kretomizenastarra --> grezia --> erroma --> islam*egipto *etruskoak *pertsiar,

helenistiko bizantziar

-GREZIA: --> perfekzioa + adierazkortasuna1 testuinguru historikoa

a mendebaldeko kulturaren oinarri

--------------------------------ARTE GREKOA--------------------------------------------

b oinarri estetikoak: --> kaosa ordenatzeko --> perfekzioa helburu*edertasun kanona: zatien eta osotasunaren edertasuna.

i neurria -->ii proportzioa --> erromatarrekiii oreka --> garatuko duteiv harmonia -->

c etapak:i garai arkaikoaii klasikoa (urrezko aroa)iii helenistiskoa

----------------------------ARKITEKTURA GREKOA-------------------------------------

● hirigintza --> harmonia● proportzioa oso garrantzitsua

d elementuaki marmol zuriaii polikromiaiii harri handiak

*sistema dintelduna --> arkurik ez

e ordena klasikoak: doniarra / joniarra / korintoarrai arketipoak

1 tenplu erlijiosoak: megarona partenoiab erekteionac atenea nike

2 multzo arkitektonikoaka olimpia ( Zeus olinpikoaren omenez)b delfosc atenasko akropolia

1

3 eraikintza publikoa (antzokia, estadioa, ipodromoa)a epidauroko antzokia

*erdigunea: grezian, agora / erroman, forua

-----------------------------------obrak--------------------------------------------------Megaron zatiak

● Tenplua:○ funtzioa --> jainkoaren etxe izatea○ megaronen oinarritua (mizenastarra)○ forma erregularra (laukizuzena)

● 3 areto, nagusia --> naos (estatua)● zutabez inguratuta, zutabe multzoa --> peristilo● tenplua:

○ peristiloen arabera■ peripteroa (normalean) --> zutabe exentuak (grekoak)■ seudoperipteroa (erroma) --> zutabeak ormari atxikituta

○ sarrerako zutabe kopuruaren arabera■ exastiloa (6)■ octastiloa (8)

○ atari kopuruaren arabera■ porstiloa (1)■ anfiprostiloa (2)

○ oinplanoaren arabera■ zirkularra --> tolos (gutsi)■ laukizuzena --> erregularra

Atenasko akropolia --> bertan: Atenea Nike, Erekteiona, Partenoia.

Partenoia

2

● ordena doriarra● Atenea (hiriaren babesle) Partenosi (jakinduriaren irudi) eskeinia ● Perikles politikariak Fidiasi diseinatzeko eskatu + Ictinos eta Kolikrates: arkitektoak.● pronaos handia: 2 zatitan● naosean --> Fidiasek urre eta marfilez egindako Ateneasen irudia● metopak dekoratu eta polikromatuta● tenplu: oktastiloa, exentua eta anfiprostiloa

Erekteiona

● ordena joniarra● akropoliaren lehen biztanlea --> Herecteo (heroea) --> berari eskeinia

+ Atenea Nike + Poseidon● Panateneasen prozesioa (atenasko biztanleek) bertan bukatzen dute.● kariatideen tribuna --> zati garrantzitsuena (*gizonezkoak --> atlanteak)

○ zutabe funtzioa● oin-plano erregularra

Atenea Nike

3

● tetrastiloa --> ez du peristilorik (alboetako zutabeak)● pronaos, naos, opistodomos● eraikin joniarra, krepisaren gainean eraikia (+frontoia bazuen)

Antzoki grekoa

*argazkia --> epidauroko antzokia: garrantzitsuena + hobe kontserbatuta

● maldak aprobetsatu --> akustika ona● 3 atal: armaiak--> kabea, orkestra eta eszena● garrantzitsuena ez dira aktoreak, kora baizik. Gutsinaka koroak garrantzia galdu eta

eszenak irabaziko du.

--------------------------------ESKULTURA GREKOA-----------------------1 etapak:

a arkaikoa --> hieratismoa (inespresibitatea)i kuroiak eta koraiakii Ludovisi tronuaiii Delfosko auriga

b klasikoa --> idealismoa, perfekzioa (harmonia, perfekzioa eta lasaitasuna nagusi)

i V.mendea :1 Miron --> Diskoboloa (mugimendua)

4

2 Polikleto --> Doriforoa3 Fidias --> Panateneak (naturalismoa)

ii IV.mendea :1 Praxiteles --> Hermes2 Lisipo --> Apoxiomeno

c helenistikoa --> adierazkortasunai Niloko Venusaii Samotraziako garaipenaiii Laokoon zeusen aldarea

2 ezaugarriaka edertasun kanona:

i kanona: printzipio estetikoak gauzatzeko jarraitu beharreko eredua.b proportzioa, naturalismoa idealizaturik

i naturan oinarritutaii gizakia protagonistaiii perfekzioa bilatuz

*ia beti jantzita, eta gehienetan gizonezkoak: erreferente soziala gizona da.*atletak normalean

--------------------------------obrak-----------------------------------------------

KuroiakGizonezkoak biluzik, emakumeak jantzita --> egiptoren eragina, mugimendurik gabe, baldarrak, estatikoak, ez dute mugimendurik adierazten, oso simetrikoak, eskematikoak (ondo definitu gabe). Aldatuz doa, gero espresiboagoak (keinua, irribarrea batzuetan --> ez naturalista)

Ludovisi tronua

● harrizko tronuaren errespaldoa da, Afrodita agertzen da.● etapa arkaikoaren bukaerakoa da, naturalismo kutxua.● formak ez dira hain geometrikoak.

Auriga delfos

5

● koadrigen gidari● jarrera lasaiagoa● ez hain hieratikoa● etapa arkaiko bukaerakoa● geometrismoa mantentzen da

Diskoboloa

● Mironen obra --> kopia erromatar ugari● jarrera behartua, desoreka puntu bat● lerro makurrak, mugimendua adierazten du ● bolumena, nahiko frontala da● asimetrikoa

Doriforoa --> lantza daramana

6

● oreka transmititu nahi, mugimendu armonikoa● garai klasikoaren goren unea● kanona: ideia gauzatzen duen eskultura (neurri zehatzak + edertasun klasikoa)● jarrera klasikoa, kontrapostoa, simetria saiestu● lerro zuzenik ez (lerroak = konposizioa --> mugimendua + bolumena)● frontalismoa saiesteko aurpegia alde batera● helburua ez da adierazkortasuna

-ERROMA: --> goren ulea + forme helenikoak + elementu latindarrak + konkistatutako lurraldeetatik edatu. mendebaldeko kulturaren oinarri, Europako kultura homogeneoa

Testuinguru historikoa:Arte erromatarrarekin iritsi zen gorenera Mediterraneoko zibilizazioen eboluzio-prozesua. Zibilizazio hau KA VIII. mendetik KO III. mendearen amaiera arte garatu zen eta bi eraginek markatu zuten hasiera-hasieratik: etruskoena eta grekoena. Hauek ez ziren, ordea, erabakiorrak izan. Arte erromatarrak bere behar historikoei eta egunerokoei egokitu zizkien jatorrizko eragin horiek. kultura erromatarrari berezko nortasuna eman zioten ezaugarri nagusiak hauexek izan zire: gizabanakoaren goraipamena, soiltasuna, praktikotasuna eta luxurik eza.

----------------------------ARKITEKTURA-HIRIGINTZA ERROMATARRA---

*etruskoen ekarpena: erdi puntuko arkua + errealismoa. erromako otso emea, etruskoa.

1 funtzio sozialaa basilikab termak

7

2 ikuskizunaka zirkuab anfiteatroac antzokia

3 oroitzapenezkoak (konkista militarrak) --> boterea azaldu + propaganda * hilezkortasun nahia

a arkuab koloma

4 eraikuntza pribatuaa domusa

5 hildakoen ohoreana mausoleoakb hilobiak

6 praktikotasunaa galtzadakb akueduktoakc zubiakd harresiak

*urbanismoa, grekoek asmatu eta erromatarrek garatu- Erroma hiria adibide:(I-H) --> kardoorizontala --> dekumanus-------------------------------obrak-----------------------------------------

Basilika

● erromatarra, arte paleokristauak eredutzat● funtzioa --> ez erlijiosoa

○ auzitegia○ merkatal gunea

● 3 nabe● ezagunena: Majencio enperadorearena (Erroman

Tenplua

8

● erromatarra:○ podium baten gainean eraikia, ez krepisik, eskailerak fatxadan○ zutabeak orman atxikita --> seudoperipteroa

● eragin etruskoa + grekoa azaldu● Nimeseko etxe karratua (Fran) --> erromanizazioaren adibide● garrantzitsuena --> Panteoia

○ lehenengo kupula handia --> kasetoiduna (goitik irekia)○ tenpluak bi zati

■ ataria■ tenplu zirkularra

○ agripa enperadorearen garaikoa○ arkitektura erromatarraren ezaugarriak:

■ material batez egina, beste batez estalia (marmolez)■ kupulak brontzezko teilak

Termak● bainuetxe publikoak --> funtzio soziala● baita: bainuak, liburutegiak, aretoak...● zatiak:

○ palesta --> gimnasioa○ frigidarium --> ur hotza○ tepidariun --> ur beroa

*garrantzitsuenak: Karakala enperadorearen termak

Antzokia● antzoki erromatarra, grekoan oinarrituta● 3 zati: eszena, orkestra eta armaiak● diferentzia: ez daude maldan eginak + forma ez guztiz berdina● garrantzitsuena --> Meridako antzokia (oso ondo kontserbatuta)

Anfiteatroa

9

● grezian ez, erromatarrek sortu● bi antzoki elkartuak● oinplano eliptikoa● 3 zati: area, kabea eta karares (azpian)● garrantzitsuena erromako koliseoa

○ estruktura bakarrik geratzen da○ elizak egin ziren bere marmolekin○ berez, Anfiteatro Flavio○ 50 000 ikusle○ dena urez estali zezaketen○ anfiteatroaren aurrean Koloso de Neron eskulturari zor dio izena

Zirkua

● estadio grekotik dator, egungo hipodromoak● 3 zati: arena, cavea eta espina● garrantzitsuena --> erromako zirku maximoa● *obeliskoa (piramide itsurako zutabeak) erromatarrek egiptotik artuak

10

Arkua● konkista militarrak● dintelaren gainean konkistari buruzko datuak

Galtzadak● miliarioak = erromarako zenbat km markatzen zuten, harriak● lurralde bat konkistatzean --> erromanizatu + ustiatu

Akueduktoak● erdi puntuko arkuak, maila desberdinetan, goitik, ubidetik, ura eramateko

Zubiak● egun diraute● erdi puntuko arkuak

Harresiak● hiriak babesteko● ad: Iruina --> ponpoiok konkistatu --> pompaelo --> pamplona

Domusa

● etxe erromatar mediterraneoa● ataria, gelaz inguratutako patioa (peristiloa), teilatu irekia (implubium) eta triklirium

(egongela, gela garrantzitsuena)----------------------------ESKULTURA ERROMATARRA------------

1 erretratuaa bi eragin:

i etruskoa --> errealismoaii helenikoa --> idealismoa (goi mailako pertsonak, enperadoreak)

1 modu desberdinak:

11

a patrizio moduan --> togab militar moduanc jainko moduan --> ia biluzikd zaldi gainean

2 eboluzioa:a idealistab errealistac sinplifikazioa

* Errepublika (VII KA) -->Inperioa (I KA-68 KO) -->(69-96 KO) --> berant inp. (KO III-IV)erretratu errealistak idealismoa enp. errealistagoak sinplifikazioa(eragin etruskoa, (eragin grekoa, ez trajano, caracala hieratikoakgizabanakoa) pertsona, sinboloa enper.+pertsona constantino

2 erliebeaa Ara Pacisb Titoren arkuac Trajanoren koloma

---------------------------------------obrak-------------------------------------

Tito enperadorearen arkua

● jerusalem konkistatu zutenekoa● erroman, foruan● barruan bi erliebe + inskripzioak

Trajano enperadorearen koloma

12

● Trajanoren konkistak aipatzeko --> fustean, erliebean+goian Trajanoren eskultura● erromatarren Danubio zeharkatu + konkistatu zutenekoa

Ara pacis

● pakearen aldarea● Augusto enperadoreak eraikia● Hispania + Galia konkistatzean● orman erliebea

------------------------------PINTURA ERROMATARRA------------------

estilo ponpeiarrak:* ponpeak aurkituak.mesubio sumendiak eztanda--> obrak laba azpian = ondo gorde dira.

1 inkrustazioaa paretan marmol zatiak

2 arkitektonikoaa elementu arkitektonikoak (zutabeak...), batip bat + beste batzuk

3 apaingarria/ dekoratiboaa elementu arkitektonikoak + beste batzuk (landareak...)

4 estilo ponpeiarraa eszena mitologikoak *misterioen bilan, ponpeia, adibidez.

Mosaikoa (kolorezko harriz, formak) --> erromatarrek zoruarentzat asko erabili --> 2 estilo:1 opus sectile --> marmol plakak (erromatarren ekarpena)2 opus tesellatum --> marmol zati txikiak

13

-ISLAM: --> erlijioa + inperioa* arte musulmana, erlijioaren inguruan*Islam --> jainkoak Maomari emandako izena (erlijioarentzat)*Islam --> Arabian, Mecan, sortu (ejira)

1 testuingu historikoaarte islamdar / musulmana guztiz baldintzaut zuen haerri honen izaera nomadak. Islamismoa 622.urtean hasi zen, Mahomak Medinara ihes egin zuenean. Mende bat baina zertxobait gehiago behar izan zuen islamismoak bere konkista militarren bidez hedatzeko eta, horrela, Indiatik Espainiaraino kultura homogeneoa sortu zen. Arkitektura garatu zen batik bat eta sintesirako ahalmen handia erakutsi zuten arte-genero honetan. Izan ere, nahiz eta erebilitako elementu arkitektonikoak jatorriz beraienak ez izan, komeni zitzaiena hartu zuten arkitektura pertsiar (sasandar), helenistiko, kristau edota bizantziarretik, eta lengoaia eta esanahi berria eman zieten.

2 arte musulmana Al-Andalusen (Espainia musulmana), (VIII-XV)a bilakaera artistiko eta historikoa:

1 Cordobako emiratoa (711-929)a cordoba = inperioaren probintzia, kapitala = damascob cordobako medina zaharako jauregiac cordobako meskitad kristo de la cruz

2 Cordobako kalifatoa (929-1035)a independientea, Abderraman III kalifa (errege+aita santu)

3 Taifak (XI)a (kalifatoa autxi-->) erresuma txikiak

4 Almorabide eta almohadeak (XI-XII) a (taifak batu -->) hiriburua sevillarab herri berebereak:

i almorabideek: --> suntsitu (cordobako medina zaharako jauregia)ii almoadeek:

1 Giralda2 Torre del oro

5 Granadako erresuma (XII-1482)a azken lurralde musulmana.errege katolikoek konkistatu.b alhambra

----------------------------ARTE MUSULMANA-------------------------------

● Arte musulmanak izaera dekoratiboa du/ dekorazaletasuna○ koloreak garrantzi handia○ kanpoaldea gutsi dekoratu

14

○ eraikinak:■ baxuak --> sumisioa (gotikoetan berriz --> altuera --> jainkoarengana)■ garantzitsuena, tenplua/ meskita

○ elementu arkitektonikoak:■ ARKUAK:■ arku desberdinak

● gehien --> ferra arkua○ batzuetan --> ferra arku zorrotza (ferra arkuak elkartuta)○ “ --> arku lobulatua (arku txiki ugari)

■ arkuaren gaineko markua --> alfiza■ arkuaren elementu bakoitza --> adobea

● arku musulmanak desberdinak --> polikromatuak■ GANGAK ETA KUPULAK:■ ganaga kalifalak: nerbioak/ arkuak dituena (garrantzitsuena)■ DEKORAZIOA: (normalean 3)■ forma/ dekorazio geometrikoak --> laceria■ koranetik artutako esaldiak --> efigrafikoak■ hostoak, landare formak --> ataurike

-----------------------meskita----------------------------------

● Maomaren etxearen antzera● oso zabalak, elementu bertikal bakarra --> dorrea, otoitzera deitzeko --> alminarra● 2 zati:

○ patioa: alminarra + zuhaitzak (desertua) eta iturriak (garbiketa)○ areto ipostiloa (nabeekin) --> zutabe eta arkuz (arkuak --> bikoloreak)

● mezkitaren bukaera --> kibla○ nabeen perpendikularrean

● mezkitaren erdia --> mihrab (mekara zuzendua)*mihrab inguruan dekorazio aberatsagoa*mihrab aurrean kalifa / emirra

○ mihrab gainean --> kupula zirkularra (perfekzioa --> jainkoa)● mihrabera iritsi aurretik--> maxura

○ dekorazio gehiema hemen○ emirrak/kalifak otoitz egiteko tokia, pribatua○ arku lobulatuak gurutzatu

● sistema arkitektonikoa:○ zutabea+ gainean ferra arkua + gorago erdi puntukoa + pilarea

adibideak: Cordobako meskita Kristo de la Cruz (Toledo) / Bib-al Mardom

-------------------BILAKAERA HISTORIKOA-------------------*Musulmanak VII Europan:

15

- penintsula esfortzu handirik gabe konkistatu- penintsula --> I, kristaua eta H musulmana --> arte desberdina-Al-Andalus --> familia batek agindu

+Siriatik --> Omeyak

Taifak: -errekonkista-taifak = erresumak-adibidea: Alfajeria gotorleku-jauregia

Inperio almoadea:-Al-andalus + magreb-adibidea: Sevillako giralda (erlijioaoa)

Sevillako Torre del Oro (militarra)

Granada:-azken erresuma musulmana, obrarik bikainenak etapa honetan egin ziren.-adibideak: Alhambra (patioen inguruan osatuta)*nazaritak = erregeak

*kalifa / emirra --> gobernadoreaislam --> emiratoak

----------------------------------obrak--------------------------------------Cordobako Meskita

● Alfonso V.ak konkistatzean, erdian eliza eraiki● cordobako San Bizente eliza, kristau eta musulmanek erabiltzen zuten

○ musulmanek erosi zuten --> meskita egin○ zabaldun zihoanez, mirrab desplazaturik

Alhambra● lehoien patioa --> zati pribatua (sultana, familia...)

○ *lehoiak ez dira naturalistak --> eskultura gutxi garatua --> erlijioa● komares/ mitreen patioa --> zati ofiziala / publikoa / irekia● tronuaren gela --> zeregin diplomatikoak● bi ahizpen gela --> igeltxoko kupula (mokarabe kupula, forma naturalak irudikatuz)● alcazaba -->eraikitako lehenengo zatia● abentzerrajeen gela --> erregeak bere aurka ari zirela jakin eta bertan hil zituen

16

Geralifea (jauregia)● esanahi erlijiosoa --> paradisu musulmana

17