1. 1. ANTZINAROA k I MENDETIK V MENDERA ANDER ARISTEGI, MARTIN VILLAMAYOR ;JOSUNE IRIBARREN GOENAGA ETA LUR FERNANDEZ CORCURA Kaixo
2. 2. Iberiarrak, erromatarren eta greziarren idazkien arabera gutxienez K.a. VI. mendetik (k.a. lehen milurtekoan) Iberiar Penintsulako ekialdeko eta hegoaldeko kostaldeetan bizi ziren Iberiar herriak. Haien artean honako tribu hauek zeuden (Airenosi, Andosini, Ausetani ); nahiz eta haietako batzuen jatorri etniko edo linguistikoari buruz zalantzak egon.
3. 3. Muinoetan eraikitako herrixka hesituetan bizi ziren. Etxeak angeluzuzenak ziren, eta kaleka antolatuta zeuden. Iberiarrak tributan antolatuta zeuden. Tribu askok errege bat zuten gobernuburu. Biztanle gehienak nekazariak eta/edo abeltzainak ziren. Artisau bikainak ere baziren Iberiarren artean. Burdinazko ezpatak, zeramikazko ontziak eta artilezko nahiz lihozko ehunak egiten zituzten. Feniziarren eta Greziaren koloniekin ere jarduten zuten salerosketan eta iberriaren beraien txanpona erabiltzen zuten salerosketa horietan.
4. 4. Iberiarren kultura, talde etnikoa eta entitate politikoa ez daude zehazki definiturik. Terminoa oso zabala da, eta haren barrenean Burdin Aroko zenbait herri sartzen dira, historian zehar "iberiar" identifikazioa jaso dutenak. Edonola ere, herri horiek ezaugarri komun batzuk ere bazituzten, hala nola K. a. VI. mendetik aurrera, feniziarren eta greziarren eragina jaso izana.
5. 5. Bi sail bereiz daitezke iberiar estatu-agintzan: iberiar brontzeak eta harrizko eskulturak. Iberiar brontze deitzen direnak brontzezko estatuatxo trinkoak dira, moldean fabrikatuak eta ondoren apainduak. Gizonezko nahiz emakumezko irudiak dira, zutik daudenak, besoak zabalik edo otoitz egiteko jarreran. Zaldunen baten irudirik ere bada. Trinkoak izanik, ez ziren oso handiak izaten, 10-20 zentimetro bitartekoak, 30 zentimetroko bat ere egon arren. Irudi gehienak santutegietan agertu dira, eta geografia banaketari dagokionez, iberiar eremu osoan daude. Hala ere, Sierra Morenako santutegietan azaldu dira gehientsuenak; izan ere, Espainiako meategi eremu garrantzitsuenetako bat izateaz gainera, harrizko eskultura handiak daude alderdi horretan.
6. 6. Badirudi eginkizun erlijiosoak betetzen zituztela: jendea santutegietara joaten zen, eta, zeinek bere ahalmenaren arabera, irudi desberdinak erosten zituzten, eta leku sakratuetan uzten zituzten. Harrizko eskulturen multzoan sartzen dira eskultura biribilak, artegintza hau estilo greko arkaikoarekin eta etruskoarekin lotzen dutenak. Gaien arabera, bi sail bereiz daitezke, oso desberdinak: giza irudiak eta animalienak. Lehenean aipagarriak dira hilobi irudiak, hala Bazako Dama, Eltzekoa eta eskaintzazko beste irudi batzuk. Irudi handiez gainera, badira txikiagoak, horiek ere eskaintza moduan erabiltzen zirenak. Animalien irudiek benetako animaliak agertzen dituzte (lehoiak eta zezenak batez ere) edota sinbolikoak (esfingeak, grifoak), alegia, bicha famatuak. Animalion tipologia ekialdeko Mediterraneo aldean ezagutzen den bera da, eta ezaugarri sakratuak egozten zaizkio, bizien nahiz hilen babesle gisa.
7. 7. Zaila da herri zelta edota gaelikoak Europan sartu ziren lehen talde indoeuroparretatik bereiztea. Hala ere, ia ziurra da K. a. XIII. Mendean izugarri hedatu zirela, Rodanotik jaitsi eta Languedoc, Katalunia eta Ebroren bailararaino. Beste zabaltze fronte bat Belgikan eta Britainiar Uharteetako hegoaldean izan zen.
8. 8. K. a. VII. mendea inguruan, Iberiar Penintsulako Iberiar goi-lautadako eta kostalde atlantikoko lurretan bizi ziren. Baina K. a. VI. mendean penintsularen ipar-ekialdea iberoen esku galdu zuten, Iberiako zeltak kontinenteko beraien kideetatik bananduta geratu baitziren. Zeltak tributan antolatuta zeuden. Beraiek ekoitzitako produktuez elikatzen ziren. Horregatik, merkataritza oso jarduera urria zen. Pertsona gehienak abeltzaintzan aritzen ziren. Zeltak oso trebeak ziren metalezko objektuak egiten. K. a. IV. mendetik aurrera, zeltek Frantziako iparraldea eta erdialdea hartu zuten (Galia), Italiako iparraldea eta britainiar irlen zati handiena. Balkanetan eta Galazia (hots, Asiara) ere iritsi ziren. Garai hartan, irletako zeltek druidismoa besarkatu zuten; gerora, kontinentera zabaldu zen. K. a. II. mendetik aurrera, zeltek germaniarren eta geroago erromatarren presio militarra nozitzen hasi ziren. Handik hamarkada gutxira, Galia osoa okupatu zuten, Irlanda ezik. Dena den, erromatarren presentzia Britainia Handian ez zen luzea izan: hori zela eta, hizkuntza zeltek bizirik iraun zuten han eta, geroago, haietako bat kontinentera itzuli (bretoiera)
9. 9. Zelta mitologia, zelten mitologia da. Zelta mitologia ustezko zelta erlijioaren inguruko kontakizun bilduma zabal bat da, eta Burdin Aroan du jatorria. Aro horretako beste zenbait indoeuropar kulturak bezala, lehendabiziko zeltek ere mitologia politeista eta erlijio egitura bat izan zuten. Zelta herriak Erromarekin zituen harreman estuak zirela eta, galiar eta zeltiberoen antzera, mitologia horrek ezin izan zion eutsi Erromatar Inperioaren eraginari.
10. 10. Zelta gurutzea V. mendearen inguruan agertu zen Europan. San Patrizio eta antzerako apostoluen bidez zeltak kristautasunera bihurtu ziren. Zelta herria, Britainiar Uharteetan, Galiako ipar-mendebaldean eta Germanian edo Europa erdialdean kokatutako indoeuropar herri bat zen. Garai hartan batu ziren gurutzea eta zirkulua zen, bereziki aurreneko zelta apaizen izendapenekin.
11. 11. Gurutzearen zirkulua eguzkiaren ikur bat dela uste da, nahiz eta beste interpretazio batzuk ere egon. Honek, Bran, eguzkiaren jauna, zelta erregeekin zerikusia omen du, halere antzinagoko ohiturak ere badaude, hauen interpretazioaren arabera olatu eta itsasoaren jainkoa izango litzateke. Jainko erraldoi hau buru batez dago irudikatuta, burua mozturik hiltzea eskatu baitzuen eta buru hau bera Londresko Muino Zurian lurperatu zedila, handik uharteak babestuko baitzituen argirik ikusi gabe jarraitzen baldin bazuten.
12. 12. Artessos o Tartside fue el nombre por el que los griegos conocan a la que creyeron primera civilizacin de Occidente. La primera fuente histrica que alude a Tartessos es la Historia de Herdoto, del siglo V a. C.
13. 13. Segn las investigaciones ms recientes, esta cultura se form a partir de la evolucin de las poblaciones locales herederas del Bronce del suroeste peninsular, evolucin que lleg a su clmax cuando comenzaron a relacionarse con las factoras fenicias del litoral.
14. 14. El ncleo original de la cultura tartesia comprende aproximadamente el territorio de las actuales provincias de Huelva, Sevilla y Cdiz. Dos reas especialmente importantes fueron los centros mineros de los ros Tinto y Odiel y la llanura agropecuaria del Guadalquivir Algunos asentamientos importantes de la costa fueron Asta Regia, Nabrissa, Onoba y Ossonoba, mientras que en el interior se destacan Carmona, Carambolo, Sevilla, Tejada la Vieja, Estafilla y Cancho Roano (Badajoz). En una ltima fase (siglo VI a.C.), se produjo una emigracin hacia el norte por motivos desconocidos que pobl el valle del Guadiana e incluso el Valle de Alcudia, tal como demuestran los yacimientos tartesios de Cancho Roano, El Turuuelo o Sisapo.
15. 15. Aparicin de asentamientos estables en los que se aprecia una incipiente jerarquizacin social. Los primeros poblados tartesios datan de esta etapa final del Bronce. Estn compuestos por casas de planta ovalada o circular, construidos sin una organizacin espacial definida. Se situaban en lugares estratgicos donde dominaban los caminos terrestres y los recursos agrcolas y mineros de la regin. Algunos de los asentamientos importantes de esta poca son: Setefilla (Sevilla) Carmona (Sevilla) Mairena del Alcor (Sevilla) Montemoln (Badajoz) El Berrueco (Cdiz) Llanete de los Moros, Montoro (Crdoba) Colina de los Quemados (Crdoba)
16. 16. Algunos yacimientos importantes que se podran considerar tartesios son: La Aliseda, en la provincia de Cceres Asta Regia, en Jerez de la Frontera (Cdiz) Cancho Roano, en Zalamea de la Serena (Badajoz) El Carambolo, en la provincia de Sevilla
17. 17. Cerro Salomn fue un poblado minero establecido en el siglo VII a. C. en la cabecera del Ro Tinto. En l se han encontrado herramientas mineras, lmparas, fuelles y crisoles. Sus habitantes extraan oro, plata y cobre, fundan el mineral y lo enviaban ro abajo hasta Onuba (Huelva) en forma de lingotes o en bruto.
18. 18. La primera referencia que se ha querido ver de los Tartesios procede de su identificacin con el nombre Tarshish que aparece mencionado en la Biblia, pero muchos autores consideran que se refiere ms bien a algn puerto del Mar Rojo o a un tipo de nave que viajaba hacia esa zona.
19. 19. Una hiptesis apoyada en algunas referencias clsicas es la identificacin de Gdir con Tartessos. Segn esta teora, Tartessos sera la denominacin genrica de una regin en la que la nica urbe con entidad de la zona sera la Gdir fenicia.
20. 20. La base fundamental de la riqueza de los Tartesios fue la metalurgia y la exportacin de los minerales de oro, plata, cobre, estao, hierro y plomo. El oro abundaba en los ros del sur y oeste peninsular.
21. 21. Los Tartesios fabricaron abundantes objetos de metal que, por un lado, tenan influencia oriental, pero tambin una gran originalidad. En bronce destacan las jarras picudas, similares a las griegas, pero con forma piriforme en vez de ovoide.
22. 22. Existe una serie de lpidas sepulcrales halladas en el Algarve, Alentejo y bajo Guadalquivir que contienen inscripciones en un idioma desconocido pero que parece ser que es de tipo semisilbico y se escribe de derecha a izquierda. En ellas se ha querido ver una representacin del idioma tartso, del que parece que deriv la lengua hablada por los turdetanos, de los que dice Estabn que tenan escritos y leyes con ms de 6000 aos de antigedad.
23. 23. Segn Aubet, el periodo orientalizante tartesio se ha de interpretar en el contexto de una lite indgena situada en la cspide de una sociedad jerarquizada que dominaba sus propios recursos econmicos. Enfrentada ante los exticos estmulos socio-culturales que los fenicios les ofrecieron procedentes del levante, respondi adoptando su ideologa e integrndose en sus circuitos comerciales, que abarcaban todo el Mediterrneo.
24. 24. JOSUNE IRIBARREN GOENAGA
25. 25. K.a. VII.mendean, feniziarrak etorri ziren penintsulara, bertako mineralak erakarrita. Asiatik etorri ziren, eta itsas gizon trebeak eta merkatari bikainak ziren. Andaluziako kostaldean kokatu ziren. Hainbat kolonia sortu zituzten bertan: Gadir (Cadiz), Sexi (Almuecar), Maloka (Malaga), eta Abdera (Adra). Kolonia horietan bizi zirela, iberiar herriekin salerosketan jarduten zuten.
26. 26. Fenizia mediterraneoaren ekialdeko kostaldearen eta Libanoko mendien arteko lur zatia zen. Bertan, zibilizazioa oparoa egon zen K.a. II.mendetik aurrera. Inoiz ez zen batasun politikorik lortu herrialdean, baina hiri federazio oparoa eratu zen. Hiri nagusiak Arados, Biblos, tiro, Akka (gaur egungo Akre) Arvad (Ruad) Beri (Beirut) eta Ugari izan ziren.
27. 27. Antzinako Grezia greziar hizkuntza eta kulturako herrien zibilizazioa izan zen, Antzinaroan garatu zena,k.a. II. milurtekotik aurrera. Mendebaldeko zibilizazioaren jatorria kulturatzat hartza da,itzelezko eragina izan baitzuen Erromatar Inperioan, eta baita Pizkundean eta beste ondorengo aroetan ere. Gaur egungo Grezia eta Asia txikian hasi bazen ere, Mediterraneo osora zabaldu zen, iberiar penintsulatik Itsaso Beltzeraino. K.a. VI. mendearen inguruan greziarrak kostalde mediterraneora iritsi ziren, Greziatik etorrita. Penintsulako metalekin, gatzarekin eta espartuarekin salerosketan jarduten zuten. Greziarrek ere zenbait kolonia sortu zituzten: Rhode (Rosas), Emporion (Empuries), Sagunto eta Hemeroskopeion (Denia).
28. 28. K.a. III.mendean, katagotarrak etorri ziren Afrikatik, eta Balear uharteetan eta Iberiar penintsulako ekialdean kokatu ziren. Lurralde horietan, Ebyssos (Ibiza) eta Kartago Nova (Cartagena) koloniak sortu zituzten, besteak beste. Kartagotarrrek beste lurralde batzuk konkistatu nahi zituzten, Mediterraneoan zuten boterea areagotzeko. Baina erromatarrak horretarako prest ez zeudenez, elkarren kontra borrokatu ziren. Erromatarrek menderatu egin zituzten kartagotarrak, eta kanporatu egin zituzten Iberiar penintsulatik.