten barruan, zergaitik ez doguz abantaila guztiak aprobetxatuko? Bizkaieraz egitea erreza da. Bertsotan egitea da gatxa.

ITURRIAK Lan honetako hiztegiaren iturri nagusiak hauexek izan dira: Bizkaiko bertsogintza 1 Izengabeak. Xabier Amuriza Bizkaiko bertsogintza ll Izendunak. Xabier Amuriza. (Hau oraindik argitaratzeko). Diccionario vasco-español-francés. R. M. Azkue. Euskalerriaren Yakintza I, II, III eta IV. R. M. Azkue. Manual del vascófilo. Pablo Zamarripa. Baita gauzaren bat edo beste bizkaieraren inguruan batten den talde baten (Adolfo Arejita, Juan Luis Goikoetxea...) apunteetatik. * Liburu honetako argazkiak, Areatzan, Muxikan joandako uztailaren 3 eta 4an gai honi buruz egindako ikastaroan ataratakoak dira.