17

Ipuin Onak

AlegiakEsopo eta Virgilioren

alegiak euskaraz.Donostia, 1842.

Ipuin OnakDonostia, 1804.Bizenta Mogel,gure literaturakolehen emakumea.

Tolosa,1803.

Obra honekarazoak elizgizontradizionalistekin.Donostia, 1824.

Markina,1802 /Bilbo, 1881.

Euskarazko lehen eleberri-saioa,

elkarrizketazkoa.

Lehen teatrolan idatzia.Arrasate,1750~.

Xabier Munibe, PeñafloridakoKondearen opera komikoa,

euskaraz eta erdaraz. Bergara,1764.

1793an argitalpenadebekatuta. XIX. mendean argitalpenik gehienak.

69

• Datu biografikoak

A zkoitian jaio zen, 1782an. Aitamedikua zen herrian. Baina

umezurtz geratu eta bi neba-arrebak,bera eta Joan Jose, osaba JuanAntonio Mogelekin bizitzera aldatuziren, Markinara.

Literaturarako zaletasuna goizerne zitzaion eta, horrela, 1804an,argitaratu zuen Ipui Onak obra,gazte-gazterik.

Bilbon hil zen, Abandon, 1854an.

BBBBadakit, entzunaz beste gabe, neskatxa batenizena dagoela itsatsirik liburutxo honen aurre-an, jardungo dutela zeinuka1 ez gutxik, diotelabere artean inoren lumaz jantzi nahi duelabele txikiak; hau da, besteen beharrak hartunahi ditudala niretzat, ez dagokiola neskatxabati buruhausterik liburugintzan. Asko duelagorua2, nahiz jostorratza zuzen erabiltzea. Nolasinestaraziko diet askori euskaratu ditudalaerdaldun jakitunak argitaratu dituzten ipui-nak? Horretarako behar lirateke jakin euskara,gaztelania, eta latinezko hiru hizkuntzak. Zeingauza sinesgaitza neskatxa batengan!

Nahiz sinistu nahiz ez, esan behar dutgaztetxoa nintzela irakurri eta azaldu ohinituela Fedroren latinezko ipuinak3. Hartu ohinuela atsegin guztiz handia entzunaz txakur,otso, azeri, oilar, abere, lauoineko eta hegaztienhizketa elkarren antzekoak.

Umeago nintzenean, berriz, entzun ohinituen, zoro-zororik eta pozez erotuta, atsoipuinak4. Sinisten nituen egia handi batzukbezala Peru eta Mariaren ipuin barregarri etasustrai gabeak. Entzunak entzunda ere, aspertuezin nintzen, eta bakerik ez nien ematen atsogaixoei berriz eta berriz esateko halako ipuinak.

Zenbat eztituko ez zen nire bihotza irakurrinituenean gerora ipuin onak5? Lehenengoanentzuten nituen algaraz eta pozez azeriarenasmo, gaiztakeria eta asko jakinak6; bereberriketa eta jardunak. Baina azkeneanirakurririk ipuinaren aterakizun7 ederra, etanekusanean8 oskol edo azal zatarra9 hautsirik,barruan zegoen mami gozoa, oroitzen nintzenerle dontsuaz10, zeinek lore eder ez direnetatikere atera ohi duen eztia, eta egin geroerlauntzan aberaska edo abao11, haurtxoenezpainak gozatzen dituztenak.

Bilatu lauki beilegian testuan markaturik daudenhitzen sinonimoak edo egituren parekoak.

1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zer dio autoreak lehenengo paragrafoan? Bi ✗.

❍ Barka-eske azaltzen da, beste batzuei dagokienlanean sartu delako.

❍ Emakume idazlea izateagatik kritikatuko duteneizuzentzen zaie.

❍ Ironiaz adierazten du askok ez dutela sinestukoemakume gazte bat letretan jantzia izatea.

❍ Onartzen du emakumeen lana artilezko gauzakegitea eta jostea dela.

Aztertu azken hiru paragrafoak? Bost ✗.

❍ Latinezko alegiak irakurtzen eta lantzen gazterikhasi zela.

❍ Animaliek hizketan egiten zutela irakurri zuene-an barregarria iruditu zitzaiola.

❍ Txikitan sarri kontatzen zizkiotela ipuinak.

❍ Batzuetan apur bat aspertzen zela herri ipuinekin.

❍ Alegiak irakurri zituenean txundituta geratu zela.

❍ Azeriaren alegiak onak direla baina, batez ere,erlearena gustatzen zaiola.

❍ Esaldi gehienak -ak mugatzailearekin bukatu ditu.

❍ Egitura horiek jarraian erabilita kadentzia batlortu du, erritmo berezi bat.

ikusten nueneanitsusia

imintziokairuteko tresna

alegiakondorio

dohainez beteaantzinako ipuinakalegia klasikoak

harrokeriakaberaska

Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:52 Página 69

70

Bilatu lauki beilegian testuan markaturik daudenhitzen sinonimoak edo egituren parekoak.

1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Markatu aukera zuzenak. Guztira, sei ✗.

1. Zelako egituraketa du kontakizun horrek?❍ Ipuin tradizionalen antzekoa: a) protagonistaren

egoera baketsua; b) gertaera bat; c) egoeralarria; d) ekintza; e) amaiera zoriontsua.

❍ a) Tesiaren aurkezpena; b) gertaera bat; c) tesia-ren azalpena; d) irakaspena.

2. Zer ezaugarri dituzte alegiek?❍ Protagonistak animaliak edo gauzak izaten dira;

ez da pertsonarik agertzen.

❍ Pasadizo xelebreak izaten dira, barre egiteko.

❍ Hitz neurtu edo hitz lauzkoak izan daitezke.

❍ Narrazioa eta elkarrizketa txandakatzen dira.

3. Ezaugarri tekniko batzuk.

❍ Kontakizuna iraganean da, baina animaliek hitzegitean orainaldira aldatzen da.

❍ Esaldi laburrak eta argiak ditu, ondo ulertzeko.

❍ Izenondorik ia ez dago.

❍ Irakaspena 1.go pertsonan dago, gogoeta gisa.

HHHHandi eta txikien arteko partila1 ez da inoizberdina. Hala da esana eta hala izana2, ira-kasten digun bezala ipuin eder honek.

Behia, ahuntza eta ardia elkartu etalagundu3 ziren behin lehoi batekin, ehizanharrapatzen zena elkarren artean partitzeko.Basoan zebiltzala, harrapatu zuten basa-huntz bat. Geldi-geldi4 dio lehoiak:

—Naiz ni abere guztien buru eta nagusia;laurden bat zor zait alde honetatik. Bigarrenlaurdena ere neuri dagokit, naizelakosendoena. Hirugarrena ezin inork kendukodit, zuek baino arinago ibili naizelako, etanigatik izan ez balitz ihes egingo zizuen ba-sahuntz honek. Laugarrenari ukitzen dionakjakin beharko du izango nauela bere etsaia.

Beldurrak isildu zituen beste hirurak, etaikasi zuten hurrengorako ez laguntzen, ezburua bat egiten5 lehoi sendo eta harroarekin.

Ipuin honek irakasten die gizon argal,mehe eta nekazariei, ez burua bat egitenberen hartu-emanetan beraiek baino handia-goekin, horiek badira harroak, askojakin6

eta okerrak. Nekea izango da argalentzat; ira-bazia sendo dirudunentzat. Horiek gizendu-ko dira nekazaria argaltzen den denboran.

Laguntzat har ezazu berdina;handiagoa izango da kaltegina7.

Nahi baduzu igo goregi,jaitsi beharko duzu beheregi.

Irakur itzazu informazio horiek eta bete hutsune-ak beheko zerrendetako hitzak aukeratuta.

• Lehen emakumea eta idazle gaztea

BB izenta Mogelek hezkuntza berezia izan zuen.Haren garaian . . . . . . . . . . . . . .zen ema-

kumeak eskolatzea, eta ezohikoagoa hauek letrenmunduan murgiltzea. Horregatik, aipagarria da Bi-zenta Mogel, . . . . . . . . . . . . . . . . .izan baitzen.Gainera, idazle klasikoetan . . . . . . . . . . . . . .ere bada: 22 urterekin argitaratu zuen bere obra.

Ipui Onak alegia-bilduma 1804an argitaratuzen. Esopo . . . . . . . . . . . . . grekoaren 50 alegiadaude eta beraren osabaren zortzi ere sartu zituen.

• Alegia klasikoen miresle

AA utore klasikoen alegien miresle izan zen. Osa-ba Juan Antoniokere idatzi zituen hainbat.

Berak aitortzen duenez, . . . . . . . . . . . . irakur-tzen zituen, esaterako, Fedro alegialariarenak.

Bizenta Mogelek ezaguna zuen herri ipuinen. . . . . . . . . . . . . . . , baina atsegin handiz desku-britu zituen idazle klasikoen alegiak, eta horietanbilduta zeuden mezuak, ikaskizunak. Ondoren,garai hartako . . . . . . . . . . . . . jarraiki, horietakohainbat euskarara moldatu zituen, euskara txuku-

nean, . . . . . . . . . . . . . . . . . .

banaketagertatua

lagun egin patxadaz

tratuak egitenhantustekalterako

✵ modari✵ gipuzkeraz

✵ latinez✵ tradizioa

✵ gazteena✵ ezohikoa

✵ aitzindaria✵ alegialari

Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:52 Página 70