Bakioko euskararen soinu egituraz - UPV/EHUArtikuluaren lehen atalak segmentalei dagozkie; eurotan...

Bakioko euskararen soinu egituraz

I. Gaminde, J. L. Goikoetxea, A. Olalde, E. Elgoibar, B. Bilbao eta I. Markaida

Euskal Herriko Unibertsitateko Bilboko Irakasle Eskola eta Txorierriko [email protected]

AbstractIn this article, the authors discuss the phonic structure of the Basque language spoken in Bakio. The first part deals with thesegmental elements, focusing on vowels, diphtongues, and consonants. The aim is to undertake a three-level analysis, i.e.,quantitative, phonetic, and phonological. The last section of the article analyses the most important aspects of the supra-segmentalunits, that is, accent and intonation. As they did in the other sections, the authors make both a phonetic analysis and a phonologicalone in this section.

LaburpenaArtikulu honetan Bakioko euskararen soinu egituraz jardungo dugu. Artikuluaren lehen atalak segmentalei dagozkie; eurotan bokalakdiptongoak eta kontsonanteak aztertzen dira. Hiru mailatako azterketa egin gura izan dugu, azterketa kuantitatiboa, fonetikoa etafonologikoa. Artikuluaren azken ataletan suprasegmentalen alderdirik garrantzitsuenak aztertzen dira, hots, azentua eta intonazioa.Atal hauetan ere, aurrekoetan legez, azterketa fonetikoarekin batera azterketa fonologikoa egingo dugu.

Hitz gakoak: Fonetika, fonologia, dialektologia.

1. Sarrera

Artikulu honen helburua Bakioko euskararen soinuegituraren arlo batzuk aztertzea da. Barietate baten aldeguztiak aztertzeak liburu oso baterako emango lukeenezgero, hemen aspektu batzuetara mugatu behar dugu gureazterketa, ezinbestean. Hala ere, gurean oraindinoikerkizun dirautenak bederen irudikatuta uzteko asmosendoa hartu dugu.

Soinu egitura hizkuntzaren sistemari dagokio, batezere, hori dela eta bertako euskararen fonologia etaberonen arauak aurkeztuko ditugu. Edozelan ere, atalbatzuetan, azterketa fonetikoa lagungarria izan daitekehizkuntzaren sisteman gertatzen direnak hobetoulertzeko. Orduan, esparru batzuetan egin ditugunazterketa fonetiko horien emaitzak emango ditugu. Betiere, azterketa fonetikoari dagokiona eta fonologiaridagokiona ondo bereiziz.

Kasu guztietan gure abiapuntua fonemen inbentarioaizan da. Behin inbentario eta fonema bakoitzarenagerguneak zehaztuz gero, alofonoak eta araufonologiko nagusiak aztertu dira. Soinuen deskripzioakustiko orokorra ere egingo dugu atal bakoitzeko.

Lana atal nagusi bitan banatuta aurkezten dugu.Lehen atala segmentalena izango da, beronen barruanbokalak, diptongoak eta kontsonanteak aztertuko ditugu.Bigarren atalean suprasegmentalen eremukoak emangoditugu, hots, azentua eta intonazioa.

2. Segmentalak

Segmentalen eremu honetan hiru atal nagusibereiziko ditugu: Bokalak, diptongoak etakontsonanteak. Fonemen inbentarioari dagokionez,honako taula hau egin dezakegu:

Ezpainkariak Hortz-Albeolareak

Sabaikariak Belareak

p t kb d gm n f s% S x

ts tS-dZl ´

r- rÛ 1. Taula: Bakioko kontsonanteak.

i u i/j u/w

e o ö1

a

2.1. Bokalak

Bakioko sisteman, inguruko barietate guztietanlegez, bost bokal agertzen zaizkigu /i, e, a, o, u/.Aztertu dugun soinu korpusean bokalak 8458 izan dira(guztiaren %51). Bokal bakoitzaren portzentaiakondoko taulan eta grafikoan ikus daitezke:

Bokala i e a o uPortzentaia 20,25 31,35 25,6 11,1 11,7

2. Taula: Bokalen agerpen portzentaiak.

20,25

31,3525,6

11,1 11,7

05

101520253035

i e a o u

1. Irudia: Bokalen agerpen portzentaiak.1 "ö" ikurraren bidez goranzko diptongoen

semikontsonantea adierazten dugu.

© Mendebalde Kultura Alkartea, 2004 124 Euskalingua 2004,5,124-154

Bokalen oinarrizko ezaugarri akustikoak aztertzekohiru informatzaileren testuak aztertu ditugu. Hirurakgizonezkoak dira; bat (Lek1) San Pelaio auzokoa, bestebat Artzaldekoa (Lek2) eta (Lek3) Goitisoloaldeauzokoa. Bokalen ezaugarri akustikoak aztertzeanlehen formakin biak neurtzen dira. Guk berdin egindugu, baina neurketa guztiak silaba askean etakontsonanteen artean egin ditugu. Informatzailebakoitzeko 20 bokal neurtu ditugu. Emaitzak ondokotauletan eta grafikoetan ikus daitezke:

i e a o uLek1 442 537 722 513 471Lek2 364 502 698 519 366Lek3 426 496 687 527 432

3. Taula: Bokal guztien lehen formakinaren altuerahertzetan.

0

200

400

600

800

i e a o u

Lek1

Lek2

Lek3

2. Irudia: Bokalen lehen formakina (F1)

i e a o uLek1 2036 1689 1326 933 999Lek2 2208 1817 1474 1121 1114Lek3 2154 1804 1392 983 9494. Taula: Bokal guztien bigarren formakinaren altuera

hertzetan.

0500

1000150020002500

1 2 3 4 5

Serie1

Serie2

Serie3

3. Irudia: Bokalen bigarren formakina (F2)

Ondoko grafikoetan informatzaile bakoitzarenformakinen neurketen batez-bestekoak batera ikusdaitezke:

0

1000

2000

3000

i e a o u

F1

F2

4. Irudia: Lehen informatzailearen bokal guztien lehenformakin biak.

0500

1000150020002500

i e a o u

F1

F2

5. Irudia: Bigarren informatzailearen bokal guztienlehen formakin biak.

0500

1000150020002500

i e a o u

F1

F2

6. Irudia: Hirugarren informatzailearen bokal guztienlehen formakin biak.

Luzera aztertzeko informatzaile biren bokalbakoitzaren denbora ere neurtu dugu (bokal bakoitzeko20 neurtu dira). Ondoko taulan batez-bestekoenemaitzak ikus daitezke:

i e a o uLek1 73 64 80 68 68Lek2 66 57 70 63 55

5. Taula: Bokalen luzera informatzaileko.

020406080

100

i e a o u

Lek1

Lek2

7. Irudia: Bokalen luzera.

“a” bokala testuinguru egokian “e” bihurtzen denagauza jakina da; testuinguru hori izaten da aurrean “i”edo “u” egotea; esate baterako: eskue, ogidxe, e.a.Bokalen artean kontsonanteak egon arren, araua berdin

© Mendebalde Kultura Alkartea, 2004 125

aplikatzen da: belune, txakurre, e.a.

Edozelan ere, araua ez da kasu guztietan aplikatzen,atzizki batzuek galarazo egiten dute arauarenaplikazioa. Esate baterako, eta dena agortu gura ezta,ondoko atzizkiek arauaren aplikazioa onartzen dute:

Gramatikalakerri + ra errireni + gas nigesdu (dogu) + la duleikusi + ta ikusitxe

Deribatiboakarri + ka arrikeagin + kada2 aginkedie

Baina ondoko beste adibideotan ikusten denmoduan, atzizki batzuek ez dute arauaren aplikazioaonartzen

Gramatikalakni + gaitxik nigaitxik * nigeitxikni + gañe nigañe * nigeñe

Deribatiboaktxistu + laridxe txistularidxe * txistuleridxeargi + tasune argitxasune * argitxesuneegun + aro egunaro * eguneroantoju + garridxe antojugarridxe * antojugerridxebusturi + tarra busturitxarra * busturitxerra

Berba konposatuetan eta sintagma bereko izen etaadjektiboen artean sekula ez da aplikatzen araua:

urun + kaxie urun kaxie * urun kexieogi + gastaye ogigastaye * ogigesteyelei + baltza lei baltza * lei beltzatxakur + arra txakur arra * txakur erra

Toponimian gauza bera daukagu, mugatzaileaagertzen den kasuetan asimilatu egiten da baldintzaberberetan: talleridxe, errenteridxe (kontutan har bedihonek ez daukala zer ikusirik gortene, arrilabane,gane, eta abarretan agertzen den azken “e”rekin), e.a.

Atzizkiei dagokienez, ondoko adibideetan ikustenden legez, “a” asimilatzeko araua ez da aplikatzen:AGA, amutza, usiña, itza. ALDE, txírrikalde,saitxuálde, mintxuálde, e.a. Beste atzizki batzuen “a”,ostera, asimilatzen da: TZA, urkítze, siskíntze, e.a.

Konposatuetan gauza bera gertatzen da, hotsbaldintza egokiak egon arren bokala ez da asimilatzen:ibilláurre, súbidxaurre, mintxuátze, etzebarriálde,itxurrisárre, e.a.

Bokalen eraginez, “i”ren ostean beste edozein bokalagertzen denean, “dx” kontsonantea txertatzen da:uregaridxoa, bidxotza, begidxe, e.a. Toponimian eregauza bera: súbidxaurre, bénguridxene, e.a.

Mugatzailea erroari eransten zaionean, bokalak2 Atzizki honekin joera biak agertu zaizkigu: palukadie.

egokitzen dira arau fonologiko zehatz batzuen arabera;artikulu singularrari dagozkion arau horiek ondoko erahonetara formula ditzakegu, beharrezkoa den aplikazioordenean:

a) a---> e/ ____ab) 0---> dx/ i____Vc) e--->i/ ___ad) a--->e/ u, i (C)___

neska+a seme+a ogi+a asto+a esku+aAfijazioa neskaa semea ogia astoa eskua(a) neskea - - - -(b) - - ogidxa - -© neskia semia - - -(d) neskie semie ogidxe - eskueAzkena neskie semie ogidxe astoa eskue

Pluralen erakarpenetan ondoko arau hau kontuanhartu beharko litzateke, garaiteko guztiak, ostera,berdin aplikatuko lirateke:

a > Ø / ___ak##

2.2. Diptongoak

Bertako euskararen joera nagusia, mendebaldeosoan gertatzen den legez, goranzko diptongoak ezegitea da. Goranzko diptongoak guztiz asimilatu bakomaileguetan gertatzen dira eta oso ingurune fonikoberezietan; osterantzean, joera nagusia monoptongatzeada. Silaba mota nagusiak aztertzeko erabili ditugun8478 silabako corpusean beheranzko diptongoak 408izan dira eta goranzkoak 61. Gune silabiko guztien %5,53 baino ez dira diptongodunak; eurotan %87beheranzkoak eta %13 goranzkoak.

Beheranzko eta goranzko diptongoen arazo hau,gure ustez, sano garrantzitsua da, izan ere, euskaraz etaerdaraz kontrako joerak gertatzen dira. Honekin baterasilabifikazioaren arazoa dugu. Adibiderik oinarrizkoenaherriaren izenak ematen digu, bertakoek “ba.ki.dxó”ebakitzen dute eta “dx” txertatzeko ez daukateneuskaldun askok “ba.ki.o” silabifikatzen dute.Erdaldunek eta erdararen eraginez “bá.kjo” ebakitzendute, hots, silaba bi eta azentua 2] arauaren araberatxertatuta.

EUSKARAZ ERDARAZSilabifikazioa ba.ki.o Silabifikazioa ba.kio0--->dx/ i___v ba.ki.dxo Desbokalizazioa ba.kjo

Azentua: 1] ba.ki.dxó Azentuazioa bá.kjoH*L txertatu ba.ki.dxó

| H*L

H*L txertatu bá.kjo |/ H*L

H- txertatu ba.ki.dxó | | H- H*L

- -

%L Txertatu ba.ki.dxó | | |%L H- H*L

L% Txertatu bá.kjo |/ | H*LL%


Bakion erabiltzen diren beheranzko diptongoak au“gedxau”; eu “euridxe”, ai “aitxitxe”, ei “lei, bei” eta oi“morroi” dira. Bakoitzaren portzentaiak eta kopuruakondoko taula eta grafikoan ikus daitezke:

ai ei oi au eukopurua 43 32 16 26 291% 10,54 7,84 3,92 6,37 71,32

6. taula: Beheranzko diptongoak.

43 32 16 26

291

0

100200

300

400

ai ei oi au eu

8. irudia: Beheranzko diptongo kopurua.

“au” “eu” bihurtzeko joera handia dago: olgeu,eumie, e.a. “ai” “ei” bihurketaren adibideak topatzendiren arren, joera hau ez da hain nabarmena.

Goranzko diptongoen kopuruak eta portzentaiakondoko taulan eta grafikoan agertzen direnak dira:

ja je jo öa wa we wiKopurua 4 12 4 3 15 16 7% 6,5

619,67

6,56

4,92

24,59

26,23

11,48

7. taula: Goranzko diptongoak.

4

12

4 3

15 16

7

0

5

10

15

20

ja je jo öa w a w e w i

9. irudia: Goranzko diptongoen kopuruak.

Toponimian, gaztelaniaren eraginez, beheranzkodiptongoak desegiteko joera egoten da. Hizkuntzabietan topatzen diren joerak kontrajarriak dira;gaztelaniaz beheranzko diptongoak desegiteko joeradago eta, lehen esaneko moduan, goranzko diptongoaksortzeko joera indartsua; Bakion, berriz, beheranzkoakbeti egiten dira eta goranzkoak desegiteko baliabideaksortu dira; ondoko adibideetan kontrako joera bi horienemaitza batzuk ikus daitezke

Bakio Gaztelaniasai.txú sa.í.tu.aséuba se.ú.babén.gu.ri.dxe.ne ben.gu.rjé.nau.dxar.té edo ú.dxar.te u.rjár.temá.ku.ne ma.kwé.nasú.bi.dxau.rre zu.bjáwr

Diptongoen arauei dagokienez, artikulua eransteanbokal itxiera eta "dx"en txertaketa gertatzen dira berbaarruntetan legez: sustredxe, ledxe, bedxe, e.a.. Oinarriasilaba bakarrekoa denean, eta "e"z amaitua, artikuluaeranstean, ez da "dx" txertatzen "y" baino: meye, keye,beye (behea). Bestalde, sakoneko forma "oe"z edo"ae"z amaitukoa denean, azalean "oye" eta "aye"agertzen dira: sasoye, oye, morroye, e.a.; gastaye, baye,kanpaye, e.a.

2.3. Kontsonanteak

Kontsonante alorreko ezaugarri batzuk aztertu ahalizateko, gorago aurkeztu dugun fonemen inbentariotikabiatuko gara. Kontsonanteek aztertu dugun soinukopuru osoaren %46,3 osatzen dute. Ondoko taulankontsonante guztien agerpen kopuruak eta portzentaiakikusten dira:

Kontsonantea Kopurua Portzentaiab 449 5,83d 414 5,38g 351 4,56p 341 4,43k 577 7,50f 78 1,01

dx 294 3,82j 88 1,14l 535 6,95ll 144 1,87m 367 4,77n 612 7,95ñ 149 1,94r 318 4,13rr 899 11,68s 759 9,86t 802 10,42

tx 247 3,21tz 175 2,27x 68 0,88y 29 0,38

8. taula: Kontsonante kopuruak.

Kontsonanteen ahotsari dagokionez, ahostunak %59,26 dira eta ahoskabeak %40,74. Artikulatzekomoduen eta ahoskuneen araberako hedadurak ondokotauletan agertzen dira:

Herskariak

Sudurkariak

Frikariak

Afrikatuak

Albokariak

Dardakariak

% 38,12 14,66 17,1 5,48 8,82 15,819. taula: Artikulatzeko moduen araberako portzentaiak.

38,12

14,66 17,15,48 8,82

15,81

01020304050

Herskariak Sudurkariak Frikariak Afrikatuak Albokariak Dardakariak

10. irudia: Artikulatzeko moduen araberakoportzentaiak.


Ezpainkariak (hortz)albeolareak

Sabaikariak Belareak

% 16,05 62,47 8,28 13,210. taula: Ahoskuneen araberako portzentaiak.

16,05

62,47

8,28 13,2

0

20

40

60

80

Ezpainkari Albeolare Sabaikari Belare

11. irudia: Ahoskuneen araberako portzentaiak.

Kontsonanteen agerpen guneak aztertzeko,silabaren egitura ekarriko dugu gogotara. Silabak atalnagusi bi dauzka: hasiera eta errima; errimak beste bidauzka, gunea eta kodea. Era honetara honako egiturahierarkikoa lortzen da:

$

Hasiera Errima

Gunea Koda

Hasiera hutsa izan daiteke edo kontsonanteak agerdaitezke; kontsonanteak agertuz gero, arruntena bakarraagertzea izaten da; bi agertuz gero, bigarrena beti “l”edo “r” izaten da. Gure korpusean agertu diren hasieramotak honako hauek izan dira:

O C CC% 25,77 71,39 2,84

11. taula: Silaba hasiera motak.

25,77

71,39

2,840

20406080

O C CC

12. irudia: Silaba hasiera mota bakoitzarenportzentaiak.

Hasierako kontsonante taldeen araberakohedadurak, jarraian ikusten direnak dira:

l rb 9 37d 0 13g 1 14p 25 19t 0 86k 7 8f 3 18

12. taula: Hasierako kontsonante taldeak.

Silabaren kodak hutsak izan daitezke edokontsonanteak egon daitezke. Kontsonanteak egonezgero, bat edo gehienez bi agertuko dira. Agerdaitezkeen kontsonanteak beti dira batzuk, gaineraberba barruko kodetan eta berba amaierako kodetan ezdira berdinak izaten. Ager daitezkeen kontsonantetaldeak beti agertzen dira berbaren amaieran etaaukerak oso murritzak dira: “st”, “rtz” eta “ltz” gurecorpusean. Joera nagusia, berba amaieran ez badago,hurrengo bokalarekin silabifikatzea da

bost bos.ten bos.tu.mebaltz bal.tza bal.tzo.ri

Lexikoan osatu dugun corpusean amaierakokontsonante taldeak eta "t", "k", "tz" eta "tx" ezin azterdaitezke, beti berbaren amaieran agertzen direlako etagainera berba horiek artikulu barik agertu behardirelako. Edozelan ere, berbaren barne kodetanagertzen diren kontsonanteen hedadura aztertzeko balioliezaguke. Ondoko taulan barne kodetan agertzen direnkontsonante kopuruak ikus daitezke:

Kopurua %l 144 12,61n 407 35,64ñ 10 0,88r 297 26,01s 284 24,87

13. taula: Berba barruko koda motak.

12,61

35,64

0,88

26,01 24,87

010203040

l n ñ r s

13. taula: Berba barruko koden portzentaiak.

Kontsonanteen ezaugarri nagusiak eta dagozkienarauak arakatzeko artikulatzeko moduaren araberasailkatuta aurkeztuko ditugu: herskariak, sudurkariak,frikariak, afrikatuak, albokariak eta dardakariak.

2.3.1. Herskariak

Herskariak serie bitan banatuta agertzen zaizkigu.Ahoskabeak /p/, /t/ eta /k/ eta euron pareko ahostunak /b/, /d/ eta /g/. Ondoko taulan ahoskabeek daukatenbanaketa ikus daiteke:

Hasierak Amaierakberba silaba berba silaba

p + + + -t + + + -k + + + -

14. taula: Herskari ahoskabeen banaketa.


“p” berba amaieran esklamazio batzuetan baino ezda agertzen “ap”, “eup” e.a. Amaieran “p”, “t” eta “k”daukaten berbak oso gutxi dira; aitzitik, “t” eta “k”askotan agertzen dira baina morfema modura; aditzenlehen pertsonari dagokion -t, plurala eta ergatiboarenmarkak -k. Ahostunen banaketa jarraian daukaguna da:

Hasierak Amairakberba silaba berba silaba

b + + - -d + + - -g + + - -

15. taula: Herskari ahostunen banaketa.

Herskari bakoitzaren hedaduraren portzentaiaondoko taulan eta grafikoan aztertzen dira:

Kopurua %b 449 15,30p 341 11,62d 414 14,11t 802 27,33g 351 11,96k 577 19,67

16. taula: Herskarien hedadura.

15,311,62 14,11

27,33

11,96

19,67

0

10

20

30

b p d t g k

14. irudia: Herskarien hedaduren portzentaiak.

Hasierako gunean herskariak VOTaren luzerarenbidez bereizten dira; ahostunen kasuan VOTa negatiboada, hots, aho-korden dardara hersketaren barrarenaurretik gertatzen da eta ahoskabeen kasuan VOTapositiboa da, dardara hersketaren ostean gertatzendelako.

p

p15. Irudia: /pe/

t

t16. Irudia: /ta/

k

k17. Irudia: /ka/

k p t/konposturie/

18. irudia: Hesrkari ahoskabeak batera

b

b19. Irudia: /bai/

d


d20. Irudia: /de/

g

g21. Irudia: /gu/

Barietate askotan gertatzen den moduan, ahostunakbokalen artean edo kontsonante batzuen ondoandaudenean hurbilkari bihurtzen dira. Ondoko irudietanadibide batzuk ikus daitezke:

b

B22. Irudia: /kobat/

d

D23. Irudia: /lebadu/

y

j24. Irudia: /oye/

g

V25. Irudia: /plastikuegas/

D V B26. Irudia: /adague be bai/

Ondoko taulan fornema bakoitzaren VOTarenluzeraren batez bestekoak ikus daitezke. Neurketakinformatzaile batekin egin ziren.

Ezpainkariak Horzkariak BelokoakAhostunak -44 -56 -76Ahoskabeak 22 28 49

17. taula: Herskarien hasierako VOTa.


-100

-50

0

50

100

p b t d k g

27 irudia: Herskarien hasierako VOTa.

“b”, “d” eta “g” hasieretan baino ez dira agertzen.Hau guztia kontuan hartuta, herskari bilkuretangertatzen diren arauak oso ondo uler daitezke. Batetik,berba barruan herskari bi jarraian agertzen direnean,lehena galdu egiten da; fenomeno hau ondo ikusten damaileguetan: esato, estratorie, dotorie, e.a.

Berba amaieran agertzen diren “t” eta “k” hurrengoberbaren hasieran agertzen den herskari batekin topoegitean, arau fonologiko batzuk aplikatzen dira.Kontsonanteen bilkuren emaitzak ez dira berdinakizaten ingurune guztietan. Sintagma barruan, taldeklitikoan, sintagmen artean eta galdegaia-aditzaegongunean gertatzen direnak aztertu beharkogenituzke banan. Hasierako herskariak ahoskabeakdirenean, degeminazio prozesu arrunta gertatzen da etabat galtzen da:

bost trapu bos.tra.pues dot topeu es.to.to.peu

Gainerako kausak banan aztertu behar dira. Holasintagmaren barruan azken herskari edozeinkontsonanteren aurrean galdu egiten da

bost domeka bos domeka bost gixon bos gixonbost mendi bos mendi bost baso bos baso

“baño”, “beste” eta “bere/be” klitiko moduanerabiltzen dira. Aurrekoak amaieran “t” edo “k”daukanean; bat galtzen da eta bestea ahoskabetu egitenda (irudian talde klitiko baten gertatutako bilkurarenemaitza ikus daiteke):

zuk baño zu pañozuk beste zu pestezuk bere zu pere

28. Irudia: /lurre pere/

Bilkura sintagmen artean gertatzen denean,hasierako kontsonanteak ez dira ahoskabetzen

zuk beste ekarri deu zu peste ekarri deuzuk bestie ekarri dozu zu bestie ekarri dozu

(honeek bere) kontra dagoz honee pere kontra dagoz (hauek ere kontra daude)

honeek (bere kontra) dagoz

honee bere kontra dagoz (hauek bere kontra daude)

Ondoko irudietan galdegaigune-aditza delakoegongunean gertatutako bilkuren emaitzak ikusdaitezke:

29. Irudia: /one teko/

30. Irudia: /orre teko bidetze/

Gorago esaneko moduan, herskari ahostunakingurune egokian, esate baterako bokalen artean,hurbilkari bihurtzen dira; honelako bilkuretan ez dahurbilkarizazioa gauzatzen. Ondoko adibideetanbilkuraren ondorioz gertatzen den emaitza horregatikulertzen da

(a) ez dekot dirurik ezteko dirurik(b) ez deko dirurik ezteko dirurik

(a)ren kasuan “d” herskari gordetzen da, (b)n,ostera, bokalen artean dagoelako, hurbilkari egiten da.

Sintagmen arteko bilkuretan, bigarren sintagmarenkontsonantean herskaria ez denean, lehen sintagmarenazken "k" ez da galtzen, "g" bihurtzen da, ondokoirudian ikusten den moduan:


31. Irudia: /eureg dxateko/

“t” eta “d” ingurune zehatzetan palatalizatu egitendira. “t”ren kasuan palatalizazioa “i”ren ostean betigertatzen da:

itxurridxe, aitxitxe, e.a. Araua ondoko era honetaraeman dezakegu

t---> tx /i____

“d”ren kasuan palatalizazioa “ind” inguruneanbaino ez da gauzatzen:

inyarrainyabieaginyu

Informatzaile askok herskaria barik afrikatua egitendute palatalizazioaren gauzapena:

armindxubardindxubirrindxulorrindxu

Bilkuren atal berezitutzat "ez" aditzondoarekingertatzen diren aldaketak har ditzakegu. "Ez"ondorengo herskariekin agertzen denean, /d/ren eta /b/ren kasuetan herskaria ahoskabetu egiten da beti:

es + dot estotes + da estaes + dator estatores + bada espadaes + badosu espadosu

/g/ren kasuan, ostera, informatzaile gehienek ez duteahoskabetzen:

es + gares esgareses + gaus esgauses + gendun esgendun

Edozelan ere, puntu honetan informatzaile guztiakez datoz bat; batzuek ahoskabetu ere egiten dute:

es + goas eskoases + gaus eskauses + gendun eskendun

2.3.2. Sudurkariak

Barietate honetan hiru sudurkari dauzkagu /m/ezpainkaria, /n/ albeolarea eta /ñ/ sabaikaria. Hirurekkontsonante kopuru osoan %14,66 egiten dute. Euronarteko banaketa ondoko taulan erakusten dena da:

Kopurua %m 367 32,54n 612 54,26ñ 149 13,21

18. taula: Sudurkarien banaketa.

32,54

54,26

13,21

0102030405060

m n ñ

32 irudia: Sudurkarien banaketa.

Akustikoki lehen eta bigarren formakinaren araberabereizten dira. Inguruko bokalen formakinen aldean, /m/ren eta /n/ren lehen formakin biak baxuagoak izatendira; /ñ/ren kasuan lehen formakina baxuagoa izaten daeta bigarrena, ostera, altuagoa.

/m/

m33. Irudia: /tame/


/n/

n34. Irudia: /tano/

ñ

35. Irudia: /beño/

Azterketa akustikoa egin ahal izateko, bostinformatzaile gizonezkoren testuetan oinarritu gara.Informatzaileak San Palaio (1), Zubiaurralde (2),Eleizalde (3), Goitisoloalde (4) eta Artzalde (5)auzoetakoak dira. Sudurkari bakoitzeko 10 gauzatzerenlehen formakin biak neurtu ditugu bokal arteko gunean.Hona hemen emaitzak informatzaileko.

1. Lekukoam n ñ

F1 469 488 514F2 1138 1319 2022

19. Taula.

469 488 514

11381319

2022

0

500

1000

1500

2000

2500

m n ñ

F1

F2

36. Irudia.

2. Lekukoam n ñ

F1 385 459 422F2 1250 1512 1838

20. Taula.

385 459 422

12501512

1838

0

500

1000

1500

2000

m n ñ

F1

F2

37. Irudia.

3. Lekukoam n ñ

F1 430 469 445F2 1068 1362 2117

21. Taula.

430 469 445

10681362

2117

0

500

1000

1500

2000

2500

m n ñ

F1

F2

38. Irudia.

4. Lekukoam n ñ

F1 402 431 409F2 1141 1331 2323

22. Taula.

402 431 409

1141 1331

2323

0

500

1000

1500

2000

2500

m n ñ

F1

F2

39. Irudia.

5. Lekukoam n ñ

F1 335 366 352F2 1159 1384 2258

23. Taula.


335 366 352

11591384

2258

0

500

1000

1500

2000

2500

m n ñ

F1

F2

40. Irudia.

Lekuko guztien emaitzak aztertuz gero, lehenformakinik baxuena "m"rena da lekuko guztietan; gero,kasu batean izan ezik, "ñ"rena eta altuena "n"rena.Bigarren formakinari dagokionez, baxuena "m"rena da,gero "n"rena eta altuena "ñ"rena da. Ondoko tauletanguztiak ikus daitezke.

0100200300400500600

Lek1 Lek2 Lek3 Lek4 Lek5

mnñ

41 irudia: Sudurkarien 1. formakina.

0

500

1000

1500

2000

2500


mnñ

42 irudia: Sudurkarien 2. formakina.

Informatzaile guztien emaitzen arabera, ondokotaulan ikus daitezke herriaren batez besteakoak:

Informatzaile guztiakm n ñ

F1 404 442 428F2 1151 1381 2111

24. Taula.

404 442 428

11511381

2111

0

500

1000

1500

2000

2500

m n ñ

F1F2

43. Irudia.

Gauza jakina da "n"a alofono desberdinekin agerdaitekeela ondoko kontsonantearen arabera; halaezpainkari (1), horzkari (2), apiko-albeolarea (3), lepo-albeolarea (4), aurre-sabaikaria (5), sabaikaria (6) edobelarea (7) izan daiteke. Ahoskuneen ordenarijarraituta, ondoko neurketak egin ditugu informatzailebatekin:

1 2 3 4 5 6 7F1 402 396 431 430 365 409 476F2 1141 1365 1331 1354 2266 2323 1336

25. Taula.

402 396 431 430 365 409 476

11411365 1331 1354

2266 2323

1336

0

500

1000

1500

2000

2500

1 2 3 4 5 6 7

F1F2

44. Irudia.

“n” beste “n”, “l” edo “m”ren aurrean agertzendanean galdu egiten da, galera hau aditz jokatuetangertatzen da, batez ere.

joan naz “joanas”esan lei “esalei”emon leio “emoledxo”horren lez “orreles”horren moduan “orre moduen”

i x e l ei45. Irudia.

"n" edozein "i"ren ondoan, bokala izan zeinsemibokala izan, palatalizatu egiten da.Palatalizazioaren araua ondoko era honetara emandezakegu:

n>ñ/ i___

armiñemiñejardiñesiñestu


Palatalizazioa berbaren amaiera absolutuan eregertatzen da:

seiñeiñekiñeraiñ

Palatalizazioaren ondorioz, beheranzko diptongoen"i" galdu ere egin daiteke; adibidez:

arrañealbañeuseñe

“Es” aditzondoa "n" hasten den adizki batiklitizatzen zaionean, /s/a galdu egiten da /n/ren aurrean:

es + nator enatores + nau enaues + nas enases + nabill enabill

2.3.3. Frikariak

Fornema frikariak lau dira /f/, /j/, /s/ eta /x/;bestetik, afrikatu ahostunaren alofono frikariarenkopurua ere nahikoa altua da (ikus afrikatuak 3.4.).Edozelan ere, afrikatu ahoskabe hauen banaketaondoko taulan agertzen dena da:

Kopurua %f 78 7,85s 759 76,44x 68 6,85j 88 8,86

26. Taula.

7,85

76,44

6,85 8,86

0

20

40

60

80

100

f s x j

46. Irudia.

Frikariek zarataren turbulentzia agertzen duteespektroan, hots, zarataren ondorioz ez dagoharmonikorik. Ondoko irudietan espektro bakoitzarendesberdintasuna ikus daiteke:

f47. Irudia: /frakak/

x48. Irudia /bajetu/

s

s%49. Irudia: /nik esetu dot/

x

S50. Irudia: /troxie/

/s/ eta /x/, espektogrametan ikusten den moduan,energiaren kontzentrazioa altuera desberdinetangertatzen delako bereizten dira. Informatzaile biren


emaitzak aztertuta ondoko desberdintasunak agertzenzaizkigu:

s xLek1 2341 1810Lek2 2410 1917

27. Taula.

0500

10001500200025003000

s x

Lek1Lek2

51. Irudia.

Ikusten denez, "x"ren kasuan zarataren energiahasten da kontzentratzen beherago "s"ren kasuan baino.

"x" batzuek "s"ren palatalizazioan daukate eurenjatorria, hau da, “s” aurreko “i” baten eraginez beroripalatalizatu egiten da:

gixonaixekoaixerie

Palatalizazio arau honek badauzka, gainerakoenaldean, hainbat salbuespen:

isurretxorisoapisue

Azkenik esan behar dugu eze, “es” aditzondoaren“s” bat degeminatu egiten dela adizkiaren “s”renaurrean huts bihurtuz:

es + sara esaraes + soas esoases + satos esatos

2.3.4. Afrikatuak

Barietate honetako afrikatuak hiru dira; biahoskabe: “tz” eta “tx”; eta ahostun bat "dx".Kontsonante afrikatu ahoskabeak, kontsonante guztienkorpusaren % 5,48 baino ez dira; ahostunarenportzentaia are txikiagoa da, izan ere, afrikatu moduanberbaren hasierako gunean eta "n"ren ostean baino ezda agertzen, bokalen artean gertatzen denean ("i" etahurrengo bokal baten artean gehienetan), txertaketabaten ondorioz izaten da eta frikari moduan agertzenda. Euren arteko banaketa ondoko taulan agertzen da.

Kopurua %tx 247 56,14tz 175 39,77dx 18 4,09

28. Taula.

56,14

39,77

4,09

0102030405060

tx tz dx

52. Irudia.

Akustikoki hirurak bereizteko, adierazgarri batfrikazioaren zarataren altuera da. "tz"aren kasua askozaltuagoa da "tx"ren eta "dx"ren kasuetan baino.Ondoko irudietan "tz"ren eta "tx"ren espektroak erkadaitezke

tz

tz53. Irudia: /antze/

tx

tS54. Irudia: /atxi/

Gorago esaneko moduan, "dx" afrikatu moduanhasieran eta "n"ren ostean baino ez da agertzen;bokalen artean frikatizatu egiten da. Ondoko irudietanalofono bien gauzapenak ikus daitezke:


dx

dZ55. Irudia: /dxan dot/

dx

Z56. Irudia: /garidxe/

Frikazioaren altuera neurtzeko hiru informatzailerengauzapenak erabili ditugu; "tz" da bariaziori handienadaukana. Gainerako kasuetan informatzaile biak antz-antzekoak dira:

tz tx dxLek1 3944 1761 1997Lek2 3448 1759 1942Lek3 3896 1663 1829

29. Taula.

0

1000

2000

3000

4000

5000

tz tx dx

Lek1Lek2Lek3

57. Irudia.

Amaierako “tx” eta “tz” beste edozeinkontsonanteren aurrean gertatzen direnean, frikatizatuegiten dira “s” eginik:

berakatz bat berakas bathotz dago os dauzorrotz dago sorros daubaietz ba bayes ba

Adizki alokutiboetan "es" aditzondoa aditz

laguntzailearen "dx"ari eranstean, berau ahoskabetuegiten da:

es + dxok etxokes + dxoat etxoates + dxakidxet etxakidxet

2.3.5. Albokariak

Albokariak bi dira /l/ eta /ll/; bigarren hau sarriaskotan aurrekoaren alofono modura agertzen da,aurreko “i” baten eraginez “l” palatalizatu egiten da eta.Albokariek kontsonante korpusaren % 8,82 osatzendute. Bakoitzaren hedadura ondoko taulan etagrafikoan agertzen dena da:

Kopurua %l 535 78,8ll 144 21,2

30. Taula.

78,8

21,2

0

20

40

60

80

100

l ll

58. Irudia.

Albokarien ezaugarri akustikoetan garrantzitsutzatjotzen izan dira lehen formakin biak. Bostinformatzaileren gauzatzeak erabili ditugu lehenformakin bi horiek neurtu ahal izateko; hona hemenbakoitzaren batez bestekoak:

Lek1F1 F2

l 476 1219ll 415 2144

31. Taula.

0500

1000150020002500

F1 F2

l

ll

59. Irudia.

Lek2F1 F2

l 451 1408ll 367 1809

32. Taula.


0

500

1000

1500

2000

F1 F2

l

ll

60. Irudia.

Lek3F1 F2

l 500 1090ll 442 1945

33. Taula.

0500

10001500

20002500

F1 F2

l

ll

61. Irudia.

Lek4F1 F2

l 459 1458ll 404 1983

34. Taula.

0

500

1000

1500

2000

2500

F1 F2

lll

62. Irudia.

Lek5F1 F2

l 426 1281ll 323 2126

35. Taula.

0

500

1000

1500

2000

2500

F1 F2

lll

63. Irudia.

"l"ren lehen formakina altuagoa da "ll"rena bainoeta bigarren formakina, ostera, baxuagoa da "ll"renabaino. Ondoko irudietan desberdintasun hauek agerianuzten dira:

l

l l64. Irudia: /lelau/

ll

´65. Irudia: /txillau/

Informatzaile guztien lehen formakin bienneurketen emaitzak batera ikus daitezke ondoko taulaneta grafikoan:

Lek1 Lek2 Lek3 Lek4 Lek5l 476 451 500 459 426ll 415 367 442 404 323

36. Taula.

0100200300400500600


lll

66. Irudia.

Lek1 Lek2 Lek3 Lek4 Lek5l 1219 1408 1090 1458 1282ll 2144 1809 1945 1983 2126

37. Taula.


0

500

1000

1500

2000

2500


lll

67. Irudia.

Informatzaile guztien emaitzen batez bestekoakeginda, albokarien lehen formakin bien batezbestekoakondokoak dira:

GuztiakF1 F2

l 462 1291ll 391 2013

38. Taula.

"l" horzkaria "l"ren alofono moduan agertzen zaigu"t" edo "d"ren aurreko egongunean dagoenean;albeolarearen aldean f1 baxuagoa dauka eta f2, ostera,altuagoa. Hona hemen informatzaile baten alofono bienformakinak

F1 F2l (albeolarea) 476 1219l (horzkaria) 448 1336

39. Taula.

0

500

1000

1500

F1 F2

l (albeolarea)

l (horzkaria)

68. Irudia:

“es” aditzondoa "l"dun adizki bati klitizatu egitenzaionean, “s”a “l”ren aurrean galdu egiten da:

es + litxike elitxikees + lei elei

Gorago esan dugun legez, "l"ren aurreko "i" bateneraginez palatalizazio araua betetzen da kasugehienetan:

silleurdillemutilleillune

"i" hori beheranzko diptongo baten semibokaladenean, sarritan galdu egiten da, hots, palatalizazioarenostean monoptongazioa gertatzen dela esan dezakegu:

sentalliefrallie

2.3.6. Dardarkariak

Dardakarietan, hegoaldeko barietate guztietanlegez, mota nagusi bi bereizten dira; dardakari bakuna /r/ eta dardakari anitza /rr/. Kontsonante hauek %15,81osatzen dute guztien artean. Euren arteko banaketahonela agertzen zaigu:

Kopurua %r 318 26,13rr 899 73,87

40. Taula.

26,13

73,87

02040

6080

r rr

69. Irudia.

Dardakariak ez dira hasierako gunean erabiltzenizan euskararen tradizioan; mailegu zaharretan "e" battxertatzen izan da:

errebueltieerregalueerregeu

Gaur egun hartzen diren maileguetan joera hauahultzen hasi dela esan dezakegu, izan ere, "radidxoa"modukoak entzuten dira.

Ondoko irudietan dardakari bakuna eta anitza ikusdaitezke berba berean; bakuna hurbilkari batenezaugarriekin agertzen zaigu; anitzaren kasuan, ostera,une herskari bi ikus daitezke artikulazioan

b a rr i r o70. Irudia: barriro

Dardakari bakunetan hiru alofono topatu ditugu; batikusi berri dugun hurbilkaria, beste bat, ondoko


irudietan ikus daitekeena, une herskariaren osteanleherketa barra txiki batekin agertzen dena:

r r r71. Irudia: /irurogetairu/

r

r72. Irudia: /eurek/

Azkenik, kasu batzuetan, une herskariaren ondoanleherketarik gabe ere agertzen da. Ondoko taulan hirualofonoren luzerak ikus daitezke (r1 hurbilkaria da, r2hertsieraren ostean leherketa daukana, kasu honetanneurri biak ematen ditugu; r3 hertsigunea daukana da):

r1 r2 r3Luzera Hertsigunea Leherketa Luzera

osoaLuzera

22,36 24,62 5,5 30,12 21,9641. Taula.

010203040

r1 r2 r3

73. Irudia.

Anitzaren kasuan alofonoak hertsigune kopuruarenarabera bereiz ditzakegu, edo gurago bada, uneherskarien arabera; ondoko irudietan une hertsiak bitiklaura agertzen dira

rÛ 74. Irudia: /errekien/

rÛ 75. Irudia: /berren/

rÛ 76. Irudia: /sarritxen/

Hertsiguneak bi direnean une bakoitzaren luzerenbatez bestekoak ondoko taulan ikus daitezke:

1. Hertsigunea Une irekia 2. Hertsigunea21, 23 19,4 17

42. Taula.

Dardakariek formakinak dauzkate artikulazioarenune irekian. Informatzaile baten lehen hiru formakinengauzatzeen batezbestekoak ikus daitezke ondokotaulan:

F1 F2 F3554 1276 2021

43. Taula.

3. Suprasegmentalak

Izen honen azpian fonematik harago daudensoinuaren eremuak kokatzen dira. Atal hau azpi-atalnagusi bitan banatuta ikusiko dugu. Batetik azentu


sistema aurkeztu eta aztertuko dugu eta bestetikintonazioa; azken azpi-atal honetan beronekinerlazionatzen diren arazo batzuk ere aztertuko dira.

3.1. Azentua

Atal honetan barietate honen azentueraren gaineanegin genituen lan bietan bildutako azterketak biltzenditugu (Gaminde 1999, Gaminde eta lag. 2002). Atalalau azpi-ataletan banatuta aurkezten dugu. Lehen azpi-atalean azentueraren arau orokorra deskribatzen dugu.Bigarrenean, azentueraren eredu nagusiak ematen dira.Hirugarrenean morfemen azentuera ikertzen da.Azkenik, laugarrenean konposatuen azentuera ikusikoda.

3.1.1. Arau orokorra

Bakioko azentuera (Gaminde 1999) Bizkaikoiparraldeko Getxo-Gernika barietatearen barruankokatzen da. Barietate hau doinu azentuduna da etaberonen ezaugarririk garrantzitsuenak honela labur-bildaitezke (Hualde 1997)

a. Bereizketa lexikoa: Morfemak (erroak etaatzizkiak) [+am] edo [-am] izan daitezke,[+am] atzizkiek azentua aurreko silabanezartzen dutelarik.

b. Hitzak [+am] morfema bat baino gehiagobadauzka, lehendabizikoak erabakitzen duazaleko azentuaren kokagunea. Hitzeaneratorpen atzizki bortitz bat badago,atzizki honek oinarri osoaren azentueraerabakitzen du

c. [+am] morfemarik ez badago, taldeprosodikoaren azken silabak jasotzen duazentua

Morfema azentudun eta azentubakoen artekobereizketa honek zenbait kontraste sortarazten du.Lexikoan esate baterako:

eusí (hautsi) éusi (ahausi)otié (otea) ótie (oiloek lo egiteko lekua)urikoá (hirikoa) uríkoa (hirikoa, gurasobako

umea)freskué (milikota) fréskue (freskoa, hoztxoa)

Topinimian ere, era honetako kontrasteak aurkitzenditugu

údxarte (Goitisolon) udxarté (Urkitzaurren)básidxo (auzoa) basidxó (etxea)

Atzizki batzuek daukaten funtzio edo esangurabikoitzagatik ere kontrasteak sortzen dira

fruterué (fruitu saltzailea) frutérue (fruitu ontzia)karterié (postari andrazkoa) kartérie (kartera

Konposatu eta izen sintagmen artean

neska sarrá (i.s.) neská sarra (k.)buru andidxé (i.s.) burú andidxe (k.)

Deklinabide kasu marka batzuekin singularrak etapluralak bereizteko

semierí (s) semíeri (p)gixonaná (s) gixónan (p)

Azentua txertatzeko eremuari dagokionez, azentuaizen sintagmaren eta talde klitiko osoaren araberatxertatzen dela esan dezakegu. Berba markaturik ezdagoenean, izen sintagmen kasuan, azentua azkensilaban txertatzen da

neska txikerrálagun andidxétxakur oná

Gernikan bezala, berba markaturen bat egonda,sintagmaren lehen markatuak azentuaren lekuaerabakitzen du

léku onaóllar sarraeskóla txikerra

“da” adizki klitikoarekin batera jasotako ondokoadibideetan ikusten den bezala, morfema markaturik ezbadago, azentua talde osoaren azken silaban txertatzenda (a). Morfema markaturen bat egonez gero azentua ezda lekutzen (b)

(a) abadie dá, aberatza dá, aidxena dá, alabie dá,alargune dá, baltza dá, bertzolaridxe dá, edurre dá,errotaridxe dá, errotie dá, gastie dá, gixona dá, makaladá, odola dá, ona dá, sabala dá, sarra dá, semie dá,suridxe dá, txistularidxe dá, ure dá

(b) astélena da, básue da, béste bata, égidxe da,eskólie da, íntxurre da, kóixoa da, lékue da, léngusueda, máidxe da, óllarra da, ólloskoa da

Azentuera honen gauzapen fonetikari dagokionez,esan dezakegu berba bakartuetan edo galdegaiguneandaudenean H*L tonua txertatzen dela silabaazentudunean; tonu honekin batera bigarren silaban H-tonua txertatzen da (tonu hau da H*L tonua jo arteeskumatara hedatzen dena) eta, azkenik, lehen silaban%L muga tonua txertatzen da; hau guztia ondokoarauaren arabera labur daiteke

%L (H-) H*L


77. Irudia: /úrkitzaurre/ an be beko etzie da/

Sistema honen pertzepzioak badauzka arazo batzukberorretan trebatuta ez dauden hiztunentzat (Elordieta,Gaminde eta Hualde 1998). Euskararen beste barietatebatzuen eraginez eta, batez ere, gazteleraren eraginez;lehen %L eta bigarren H- tonuaren arteko igoeraazentutzat hartzeko joera egoten da (har bedi kontutanazentuarekin tonu beherakada lotzen dela) gaztelaniazgertatzen den moduan; era horretara ondokoadibideetan dauden kontrasteak ezabatu egiten diratonu igoera azentuarekin lotzean:

_____ _la/gunená\ (sg.) la/gú\nena (pl.)

lagúnena lagúnena

3.1.2. Azentuaren ereduak

Aurreko atalean ikusi dugun azentueraren eredunagusiak aurkezteko, hiru azpi-atal egin ditugu oraingohonetan. Lehen azpi-atalean izenkien azentuerarengaineko ereduak emango ditugu, bigarreneanpartizipioena eta hirugarrenean toponimian aurkitzenditugun eredu nagusiak.

3.1.2.1. Izenkien azentuera

Ataltxo honetan jaso ditugun izen eta adjektiboensailkapena ematen dugu azentueraren arabera. Batetikizen eta adjektibo azentubakoak ikusiko ditugu, hots,azentua azalean azken silaban hartzen dutenak, etabestetik, azentudunak. Azentubako/azentudunbanaketaren arabera izenak eta adjektiboak ondoko erahonetara agertzen zaizkigu banatuta:

Izenak AdjektiboakAzentubakoak 46,55 70Azentudunak 53,46 30

44. Taula.

0

20

40

60

80

Izenak Adjektiboak

AzentubakoakAzentudunak

78. Irudia.

Izenen artean mailegu kopurua handiagoa daadjektiboetan baino, horrek azaltzen du zergatikazentudun kopurua handiagoa den izenetan, izan ere,mailegu askok gaztelaniaz daukaten azentuera berberagordetzen dute euskaraz.

Izenki azentudunak ezin arauren bidez ikasdaitezke, izan ere, ez dago araurik silaba azentudunazein izan daitekeen aurreikusteko. Hala ere, azentuaerroaren amaieratik kontatuta lehen, bigarren edohirugarren silaban kokatzen da. Ondoko taulan motabakoitzaren kopurua eta portzentaia ikus daitezke

1] 2] 3]Kopurua 9 861 111% 0,92 87,68 11,3

45. Taula.

0,92

87,68

11,3

0

20

40

60

80

100

1] 2] 3]

79. Irudia

3.1.2.1.1. Azentubakoak

o-óaidxé aitxé altzá amá arráatxá atzá baltzá bayé bedxébitzé eutzé ganá gasá gatxágatzá gewé giltzé gorrá kiélatzá ledxé leuné loidxé lurrématzá meyé miñé motzá odxéolá oná otzá oyé sanásarrá satzá sié sillé sitzésodxé sué surré swiñé uré

o-o-óadarrá agiñé agoá aguné aidxenáaistié aixié akarrá alboá aldatzáaldié allié altará altzoá ametzáamié andidxé andié andrié ankiéantzué apatxá apatzá apoá aprilléardatzá ardidxé ardoá argalá argidxéaridxé arié arkué armiñé arotzáarrañé arridxé arroá artañé artesá


artié artoá artzié asalá asatzáasié astié astoá asulé asunéasurré atié atxurré babié baldiébardié bardiñé barié barrená barridxébarrué basidxé basié basoá bastiébataná batelá bedarrá begidxé beliébeluné berdié beroá besoá bidiébidxorrá bidxotzá bietzá biguné billotzábiorrá biskorrá bixarrá burdidxé burdiñéburué buskentzá bustená dirué dosenádxakié dxaubié ederrá edié edoidxéedurré egoá eguné egurré eloyéeperrá epetxá erbidxé erlié erpiéerrená erridxé errodxé errué esiéeskasá eskerrá eskoyé eskué esniéespaná espillé espoá estená estidxéestoá estulé etzié eulidxé euntzéeuridxé eurkidxé eusnarrá euspoá famiéformié frakié frantzesá freskué frutuégallurré galtzué garbidxé garbié garidxégaroá garridxé garuné gasidxé gastayágastié gastué geixoá gibelá girtenágixená gixoná gogorrá gordiñé gorridxégosié gosoá grasidxé gurdidxé gusurréididxé igerrá iketzá ikoá illunéimiñé inyarrá irié isterrá istuéitzué ixarrá ixená ixurré jarduékajié kakoá kallié kanpayé kanpiékargié katié katué kedarrá kimiékinkiñé kokotá komuné kordelá koskolákristelá kurtzié kuskurré kutuné labiélaburré laguné lanbroá lañoá lapurrélarridxé lastoá latié leixarrá liarráligorrá liñoá lisué lobié lodidxélopié lorié losié lotzié lumiélusié makarrá makatzá malbisé mamiñémandoá mankué mantelá martidxé matrallématxetá mayetzá medoká mendidxé merkiémesié metalá metié mingotzá mintziémirué miskiñé mistoá mokillé morauémorroyé moskorrá mostoá mosué mukurrémuskillé musturré mutillé mutué natiénebié negarrá negué negué neskiéodolá odxelá ogidxé okillé okotzáolloá oloá ontzidxé ontzié opilléorbelá ordié ordué ormié orpoáorridxé ortué ostoá otié otzoápagoá palié patiñé pentzué petralápikié pikorrá pikué piperrá pistidxéplasié platerá politxé porrué prasiésabalá sagarrá sagué sakoná sakuésaldarrá saldidxé saldié saltzié samiésantarrá sapalá saparrá sapié sapoásaratzá sardié sarié sartená sasidxésatorrá seleidxé semié serrié seseillésesiñé sidorrá sikué siridxé sirunésokié sopié soroá sorridxé soruésosoá sospelá subidxé subiñé sugoyésuloá sumintzé suridxé sustredxé taketátallerrá telié terriñé titidxé tragasátrangué tremesá tripié trokié tronbillétroñué trugoyé txakurré txalmié txantelátxapelá txarridxé txatxarrá txikerrá txikidxétxispié txistué txitxié txoridxé udiéugelá ulié umié untzié urdiñéuridxé urrié urtié uruné usiñé

o-o-o-óabadié abarkié aberatzá akabué alabiéalarguné aldardidxé alkatié alturié anaidxié

angirié arantzié aritxié armosué arpegidxéarratoyé arrebié atzamarrá atzasalá bandadiébarrabaná barrabasá bellegidxé biribillé burbuxiébustarridxé derriorrá deskantzué dolarié durunduéegarridxé elixié erramié erropié errotiéerugié espadié famadué freskurié funeralágabilloyé garagarrá ginbeletá gisedué gurbixiéidxeltzoá illedié irisidxé itxosoá itxurridxéixekoá ixerdidxé kaderié kaltzetiñé kaparriékarakolá kaskabarrá katarroá kerixié kipurriékolorié koniflorá konsejalá koñatué kridxediékuntzurruné kurlinkié madaridxé mendebalá mesediémorokillé murrumié okelié oridxoá orrasidxéosabié palisié pasadorá pastorié perejillépikadorá sapatié sapatié saratié sargoridxésarrasoyé serukié sirintxillé sorangillé tabernié

o-o-o-o-óabogadué alagorié arrakadié demoniñoá denporaliédiferentzidxé enkargadué erregalué erromeridxé eskarletináestimedué garisumié itxugiñié kalenturié surangillié

o-o-o-o-o-óafisiñedué errebatibié erremolatxié madariketué uregaridxoá

3.1.2.1.2. Azentudunak

ó-obrúse kuídxe mádxe sáindxe sálle

ó-o-oábidxe áitxitxe ákana álbañe áldidxeáltie ámoma árie árkue árrieátzie bánkue báñie báspidxe básuebégie bídxawa bítxoa brásie déndiedótie dxárrie dxínboa dxórraidx

eégidxe

ésie éumie éurrie éusidxe fréskoafrútie gángarra gántxoa gárdie góniegórtie górue gríllue gwántie gwápieíntxurre jéntie jwérgie káfie kálloakánpoa kárroa kátrie kóixoa kóntuekóskola kúkue kúmie kúrie kwártueládxie lánie lántzarra lápie lékuelóboa lúkidxe máistrie máixue málluemántie márkie márkoa mártxie másmawaméidie méistrie mímena místoa móltzoamóltzoa móskola mótie múlie múskerranáboa nástie óllarra órrotza ótiepáixie pálue párrie pátoa pístieplómoa pódie póstie pósue púntuesálie sálie sállie séboa séstoasíllie sórkidxe sótoa súndie sútieswítie táloa tánkie ténesa tíñietrápue tréntzie tróngoa trónpie txápiñetxínboa txínyorra txístue txókiñe txólietxóntie txópoa txótorra úrdidxe úsaba

o-ó-o-oafróntue aguántie akúlue aldápie alfáfieallúrbie almúdie amásie améntala amíllotxaanégie angírie antxóbie aráñie ardílliearítxoa arkásidxe arkélie arrádxoa arréoaarróbie asélgie askórie aspírie astíllieasúkrie asúnbrie atájue atxákidxe baltzígoabaríkue barréñue barréñue barríkie bautísoabekókidxe bendéjie bentánie berákatza berdúrie


berésidxe beségue bijílidxe biríkidxe bixídxoaboltzílloa bortzégidx

ebotíkie burríñoa domékie

egúskidxe elástune enplástue eráiñotza erlárrantzaermánoa eróstie errádie erráldie errásieerréidxe errékie erréntie erréstie errétenaerrónkie erúgie eskólie espíllue esplíguegalárnie galdárie gallétie garbántzu

egarrótie

gastáñie girríntzie gisélana gorbétie goróstidxeidítxoa idúrkie illíntidxe illúndidxe inférnueintzíridxe iñúrridxe ixérie jitánue kanbídxoakandélie karbúroa karétie karrájue kastáñiekatíllue katxárroa keríxie kinpúllie kiñárriekirgíllue kiskíllue kodáñie kofrádie koitxéduekoltxíllie konéjue kortíñie kostúnbrie kuartílluekuntzúmoa kurtzúlue kurúbidxo

akutxílloa kwadríllie

labrántzie ladríllue lapíkoa larándxie leixíbiemallúkidxe mamárroa masústie masútoa matéridxematxétie merjéndie mispérrue muñékie murrúsieokárana olátue osálie otzárie palómieparríllie partíkie patátie patíñie pekátuepelótie persébie persónie pestáñie portálieportzébie potíxoa puntíllie sakóstie salítriesapátue sardíñie sarrántxie selébrie seméntoasepíllue sitxúskidxe sokórrue sorúbie tallétuetardántzie tiñékue tomátie tortíllie trebérietrigérue tximínidxe txixíllue txoríxoa urkúlue

ó-o-o-oárbolie árrotzie bélarridx

ebérekidxe dúngulu

edxústuridxe

jílgeroa kámarie kámisie kánikie

kántarue kárkabie lándarie léngusue mákiñiemáskarie ókondoa sápatue txíkerie txókoloa

o-o-ó-oerretxíñe karnabála selemíñe

o-ó-o-o-oalkóndarie anábakie armáridxoa astrápalie birégarroadamístikue depósitxu

eelórrantzie eskándalue orkátillie

espárrague eukélitrue intzúrridxe iñétasidxe kakárraldoakalábasie kañúberie karátulie karrámarroa kurúbidxoa

o-o-ó-o-oalkatxófie angaríllie arpillérie bekekárrie diferéntiedilijéntzie dobladíllue elegántie erradúrie erramádieerramérue erratúrie erregíñie erreiñétie erremíntxieerrespétoa errespóntzo

aerromárie inperdíblie kamisétie

kandelábrue

kantinplórie kiribídxoa komadrónie

kukurrúkue

lebadúrie mandaríñie mantzaníllie maripósie txokolátie

o-o-ó-o-o-oerrosáridxoa mamukéridxoa erresáridxoa

3.1.2.2. Partizipioen azentuera

Izen eta adjektiboekin egin berri dugunez, atalhonetan aditz partizipioak azentubako eta azentudunezaugarrien arabera sailkatuko ditugu. Partizipio

azentubakoak %64,6 dira eta azentudunak %35,4.Izenkiekin egin dugun moduan partizipio azentudunakazentua bereganatzen duen erroaren silabaren araberasailka ditzakegu

2] 3] 4]Kopurua 190 32 6% % 83,33 % 14,04 % 2,63

46. Taula.

83,33%

14,04%2,63%

0,00%

20,00%

40,00%

60,00%

80,00%

100,00%

2] 3] 4]

80. Irudia.


o-óartú asméu astú bistú dobléudxalgí dxantzí dxosí ebái edánedxén eidxó emón entzún eráiñerré esán eskéi eukí galdúgordé irí itxí ixí kiñéukobréu koxú labréu loitxú okíolgéu ostú pagéu pikéu saldúsartú tapéu topéu tragéu urtú

o-o-óaixetú antzutú apainyú apurtú ataráatxurtú baltzitxú beratú berotú betetúbidxortú dxesarrí dxorratú egosí ekarríeralgí eratzí erosí esetú eskatúeskondú estutú etorrí galasó garandúgarbitxú garrastú gatzatú gogortú ibillíigerrí ikisí ikusí ikutú imiñíirigí irikíñ kimatú laburtú lagundúlarritxú lisutú loditxú lotzatú miestúmisketú mogitxú mutilyú odoldú oratúotzitxú prijidú satitxú satzitxú segidúserratú siñestú sorrostú sulotú suritxútiretú trabestú txikertú ugertú ukusí

o-o-o-óaberastú abrosidú alargundú alegindxú arrarotúatendidú atrebidú alboratú aspiretú bellegitxúbereinketú

defendidú

detenidú desbardindxú

deskubridú

dibididú dimitidú dirijidú egarritxú entendidúernaritxú eskribidú galtzairut

úixerratú ixerditxú


ó-obóta bwélteu dxádxo dxéusi fúmeukéndu násteu páseu préntzeu únteu


o-ó-oagwánteu akábeu amáteu arráskeu arrégleubarrúnteu deskántze

udxabóneu

erréseu etxáron

kanbídxeu

konpóndu korrídu oblígeu prepáreu

ó-o-oéroan gáratu gárdatu íxartu kórdatu

o-ó-o-oamórrotu asárratu astílletu batíretu irékatzi

ó-o-o-oátzeratu éurreratu kónturetu txótxolotu

o-o-ó-oerregáleu erreménteu aparéjeu aprobétxe

uatrabéseu

3.1.2.3. Toponimoen azentuera

Azentudunen eta azentubakoen arteko bereizketaberdin-berdin gordetzen da toponimoen azentueraaztertzean. Jarraian Bakioko etxe izen batzuk aurkeztenditugu silaba kopuruen arabera etaazentubako/azentudun bereizketa kontuan hartuta3:


o-óbastéi beitxí goitxí lorrémintxú saitxú torré astxó4

o-o-óaldekó armurú asutxí balandá basartébasidxó bekortá bekotzé besondá gabantxógoiketzé goikolá gorrondá otzatéi panainésabalé udxarté ugeldé urgitxí usiñá

o-o-o-óartxokortá elespurú inyarrené kitroyenélandabasó torresarré trabensarré uribarrí

o-o-o-o-ó: errenteridxé, dolapitxiñé


ó-oárbe ártza bénta bískodxáuri éitza gárai séube

o-ó-oagárre amétza ardántza atxúlo bartúren

3 Ematen ditugun izenak ez dira diren guztiak; bestalde,ahoskeran gertatzen diren aldaki guztiak ez ditugu adierazikohemen. 4 asitxó ere bai.

larrábe olátxu ormátza ortúbe orúbesaitxútxu ugérte urgúru uríbe urkítze

ó-o-oártetze bídetze búturtz

edxáusarre gáraitxu gáratei

górtene górtene íntxarra kátxone lárrondo

lúsarra

mákune órbita óstiñe pértxene pósoa sáitxunesúbita súmusu údxarte úreta úreta úsarta

o-ó-o-oabároa agárretxu algórtane arítzeta bastérretzebidékurtze

elórreta etzébarri gastáñeta godxénetze

ibíllorre itxúrridxa

mendígune

olábarri talléridxe

o-o-ó-oandramíta bengoléa errotátxu mendiáldemintxuátze otzatéitxu sandxoálde udxartétxu

ó-o-o-oálardone gérekane kátikene kúrtzikenemúxikene pórtuondo súbidxorre úrkitzaurre

3.1.3. Morfemen azentuera

Morfemen azentuera aztertzeko atal hau azpi-atalnagusi bitan banatuta aurkezten dugu. Batetik morfemalexikoak sailkatuko ditugu azentuaren arabera etabestetik morfema gramatikalak.

3.1.3.1. Morfema lexikoen azentuera

Atzizki azentubakoak erroari eransten zaizkio eta,erroa azentubakoa bada, azentua azalean hartzen duteazken silaban. Erroa azentuduna denean, erroarenazentua gailentzen da. Atzizki azentudunak multzobitan sailka ditzakegu; batetik, aurreazentuatzaileakdirenak, eta bestetik, azentua biltzen dutenak.

3.1.3.1.1. Morfema azentubakoak

ADIE: abidxadié, adarkadié, aginkedié, artzakadié,karakadié, kaskadié, kollarakadié, mallukedié,palukedié, senserradié

BAKOA: mendebakoá, ulebakoá, gasbakoá,geixobakoá, aginbakoá, gánorabakoa, lotzabakoá,metxérubakoa

DUN: buruduné, doiduné, dxatuné, dxostuné,euskelduné, puntílledune, bixerduné, erdéldune,kaskabéldune, púntedune

ERIE: Agentea adierezteko erabiltzen deneanazentubakoa da, ostantzean azentuduna: erregaterié,bendejerié, parterié

ERUE: Aurrekoarekin gertatzen den bezala,


agentea adierazteko erabiltzen denean azentubakoa da:karniserué, panaderué, sapaterué, tabernerué, fruterué,kamarerué, prisionerué, basurerué, letxerué, bankerué,sesterué, txakoliñerué, fruterué, basurerué, panaderué,tabernerué, sapaterué, erregaterué

IÑOA: komuniñoá, uniñoá

KERIDXE: iñuséntekeridxe, txarrikeridxé

LARIDXE: bertzolaridxé, txistularidxé, errotaridxé,errementaridxé, erremesalaridxé

Atzizki hau, Hualderen (1997) lanari jarraikirik,bortitza dugu, izan ere, erro markatuen azentua ezabatuegiten du, adibidez:

txístue txistularidxé

ORIE: Agentea adierazteko erabiltzen deneanazentubakoa da: enterradorié, gobernadorié, erradorié,kobradorié, pastorié, tasadorié

OYE: balkoyé, errasoyé, frontoyé, garrafoyé, jugoyé,kajoyé, kamisoyé, kantoyé, kapoyé, koltxoyé, limoyé,melokotoyé, sermoyé, takoyé, turroyé

SIÑOA: afesiñoá, atentziñoá, bereinkesiñoá,ixentasiñoá, kantziñoá, laguntzíñoa, maldesiñoá,umedasiñoá

SKOA: andraskoá, andraskoá, aproposkoá, ariskoá,bereskoá, burdiñeskoá, egurreskoá, érderaskoa,kañáberaskoa, kristéleskoa, lánaskoa, liñoskoá,narruskoá, olaskoá, siskoá, trápuskoa

TASUNE: argitxasuné, damutasuné, garbitxasuné,istutasuné, osasuné

TO/DO: edertó, obetó, ondó, politxó, txartó

3.1.3.1.2. Morfema aurreazentuatzaileak

Atzizki hauek azentua atzizkiaren aurreko silabantxertarazten dute; barietate honetan, Uribe-Kostakoherrietan gertatzen denaren kontra, ez dago atzizkiaurre-aurreazentuatzailerik.

DIDXE: arístidxe, gastáñedidxe, piñúdidxe, artédidxe

KA: abidxadáka, alórike, árraka, arrosíke, áska, besáka,boláka, bwéltaka, dámaka, eróstaka, éusike, girríntzeka,intzírike, kántaka, kárneka, kóixoka, kwíke, márroka,ostikéka, pelótaka, tábaka, teupedáka, txirinbwéltaka,usínke

KERIE: asíkerie, etórkerie, esákerie, urtékerie

KIDXE: odólkidxe, gurbískidxe, ipíngidxe,goróstokidxe, gastáñekidxe, andíkidxe

KUNIE: adíkunie, begíkunie, esákunie

NGOA: gorríngoa, suríngoa

NTZIDXE: atrebéntzidxe, konpeténtzidxe

NTZIE: komenéntzie. konfidxántzie

RO: barríro, luséro, geldíro

STO/DO: babástoa, sapástoa, sorrístoa

TARRA: armíntzarra, yatábarra, bakióstarra, basótarra,bermiótarra, biskáitarra, busturítxarra, emerandótarra,gerníkarra, kánpotarra

PIE: árbolapie, eléspie, eskillarápie, máipie, parrápie,sagárpie, tripépie

RENGO: akabúrengoa, átzerengo, bérengoa, górengoa

TZIE: berdártzie, edúrtzie

TIDXE: billúrtidxe, gusúrtidxe, eskértidxe,moskórtidxe, negártidxe

TXIE: burútxie, flamítxie, biíntxie

TXUE: txotátxue, atxúrtxue, óstxue, berótxue

TZUE: asúrtzue, inyértzue, lañótzue, mamíntzue,pisútzue

3.1.3.1.3. Azentua biltzen duten morfemak

ERA: suséra, erkéra

ERIDXE: karniserídxe, karterídxe, kofraderídxe,panaderídxe, serbeserídxe

ERIE

1. lekua edo instrumentoa adierazteko, erdal -era:esparragérie, simentérie, kabesérie

2. neurriak edo tamaina adierazteko: lusérie, lodidxérie

ERUE: basurérue, kandelérue, babérue, frutérue,mortérue

MENTU/MINTXU: preparaméntue, pentzaméntue,konosimíntxue

TOKIDXE5: ollotókidxe, bolatókidxe, umetókidxe,erletókidxe

TEGIDXE: artégidxe, lastéidxe, sastéidxe

3.1.3.2. Morfema gramatikalen azentuera

Atal hau hiru azpi-ataletan banatuta aurkezten dugu;

5 “toki” atzizki gisa sartu dugu, izan ere, berba bezala Bakionez da erabiltzen. Hala ere, konposatuen atalean sar liteke.


lehen azpi-atalean deklinabidearen morfemak aztertukodira, bigarrenean aditz jokatuen aspektuen morfemaketa hirugarrenean gainerakoak

3.3.1.2.1. Deklinabidearen morfemak

Orain arte esan dugun moduan, erroa azentudunabada, erroaren azentua gailentzen da. Ondoko tauletanbizidunen eta bizibakoen deklinabidea ikus daiteke erroazentudunekin eta azentubakoekin

Azentubakoa Azentudunasemiék óllarraksemierí óllarrarisemiená óllarranasemiégas óllarragassemiéntzako óllarrantzakosemiégatxik óllarragaitxiksemiañé óllarrañe

Azentubakoa Azentudunabasoán déndanbasorá déndarabasótik déndatikbasokoá déndakoabasóraño déndaraño

Pluralaren morfema aurreazentuatzailea da,paradigmen plural guztiak era berean azentuatzen dira.Jarraian pluralaren aurreazentuazioaren adibidegehiago ikus daitezke erro azentubako zeinazentudunekin:

ó-o: ásak, báltzak, éuntzek, frákak, górrak, kánpak,kóplak, míkek, ónak, sárrak, txálak, txítxek

o-ó-o: alábak, ardídxek, astóak, bentának, betúlek,burpíllek, erráillek, eskólak, estrátzak, gastíek, geixóak,gixónak, gurésoak, katúek, lagúnek, mamíñek,mokíllek, mutíllek, ogídxek, ollóak, orbélak, otzárak,sagárrak, sarténak, semíek, tabérnak, takétak,txakúrrek, txapíñek, txarrídxek, txilíñek, txorídxek

ó-o-o: áriek, gáidxerak, sámarrak

o-o-ó-o: alargúnek, aldaménak, egabérak, erradúrek,errebwéltak, kaltzetíñek, orrasídxek, sepultúrek

o-ó-o-o: berákatzak, lapíkoak, tallétuek

ó-o-o-o: léngusuek, ólloskoak

Bestalde, soziatibo, destinatibo, motibatiboaren,ablatiboa, adlatibo direktiboa eta destinatiboamorfemak azentudunak dira (Adibide gehiagotarako etasingularren eta pluralen arteko desberdintasunetarakoizen morfologiaren barruan deklinabidea ikus daiteke).Kasuen funtzionamendua bera da gainerako kategoriagramatikal guztietan.

3.1.3.2.2. Aditz jokatuen morfemak

Aditzak jokatukeran, morfema azentudunik ezbadago, azentua azken silaban kokatzen da, orain arte

ikusi izan dugun moduan. Aspektu ez-perfektuaren etageroaren morfema biak aurreazentuatzaileak dira.Jarraian adibide batzuk ikus daitezke:

dxo dót dxo dosú dxóten dot dxóko dotdxan dót dxan dosú dxáten dot dxángo doterre dót erre dosú errétan dot erréko dotedan dót edan dosú edáten dot edángo dotgaldu dót galdu dosú galdúten dot galdúko dotdxosi dót dxosi dosú dxósten dot dxosíko dotsorrostu dót sorrostu dosú sorrostúten

dotsorrostúkodot

erosi dót erosi dosú erósten dot erosíko dotekarri dót ekarri dosú ekárten dot ekarríko dotberotu dót berotu dosú berotúten dot berotúko doteskatu dót eskatu dosú eskatúten dot eskatúko dotapurtu dót apurtu dosú apurtúten dot apurtúko dot

3.1.3.2.3. Gainerakoak

Gainerako morfema flexionaletan graduatzaileak(-ago, -en eta –egi) aurreazentuatzaileak dira:

-AGO: andídxaoa, txikérraoa, txárrau, sárraoa

-EN: gastíena, lodídxena, sárrena, txárrena, ónena

-EGI: óneidxe, txárreidxe, andídxeidxe, txikérreidxe

Ordinalak egiteko erabiltzen den “-garren” atzizkiaaurreazentuatzailea da: bígarrena, irúgarrena,láugarrena, bósgarrena, séigarrena, saspígarrena, e.a.

Nominalizazioak egiteko TE eta KERAN, zeingerundialak egiteko agertzen den TAaurreazentuatzaileak dira:

TA TEA KERANíntxe ítxie íkeranesánta esátie esákeranentzúnte entzútie entzúkeranapurtúte apurtútie apurtúkeranekarrítxe ekártie ekarríkeran

3.1.4. Konposatuen azentuera

Konposatuetan mota nagusi bi bereizi behar dira.Batetik, konposatu lexikalizatuak edo esangeniezaiekeenak ditugu, honelakoetan badirudikonposizioaren sena galdua dela eta azentua galdu egindela azalean azentuatzeko arau nagusiaren arabera;adibidez:

Ogigastayé katomierlié eperdidxé ollogorráleibaltzá leigogorrá ogisalatué urregorridxéurresuridxé elgorridxé odolbatué satordxoá

Hala ere, kasu gehienetan konposatuak azentudunakizaten dira. Azentua lehen edo bigarren konposagaiakhartzen duen jakitean datza arazoa. Jarraian jasoditugun konposatu batzuk honen arabera sailkatukoditugu.


3.1.4.1. Lehen konposagaian azentuatzen direnak

Ataltxo honetan azentua lehen konposagaian biltzendutenak emango ditugu. Gehienetan azentua lehenkonposagaiaren azken silaban kokatzen da. Hala ere,lehen konposagaia azentuduna denean, azentua ez dalekutzen.

abárkorrotza abárkuntzie agéuntzie agostúmadaridxe

albándorrotza

aldásberie aldíetzie almúde asala

ámordie andábidie anegá erdidxe ardáu sopieargí mutille arrótzasala artá bixarra artáburueartágarune artóbixarra artóurune artúemonaskónarra askóraburue astá matza astéguneastóemie astótzarie astrápalotza asúnbre

erdidxeatéburue atéganie atxúrburue babá txikerrabásauntze basó

saldidxebedár sikue belúnasurre

berákas sopie bésarte bidésiorra biótzerriebóstorrotza burdíbidie búrpille burúgorridxedáma dxokoa doniané

makatzadxádxotetzie dxóstorrotza

edúr bolie edúr fabrikie enbrá aixie érlautzeerrámu egune erreiñéta

sagarraerréka bedarra errékarridxe

erresáridxobedarra

errí bedxe errói baltza eskillaráburue

eskúberie esné bedxe esné terriñe esnélodidxeesté gorridxe étzatzie eurí edurre eurí ugerraeurígaroa fidéo sopie gabón

madaidxegabón sarra

galtzúserrie garí urune garípilloa gástotzaragásture gasún askie girténsuloa gorpústi

eguneidíbusterridxe

ikó gorridxe ikó suridxe ikópasa

ínyabalapikoa

ínyabasala iré kargie irríbarrie

itxós bitze itxurríbidie jardúlatza kabállokerixie

kamiñóeskiñie

kaná sagarra kandélanegarra

kandélaridxoegune

kánpo matza kañúberaerramie

kartá dxokoa kastílla sosoa

kerixé baltza kinpúlegorridxe

kinpúlesuridxe

kokótaspidxe

kriedúbedarra

kuartílluerdidxe

kurlinkétxikerra

kutxíllomadaridxe

labásue lápotzarie lastáserrie lastó txolielástondoa makás

madaidxemásmau sarie múnarridxe

mutíl lagune mutílsarra nábo lorie neskásarra néurrikordela

ogí baltza okárantxikerra

oló soloa

óndatxurre oñésbidie oridxó asie ostúlekueoyá serue pastóre

galtzerdidxepatáta gorridxe patáta

landariepatátasuridxe

patátaidxena pipér salle sagárgorridxe

sái sabala saldí kerixie saltzá berdie sanjwánsagarra

sanpédrosagarra

sapatá sorue sapó berdie sardákakoa

sardíñe sarra sekúlebedarra

sésto artañe séstonausidxe

sésto txikerra satór itzue sidirímadaidxe

soló eskiñe

solóbarrena sológodxena txakúrrandidxe

txakúrrestule

txarrí arra txorí matza txorídxabola udébarridxeudégodxena ulégorridxe ulémengela umékoskorra

3.1.4.2. Bigarren konposagaian azentuatzen direnak

Azentua bigarren konposagaian biltzen dutenenkasuan azentua bigarren konposagai horren lehensilaban txertatzen da, egundo ere ez silaba horretatikgora.

are súbille artatxóridxe arto ártie aste sántueatxíkoa baba

náusidxebariku gúrenegune

basakátue

bedar lékue betérrie betóndoa betúliebidekúrsioa bien gánie bies náusidxe bostórridxeburkámie domi sántue dxatórdue eguen gúren

eguneegusten gúrenegune

errekatxóridxe

eskulékue frutárbolie

iko brébie itxas bédarra itxostxóridxe kanposántueleinégarra lokátrie lur bárridxe madari sáltziemais kérixie piñubólie sanbédarra sapatu gúren

egunesasitxóridxe sorrikúmie sugoi bédarra surtzílloasutóndoa txarrikúmie txomin

bédarrausándrie

3.2. Intonazioa

Atal honetan intonazio ereduaren ezaugarrinagusiak aurkezten ditugu; horretarako esaldienuntziatiboen konfigurazio orokorra oinarritzathartuko dugu. Era berean, azentu eta intonazioarenarteko lotura agirian uzten ahaleginduko gara. Bestealde batetik, etenak egiteko baliabideak, eten motak etaeurokin agertzen diren tonuak aztertuko dira.

3.2.1. Arau orokorrak

Intonazioaren eredu nagusia esaldi enuntziatiboetan%L (H-) H*L L% arauaren arabera gauzatzen da.Esaldiaren barruan azentu lexikalik ez badago,galdegaigunean dagoen berbaren azken silaban H*Lazentu tonuduna txertatzen da; berbaren bigarrensilaban H- sintagma tonua txertatzen da eta tonu hauhedatu egiten da H*L jo arte. Honen ondorioz hasieraneta amaieran muga tonuak txertatzen dira. Ondokoirudian melodia honi dagokion kurba bat ikus daiteke:


81. Irudia: /sagar gogorrá saldu deu/

H*L txertatu sagar gogorrá saldu deu | H*L

H- txertatu sagar gogorrá saldu deu | | H- H*L

Muga tonuak sagar gogorrá saldu deu | | | %L H- H*L

Melodia bera txertatzen da talde prosodikoa berbabakar batek osatua denean ere. Ondoko irudian adibidebat ikus daiteke:

82. Irudia: /biribille/

Orain arteko adibide guztietan ez da azentulexikalik egon eta horrenbestez H*L azentu tonudunaazken silaban txertatu da; azentu lexikalen bat egonezgero H*L tonua azentu lexikalaren silaban txertatzen daeta hortik tonuaren jaitsiera geratatzen da; ondokoirudian ikusten den moduan:

83. Irudia: /nire lagúnek/

H*L txertatu nire lagúnek | H*L

H- txertatu nire lagúnek | | H- H*L

Muga tonuak nire lagúnek | | |%L H- H*L

Azentu lexikalak osatuko eremutik gora, besteosagai bat hasten da harik eta hurrengo azentu lexikoajo arte. Beraz, azentu lexikoekin lotzen diren tonuazentudunek osagaiak mugatzen dituzte. Azentulexikalek azentu tonudunen kokagunea erabakitzendute; horren arabera, sintagma baten barruan edosintagmen artean egin daitezkeen konbinazioak honakohauek dira: Ez-markatua + Ez-markatua (a); Ez-markatua + Markatua (b); Markatua + Ez-markatua (c)eta Markatua + Markatua (d). Ondoko irudietan motabakoitzeko batzuk ikus daitezke; era berean azentulexikal bakoitzak arau orokorra aplikatzeko eremuaosatzen duela ikus dezakegu:

(a) Ez-markatua + Ez-markatua

84. Irudia: /gixon txarra sartu de/

(b) Ez-markatua + Markatua

85. Irudia: /gixona eskolan sartu da/

(c) Markatua + Ez-markatua

86. Irudia: /bósgarrenien an deskántzeu/


(d) Markatua + Markatua

87. Irudia: /amoma eskolan sartu de/

3.2.2. Esaldi moten intonazioa

Ataltxo honetan esaldi mota batzuen melodia motakikusiko ditugu. Kasu gehienetan esaldi enuntziatiboenmelodia orokorraren gainean egineko aldaketa zehatzbatzuetan oinarritzen dira. Hemen aurkeztukoditugunak galdera motak, bai/ez galderak, n/z galderak,ala, ezta eta eteren bidez egiten diren galderak etaesklamazioak erakutsiko ditugu.

Bai/ez galderetan Goranzko-beheranzko (GB) tonubat txertatzen da azken silaban. Galdera berba edosintagma bakar baten gainean edo esaldi oso batengainean egin dezakegu. Berba bakar baten gaineanegineko galderak ondoko irudietan ikus daitezke:

88. Irudia: /troixie?/

89. Irudia: /asoridxoa?/

Galdera esaldi osoaren gainean egiten denean, GBtonua esaldiaren amaierako silaban kokatzen da:

90. Irudia: /suk estosu esetu?/

91. Irudia: /amak saldu deu?/

N/z galderen kasuan GB tonua galdetzaileankokatzen da, hortik gora tonu beherakada gertatzen da.

92. Irudia: /nok saldu deu?/

93. Irudia: /nok saldu deu bedarra?/

"ala", "esta" eta "ete"ren bidez egiten direngalderetan, eurok eta euroi dagozkien tonuak esaldiarieta melodiari gehitu ez eze, kurba osoaren melodia erealdatu egiten da; hona hemen adibide batzuk:


ALA

94. Irudia: /sagarra saldudeu ela?/

95. Irudia: /au oraintzuiñeko erretratu de la?/

ETE

96. Irudia: /sagarra saldu ete deu?/

ESTA

97. Irudia: /sagarra saldudeu esta?/

98. Irudia: /baye mutillebe bai esta?/

Ezezko esaldietan, eta ondoko grafikoaren ereduanislatzen duen moduan, tonu altua "es" aditzondoarenadizkian kokatzen da, hortik gora tonua jaitsiz.

EZEZKOA

99. Irudia: /ba estau gedxau/

Azkenik, ataltxo hau amaitzeko, esklamazio batzuenadibideak emango ditugu, egitura hauetako kurbak ikusiahal izateko.

100. Irudia: /bai ba!/

101. Irudia: ene ba! selan imiñi?

3.2.3. Etenak

Intonazioaren kurben konfigurazioetan egiten direneten motak aztertzea funtsezko arazoa da. Etenakisilune baten bidez egin daitezke edo isilunea eginbarik. Horren arabera batzuk isilunedunak izango dira(%) eta beste batzuk hainbakoak ($). Zenbaitetan,kurba zatien arteko loturak egiteko edo pentsatzekodenbora hartzeko bokalak luzatu edo txertatu egitendira isilunearen aurrean. Luzapenaren kasuan luzatzenden bokala hainbat luzeagoa izaten da arrunten batezbestekoaren aldean. Txertaketa edo luzaketa hauekaurrekoekin konbinatuta lau aukera gertatzen dira:


(a) + Isilunedun etenak/- bokal txertaketa (%)(b) + Isilunedun etenak/+ bokal txertaketa (v%)

(c) -Isilunedun etenak/ - bokal txertaketa ($)(d) - Isilunedun etenak/ - bokal txertaketa (v$)

(a) + Isilunedun etenak/- bokal txertaketa (%)

102. Irudia: /nire ama moduen (%)/

(b) + Isilunedun etenak/+ bokal txertaketa

(v%)

103. Irudia: /mestrie, e$ portugaletekoa, a (v%)/

(c) -Isilunedun etenak/ - bokal txertaketa ($)

104. Irudia: /gero etorri sen doña emilia$ta oniño bixide (%)/

(d) - Isilunedun etenak/ - bokal txertaketa (v$)

105. Irudia: /eta gero a dxoan san ba, v$urte (v$)/

Eten mota bakoitzaren hedadura aztertu ahalizateko, informatzaile biren testu banaren hasieraaztertu dugu. Hasiera hori goiko eten moten araberamarkatu dugu eta hemen lehen 100 talde prosodikoaztertuko ditugu. Talde prosodikotzat etenen arteankokatuta dagoen testu zatia hartzen dugu hemen. 100talde prosodiko horietan agertzen diren eten motabakoitzaren kopurua ondoko taulan agertzen da:

% v% $ v$Lek1 58 21 10 11Lek2 63 22 7 8

47. Taula.

010203040506070

% v% $ v$

Lek1Lek2

106. Irudia.

+ Isilune - Isilune + Luzapena - LuzapenaLek1 79 21 32 68Lek2 85 15 30 70

48. Taula.

0,00

20,00

40,00

60,00

80,00

100,00

+ Isilune - Isilune + Luzapena - Luzapena

Lek1Lek2

107. Irudia.

3.2.4. Talde prosodikoak

Gorago esan dugun moduan, talde prosodikotzatetenen artean dagoen testu zatia hartzen dugu. Atalhonetan aztertu ditugun 103 talde horien luzerak


aztertuko ditugu.

Lehen azterketa talde bakoitzak daukan silabarenkopuruaren arabera egin dezakegu; hau da, zenbatsilabako taldeak egiten diren. Ondoko taulan ikustenden moduan talde guztiak silaba batekoen etahamalaukoen artean kokatzen dira

1s 2s 3s 4s 5s 6s

7s 8s

9s

10s

11s

12s

13s

14s

17

Lek1 9 5 7 13

16

7 10

9 8 2 3 3 3 5 0

Lek2 10

20

15

11

13

7 5 7 3 3 3 2 0 0 1

19. Taula.

0

5

10

15

20

25

1s 2s 3s 4s 5s 6s 7s 8s 9s 10s 11s 12s 13s 14s 17

Lek1Lek2

108. Irudia.

Talde prosodikoen denborari erreparatuz gero,batezbestekoa 752 ms.koa da leheninformatzailearentzat eta 734koa bigarrenarentzat.Silaba kopuruaren eta luzeraren arteko koerlazioa0,91koa da lehen informantzailearentzat eta 0,88koabigarrenarentzat.

Silaba kopurua Lek1 Lek21s 0,22 0,392s 0,44 0,413s 0,38 0,574s 0,52 0,665s 0,66 0,86s 0,71 0,867s 0,8 1,128s 0,89 1,079s 0,98 1,0910s 1,21 1,3911s 1,32 1,2412s 1,26 1,4113s 1,4 -14s 1,6 -17s - 1,96

50. Taula.

Denbora tarte bakoitzeko egiten diren silabakopuruak aztertzen baditugu alokuzioaren abiaduraedukiko genuke. Gure talde prosodikoen azterketaeginez gero, segundoko egiten diren silabenbatezbestekoa 8koa da lehen informatzailearentzat eta6koa bigarrenarentzat.

3.2.5. Muga tonuak

Etenekin batera muga tonu gisa hiru tonu bakunagertzen zaizkigu; beheranzkoa (B), goranzkoa (G) etatonu ertaina (E) lehendik datorren melodiari eustekoerabiltzen dena (tonu hau eusteko tonua izan daiteke

edo beheranzko edo goranzko joera eduki dezake).Ondoko irudietan hauetariko bakoitzaren adibide batikus daiteke:

Beheranzkoa

109. Irudia: /talle bat botate san/

Goranzkoa

110. Irudia: /dxausten basara/

Ertaina

111. Irudia: /ori intxe$ an e/

Aztertu ditugun talde prosodikoetan gertatzen direnmuga tonuen hedadura ondoko taulan agertzen dena da:

B G ELek1 51 25 24Lek2 59 18 23

51. Taula.


51

25 24

59

18 23

010203040506070

B G E

Lek1

Lek2

112. Irudia.

Aurreko atalean aztertu ditugun eten motabakoitzaren arabera gertatzen diren muga tonuakondoko era honetara banatzen dira:

Lek1% v% $ v$

B 38 3 9 0G 13 10 1 1E 7 8 0 10

52. Taula.

38

39

0

1310

1 17 8

0

10

0

10

20

30

40

% v% $ v$

BGE

113. Irudia.

Lek2% v% $ v$

B 48 5 5 1G 12 5 1 0E 3 12 1 7

53. Taula.

48

5 5 112

5 1 0312

17

0102030405060

% v% $ v$

BG

E

114. Irudia.

3.2.6. Enfasia

Azkenik, adibide gisa baino ez bada ere, tonuenfatikoen eredu batzuk emango ditugu. Enfasia ez daadierazten azentu aldaketa baten bidez, ezpadazetonuaren rangoa aldatuz; hau da, tonu gora beherensegidari eutsi egin behar zaio eta silaben arteko tonuenarteko altuera desberdintasunaren bidez adierazten da;zenbat eta desberdintasun handiagoa egon silabenartean orduan eta nabarmenagoa izango da enfasia.(kontutan hartu behar da gora behera horiek azentuaren

kokagunearen adierazgarriak direla). Ondoko adibideanikusten den moduan, H- tonuaren eta H*Lren arteanoinarrizko maiztasunaren aldea zabaldu daenfatizatzeko:

106. Irudia: /a onille ixen san/

Ondoko adibide honetan berba bat errepikatu egitenda berori dela adierazi gura dena eta ez beste bat;horretarako silaben arteko tonuen distantzia ere handituegiten da:

107. Irudia: /botxoa, bai botxoa, botxoa, botxora/

4. Aipamenak

Elordieta, G.; Gaminde, I. eta Hualde, J. I. (1998):“Euskal azentua gaur eta bihar” Euskera-43, Bilbo.

Gaminde, Iñaki (1999): “Bakioko azentuaz”. FLV-80,.73-94 orr.

Gaminde, I.; Martiartu, I. Elgoibar, E. eta Olalde, A.(2002): “Bakioko toponimoen azentueraz” BatSoziolinguistika Aldizkaria-42; 93-105.or.

Hualde, J. I. (1997): Euskararen azentuerak. Anuariodel Seminario de Filología Vasca “Julio de Urquijo”,Gehigarriak XLII. Gipuzkoako Foru Aldundia etaEuskal Herriko Unibertsitatea, Bilbo eta Donostia.


Bakioko euskararen soinu egituraz - UPV/EHUArtikuluaren lehen atalak segmentalei dagozkie; eurotan...

Documents

Transcript of Bakioko euskararen soinu egituraz - UPV/EHUArtikuluaren lehen atalak segmentalei dagozkie; eurotan...