Basozaintzaren inguruko hainbat berba Bizkaiko Foru ...

1
Basozaintzaren inguruko hainbat berba Bizkaiko Foru Zuzenbidean Anjel Lobera Revilla BIZKAIKO Foru Zuzenbidea itu* rri oparoa da, euskararen ikusi>egi- tik, batik bat, erakunde juridikoen izentazio jatorrak topatzeko; hori ez ezik, badira hainbat ogibide le- ge espamiarekin loturik daudenak, eta gure lege zaharrean isla izaten dutenak; hortik aurrera ere, badu- gu hainbat hitzen aipamena, baso- etan eta baserri-inguruan erabilt- zen diren berba jakingarriak ere, batik bat, gaztelaniaren eta euska- raren arteko harremanak beste maila baten jartzen dituzte eta. 'Herri baso' adigaia aipatu nahi dut lehenengo eta behin. Beraren bidez, gaztelaniazko ‘monte co- mún’ kontzeptuaren ordaina ema- ten da euskaraz; adigai hori oso zabala da euskaraz, eta, Bizkaian legez, gainerako euskal herrietan ere erabiltzen da. Eta kontzeptu hori ekarri nahi izan dut hizpidera, ezik haren inguruan aurkitzen du- gu Bizkaiko Foru Zuzenbidearen erakunde juridiko jatorrenetakoa: ‘usiek’. Eta zer dira usiak, bada? Migel de Unamunok berak dakar usi horien berria. Horretara, hain- bat herritan, herri basoa zabala ba- zen, edo herritik hur bazegoen, or- duan auzoek eskumena zuten, ba- soan nahi zuten beste bider sartze- ko, bai eta handik behar zuten bes- te hartzeko ere. Horrelaxe gerta- tzen zen, berbarako, Zearrotzan. ‘Bide zor’ adigaia dut saiakera- txo honetan bigarren hizpidea. Bi- de zorra dugu euskaraz, gaztela- niaz ‘servidumbre de paso’ dena. Bidè zorraren eretzean sortzen di- ren harremanak bideratzen dira, età harremanok elkarrekin izaten dituzte alderdiek; horretara, Biz- kaiko Jaurerriko Foruan ‘alkarta- suna’ ageri da, Nicolás Vicario de la Peña eskribau enkarterriarrak gaztelaniaz ederto ‘reciprocidad vascongada’ deritzona, gaur egun, ‘solidaridad’ herbaren bidez eman ohi dena; betiere, aitortu behar dut atseginago dúdala Enkarterriko es- kribauak ematen duen gaztelaniaz- ko orduko ordaina gaur egungo so- tila baino, ezen garbi agertzen du gure notano buru-argiak ‘elkarta- sun’ berbarekin aditzera ematen Karrantzako Sopeña artedia “Dakigunetik ez dakigunera” esan zuen Mikel Zaratek. Hórrela jardungo al dugu geure arlo juridikoan ere! dena eta Espainiako Zuzenbide Zi- bilean ematen den ‘solidaridad’, zehatz-mehatz ez direla baliokide- ak. Beraren ustez, eskubide hori (elkartasuna) bidezkoagoa da bes- tea baino. Zor bidearekin loturik, “egur- bide” ageri zaigu. Egur-bidea utz diezaioke elizate batek norbanako bati, edo kofradia bati, honek era- bilera izan dezan haren gainean, eta usaera hura aldatu ahal izaten zen, erabiltzaileen kopuruaren gi- noan; gauza bitxia da, Bizkaiaren lurraldean bi lekutan ageri baita, tokian-tokian esangura ezberdina hartzen duelarik. Horretara, bada, Durangoko Foruaren arabera, ‘egur-bidea’ gaztelaniazko ‘sende- ro’ herbaren ordaina da, eta horre- laxe dokumentatzen du Jesús Ar- zamendik Términos vascos en do- cumentos medievales de los ss. XI-XVI obran, eta hórrela dakar: "Otra pie^a en Egurvidea". Osterà, Labayruk bere Historia... lan fa- matuan dioen legez, ‘egur-bide’ ez dagokio bidcari, itxura baten hala ematen badu ere. Hark dakarren esangura aldatuko dugu hona, ezik, gaztelaniaz emana izanik, as- ko argitzen du haren esanguraren eretzean: "Monte amojonado con destino al servicio del pueblo, es decir, aquél del cual todo vecino podía extraer para su casa leña que en cada año hubiera menester". Hau da, harrigarria ematen badu ere, Bizkaiaren barman, ‘herri ba- soa’ erabiltzen da, ‘egur-bidea’ren lekuan, baina batak ez du bestea ordezkatzen, ezperen sinonimoak dira. Aurrekoekin loturik ageri zaigu ‘erderikue’ edo ‘erdirekue’, edo, forma estandarra erabiliz gero, ‘er- dirakoa’. Erakunde juridiko hau oso sustraituta dago Bizkaian eta egundaino iraun du. Beraren or- daina Espainiako Kode Zibilean ‘aparceria’ dugu. Erdirakoa era- biltzen izan da bi arlotan: abel- tzaintzan eta basozaintzan. Gaur egun, nik dakidala, erakunde hau abeltzaintzan gehienbat galdu ba- da ere, oraindik indarrean dirau basozaintzan (batez ere, gaur egungo bizimoduak eraginda). Azkenik, hizpidera ekarri nahi dut ‘basozain’ adigaia. Egin-egi- nean ere, gaur egun esangura jakin baten darabilgu, baina Bizkai^^ antzinako Foru Zuzenbidean beste esangura baten ageri da. Horreta- ra, kofradiak basoen jabe edo uga- zabak izaten ziren, eta horiek ‘ba- tzarrak’ egiten zituzten euren ba- soei eman beharreko aprobetxa- menduak ebazteko; bada, batzar horien buru edadcko pertsonak izaten ziren, eta norbaníúcooi ‘ba- sozain’ irizten zitzaien; jakin be- har dugu, bestalde, horiei gaztela- niaz ‘montazguero’, ‘mayordomo’ edo ‘alcalde de cofradía’ irizten zitzaiela. Ziurnaiz, ‘basozain’ adi- gaiaren esangura zahar hori z^ ^ zen jakin barik, eta gaztelaniazko hitz hori euskaratu behar izan ba- genu, gaitz erabiliko genuela gure berba jator hau geure erakunde ja- torraren izentazio legez. ‘Dakigunetik ez dakigimera’ esan zuen Mikel Zaratek. Hórrela jardungo al dugu geure arlo juridi- koan ere! Uatína Bilboko Armarrle 1*an Aiorabide: Ama pátriam atsi mórias «ri Angel Zeiaieta AIORABIDE (ezagunagoa -j-re- kin) abizena entzute handiko bihurtu zen Bilbo hiriaren histo- rian, Gatzaren Altxamendua zela eta. Espainiako Inperio-Koroak diru-arazoak ditu XVII. gizaldi hasieran. Olivares Kundeak gatzari zerga berria ezarri nahi dio, Foru-Lege- en gainetik, aberats eta handikien onespenarekin, baina herri xehea- goaren haserrearekin. Gemikako Batzarrak egite orduan, 1.500 biz- kaitar agertzen dira “txispaz arma- turik”. Lope de Morales Korregidoreak atzera egiten du. Urtebete belua- go, 1632an, paskinak agertzen di- ra nonahi, kolaborazionisten aur- ka. Eta Juan Calderón de la Barca Korrcgidorea kobraketak egitera datorrenean, herri xeheak beronen Bandoak erre egiten ditu, plaza er- dietan; gainetiko kobratzaileak pertsekutatu egiten dituzte, eta Domingo de Castañeda prokura- dorea hilik suertatzen da. Borrokatzaiieak hiritar xeheak dira, gutxiago baserritarrak. Ma- drilek arazoak dauzka Portugalen, Kataluinan eta Frantziaren hege- monía berriarekin. Morales eta Ciudad Realeko Kundea, Idiakez jauna, bidaltzen ditu Bilbora, alt- xamendua baketu nahian. Errebel- deak Gemikako Batzarraren jaube egiten dira. Arazoa bero jarten da, Madrilen merkataritzarik gehiena Bizkaitik zehar egiten delarik. Gobemu Zentralak errepresioa zehatz-zehatz prestatzen du. Has- teko, bilbotar notableen milizia atontzen du, eta 1634ko maiatza- ren 14ko goizaldean eginiko sare- kada baten ondoren, arratsaidean bertan, era sumarialez, erahilak izan ziren Morga, Puente, Aiora- bide, Larabaster eta Bi¿caigana anaiak. Ihesi egin zuten Etxarte, Arana eta Karmonak. Sabino Aranak (ik. in BASE- RRITTARRA, 1894.V.23), “Már- tires de la Patria” izendatzen ditu, eta “Lenengo Egutegi Bizkaittarra 1898”, V.23an, “Aemcn euron ixen gomutagarrixak” deiarekin jartzen ditu. Arestik ere heldu zion gai honi, (segumenetik “La Concordia” ze- ritzoneko taldekoengan pentsatuz idatzia), 1966an HIERRO egun- karian argitara eman zuen “El trai- dor Ugarte (apuntes para un drama schakesperiano en tomo a las Jun- tas de Gemika” artikuluan. Garai bertsuan, segumenetik, idatzia da “Aiorabideren ausentzia” poema, nahiz eta ez zuen publiko bihurtu 1970ean Harrizko Herri Hau argi- tara eman arte. Euskal historiaren pasarte hau “intrahistoria” bihurt- Ante los muros de San /^tón serían ejecutados Juem de Lasagabaster y Domingo de Vizcayagana. (Anastasio Olabarría) zen duela dimdi, kantatu ere egi- ten baitu “Lotsa dik Euskal He- rriak / urte bakoitzean / ehun Aio- rabide / hiltzen dituela, / bizitza- ren aitzakiarekin, / ogiaren estaku- marekin, / etsearen desenkusare- kin.” Anastasio de Olabarriak apai- zak idatziriko San Antón escudo de Bilbao libuman honako hau dio: “A destacar la luctuosa fecha de 1643, la rebelión del “Estanco de la Sal” (...). Ante los muros de San Antón serian ejecutados Juan de Laasagabaster y Domingo de Vizcayagana (...). Sus nombres fueron esculpidos en placa de bronce en bajorrelieve, obra de Lucarini, representativo de estos mártires de la foralidad, que se co- locó sobre el muro exterior de San Antón, en los años inmediatamen- te anteriores a la guerra civil de 1936, placa posteriormente arran- cada y de la que se ha perdido to- da traza.” (1983,47). Oraintsuago, Juan de Madaria- gak ohar hauxe ematen digu. Ri- bera kalera begirako San Antón elizaren orman dakusagun oroita- rriaz: “Lápida conmemorativa de los ejecutados a causa de la matxi- nada del estanco de la sal (1631- 34), colocada en la iglesia de San Antón de Bilbao en 1968”. (1994, 164). Zein Erretore eta Alkateren pean jarri zen? Lukarinirena b ^ da? Aiorabidelarren ezkutak hitz as- tun hauek dakartza: Ama pátriam atsi morías, “maita ezan/-k abe- rria, nahiz eta hiltzen haizen”. La- tinaren aldetik, ez dimdi guztiz zuzena, klasikoari bagagozkio: at- si ordez, etsi behar du; mórias, az- kenez, mórior deponentea delarik, moriáris.

Transcript of Basozaintzaren inguruko hainbat berba Bizkaiko Foru ...

Page 1: Basozaintzaren inguruko hainbat berba Bizkaiko Foru ...

Basozaintzaren inguruko hainbat berba Bizkaiko Foru Zuzenbidean

Anjel Lobera Revilla

BIZKAIKO Foru Zuzenbidea itu* rri oparoa da, euskararen ikusi>egi- tik, batik bat, erakunde juridikoen izentazio jatorrak topatzeko; hori ez ezik, badira hainbat ogibide le­ge espamiarekin loturik daudenak, eta gure lege zaharrean isla izaten dutenak; hortik aurrera ere, badu- gu hainbat hitzen aipamena, baso- etan eta baserri-inguruan erabilt- zen diren berba jakingarriak ere, batik bat, gaztelaniaren eta euska- raren arteko harremanak beste maila baten jartzen dituzte eta.

'Herri baso' adigaia aipatu nahi dut lehenengo eta behin. Beraren bidez, gaztelaniazko ‘monte co­mún’ kontzeptuaren ordaina ema- ten da euskaraz; adigai hori oso zabala da euskaraz, eta, Bizkaian legez, gainerako euskal herrietan ere erabiltzen da. Eta kontzeptu hori ekarri nahi izan dut hizpidera, ezik haren inguruan aurkitzen du- gu Bizkaiko Foru Zuzenbidearen erakunde juridiko jatorrenetakoa: ‘usiek’. Eta zer dira usiak, bada? Migel de Unamunok berak dakar usi horien berria. Horretara, hain­bat herritan, herri basoa zabala ba- zen, edo herritik hur bazegoen, or- duan auzoek eskumena zuten, ba- soan nahi zuten beste bider sartze- ko, bai eta handik behar zuten bes­te hartzeko ere. Horrelaxe gerta- tzen zen, berbarako, Zearrotzan.

‘Bide zor’ adigaia dut saiakera- txo honetan bigarren hizpidea. Bi­de zorra dugu euskaraz, gaztela- niaz ‘servidumbre de paso’ dena.

Bidè zorraren eretzean sortzen di­ren harremanak bideratzen dira, età harremanok elkarrekin izaten dituzte alderdiek; horretara, Biz­kaiko Jaurerriko Foruan ‘alkarta- suna’ ageri da, Nicolás Vicario de la Peña eskribau enkarterriarrak gaztelaniaz ederto ‘reciprocidad vascongada’ deritzona, gaur egun, ‘solidaridad’ herbaren bidez eman ohi dena; betiere, aitortu behar dut atseginago dúdala Enkarterriko es- kribauak ematen duen gaztelaniaz­ko orduko ordaina gaur egungo so- tila baino, ezen garbi agertzen du gure notano buru-argiak ‘elkarta- sun’ berbarekin aditzera ematen

Karrantzako Sopeña artedia

“Dakigunetik ez dakigunera” esan zuen Mikel Zaratek. Hórrela jardungo al dugu geure arlo juridikoan ere!

dena eta Espainiako Zuzenbide Zi- bilean ematen den ‘solidaridad’, zehatz-mehatz ez direla baliokide- ak. Beraren ustez, eskubide hori (elkartasuna) bidezkoagoa da bes- tea baino.

Zor bidearekin loturik, “egur- bide” ageri zaigu. Egur-bidea utz diezaioke elizate batek norbanako bati, edo kofradia bati, honek era- bilera izan dezan haren gainean, eta usaera hura aldatu ahal izaten zen, erabiltzaileen kopuruaren gi- noan; gauza bitxia da, Bizkaiaren lurraldean bi lekutan ageri baita, tokian-tokian esangura ezberdina hartzen duelarik. Horretara, bada, Durangoko Foruaren arabera,

‘egur-bidea’ gaztelaniazko ‘sende­ro’ herbaren ordaina da, eta horre­laxe dokumentatzen du Jesús Ar- zamendik Términos vascos en do­cumentos medievales de los ss. XI-XVI obran, eta hórrela dakar: "Otra pie^a en Egurvidea". Osterà, Labayruk bere Historia... lan fa- matuan dioen legez, ‘egur-bide’ ez dagokio bidcari, itxura baten hala ematen badu ere. Hark dakarren esangura aldatuko dugu hona, ezik, gaztelaniaz emana izanik, as- ko argitzen du haren esanguraren eretzean: "Monte amojonado con destino al servicio del pueblo, es decir, aquél del cual todo vecino podía extraer para su casa leña que

en cada año hubiera menester". Hau da, harrigarria ematen badu ere, Bizkaiaren barman, ‘herri ba­soa’ erabiltzen da, ‘egur-bidea’ren lekuan, baina batak ez du bestea ordezkatzen, ezperen sinonimoak dira.

Aurrekoekin loturik ageri zaigu ‘erderikue’ edo ‘erdirekue’, edo, forma estandarra erabiliz gero, ‘er- dirakoa’. Erakunde juridiko hau oso sustraituta dago Bizkaian eta egundaino iraun du. Beraren or­daina Espainiako Kode Zibilean ‘aparceria’ dugu. Erdirakoa era­biltzen izan da bi arlotan: abel- tzaintzan eta basozaintzan. Gaur egun, nik dakidala, erakunde hau abeltzaintzan gehienbat galdu ba­da ere, oraindik indarrean dirau basozaintzan (batez ere, gaur egungo bizimoduak eraginda).

Azkenik, hizpidera ekarri nahi dut ‘basozain’ adigaia. Egin-egi- nean ere, gaur egun esangura jakin

baten darabilgu, baina Bizkai^^ antzinako Foru Zuzenbidean beste esangura baten ageri da. Horreta­ra, kofradiak basoen jabe edo uga- zabak izaten ziren, eta horiek ‘ba- tzarrak’ egiten zituzten euren ba- soei eman beharreko aprobetxa- menduak ebazteko; bada, batzar horien buru edadcko pertsonak izaten ziren, eta norbaníúcooi ‘ba­sozain’ irizten zitzaien; jakin be­har dugu, bestalde, horiei gaztela­niaz ‘montazguero’, ‘mayordomo’ edo ‘alcalde de cofradía’ irizten zitzaiela. Ziurnaiz, ‘basozain’ adi- gaiaren esangura zahar hori z ^ ^ zen jakin barik, eta gaztelaniazko hitz hori euskaratu behar izan ba- genu, gaitz erabiliko genuela gure berba jator hau geure erakunde ja- torraren izentazio legez.

‘Dakigunetik ez dakigimera’ esan zuen Mikel Zaratek. Hórrela jardungo al dugu geure arlo juridi­koan ere!

Uatína Bilboko Armarrle1*an

Aiorabide: Ama pátriam atsi mórias «ri

Angel Zeiaieta

AIORABIDE (ezagunagoa -j-re- kin) abizena entzute handiko bihurtu zen Bilbo hiriaren histo­rian, Gatzaren Altxamendua zela eta. Espainiako Inperio-Koroak diru-arazoak ditu XVII. gizaldi hasieran.

Olivares Kundeak gatzari zerga berria ezarri nahi dio, Foru-Lege- en gainetik, aberats eta handikien onespenarekin, baina herri xehea- goaren haserrearekin. Gemikako Batzarrak egite orduan, 1.500 biz- kaitar agertzen dira “txispaz arma- turik”.

Lope de Morales Korregidoreak atzera egiten du. Urtebete belua- go, 1632an, paskinak agertzen di­ra nonahi, kolaborazionisten aur- ka. Eta Juan Calderón de la Barca Korrcgidorea kobraketak egitera datorrenean, herri xeheak beronen Bandoak erre egiten ditu, plaza er- dietan; gainetiko kobratzaileak pertsekutatu egiten dituzte, eta Domingo de Castañeda prokura- dorea hilik suertatzen da.

Borrokatzaiieak hiritar xeheak dira, gutxiago baserritarrak. Ma- drilek arazoak dauzka Portugalen, Kataluinan eta Frantziaren hege­monía berriarekin. Morales eta Ciudad Realeko Kundea, Idiakez jauna, bidaltzen ditu Bilbora, alt­

xamendua baketu nahian. Errebel- deak Gemikako Batzarraren jaube egiten dira. Arazoa bero jarten da, Madrilen merkataritzarik gehiena Bizkaitik zehar egiten delarik.

Gobemu Zentralak errepresioa zehatz-zehatz prestatzen du. Has- teko, bilbotar notableen milizia atontzen du, eta 1634ko maiatza- ren 14ko goizaldean eginiko sare- kada baten ondoren, arratsaidean bertan, era sumarialez, erahilak izan ziren Morga, Puente, Aiora­bide, Larabaster eta Bi¿caigana anaiak. Ihesi egin zuten Etxarte, Arana eta Karmonak.

Sabino Aranak (ik. in BASE- RRITTARRA, 1894.V.23), “Már­tires de la Patria” izendatzen ditu, eta “Lenengo Egutegi Bizkaittarra 1898”, V.23an, “Aemcn euron ixen gomutagarrixak” deiarekin jartzen ditu.

Arestik ere heldu zion gai honi, (segumenetik “La Concordia” ze- ritzoneko taldekoengan pentsatuz idatzia), 1966an HIERRO egun- karian argitara eman zuen “El trai­dor Ugarte (apuntes para un drama schakesperiano en tomo a las Jun­tas de Gemika” artikuluan. Garai bertsuan, segumenetik, idatzia da “Aiorabideren ausentzia” poema, nahiz eta ez zuen publiko bihurtu 1970ean Harrizko Herri Hau argi­tara eman arte. Euskal historiaren pasarte hau “intrahistoria” bihurt-

Ante los muros de San /^ tó n serían ejecutados Juem de Lasagabaster y Domingo de Vizcayagana. (Anastasio Olabarría)

zen duela dimdi, kantatu ere egi­ten baitu “Lotsa dik Euskal He- rriak / urte bakoitzean / ehun Aio- rabide / hiltzen dituela, / bizitza- ren aitzakiarekin, / ogiaren estaku-

marekin, / etsearen desenkusare- kin.”

Anastasio de Olabarriak apai- zak idatziriko San Antón escudo de Bilbao libuman honako hau

dio: “A destacar la luctuosa fecha de 1643, la rebelión del “Estanco de la Sal” (...). Ante los muros de San Antón serian ejecutados Juan de Laasagabaster y Domingo de Vizcayagana (...). Sus nombres fueron esculpidos en placa de bronce en bajorrelieve, obra de Lucarini, representativo de estos mártires de la foralidad, que se co­locó sobre el muro exterior de San Antón, en los años inmediatamen­te anteriores a la guerra civil de 1936, placa posteriormente arran­cada y de la que se ha perdido to­da traza.” (1983,47).

Oraintsuago, Juan de Madaria- gak ohar hauxe ematen digu. Ri­bera kalera begirako San Antón elizaren orman dakusagun oroita- rriaz: “Lápida conmemorativa de los ejecutados a causa de la matxi- nada del estanco de la sal (1631- 34), colocada en la iglesia de San Antón de Bilbao en 1968”. (1994, 164). Zein Erretore eta Alkateren pean jarri zen? Lukarinirena b ^ da?

Aiorabidelarren ezkutak hitz as- tun hauek dakartza: Ama pátriam atsi morías, “maita ezan/-k abe- rria, nahiz eta hiltzen haizen”. La­tinaren aldetik, ez dimdi guztiz zuzena, klasikoari bagagozkio: at­si ordez, etsi behar du; mórias, az- kenez, mórior deponentea delarik, moriáris.