ASPECTO CITOLÓGICO DE TUMORES INTRACRANIANOS E … · Metacromasia é relativamente frequente,...

9
ASPECTO CITOLÓGIC O DE TUMORE S INTRACRANIANO S E DO CANAL VERTEBRA L IVELISE DE SOUZ A CAMPO S *, LEIL A CHIMELL I * RESUMO Apresentamo s o s aspecto s citológico s d e 13 7 lesões * tumoral s operada s po r neuro - cirurgiões, incluind o 1 2 astrocitomas , 4 astrocitoma s anaplásicos , 2 0 glioblastomas , 7 oligo - dendrogliomas, 7 ependimomas , 5 meduloblastomas , 8 schwannomas , 7 meningiomas , 1 3 ade - nomas d e hipófise , 2 0 tumore s metastático s e 1 8 tumore s diverso s e patologia s nã o neopla - sias. Analisamo s tiambé m citologicament e amostra s d e tecid o nervos o norma l obtid o d e ne - cropsias, co m o objetiv o d e reconhecê-l o na s biópsia s e distingui-l o d o tecid o neoplásico . TOÜO o materia l fo i analisad o po r esfregaços , qu e fora m comparado s posteriorment e co m os corte s histológicos . Apesa r d a necessidad e d e observa r o s detalhe s celulare s UÜ J tumores, muitas veze s o arranj o peculia r da s célula s e m um a visã o d e conjunt o praticament e permit e o diagnóstic o d a neoplasi a n o esfregaço . PALAVRAS-CHAVE: tumore s intracranianos , tumore s d o cana l vertebral , aspecto s cito - lógicos. Cytologic aspect s o f intracrania l an d spina l tumor s SUMMARY W e presen t th e cytologi c aspect s o f 13 7 tumor s operate d b y neurosurgeons , including 1 2 astrocytomas , 4 anaplasti c astrocytomas , 2 6 glioblastomas , 7 oligodendrogliomas , 5 meduKoblastomas , 8 schwannomas , 1 7 meningiomas , 1 3 pituitar y adenomas , 2 0 metastati c tumors an d 1 8 assorte d tumor s an d nonneoplasti c lesions . W e hav e als o analyse d cytologicall y samples o f norma l nervou s tissu e obtaine d fro m autopsies , aimin g a t it s recognitio n an d distinction fro m th e neoplasti c tissu e i n biopsies . Th e tumor s wer e analyse d i n smear s whic h were subsequentl y compare d wit h th e histologica l sections . Althoug h i t i s importan t t o observ e cytological detail s i n th e tumor , occasionall y cell s ar e arrange d i n suc h a way , tha t a n overview o f th e smea r praticall y allow s th e diagnosi s o f th e tumor . KEY WORDS : intracrania l tumors , spina l tumors , cytologi c aspects . A técnic a d o esfregaç o ve m send o utilizad a rotineirament e e m diverso s centros internacionai s d e neuropatologi a e m qu e biópsia s po r agulh a sã o muit o empregadas v/,24 e , também , no Brasi l tend o praticament e substituíd o a técnic a de congelação . N o esfregaç o o patologist a dev e familiarizar-s e co m o aspect o normal, reacional , inflamatóri o e tumora l da s célula s d o sistem a nervos o 6,16,28. Apresentamos nest e estud o a s característica s citológica s d e lesõe s operada s por neurocirurgiõe s e d e diversa s área s d o tecid o nervos o normal . MATERIAL B MÉTODO S Analisamos 13 7 esfregaço s qu e inclue m 1 2 astrocitomas , 4 astrocitoma s anaplásicos , 2 6 gliobiasitomas, 7 oligodendrogliomas , 5 meduloblastomas , 8 schwannomas , 1 7 meningiomas , 1 3 adenomas d e hipófise , 2 0 tumore s metastático s e 1 8 tumore s diverso s e lesõe s nã o neoplásicas , relacionados n o artig o precedente . •Departamento d e Patologia , Hospita l Universitári o Antôni o Pedro , Universidad e Federa l Fluminense (UFF) , Niterói . Aceite : 22-agosto-1992 . Dra. Leil a Chimell i — Departament o d e Patologia , Hospita l Universitári o Antôni o Pedr o — Rua Marquê s do Paraná 30 3 — 2403 0 Niterói R J — Brasil.

Transcript of ASPECTO CITOLÓGICO DE TUMORES INTRACRANIANOS E … · Metacromasia é relativamente frequente,...

Page 1: ASPECTO CITOLÓGICO DE TUMORES INTRACRANIANOS E … · Metacromasia é relativamente frequente, ha-vendo linfócitos perivasculares em 2 casos e focos de calcificação em um. Nos

ASPECTO CITOLÓGIC O D E TUMORE S INTRACRANIANO S E D O CANAL VERTEBRA L

IVELISE D E SOUZ A CAMPO S *, LEIL A CHIMELL I *

RESUMO — Apresentamo s o s aspecto s citológico s d e 13 7 lesões * tumoral s operada s po r neuro -cirurgiões, incluind o 1 2 astrocitomas , 4 astrocitoma s anaplásicos , 2 0 glioblastomas , 7 oligo -dendrogliomas, 7 ependimomas , 5 meduloblastomas , 8 schwannomas , 7 meningiomas , 1 3 ade -nomas d e hipófise , 2 0 tumore s metastático s e 1 8 tumore s diverso s e patologia s nã o neopla -sias. Analisamo s tiambé m citologicament e amostra s d e tecid o nervos o norma l obtid o d e ne -cropsias, co m o objetiv o d e reconhecê-l o na s biópsia s e distingui-l o d o tecid o neoplásico . TOÜO o materia l fo i analisad o po r esfregaços , qu e fora m comparado s posteriorment e co m os corte s histológicos . Apesa r d a necessidad e d e observa r o s detalhe s celulare s UÜ J tumores, muitas veze s o arranj o peculia r da s célula s e m um a visã o d e conjunt o praticament e permit e o diagnóstic o d a neoplasi a n o esfregaço .

PALAVRAS-CHAVE: tumore s intracranianos , tumore s d o cana l vertebral , aspecto s cito -lógicos.

Cytologic aspect s o f intracrania l an d spina l tumor s

SUMMARY — W e presen t th e cytologi c aspect s o f 13 7 tumor s operate d b y neurosurgeons , including 1 2 astrocytomas , 4 anaplasti c astrocytomas , 2 6 glioblastomas , 7 oligodendrogliomas , 5 meduKoblastomas , 8 schwannomas , 1 7 meningiomas , 1 3 pituitar y adenomas , 2 0 metastati c tumors an d 1 8 assorte d tumor s an d nonneoplasti c lesions . W e hav e als o analyse d cytologicall y samples o f norma l nervou s tissu e obtaine d fro m autopsies , aimin g a t it s recognitio n an d distinction fro m th e neoplasti c tissu e i n biopsies . Th e tumor s wer e analyse d i n smear s whic h were subsequentl y compare d wit h th e histologica l sections . Althoug h i t i s importan t t o observ e cytological detail s i n th e tumor , occasionall y cell s ar e arrange d i n suc h a way , tha t a n overview o f th e smea r praticall y allow s th e diagnosi s o f th e tumor .

KEY WORDS : intracrania l tumors , spina l tumors , cytologi c aspects .

A técnic a d o esfregaç o ve m send o utilizad a rotineirament e e m diverso s centros internacionai s d e neuropatologi a e m qu e biópsia s po r agulh a sã o muit o empregadas v/,24 e , também , no Brasi l tend o praticament e substituíd o a técnic a de congelação . N o esfregaç o o patologist a dev e familiarizar-s e co m o aspect o normal, reacional , inflamatóri o e tumora l da s célula s d o sistem a nervos o 6,16,28.

Apresentamos nest e estud o a s característica s citológica s d e lesõe s operada s por neurocirurgiõe s e d e diversa s área s d o tecid o nervos o normal .

MATERIAL B MÉTODO S

Analisamos 13 7 esfregaço s qu e inclue m 1 2 astrocitomas , 4 astrocitoma s anaplásicos , 2 6 gliobiasitomas, 7 oligodendrogliomas , 5 meduloblastomas , 8 schwannomas , 1 7 meningiomas , 1 3 adenomas d e hipófise , 2 0 tumore s metastático s e 1 8 tumore s diverso s e lesõe s nã o neoplásicas , relacionados n o artig o precedente .

•Departamento d e Patologia , Hospita l Universitári o Antôni o Pedro , Universidad e Federa l Fluminense (UFF) , Niterói . Aceite : 22-agosto-1992 .

Dra. Leil a Chimell i — Departament o d e Patologia , Hospita l Universitári o Antôni o Pedr o — Rua Marquê s do Paraná 30 3 — 24030 Niterói R J — Brasil.

Page 2: ASPECTO CITOLÓGICO DE TUMORES INTRACRANIANOS E … · Metacromasia é relativamente frequente, ha-vendo linfócitos perivasculares em 2 casos e focos de calcificação em um. Nos

Além disso , co m o objetiv o d e no s familiarizarmo s co m o aspect o citológic o d o tecid o nervoso normal , realizamo s esfregaço s e m fragmento s d e leptomeninges , córte x e substânci a branca cerebral , tálamo , córte x cerebelar , plex o coróid e e hipófise , obtido s d e necropsia s d e pacientes síe m doenç a neurológic a e co m pequen o interval o entr e o óbit o e a necropsia .

Os esfregaço s era m preparado s log o apó s a retirad a d o material , usando-s e a técnic a descrita n o estud o precedente .

RESULTADOS

No tecid o nervos o norma l observamos , qu e n o esfregac o d o córte x cerebra l h á neurônio s piramidais, grande s e pequenos , a maiori a co m nucléolo s evidente s e citoplasm a amplo . H á também célula s gliai s sempr e menore s qu e o s neurônios , co m núcleo s arredondado s o u ova -lados e citoplasm a nã o evident e (Fig . la ) e o s vaso s sã o e m gera l delgados . O esfregac o da substância , branc a é pouc o celular , cons)tituíd o d e célula s gliais , o s astrócito s maiore s qu e os oligodendrócitos , o s vaso s sã o e m gera l delgado s e r fund a é fibrila r (Fig . Ib) . O tálam o mostra neurônio s grandes , monomôrficos , entremeado s po r célula s gliai s e vaso s co m parede s finas. O córte x cerebela r conté m célula s d e Purkinj e e d a camad a granulos a (Fig . 2a) . A s primeiras sã o volumosas , arredondada s o u piriforme s co m núcle o claro , nucléol o evident e e citoplasma amplo . O s neurônio s d a camad a granulos a têm núcleo s pequenos , arredondado s e hipercromáticos) , nucléol o evident e (Fig . 2b ) e o citoplasm a nã o é visível . H á célula s gliai s

Page 3: ASPECTO CITOLÓGICO DE TUMORES INTRACRANIANOS E … · Metacromasia é relativamente frequente, ha-vendo linfócitos perivasculares em 2 casos e focos de calcificação em um. Nos

com núcleo s maiore s qu e o s d a camad a granulos a alé m d e vaso s d e diverso s calibres . O plex o coróide mostr a padrã o papilífero co m eixo s vasculare s revestido s po r célula s cubóide s co m núcleo arredondado , citoplasm a amplo , be m definid o e h á també m célula s soltas . A anacnóid e não é apropriad a par a esfregaços , qu e mostra m denso s grupo s celulare s e vaso s entr e o s quais h á célula s meningoteliai s co m núcleo s ovalados , algun s vacuolizados . O citoplasm a é mal definido . Notam-s e algun s enovelado s celulares . A s célula s d a adeno-hipófis e s e distri -buem difusament e o u e m pequeno s grupo s e m torn o a capilares . Tê m núcleo s arredondados , cromatina fin a e citoplasm a or a amplo , be m definido , or a pouc o evidente . A neuro-hipófis e é representad a po r célula s fusiforme s co m prolongamento s evidentes , po r veze s aderido s a vasos.

Os esfregaço s do s caso s operado s fora m e m gera l facilment e realizados , excet o e m alguns Echwannomas , craniofaringioma , malformaçõe s vasculare s e hemangioblastoma s devid o a maio r firmez a d o materia l o u a riquez a e m vaso s sem , n o entanto , prejudica r o diagnóstico .

Nos astrocitoma s (1 2 casos ) a celularidad e é u m pouc o maio r qu e o tecid o nervos o nor -mal, notando-s e po r veze s maio r acúmul o d e célula s a o redo r do s vaso » (Fig . 3a) . H á discret o pleomorfismo e hipercromatismo . O citoplasm a é pouc o evidente , d e limite s impreciso s em -bora prolongamento s fibrilare s seja m observados , principalment e n a form a pilocítica . H á dis -creta neoformaçã o se m proliferaçã o endotelial , necros e o u mitoses . A s fibra s d e Rosenthal , presentes e m 4 casos , aparece m refringentes . Metacromasi a é relativament e frequente , ha -vendo linfócito s perivasculare s e m 2 caso s e foco s d e calcificaçã o e m um .

Nos astrocitoma s anaplásico s ( 4 casos ) h á maio r celularidad e e m relaçã o ao s astrocito -mas, co m mai s célula s ao > redo r do s vaso s qu e estã o proliferado s e têm parede s espessa s e hipercelulares (Fig . 3b) . H á moderad o pileomorfism o e hipercromatism o nuclear , célula s bi -nucleadas e mitose s atípicas . O citoplasm a é ma l definido , po r veze s co m prolongamento s nítidos.

Os glioblastoma s {26 casos ) sã o hipercelulares , principalment e a o redo r do s vaso s neo -formados, co m acentuad a proliferaçã o endotelia l (Fig . 3c) . H á pleomorfism o celular , célula s bizarras, b i e multinucleada s e mitose s atípicas . O citoplasm a é or a pouc o evident e or a am -plo, notando-s e hemácia s e debri s celulare s devid o a necrose . Foco s d e calcificaçã o e infiltrad o linfocitário perivascula r fora m achado s ocasionais .

Nos oligodendroglioma s ( 7 casos ) a s células i s e distribue m difusament e pel a lâmina , têm núcleos e m gera l monomórficos , cromatin a granula r e numeroso s capilare s (Fig . 4a) . O cito -plasma é pouc o evidente. , notando-s e hal o perinuclear . Mitose s sã o rara s o u ausiente s e h á

Page 4: ASPECTO CITOLÓGICO DE TUMORES INTRACRANIANOS E … · Metacromasia é relativamente frequente, ha-vendo linfócitos perivasculares em 2 casos e focos de calcificação em um. Nos
Page 5: ASPECTO CITOLÓGICO DE TUMORES INTRACRANIANOS E … · Metacromasia é relativamente frequente, ha-vendo linfócitos perivasculares em 2 casos e focos de calcificação em um. Nos

focos d e calcificaçã o qu e aparece m refringentes . E m 2 caso s h á anaplasia , área s d e necros e e proliferação vascular . U m dele s havi a sid o aiubmetid o a radioterapia .

Nos ependimoma s (7 casos ) a celularidad e é variável , co m núcleo s e m gera l monomór -ficos, arredondado s o u ovalado s e rara s mitoses . O citoplasm a é pouc o evidente , po r veze s com prolongamento s fibrilares ; roseta s sã o raramente observada s (Fig . 4b) . Célula s a o redo r de eixo s vasculares , co m aspect o papila r associad o a metacromasia , caracteriza m a form a mixo-papilar.

Os esfregaço s do s meduloblastoma s ( 5 casos ) sã o hipercelulare s co m célula s difusament e distribuídas o u e m bloco s d e maio r o u meno r densidad e co m núcleo s arredondados» , leve -mente pleomórfieos , cromatin a grosseir a e frequente s mitose s atípicas . O citoplasm a é esciasso , mal definido , send o rar o o achad o d e rosetas . H á célula s a o redo r do s vaso s proliferados .

Nos schwannoma s ( 8 casos ) h á feixe s d e célula s qu e s e entrecruza m co m núcleo s ova -lados o u fusiformes , citoplasm a pouc o evidente , à s veze s co m prolongamentos (área s Anton i A). E m área s a celularidad e é menor , o núcle o arredondad o o u ovalad o co m moderad o pleo -morfismo e o citoplasm a é mia i definid o (área s Anton i B) .

Page 6: ASPECTO CITOLÓGICO DE TUMORES INTRACRANIANOS E … · Metacromasia é relativamente frequente, ha-vendo linfócitos perivasculares em 2 casos e focos de calcificação em um. Nos

Os meningioma s (1 7 casos ) forma m grupo s celulares' , interligado s po r feixe s d e célula s (Fig. 5 ) qu e po r veze s s e agrupa m formand o u m sincíci o e m form a d e enovelados . Tê m núcleos arredondado s ovalado s o u fusiformes , algun s vacuolizado s e citoplasm a escasso , pouc o evidente, po r veze s co m prolongamento s dand o a o fund o u m aspect o fibrilar . H á també m psamomas e mastócitos .

Os adenoma s hipofisério s (1 3 casos ) mostra m célula s uniformement e distribuída s e m camada únic a o u e m pequeno s grupamento s a o redo r do s vasos , po r veze s co m aspect o papilar. O s núcleo s sã o monomórficos , arredondado s e o citoplasm a e m gera l é amplo , deli -mitado, pálid o o u co m hal o clar o perinuclear . Neuro-hipófis e norma l fo i observad a e m algun s casos.

Os tumore s metastático s (2 0 casos) , apesa r d e originado s d e vário s órgãos , apresenta m nos esfregaços i alguma s característica s e m comum . Forma m bloco s celulare s be m definido s (Fig. 6 ) alé m d e exibire m célula s isoladas . Raramente , esboça m glândula s sugerind o adeno -

Page 7: ASPECTO CITOLÓGICO DE TUMORES INTRACRANIANOS E … · Metacromasia é relativamente frequente, ha-vendo linfócitos perivasculares em 2 casos e focos de calcificação em um. Nos

carcinoma. H á pleomorfism o celula r variável , b i o u multinucleaçã o e mitose s atípicas . Vacuo -lização citoplasmátic a é rara , caracterizand o a célul a muco-secretora . Pigment o cinza-enegre -cido é encontrad o no s melanomas . H á també m debris i celulare s e necrose .

O grup o do s outro s tumore s e patologia s nã o neoplásica s (1 8 casos ) incluem : papilom a do plex o coróid e ( 1 caso ) co m célula s cuboides , monomórfica s co m citoplasm a amplo , dis -postas a o redo r d e feixe s fibrovasculare s co m aspect o papilar ; germinom a ( 1 caso ) co m células disposta s difusament e ped a lâmina , isolada s o u e m pequeno s grupos , po r veze s peri -vasculares, havend o célula s pequenas , co m núcleo s redondos , densos , citoplasm a escass o com o linfócitos e outra s volumosas , pleomórficas , co m núcleo s hipercromáticos , citoplasm a ampl o e mitoses atípicas ; pineoblastom a ( 1 caso) , tumo r neuroectodérmic o primitivo ' ( 1 caso) , neuro -blastoma ( 1 caso ) qu e sã o semelhante s a o meduloblastoma ; fibromixosarcom a ( 1 caso) , cuj o esfregaço é hipocelular , co m núcleo s único s o u múltiplos , moderado * pleomorfismo , nucléolo s evidentes, citoplasm a amplo , fibrila r e intens a metacromasia; nev o d e Ot a ( 1 caso ) qu e é hipercelular, co m célula s agrupada s o u perivasculares , discret o pleomorfism o nuclear , se m mitoses e abundant e pigment o cinz a enegrecid o livr e o u intracitoplasmático ; hemangioblas -tcma ( 2 casos ) co m denso s feixe s d e célula& i co m núcleo s ovalado s o u fusiforme s e citoplasm a mal definido , entremeado s po r célula s maiore s co m núcleo s arredondados , citoplasm a amplo , pouco nítido , po r veze s vacuolizado ; malformaçã o vascula r ( 2 casos ) co m numeroso s seg -mentos vasculare s delgado s o u espessos , pigment o acastanhad o (hemossiderina ) livr e o u e m macrófagos e astrócito s normai s o u reacionais ; craniolaringiom a ( 1 caso ) co m massa s celu -lares densa s e m cuj a periferi a célula s poliédrica s escamosa s sã o be m individualizada s e h á ainda grupamento s celulare s fusiforme s o u estrelares , células ) xantomatosa s e pequeno s foco s de calcificação ; plasmocitom a ( 1 caso ) qu e exib e camad a únic a d e células , co m núcleo s arre -dondados e excêntricos , cromatin a d e aspect o radiado , alguma s binucleadas , mitose s atípica s e citoplasm a be m definido ; glios e reaciona l ( 1 caso ) cuja s célula s tê m distribuiçã o difus a o u ao redo r d e vasos , núcleo s arredondado s o u ovalado s e nucléol o evidente , citoplasm a amplo , homogêneo e prolongamento s evidentes ; condrossarcom a ( 2 casos ) co m dens a matri z meta -cromática co m grupamento s celulare s e rara s célula s soltas , núcleo s levement e pleomórficos , arredondados, hipercromáticos , ocasiona l nucléolo , binucleação , citoplasm a amplo , vacuolizad o o calcificaçã o focal ; cordom a ( 1 caso ) co m pequeno s aglomerado s o u cordõe s celulare s co m núcleos ovalado s o u arredondados , citoplasm a amplo , vacuolizado , dens a matri z metacromátic a e foco s d e calcificação ; cist o ósse o aneurismátic o ( 1 caso ) co m célula s grandes , multinuclea -das, citoplasm a ampl o e outra s menores , mon o o u binucleadas , co m núcleo s ovai s o u fusi -formes e citoplasm a ma l definid o alé m d e vário s polimorfonucleares , hemácia s e pigment o acastanhado.

COMENTÁRIOS

Nos tumore s astrocítico s observamo s o s aspecto s classicament e descrito s nos esfregaço s i,n,i5,i8,28 e valorizamo s a necros e par a o diagnóstic o d e glioblas -toma17,25. É relatad a a dificuldad e e m distingui r algun s glioma s anaplásico s o u glioblastomas do s tumore s neuroectodérmico s primitivo s o u carcinoma s metas -táticos pouc o diferenciados 27, send o à s veze s necessári o lança r mã o d e método s imuno-histoquímicos 4,24,25,2 7 apesa r d e no s glioma s a relaçã o entr e o s processo s gliais e o s vaso s sanguíneo s se r be m demonstrada , o qu e nã o acontec e no s car -cinomas metastático s 10.

Às veze s o s oligodendroglioma s pode m simula r adenoma s d e hipófis e n o esfregaço14, ma s a localizaçã o d o tumor , for a d a regiã o selar , orient a o diag -nóstico. Nu m d e nosso s caso s d e oligodendrogliomas , necros e e proliferaçã o endotelial fora m atribuído s a radioterapia 22. Oligoastrocitoma s pode m nã o se r diagnosticados e m esfregaço s pel a exiguidad e d o material 3»5.

Os ependimoma s tinha m aspect o citológic o característic o 1,13,19,20,28. E m um caso , a s roseta s n o esfregaço , facilitara m o diagnóstico 28. N o entanto , ela s são rarament e vista s e m esfregaço s e h á inclusiv e o s qu e questiona m su a presença1. Quand o n a foss a posterior , dev e se r diferenciad o d o meduloblas -toma n.15,18,20. Na s forma s papilares , deve m se r diferenciado s d o papilom a d o plexo coróid e e d o carcinom a papilífero . Critério s citológico s e a localizaçã o do tumo r ajuda m n o diagnóstico 2 6.

Nos tumore s neuroectodérmico s primitivo s agrupamo s o meduloblastoma , o neuroblastom a e o pineoblastom a po r apresentare m aspect o citológic o muit o semelhante 1,18,20.26. O s núcleos das célula s d o medulosblastom a parece m maiore s

Page 8: ASPECTO CITOLÓGICO DE TUMORES INTRACRANIANOS E … · Metacromasia é relativamente frequente, ha-vendo linfócitos perivasculares em 2 casos e focos de calcificação em um. Nos

em esfregaço s qu e e m corte s histológicos 1. Ne m todos concorda m co m o achad o de roseta s o u pseudo-roseta s e m esfregaço s 9 ,26,28.

Os schwannoma s pode m à s veze s simula r astrocitom a pilocítico 1 5, o qu e aconteceu e m u m d e nosso s casos .

Todos o s meningioma s tinha m disposiçã o n o esfregaç o bastant e caracte -rística, apesa r do s seu s vário s tipo s histológico s 1,11,13,19,20,26,28 . Facilitara m o diangnóstico a vacuolizaçã o nuclear , enovelado s e psamomas . Algun s pode m se r confundidos co m gliomas , sobretud o o s fibroblástico s 14,19,20,28 . Técnica s imuno -histoquímicas pode m ajuda r n o diagnóstico 21.

Não no s preocupamo s e m caracteriza r o tip o histológic o do s tumore s me -tastáticos, o qu e é considerad o rarament e possíve l e m esfregaços 1»28, embor a alguns mostrasse m esboço s d e glândulas qu e sugeria m adenocarcinom a 2 7. O diag-nóstico d e u m melanom a fo i concluíd o pel o pigment o qu e pod e se r identificad o no esfregaç o pel a tonalidade : o pigment o melânic o é acinzentado , a hemossi -derina acastanhad a e a hematoidin a amarelada 1.

No grup o qu e englobav a o s outro s tumore s e patologia s nã o neoplásica s não observamo s qualque r particularidad e n a maiori a do s casos , qu e tinha m aspecto citológic o idêntic o a o descrit o n a literatura . Nã o encontramo s referên -cias sobr e o aspect o d o fibromixossarcom a e m esfregaços . Salientamo s qu e a gliose reaciona l circundand o tumores , com o craniofaringiomas , metástase s e área s isquémicas, é intens a e nã o dev e se r confundid a co m astrocitoma 6»2 1»2 4. A s veze s é difíci l diferencia r glios e reaciona l d e astrocitom a be m diferenciado . O pleomor-fismo nuclea r n o astrocitom a ajud a nesta diferenciação , assi m com o o s processo s citoplasmáticos exuberante s d e u m astrocitom a pilocítico , qu e pode m diferen -ciá-lo d o astrócit o normal 6. Algun s germinoma s exibe m característica s celulare s similares a u m carcinom a indiferenciad o d e grande s célula s que , quand o n o cerebelo, pod e simula r germinomas , pel a semelhanç a do s linfócito s co m célula s granulosas d o cerebelo. Neste s casos , o diagnóstic o baseia-s e na s característica s nucleares i8,23,29 : a s célula s d a camad a granulos a tê m nucléol o evidente . O diag -nóstico diferencia l d e nev o d e Ot a é co m melanom a devid o a o pigmento , ma s faltam mitose s e pleomorfism o 8. o exam e histológic o nest e cas o te m caracte -rísticas morfológica s clássicas , send o rar o n o cour o cabelud o e n o cérebro 1 2, ambos envolvido s n o present e caso . O s 2 caso s d e condrossarcoma s era m seme -lhantes a o cordom a ma s a s célula s era m menores , nã o formava m grupamentos , estando isolada s e m mei o a matri z metacromática , alé m d e apresentare m b i o u multinucleação, mitose s e vacuolizaçã o citoplasmática 1 2 8.

Em relaçã o a o tecid o nervos o norma l ressaltamo s aind a qu e a camad a granulosa d o cerebelo , no s esfregaços , pod e se r confundid a co m a s borda s d e um granulom a is o u mesm o co m u m meduloblastom a n» 2 4 , o qu e nã o acontec e em corte s histológicos . E m microcirurgia s transesfenoidai s par a adenoma s hipo -fisários, é important e reconhece r a adeno-hipófis e normal , cuja s célula s alé m d e se agrupare m mai s qu e n o adenoma , exibe m consideráve l variaçã o n o tamanh o devido à presenç a do s vário s tipo s celulares , o qu e nã o acontec e no s adeno -mas1»2. E ainda , grupamento s d e célula s meningoteliai s acompanhand o tecid o nervoso norma l o u reaciona l pode m simula r meningiomas 1 5.

Portanto, o reconheciment o d o tecid o nervos o norma l e m esfregaço s é im -portante n o diagnóstic o per-operatório , poi s pod e evita r diagnóstico s errôneo s de neoplasi a alé m d e orienta r o neurocirurgiã o a localiza r o tumor .

R E F E R Ê N C I A S

1. Adam s JH , Graha m DI , Doyl e D . Brai n biopsy : th e smea r technique s fo r neurosur -gical biopsies . London : Chapma n an d Hall , 1981 .

2. Balhuize n JC , Bot s G T A M , Schaber g A , Th e valu e o f cytolog y i n th e diagnosi s o f hypo -physeal tumors . Act a Cyto l 1974 , 18:370-375.

3. Cahil l EM , Hidveg i DF . Crus h preparation s o f lesion s o f th e centra l nervou s system : a useful adjunc t t o th e froze n section . Act a Cyto l 1985 , 29:279-285.

4. Colin s VP . Monoclona l antibodie s t o glia l fibrillar y acidi c protei n i n th e cytologi c diag -nosis o f brai n tumors . Act a Cyto l 1984 , 28:401-406.

Page 9: ASPECTO CITOLÓGICO DE TUMORES INTRACRANIANOS E … · Metacromasia é relativamente frequente, ha-vendo linfócitos perivasculares em 2 casos e focos de calcificação em um. Nos

5. Colomb o F , Casentin i L , Vison a A , Benedett i A . Stereotacti c biops y diagnosti c problems : value o f cytologica l an d histologica l examinations . Zb l Neurochi r 1982 , 43:309-313.

6. Crai n BJ , Bigne r SI L Johnsto n W W . Fin e needl e aspiratio n biops y o f dee p cerebrum : a compariso n o f norma l an d neoplasti c morphology . Act a Cyto l 1982 , 26:772-778 .

7. Earnes t F , Kell y PJ , Scheithaue r BW , Kal i BA , Cascin o TL , Ehma n RL , Forbe s GS , Axley PL . Cerebra l astrocytomas : histopathologi c correlatio n o f M R an d C T contras t enhancement wit h stereotacti c biopsy . Radiolog y 1988 , 166:823-827 .

8. Enrique z R , Egber t B , Bulloc k J , Have n W . Primar y malignan t melanom a o f centra l nervous system . Arc h Patho l 1973 , 95:392-395 .

9. Gandolf i A . Th e cytolog y o f cerebra l neuroblastoma . Act a Cyto l 1980 , 24:344-346 . 10. González-Cámpor a R , Hayne s LW , Welle k RO . Scannin g electro n microscop y o f malignan t

gliomas: a comparativ e stud y o f gliom a cell s i n smea r preparation s an d i n tissu e culture . Acta Neuropatho l 1978 , 41:217-221 .

11. Jan e JA , Bertran d G . A cytologica l metho d fo r th e diagnosi s o f tumor s affectin g th e central nervou s system . J Neuropatho l Ex p Neuro l 1962 , 21:400-409 .

12. Leve r WF , Schawmburg-Leve r G . Nevo s melanocític o y melanom a maligno . I n Leve r WF, Schawmburg-Leve r G : Histopatologi a d e l a piel . E d 5 . Bueno s Aires : Intermedica , 1979, p 571-602 .

13. Liwnic z BH , Henderso n KS , Mazukaw a T , Smit h RD . Needl e aspiratio n cytolog y o f intracranial lesions : a revie w o f 8 4 cases . Act a Cyto l 1982 , 26:779-786 .

14. Marshal l LF , Adam s H , Doyl e D , Graha m DI . Th e histologica l accurac y o f th e smea r technique fo r neurosurgica l biopsies . J Neurosur g 1973 , 39:82-88 .

15. McMeneme y W H. A n appraisa l o f smear-diagnosi s i n neurosurgery . A M J Cli n Patho l 1960, 33:471-479.

16. Mouriquan d C , Benabi d AL , Breyto n M . Stereotaxi c cytolog y o f brai n tumors : revie w of ta n eight-yea r experience . Act a Cyto l 1987 , 31:756-764 .

17. Nelso n JS , Tsukad a Y , Schoenfel d D , Fullin g K , Lamarch e J , Peres s N . Necrosi s a s a prognosti c criterio n i n malignan t supratentorial , astrocyti c gliomas . Cance r 1983 , 52:550- ¬ 554.

18. Osterta g CB , Menne l HD , Kiesslin g M . Stereotacti c biops y o f brai n tumors . Sur g Neurol 1980 , 14:275-283 .

19. Pap o I , Bedusch i A , D'Andre a F . II métod o pe r schiacciament o e strisci o nell a diagnos i peroperatoria de i tumor i endocranici . Act a Neuro l (Napoli ) 1S56 , 11:1182-1194 .

20. Pap o I , Colomb o F . Possibilit à e limit e dell'esam e estemporane o pe r shiacciament o e striscio nell a diagnos i peroperatori a de i tumor i endocranici . Minerv a Neurochi r 1959 , 3:134-147.

21. Petit o GK , DeGirolam i U , Earl e KM . Craniofaryngiomas : a clinica l an d pathologica l review. Cance r 1976 , 37:1944-1952 .

22. Russel l DS , Rubinstei n LJ . Patholog y o f tumour s o f th e nervou s system . E d 5 . Balti -more: William s & Wilkins , 1989 , p 871-875 .

23. Takahash i M . Citologi a prátic a do s órgãos : sistem a nervos o central . I n Takahash i M : Atlas colorid o d e citologi a d o câncer . E d 2 . Sã o Paulo : Manóle , 1982 , p 386-408 .

24. Taratut o AL , Sevleve r G , Piccard o P . Clue s an d pitfall s i n stereotacti c biops y o f th e central nervou s system . Arc h Pat h La b Me d 1991 , 115:596-602 .

25. Torre s LFB , Collaç o LM . Diagnóstic o citopatológic o d e tumore s neuroepiteliai s pel a téc -nica d o esfregaço . Ar q Neuro-Psiquia t (Sã o Paulo ) 1992 , 50:173-179 .

26. Watso n CW , Hadj u SI . Cytolog y o f primar y neoplasm s o f th e centra l nervou s system . Acta Cyto l 1977 , 21:40-47 .

27. Willem s JC , Alva-Willem s JM . Accurac y o f cytologi c diagnosi s o f centra l nervou s syste m neoplasms i n stereotacti c biopsies . Act a Cyto l 1984 , 28:243-249 .

28. Yasho n D , Jan e JA . Centra l nervou s syste m tissu e cyto'logy . Prog r Ex p Tumo r Re s 1972, 17:346-362.

29. Zaharapoulo s P , Won g JY . Cytolog y o f commo n primar y midlin e brai n tumors . Act a Cytol 1980 , 24:384-390 .