Antología en K'iche' -2018Este libro ha sido elaborado gracias al apoyo del Pueblo de los Estados...
Transcript of Antología en K'iche' -2018Este libro ha sido elaborado gracias al apoyo del Pueblo de los Estados...
(Portada)Tzijob’elil K’aslemal
Ruka’n nim wujK’iche’
Cholaj jalajoj kayb’al b’antajikMajb’al tijonik kopan pa urox q’at rech nab’e
eta’manik
((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPoooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooorrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrttttttttttttttttttttttttttttttttttttttttttttaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa)))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))TTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzziiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiijjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjoooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooobbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbb’’’’’eeeeeeeeeeeeeeellllllllllliiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiillllllllllllllllllllllllllllllll KKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKK’’’’aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaasssssssslllllllllllleeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeemmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaallllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll
RRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuukkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa’’’’’’’’’’nnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnn nnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiimmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuujjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKK’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccchhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhheeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’
CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCChhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhoooooooooooooooooooooooooooooooollllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaajjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjj jjjjjjjjjjjjaaaaaalllllllaaaaaajjjjjjooooooojjjjjjjjj kkkkkkkkkkkkaaaaaayyyyyyyybbbbbbbbb’’’’’aaaaaalllllll bbbbbbb’’’’’’’’aaaaaaannnnnnnnttttttttaaaaaaajjjjjjjiiiiiikkkkkkkkkMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaajjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbbb’’’’’’’’’’’’’’aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaalllll tttttttttttttttttttttttttttttttttttttttttttttttttttttttiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiijjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjoooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooonnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiikkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkk kkkkkkooooooooooooppppppppaaaaannn ppaa uurrrrroooooooxxxxxxxx qqqqq’’aaatttt rreeeccchhhhhh nnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnaaaaabbbb’’eeee
eeeeeeeeeeeetttttttttaaaaaaa’’’mmmmmmmmaaaaaaaannnnnnnnnniiiiiiikkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkk
Oscar Hugo López Rivas Ministro de Educación
Héctor Alejandro Canto MejíaViceministro Técnico de Educación
María Eugenia Barrios Robles de MejíaViceministra Administrativa de Educación
Daniel Domingo LópezViceministro de Educación Bilingüe e Intercultural
José Inocente Moreno Cámbara
Samuel Neftalí Puac Méndez
Ana María Hernández Ayala
Carlos Jacinto CozDirector General de Educación Bilingüe Intercultural
K’amal taq b’e
Ministerio de Educación de Guatemala6ª calle 1-87, zona 10,Teléfono: (502) 24119595www.mineduc.gob.gt
María Dominga Pu TaxDirector Departamental de Educación de Totonicapán
Carlos Enrique López de León Director Departamental de Educación de Quetzaltenango
Oscar Humberto Fuentes y FuentesDirector Departamental de Educación de San Marcos
Aníbal Arizmendy MartínezDirector Departamental de Educación de Huehuetenango
Hember Roberto Herrera Girón Director Departamental de Educación de Quiché
Nima’ silonelab’: Raquel Montenegro xuquje Justo MagzulSolinelab’: Rafael Efraín Puac Baquiax, Puac, Alicia Elizabeth Chuc Xum, Carlos Eliseo García Talé, Catarina Chay Ordónez, Gladys Aidee García Yac, Higinio Us López, José Arnulfo Vásquez Ajpop, Ramón Israel Vásquez Sic xuquje Salomé González y González.
Ajtz’ib’anelab’: Alfredo Pedro Ixcatcoy Chaj, Benita Florinda Tzul Tzul, Carlos Eliseo García Talé, Carlos Enrique Pú Ixcoteyac, Do-lores Magdala Chacaj Chigüil, Dominga Tercero Acabal, Evelyn Adelina Marlene Mejia León de Pú, Floriana Yax, Francisco Lorenzo Chán Ralac, Gladys Aidee García Yac, José Xiloj Itzep, Juana Paxtor, Marita Juliana Sontay Vicente, Marta María Batz Socop, Miguel Everson Hernández Álvarez, Miguel Jeremías González García xuquje Olga Martina Juárez García.
Unok’oxik ri junam uwakiq’ij ali xuquje’ ala: Cristina Molina Hernández Utz’etik ri achib’al: Antonio ArreagaRunuk’ela’: Omar Hurtado Alvarez Ajb’anal wachib’anel: Herber CrispínAjb’anela’ nuk’oxik: Carlos Amilcar Náz Náz, Enrique Miguel Angel Pérez Damián, Fermina Chávez Reynoso, Floridalma Yax Tacam, Heleodoro Matías Ajtún Mejía, Lilian Maribel Calderón, María Ixquíc Navarro Saquic xuquje Mélida Liliana Colomo García.
© Agencia de los Estados Unidos de América para el Desarrollo Internacional (USAID, por sus siglas en inglés) y Ministerio de Educación de Guatemala.
Este libro ha sido elaborado gracias al apoyo del Pueblo de los Estados Unidos de América a través de la Agencia de los Estados Unidos
de los Estados Unidos de América.
ISBN: 978-9929-743-49-6
NotaLa utilización de un lenguaje que no discrimine ni contenga sesgo de género es parte de las preocupaciones del proyecto USAID Leer y Aprender. En este documento se ha optado por usar el masculino genérico clásico, entendiendo que este incluye siempre a hombres y mujeres, niños y niñas.
Atribución 4.0 Internacional (CC BY 4.0); es decir, se permite distribuir, mezclar, ajustar
Guatemala, 2019
Jupaj kapaj tzij ....................................................................
Rawasil jastaq .....................................................................
¡Le qati’t ik’! ........................................................................
Etz’ab’al ...............................................................................
Papalo’t ...............................................................................
Ri e patzkarib’ ......................................................................
Unawal ja’ ............................................................................
Ke’awun le tz’i’ ....................................................................
Junam kib’antakij ri ak’alab’ .............................................
Koq’ ri che’ ..........................................................................
Kichomanik ri awajib’ .........................................................
Ri ja’ rech Chikob’ix ............................................................
Ri nitz’ kyeq k’axol ...............................................................
Ralanxax ri a Lu’ ..................................................................
Le ixkanul ..............................................................................
Rawasil muxu’x ....................................................................
Ri a Si’s ..................................................................................
Le pixab’ re tat No’l ............................................................
Utikik ri ixim ..........................................................................
Tob’anem ............................................................................
Kkunan ri kikotemal .............................................................
Awex .....................................................................................
Ukojik we tzijob’elil k’aslemal .............................................
Ucholajil we wuj
Tzijob
’elil k’a
slem
al
k'ich
e'
Jupaj kapaj tzij
Alaj ali, ala:
Chik’ama’ we jun no’j wuj tz’ib’atal ruk’ ronojel qanima’ chech alaq.E k’i taq ri ajtijab’ xetob’an che utz’ib’axik, usolixik, are xa katob’an chechri aweta’manik. Rajawaxik kisik’ij, kichomaj, kich’ob’o jas ri kub’ij, jewa’kab’an ronojel q’ij pa tijob’al xuquje’ pa iwachoch.
Chi upam wa’ we jun no’j wuj ri’, kiriq taq k’i tzijonem, k’ulmatajem pa taq jalajoj tinimit. Wene’ k’o taq no’jib’al junam ruk’ ri ik’ulmataj pa ri ikomon.
Ruk’ taq we tz’ib’anem ri’, kanimar ri ichomab’al, ino’jib’al; xa jeri’ kixkowinikchwe’q, kab’ij, kito’ iwib’ chech taq ri irajawaxik pa ri ik’aslemal.
Kuya’ kita’ inojib’al chi kech ri iwachi’l pa ri tijob’al xuquje’ chi kech taq ritat nan, iwachalal on che ri ajtij. Are xa’ nim ri kiweta’maj.
Are ri Ajaw katewechi’n ri ik’aslemal kuk’ taq ri iwachi’l.
Tzijo
b’e
lil k
’asl
em
al
k'ic
he
'
K’ulmatajem tzij
Rawasil jastaq
Pa ri qakomon eta’matalik chi
awas che jun ali we kub’an
we jastaq ri’.
Awas are taq jun ali kuxalq’atij rij
saqm’ol.
Ri rawasil are ri sib'alaj poq'irisanem
alaj ak' are taq alaxik.
Awas we kaporox rij saqmo’l, rumal
che ilom chi ri ak’ kasik’ojtachik.
Tzijob
’elil k’a
slem
al
k'ich
e'
Floriana YaxSan Francisco El Alto, Totonicapán
Xuquje’ awas we kuxalq’atij meseb’al, are
sib'alaj keujosq'ij ri ak'alab' xuquje ri uja.
We krajilaj uware ri uxyab’ are’ rajwaxik
kujosq'ij ri uch'akul ronojel q'ij.
Awas we are kekoj taj atz'yaq keq rij
chikech taq ne', kikiriq b'oq'och.
We kujt’uyi’k pa utem jun nim winaq,
aninaq kape saq pa qajolom.
K’i b’a wa’ le rajawaxik kqeta’amaj rech
maj k’ax kqariq pa qak’aslemal.
Tzijo
b’e
lil k
’asl
em
al
k'ic
he
'
Ub’antajik tzij
¡Le qati’t ik’!
Are ktunan le qatit ik’, le qatat qanan kkib’ij: ¡Kkam le qati’t ik’!,
¡Kkam le qati’t ik’! ¡Kkam le qati’t ik’! Are je wa’ kkiraqaqej
kichi’ ri qati’t qamam, are taq kkam le qati’t ik’. Kujtaq che
usalab’isaxik, uq’osixik jalajoj taq ch’ich’, rech uk’asuxik ri qati’t ik’.
¿Jas che je wa’ kqab’ano? Rech man kkam ta ri qati’t ik’.
Kqachomaj ¿Jas kk’ulmatajik we kkam ri qati’t ik’?
Nim k’axk’olil kk’ulmatajik. Kekam ri ne’ab’ ri k’ate keb’ oxib’ kik’il
xuquje’ le keb’ oxib’ kijunab’.
Tzijob
’elil k’a
slem
al
k'ich
e'
Carlos Eliseo García TaléTotonicapán, Totonicapán
Rumal b’a wa’ are taq kqilo chi kkam le qati’t ik’,
rajawaxik kqab’ij: ¡Man kkam ta la qati’t ik’! man
kkam ta la qati’t ik’. Xuquje’ usalab’isaxik on uq’osixik
jalajoj taq uwach ch’ich’.
Tzijo
b’e
lil k
’asl
em
al
k'ic
he
'
Etz’ab’al Ub’antajik tzij
Pa jun naj alaj tinamit k’o jun alaj ak’al, man k’o
ta jun kch’ab’enik. Man, k’o ta jun rachi’l.
Xa ne’ man utz ta krilo, kb’ison ri uk’u’x.
K’ate xuchomaj chi utz chech ri are’ kb’an jun utzalaj
retz’ab’a’l.
K’ate’ k’u ri’ kuya pa qajik, chi kech ri taq ak’alab’.
Ronojel wa’ we xuchomaj xub’ano’. Xuloq’ ri jun alaj ukej
b’anom chech che’. Xb’e pa taq k’iche’laj, xutzukuj ri alaj
taq nitz’ si’. Xunututej, xuxim chorachaq ri kej, xub’inisaj
pa taq ri b’e jawi’ kel wi.
Konojel ri alaj taq ak’alab’ xb’e kik’u’x ruk’ ri retz’ab’a’l ri
alaj ak’al.
Ronojel q’ij kkisik’ij chech retz’ab’exik ri kej reqam ri usi’.
Dolores Magdala Chacaj Chigüil Totonicapán, Totonicapán
Tzijo
b’e
lil k
’asl
em
al
k'ic
he
'
Papalo’tUb’antajik tzij
Uwalsanem papalo’t, kuna’taj chi kopan kiq’ij ri kaminaqib’.
Kk’ulmataj pa ri nab’e q’ij rech julajuj ik’, ronojel junab’.
E k’i ak’alab’ kkib’an ri kipapalo’t, jalajoj taq uwach kb’anik. Kb’an
ruk’ pim wuj, ruk’ nay xuquje’ ruk’ ch’uch’uj wuj. Kkikoj b’olob’a’q
alaj taq che’, rech uche’al ri papalo’t. Kkixim ruk’ b’atz’ on k’ulam.
Tzijob
’elil k’a
slem
al
k'ich
e'
Carlos Eliseo García TaléTotonicapán, Totonicapán
Le uraq’anisaxik papalo’t are kuk’exwachij
ri qk’aslemal. We kqaj, k’a chikaj kujopan
wi pa ri qak’aslemal. Are jela’ ub’atz’il
kqaya chech ri qk’aslemal. We kqaj man
kwachin ta uwach ri qk’aslemal, nim ta
ub’atz’il kqaya’o.
Tzijo
b’e
lil k
’asl
em
al
k'ic
he
'
Ri e patzkarib’Ub’antajik tzij
Ri e patzkarib’ are jupuq winaq:
achi’ab’, alab’om, ak’alab’,
kexojowik. Kkikoj kik’oj, q’el taq
atz’yaq xuquje utz’umal chij cho taq kij.
Kkipach’uj jun nimalaj asyar ruk’ k’am, te
k’u ri’ kkipoq’isaj cho ri ulew.
Tzijob
’elil k’a
slem
al
k'ich
e'
Juana PaxtorSan Francisco La Unión, Quetzaltenango
JJ PP t
K’o jun kik’amalb’e, are kuya kipixab’al xuquje’
kitaqkil. Kkimulij kib’, keb’e che uya’ik choqom kuya
sib’alaj poqon. Keb’e cho taq kchoch ri ajpatanib’.
Chi ri’ kb’an wi unimaq’ij kech taq komon. Are taq
xetotaj che ujachik ri uk’ya’, kexojow na jumul chik,
tek’u ri’ kkijach kib’.
Wa we e patzkarib’ ri’, xa kkiya jun kiko’temal chike
le winaqil.
Xuquje’ kkesaj uwach le e musib’ kuk’ taq awajib’:
k’oy, wakax, masa’t.
Tzijo
b’e
lil k
’asl
em
al
k'ic
he
'
Ub’antajik tzij
Unawal ja’
Xuriq jun q’ij jun ixoq are taq kb’in chi uwach
ri juyub’. Xtuqa’r rumal ri b’inem pa ri juyub’
xuquje’ rumal ri q’ij sib’alaj kporonik. Are taq
xuna’ ri q’itajem xok chech utzukuxik ja’, xka’x je ri’, xuli’k,
xpaqi’k, xtzali’k. Man k’o ta ja’ xuriqo, xaq xuwi xuto ri
jalajoj ch’awem kech ri awajib’.
Tzijob
’elil k’a
slem
al
k'ich
e'
Xt’uyi’ chuxe’ jun che’, k’ate kuta’ jun ch’awem
kub’ij: ixoq ¿jas katzukuj? Xuxi’j rib’ xa rumal man
k’o ta jun winaq chi uwach ri juyub’. ¡Man kxi’jta
awib’! chatqeb’ uloq xcha chech. K’a te’ xril jun
kumatz xik’ow chi uxukut ri ixoq. Xutarane’j k’a pa
jun k’wa’, nojimal xsach uwach pa taq ri q’ayes.
Ri nan joror uk’u’x, xa rumal xuriqa ri joron pa ri
k’wa’. Xuqumuj jub’iq’ rech, xel ri chaqij chi’ che,
k’a te ri’, xumaltyoxij che ri Ajaw.
Kkiko’tik tzalij pa rachoch, xuretamaj chi ri kumatz
are unawal ri loq’alaj ja’. Xuch’ob’o chi man utz ta
kekamisax ri awaj, are ktzaj ri ja’ pa ri k’iche’laj.
Evelyn Adelina Marlene Mejia León de Pú Totonicapán, Totonicapán
Tzijo
b’e
lil k
’asl
em
al
k'ic
he
'
Ub’antajik tzijKe’awun le tz’i’
Xa keb’e pa ch’awinik ri qachalal,
xq’atanik pa nik’aj q’ij. Xuquje re
aq'ab' maj k'o taj jun kaminaq,
xaq xe sacho le e tz'i'.
E k’o tz’i’ jer ta ne’ kkich’ob’o
jampa’ rajawaxik ri kito’b’anik.
Jun mul, jun alaj ak’al, teq ne’
kajib’ ujunab’, tajin ketz’an cho
le rachoch. Man kuril taj chi
chuxukut xopan jun alaj kuk, kraj
kutij ukaxlanwa.
Pa ri komon ub’i’ Saqk’ol, rech Chwisiwan
konojel le winaq k’o kitz’i’. Ri kipatan are
uchajixik ri ja, xuquje’ ri awajib’.
Xopan jun q’ij, xok ri aq’ab’, ri e tz’i’ kichaple’j awunik.
Chita’ ri tz’i’, xa k’o jachin kkamik, kecha ri nimaq
taq winaq. Jachin taq eyowab’, kecha’ chike taq le
ak’alab’, are’ le kanima’ kewakatik.
Miguel Everson Hernández ÁlvarezSan Francisco El Alto, Totonicapán
Le utz’i’ xuchaplej tyo’nik
xuquje’ xqet ruk’ le alaj kuk.
Le alaj kuk xuxi’j rib’, krikikik
xe’ek, xpaqi chirij jun che’.
Xuquje’ kkachilaj le kajaw
are taq keb’e pa juyub’ che
ub’anik kisi’.
Tzijo
b’e
lil k
’asl
em
al
k'ic
he
'
Ub’antajik tzij
Junam kib’antakij ri ak’alab’
Tzijob
’elil k’a
slem
al
k'ich
e'
Juana Paxtor San Francisco La Unión, Quetzaltenango
Kmik q’ij, man kk’ulmataj ta chik, ch’ob’otajik chi nim ub’antajik le
taq alitomab’. Xuquje’ kmik ri e nan tat, are kekitaqb’i le ak’alab’,
pa taq tijob’al. Maj chi chak kketa’maj nab’e, jas ri najtir.
Ojer, are taq kiltaj uwach jun ak’al, je wa’ kb’anik chike. We alaj ali, aninaq
kya’ ri uq’ab’ ka’ pa uq’ab’. Ojer kanoq, we ala’ ri nuch’, aninaq kya’ ri raqan
asarun pu q’ab’, nab’e kanoq, are nim uq’ij ri ala. Ri k’in alaj ali, kb’ix che chi
are xaq ajkusi’n, ajch’ajomanel, ajb’anal wa. Xuquje’ le k’ulanem rajawaxik
che le ali.
Kmik le’, xa kujmatyoxinik che ri Ajaw, rumal chi man je’ ta
chik. We ala ri kk’iyik on ali, xaq junam kiq’ij cho le
ewachulew. Ri taq alitomab’, ri taq alab’om, junam
kib’antajik pa komon, xuquje’ pa taq tinamit.
Maltyox che ri Ajaw, xaq e junam jun ala
ruk’ jun ali, chikiwach le e qawinaqil.
Tzijo
b’e
lil k
’asl
em
al
k'ic
he
'
Ub’antajik tzij
Koq’ ri che’
K'o jun xk’ulmataj jun q’ij pa jun je’l alaj
k’iche’laj. Xkimulij kib’ k’i taq che’ rumal
tajin kk’is kiwach. Nabe’ xch’aw le ri’j che’. Are kch’awik, no’jimal xpe
uwa’l ub’oq’och, krilo chi k’i taq che’ xeketajik. Xaqxu wi
ri kikuta’m kilitaj kiwach. Man kta’ ta kuyb’al mak chech
le qanan ulew rumal uketik jun uche’al.
Te k’u ri’ ch’aw jun k’ak’ che’ xub’ij: ¿jasche kb’ison la? Ujk’i na.
-Le ri’j che’ xub’ij: Uj kqaya’ k’aslemal, mu’j, ja’, kachoch awajib’,
kqach’ojch’ob’ej le kyaqiq’. Xkawaj kib’ ri che’ chi uwach le qasanel,
xch’a’nir uwach ri juyub’.
Francisco Lorenzo Chán Ralac San Andrés Xecul, Totonicapán
Chi ukab’ q’ij xopan le qasanel. K’ate xrilo, xuxij rib’, xuta’ chib’il rib’: ¿jas
xkib’an ri che’? Xt’uyi’k, xchoman chirij ri k’axk’olil kub’an chi kech ri che’.
K'ate ri’ xkik’ut kib’ le che’. Xkib’ij chech: Xqawaj qib’ rech kchomaj chi nim
qab’antajik.
Le qasanel xub’ij chikech: kixinchajij b’a’ xuquje’ kintik k’i
iwachi’l rech kixk’yarik. Ri achi xuchomaj chi man utz ta
we kuk’is uqasaxik le e che’.
Tzijo
b’e
lil k
’asl
em
al
k'ic
he
'
Kichomanik ri awajib’
Pa ri k’iche’laj kajib’ awaj keki’kotik rumal chi are
kchoch. Ri awaj are jun ib’oy, jun utiw, jun kuk, xuquje’
jun kumatz.
Are k'o jun achi man kchoman taj, rumal kuk’et le e che’. Xkina’
k’u le awajib’ ri k’axk’olil xb’an chi kech. Xkimulij kib’ chech jun
chomanik pa uwi’ le k’axk’olil kub’an le achi.
Ub’antajik tzij
Xuk’am kib’ kina'oj, je wa’ xkib’ij xuquje’ xkib’an chech.
-Ri utiw xub’ij chi kech: in ke’ntij ri awajib’ rech ri achi.
-Are k’u xub’ij ri kuk: in ke’ntij le utiko’n.
-Xub’ij le kumatz: in kinti’o, rumal man kinq’alajin ta pa ri
q’ayes.
-K’isb’al rech xub’ij ri ib’oy: in kinb’an jul chi uxe’ ri utiko’n.
Je wa’ xkib’an ri kajib’ awaj.
Ri achi xuna’o’ xuquje’ xrilo ri k’axk’olil xkib’an ri awajib’
chech.
Xuchomaj are’ chi man utz ta kub’an chech le k’iche’laj.
Rumal la’ xuta sachb’al mak chech le qanan uwachulew.
Jewa' xub’an ri achi, xuriq k’u ri utzilal pa ri uk’aslemal.
Benita Florinda Tzul Tzul Totonicapán, Totonicapán
Tzijo
b’e
lil k
’asl
em
al
k'ic
he
'
K’ulmatajem tzij
Ri ja’ rech Chikob’ix
Ktzijox kan ojer chi k’o jun k’olb’al ub’i’ Chikob’ix rech Q’ante’l. Jela’
k’o ja’ sib’alaj k’atan, rumal la’ xb’an jalajoj taq atinib’al chila’.
Sib’alaj ojer kan la’, je’l le ja’ k’o chila’. Jalajoj taq winaq ke’opan
che atinem pa Chikob’ix.
K’o jun q’ij, xyak taq ja rech atinib’al. Ri
ajyakal ja xkiriq jun kumatz sib’alaj nim,
xkixi’j kib’ che. Xkichomaj chi wene’
kuti’o, xane’ maj xub’an chike, xaq
xq’atenik chikixukut.
Tzijob
’elil k’a
slem
al
k'ich
e'
Kkib’ij le tata’ib’ chi utz man xkikamisaj ta le kumatz.
Rumal chi are unawal le ja’. Kmik, wene’ e k’o winaq
kikamisam awajib’ chi uxukut le k’atan ja’. Kmik no’jimal
tajin kk’is le ja’, xuquje’ le uk’atanal. Kmik, xa jub’iq’ chik
le uk’atanal le ja’.Nataj b’a chaqe ri k’ib’im kan ri qatit qamam. Man
utz taj kekamisax le kumatz are xa uk'ux le k’atan
ja’. Le ajyakal ja, are man xkikamisaj taj le kumatz xq’aten chikixukut. Wene’ jampa’
ktzalij uloq le uk’atanal le loq’alaj ja’.Olga Martina Juárez García
Cantel, Quetzaltenango.
Tzijo
b’e
lil k
’asl
em
al
k'ic
he
'
Are kintzijoj chiwe ri k’ulmatajik pa ri qakomon Chwistansya je la’
Chuxanja.
Xkitzijoj ri qanan, qatat, ri ke’l chila’, e k’o are’ chuxe’ le juyub’.
Xkitzijoj are chi sib’alaj kok pa le juyub’ jun nitz’ achi.
Xuquje’ e kyeb’, oxib’ winaq kilom uwach le nitz’ achi.
Je’l ri jastaq re, sib’alaj kaxojowik, xaq kuk’ut rib’ kxojowik, man kach’awtaj.
Are kkib’ij chi le nitz’ achi, are’ rajaw ri juyub’.
Ri nitz’ kyeq k’axolUb’antajik tzij
Xuquje’ kb’ixik chi are taq kilitajik, k’o utzilal kuya kan chike ri kilowik.
Maj etzelal kub’ano. Xa kkikotik are taq krilo chi le e winaq
kemaltyoxinik pa le k’iche’laj.
Rumal wa’, rajawaxik ketijox ri ak’alab’ pwi’ taq we nawal ri’. Xa e
rajaw taq le juyub’, le siwan, le ulew, le nima’. Man b’a kqaxi’j ta kib’
we kqriqo pa jun q’ij pa taq juyub’.
Wa we nitz’ kyeq k’axol kesax uwach kumal le ajxojolob’ pa taq
nimaq’ij. Sib’alaj je’l kb’an che le ratz’yaq. Jun ak’al le kesan uwach
rumal le unimal. Rumal la’ xub’iyal le juyub’ chi Paxkwal.
Juana PaxtorSan Francisco La Unión, Quetzaltenango
Tzijo
b’e
lil k
’asl
em
al
k'ic
he
'
Ralanxax ri a Lu’Ub’antajik tzij UUUUUUUUUUUUUUUbbbbbbbbbbbbbbbb aaaaaaaaaaaaaaaaaannnnnnnnnnnnnnnnntttttttttttttttaaaaaaaaaaaaajjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjiiiiiiiiikkkkkkkkkkkkkk tttttttttttttzzzzzzzzzzzzzzzziiiiiiiiiiijjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjj
P a uwajxaq ujunab’ ri a Lu’, ri utat xub’an jun nim
alaj sipanik che. Xusipaj jun alaj uche’ alanxax,
xub’ij che: walk’wa’l, we jun sipanik nim ub’antajik.
Rajawaxik kawilij, rech je’l taq alanxax kuya’ chawe.
kuja’j ri alanxax. Sib’alaj xuchajij, tek’u ri’ xrilo ri alanxax
nojimal xk’iyik xuquje’ xwachin uwach.
Xopan jun q’ij ri alanxax xumaj uk’otz’ijanik. Sib’alaj je’l kape
ri saq taq kotz’ij chirij ri uche’al ri alanxax. Xq’atan nik’aj taq
q’ij ri kotz’ij re ri alanxax xuya’ q’an taq uwach.
Ri a Lu’ xutzukuj ri nab’e taq alanxax. Xuya’ jun che ri
uwachulew, che umaltyoxinik che ri nab’e taq alanxax.
Ri nik’aj taq uwach chik, xumolo, tek’u ri’ xuk’amb’i pa
k’ayb’al che uk’ayixik.
Ruk’ ri pwaq xuch’ako, xuloq’ jastaq rajawaxik pa rachoch.
Ri unan utat, sib’alaj xekiko’t, rumal chi xub’an upatan ri
sipanik xb’an chech. José Xiloj ItzepMomostenango, Totonicapán.
Ri a Lu' sib’alaj xumaltyoxij che ri utat, le nimalaj sipanik
xub’an che. Aninaqil xuk’am b’i ri rasarun xb’e pa ri taq’aj
k’o chirij ri rachoch. Xutika ri alanxax, ronojel taq aq’ab’il
Tzijo
b’e
lil k
’asl
em
al
k'ic
he
'
Le ixkanulK’ulmatajem tzij
Marta María Batz SocopTotonicapán, Totonicapán
K' o jun alaj ali ub’i Ly, xuril jun nim
ixkanul. Xuta’ che le utat Tya’n ¿jasche
e k’o ixkanul pa ri uwachulew?
Ri utat xuq’alajisaj chech, ri Ajaw kujuchab’ej ruk’
le xusipaj chaqe. Xuya’ kan ri cho, ri plo, ri ulew, ri
kaj, ronojel le kqilo. Le tat Tya’n are’ kraj kuch’ob’
le umi’al chi le ixkanul nim uwach. Xuquje’ nim
uchuq’ab’.
Rumal ri’ ri alaj ali Ly, xuta’ xuquje’ ¿jas k’o chupam
jun ixkanul? Ri utat xub’ij che: k’o ab’aj, k’o chaj,
k’o q’aq’ chupam. Nim raqan ri ixkanul, nim ri uchi’,
chila’ kresaj uloq ri chaj.
Are taq kresaj uloq le chaj, le q’aq’ xa k’o kub’ij
chaqe. Are kraj kel qak’ux che ronojel le k’o cho
le uwachulew. Rumal chi kmik q’ij le winaq, sib’alaj
kkitzaq mes xuquje’ ri che’.
Rumal la’, le ixkanul kuna’taj chaqe le uloq’ixik le
ulew. Ri ali Ly, xutyoxij che ri utat ri no’jib’al xuya’
che. Sib’alaj xkiko’tik are taq xuta’ le xutzijoj ri utat.
Xe’ pa tijob’al xutzijoj chikech le rachi’l.
Tzijo
b’e
lil k
’asl
em
al
k'ic
he
'
Rawasil muxu’xUb’antajik tzij
K' ulmataj pa jun komon we jun tzijonem ri’.
Chwimiq’in ja’, xalax uwach jun ne’, ala. Le
yo’m, xuya jun chike ri utat, unan, le umuxu’x
le ne’. Xepe are’ xkisa’ cho le q’ij, tek’u ri’ xkik’olo.
Xk’iy ri ala’ ub’i’ a Xwan, k’ax kuriq che ub’anik ri chak.
Man kraj taj kachukun naj, xaq naqaj kk’oji’ wi.
Gladys Aidee García YacCantel, Quetzaltanango.
Ri unan xaq kb’isonik, tek’u ri’ xuch’ob’o’
jas che’, k’ax kuriq ri ral ala. Xpe’ ri
uchomanik: xa man xqab’an ta ri rawasil,
ruk’ ri umuxu’x. Ri ak’al, man umak taj che
ri kub’ano pa uk’aslemal.
Rajawaxik, man kasach ta we jun no’jib’al
yata’l chaqe ojer. Knataj ub’ixik, we
no’jib’al, are taq kalax uwach jun winaq.
Le umuxux, kya’ kan pwi’ jun nim che’.
Are’ taq kalax jun ali kkiya’ ri umuxu’x pa
uk’ux ri xuk’ub’. Jawi k’o wi le chaj.
Wa we jun awasil kub’ij chaqe, we kb’ano,
nim ub’eyal che ri ali. Are taq kanimarik,
utz kel ri uk’aslemal, xuquje’ che ri upatan,
uchak.
Tzijo
b’e
lil k
’asl
em
al
k'ic
he
'
Ri a Si’sUb’antajik tzij
K' o jun ak’al ub’i’ a Si’s, eq’inomab’ ri unan utat, k’i retz’ab’al k’olik.
Konojel taq ri uk’ulja je’l kki’l ri retz’ab’al. Nab'e ri a Si’s, man kb’e ta
kuk’ le ak’alab’ are taq ksik’ixik. Are kkaj ke’etz’an chech ri retza’b’al.
Ri alaj taq ak’alab’ xkich’ob’o chi man kraj ta etz’anem kuk’. Rumal wa’, ri ak’alab’
xkichomaj chi man kkich’ab’ej ta chik. Jun xub’ij: qab’ana jun qetz’ab’a’l re wuj,
keqawok alaj taq qajukub’.
Are taq kpe ri jab’ keqaya pa ri ub’e ri ja’ xuquje’ keqatarane’j.
Are taq ri a Si’s xrilo chi xaq utukel ketz’anik, xchomanik. Xuch’ob’o chi man utz
ta b’a’ chi k’o ri nimal chech jun.
Xopan jun q’ij, xe’usik’ij konojel taq ri ak’alab’. Xub’ij chi kech:
chikuyu numak. Man, utz ta ba’ chi k’o ri nimal chech jun. Xa
b’a kinb’ij chi wech kamik utz iwulik pa we wachoch.
Kinqa’j ronojel ri wetz’ab’al chi wech. Ri nik’aj taq ak’alab’
xekiko’tik rumal chi xuk’ex ri uno’jib’al ri a Si’s. Xkiq’aluj kib’
tek’u ri’ xe maltyoxin che ri Ajaw.Carlos Enrique Pú Ixcoteyac
Santa María Chiquimula, Totonicapán
Tzijo
b’e
lil k
’asl
em
al
k'ic
he
'
Ub’antajik tzij Le pixab’ re tat No’l
P a jun q’ij, oxib’ e nimanel taq ak’alab’, keki’kot
che anim tijonem. Ri kib’i’ are, ri nab’e ub’i’ To’l, ri
ukab’ ub’i’ Chuj, ri urox ub’i’ ali Cho'n. Utz kilik xa
rumal sib’alaj kkichaqij qib’, are chi keb’e naj. Ronojel q’ij
kkiloq’oj kib’, junam ketz’anik, ketzijonik, kekima’ kisi’ pa taq
le k’iche’laj.
K’o jun mul xkixi’j kib’ rumal xkil uwach jun alalj masat pa
jun siwan. Jun q’ij kanoq kib’an etz’anem chuwach le saq.
Are chi xopan le tat No’l pa kab’al, xusik’ij apan le ak’alab’.
Aninaqil xopanik xuquje’ xkiya kijolom che.
-Ri tat No’l xub’ij chike: ak’alab’
kinya kan jun pixab’ chiwe.
- ¿Jas k’u ri’? Xecha’ ri ak’alab’.
-Ri tat xub’ij: chib’ana jun
toq’ob’ chichajij le e tz’ikin
xuquje’ le awajib’.
-Ri alaj To’l xuta che: ¿Jas che je ri’ kb’ij la?
- Ri tat xub’ij: Rumal are’ kewiqin ri taq’aj xuquje’ le e k’iche’laj. Sib’alaj je’l
ktataj le kib’ix taq tz’ikin are taq ksaqarik.
- Ri a Xwan xub’ij: che uloq, tzij ri’ xuquje’ sib’alaj je’l kilik are’. E tak’al pa
kiq’ab’ taq le che’.
- Ri ali Cho'n xubij: maltyox che ri pixab’la. Kuje pa kab’al, keqachajij ri awaj
kuk’ taq le e tz’ikin.Dominga Tercero Acabal
Aldea Río Blanco. Sacapulas, Quiché
Tzijo
b’e
lil k
’asl
em
al
k'ic
he
'
Utikik ri ixim K’ulmatajem tzij
O jer chik ri utikik ri ixim pa qulewal. Nim kkil wi rumal chi
are’ kqatij ronojel q’ij che qawa.
Rumal la’ kch’ob’ qawach pa nik’aj taq tinamit chik, rumal
ujwinaq re ixim.
Chanim je’l utikik ri ixim pa we qatinimit chwimiq’in ja’. Are ri
chak kab’an che ri utikik.
Tzijob
’elil k’a
slem
al
k'ich
e'
Kb’an jun tyoxinik che ri Ajaw, uk’ux kaj, uk’ux
ulew, pwi’ ri tiko’n. Pa ri ulew ja wi’ katik wi ri
ixim rech kwachin uwach. Je wa’ kb’an che le
utikik le ixim.
Utajixik ri ulew ruk’ asarun.
Uchai’k ri ija’. Are’ kacha’ik ri chomaq taq ja’l, ri
suk’um uq’etal.
Utikik ri ixim, kya kan wuqub’ ixim pa taq ri jul.
K’o ub’eyal wa’.
Jun ixim che ri meb’a knumik.
Jun ixim chike ri chikop kerapinik.
Jun ixim chike le nik’aj awaj chik.
Kajib’ ixim che ri ajchoq’e.
Ukab’ tikonik.
Kya’ uchuq’ab’ ruk’ kimes awajib’.
Ub’anik aq’er, kya’ ulew chirij ri raqan ri ab’ix.
Ub’anik ri kamul.
Ub’anik ri jach’, kch’ol ri jal, ksa’ik, xuquje’ kk’ol
ri ja’l pa k’uja. Floriana Yax
San Francisco El alto, Totonicapán
Tzijo
b’e
lil k
’asl
em
al
k'ic
he
'
K' o jun ak’al are taq ke’ek pa juyub', kukaye’j uwach jun je’lalaj
juyub’. Utz karilo kuchajij le uwachulew. Man kraj taj kab’an
k’ax chike taq che’ xuquje' chike awajib’. Are taq kril jun che'
eq’ajnaq uq’ab’, ke’usuk’umaj kan kiwach.
Xuquje’ je kub’ano chike le taq chikop, ri k’ax kib’anom kuk’amb’i pa rachoch.
Ke'ukunaj, ke'uchajij, are taq e utz chik kutzoqopij b'ik. K'ax le ranima’ ri alaj
ak’al rumal le k’axk’olil kb’an pa le k’iche’laj. Kuchomaj chi le uwach ulew, je
taq chikop keb'isonik are taq kkiriq k’ax.
Ub’antajik tzij Tob’anem
Tzijob
’elil k’a
slem
al
k'ich
e'
Alfredo Pedro Ixcatcoy ChajQuetzaltenango, Quetzaltenango
Pa jun q’ij, paq'ij chil chaqab’ xub’an jun q’eqal jab’. Le woja xutikij b'ik
le rachoch le alaj ak’al. K’o ta jun winaq ktob'an che, rumal wa’ sib’alaj
xoq’ik. Konojel le taq chikop re juyub’ xkita' uloq le roq’ej le alaj ak’al.
Rumal wa’ xkiriq kib’ konojel le taq chikop, xkiraq kichi’ pa le jab’. Ktani
ta chik le jab’. Xkichomaj uto’ik ri alaj ak’al, xkik'amb'i pa jun pek, ja
wi’ k’o wi le kachoch. Chi ri’ k’o ak’aslemal quq’, xe cha chech.
Xwar le alaj ala, pa le uwaram xrachik’aj chi kekiko't le chikop ruk’
xuquje’ ruk’ jun alaj ali. Xuquje’ rumal ri utzil xkib’an che. Xkib’ij che chi
rumal je ub'anom kan are’ chike, kmik je kkib’an che. Are taq xk’astaj
le alaj ak’al, xrilo’ chi konojel le chikop e k’o ruk’ xuquje' ruk' le alaj ali.
Le alaj ak’al xkiko'tik rumal le utzilal xb'an che pa uk’aslemal. Rumal
wa’ ixkanaj kan pa le juyub’ k'uk le e chikop. Chila’ k’o wi kuk’ kmik.
Tzijo
b’e
lil k
’asl
em
al
k'ic
he
'
Kkunan ri kikotemalUb’antajik tzij
R umal le yab’ilal k’o chuwach ulew, k’i uwach kunab’al kriqataj che
kikunaxik.
Pa k’ayb’al kriqitaj ronojel uwach kunub’al che ukunaxik jalajoj taq
uwach yab’il.
¿Jas kunab’al kkoj la’ che le q’axowen rech b’aqilal?
Xinta jun q’ij, chi le tat Tri’x, kub’ij chi xaq kachkat kuna’o.
Kub’ij are’ chi kuna’o, man k’ota usuk’il ri uchomanik. Jer ta ne’
xaq kuxi’j rib’, xata ne’ k’o umak kuk’ taq le winaq. K’o xub’ij ri
tat Tri’x che le rixoqil, le qnan Talo’r. Chi man kraj ta kril kiwach
le loq’laj taq awaj. Xuta le uk’ojol, ri a Wel, ri kk’ulmataj pa ri
uk’aslemal ri utat.
Xuchomaj ri a Wel chi utz we kutzijoj che jun tzijonik yakal tze’.
Xa je ri’ kq’aten le kachkatik che.
-Je wa’ xub’ij che: Tat, tat, ktala kintzijoj che la ri xinb’ano.
Xenb’ana’ jun eq’an uq’ayes le wakax pa le qulew k’o xe
le juyub’. Ne ktala xinwil kiwach k’ya taq awaj. K’o jun kuk
ketz’an chwi taq le che’ le e k’o chi’taq le ab’ix. Ne ktala xtzaq
loq, xqaj chuxukut jun tz’i’.
-Le kuk xub’ij che le tz’i’: Man kaxi’jta awib’. Maj k’ax kinb’an
chawe, xa xinjilijob’ uloq.
-Le tz’i’ xutzalij utzij je wa’ ri’: Maj kab’ij, man xinxi’jta wib’. We
k’o k’ax xariqo, ktinkunaj, xuquje’ ktinchajij.
-Maj k’ax xinriqo, maltyox, sib’alaj utz le awanima’, xcha le
kuk.
-Ktala, utz xinwil le kuk xuquje’ xinrayij utijik, kimb’an jun so’m
tij che. Xinchomaj: kinchapo, kinnimo pa le koxtar, tek’u ri’
kimk’anb’i pa wachoch. Xinkwin che, k’o chi pa le koxtar,
xinweqa'j, tek’u ri’ xinchaplej le b’inem. Man xinwil ta k’ut le
jun jul re b’a, xintzaq chupam. Xintzoqopij le koxtar, krikikik le
kuk xelb’ik, xpaqi pwi’ jun che’.
Are taq xuk’is le utzijonem, xtzenik le utat. Xuquje’ sachan
che le kachkatem chirij le rixoqil. Are k’u wa’ le kunab’al man
ktijtaj xuquje’ man kloq’ taj, maj jawi’ kkayix wi.
Miguel Jeremías González GarcíaSan Francisco La Unión, Quetzaltenango
Tzijo
b’e
lil k
’asl
em
al
k'ic
he
'
AwexUb’antajik tzij
Nab’e man k’o ta ixim raxwa’ch xuquje’ q’anwa'ch.
Jo’ cheqata chech ri rajaw jas ri rajawaxik kqab’ano, jas ri
qapatan. Xa je ri’, ri Ajaw kuya na chaqe le loq’alaj ixim.
Xopan k’u ri kich’ob’onik, jun chi kech xril jun q’eq awaj
utijom ixim. Nojinaq ri uchi’, xkik’ak’alej k’u chi chaq’ab’,
chi paq’ij jas ri’ chi awaj, xecha’.
Xepetik, xkil k’ut chi are jun yak. Xkichapo xkik’ot uchi’,
xkita’ chech ja wi’ chi’ kuk’ama’ wi ri ixim. Ri yak man
kub’ij taj, ja wi’ kuk’ama’ wi ri ixim ri kutijo. Ri yak man
kub’ij ta k’u pa utzil.
We man kub’ij ta k’o ik, k’o sib’, xecha’. K’ate’ k’u ri’ xub’ij
ja wi’ ku’k’ama’ wi ri ixim.
Nik’aj joj e q’u’winaq ri ixim pa ri juyub’, xcha’ ri yak.
Chak’utu ri b’e chi qawach, xecha chech. Ri yak xuk’am
kib’e ri winaq pa ri juyub’ xa chech utzukuxik ri ixim.
Sib’alaj e kosinaq chi ri qanan qatat chech utzukuxik ri
loq’alaj ixim. Xkil jupuq taq joj ke’ok b’i xuquje’ ke’l uloq
pa jun jul.
Xe’opan chi uchi’ ri jul. Are chi’ xkilo tz’apital ruk’ jun
j jjjjjjjj
O jer xpe jun wi’jal pa kiwi’ ri qanan qatat, kecha ri qati’t
qamam. E k’i xekam rumal ri wi’jal, xekam jun tinamit
winaq.
Xkiwok k’u kib’, xkik’am k’u kib’ le e tinamit, man ksach ta qak’u’x
xecha’. ¿Jas kqab’ano, jas rajawaxik? ¿Jas kqaya chi kiwach le
e qatinamit? ¿Jachin xb’anowik, jachin xch’ujarisan chaqij, jachin
xto'w le numikal chaqij? xecha’.
Tzijob
’elil k’a
slem
al
k'ich
e'
nimalaj ab’aj. Konojel xkib’an jun kitob’al.
Xemeji’ pa xukulem, xkisik’ij keb’ oxib’ unawal ri
juyub’.
Ri nab’e nawal xuquje’ le ukab’ man xekowin
taj chech utorik ri jul.
Are k’u ri urox xkowin chech ri uteq’b’axik. Xa
je ri’ le ixim xkanaj kan chi rij ri ab’aj.
Xk’atik, xsib’arik. Rumal la’ xq’eqar le ixim, xux
me’x uwach, le kyeq, are la’ le k’o kan pa le
aq’a’r. Rumal k’o qanan ixim kyeq upetik. Are
k’u le k’o apan jela’ man qas ta xk’atik, xaq
xq’anarik, xub’an q’an uwach. Are k’u le naj k’o
wi man xuriq taj le q’aq’, are la’ le saq uwach.
Are uxe’al wa’ ri kitzijom le saq kiwi’, le saq
kijolom chech le xb’antaj wi le qixim.
Marita Juliana Sontay VicenteMomostenango, Totonicapán
Tzijob
’elil k’a
slem
al
k'ich
e'
Ukojik we tzijob’elil k’aslemal
Pa we wuj ri’ kariqitaj jalajoj taq
tzib’anem kech ajtijab’. K’o jujun
k’ulmatajem xuquje tzijob’elil. Le
nab’e taq kutzijoj le kak’ulmataj
jetaq wa’ pa we tinamit jawi ka-
qaj q’ij. Le taq tzijob’elil are kub’ij ri
k’ulmatajem pa jalajoj komon, k’o
xuquje’ nik’aj chik k’amom pa noq
kumal ri ajtz’ib’anelab’ ruk’ ri ajtzijo-
nelab’.
Kariq’itaj pa we wuj ri, alaj, xuquje’
nim taq tz’ib’anem. Xajeri nojimal
kachaple’j le sik’inem wuj. Kacha-
pataj kuk' taq ri enuch’ taq ak’alab’
rech majb’al tijonik, kopan pa urox q’at rech le nab’e etamanik. Kuya’ ka tzalix
uwach, are’ k'o kasik’ij uwach le wuj xuquje kuya xaq pa tukelal man katch’aw
taj. No’jimal kk’am ri aninaqil xuquje’
uch’ob’ik ri kasik’ij uwach.
Rachi'l we wuj ri’ k’o jun chakub’al are’
kuya' utatab’exik ronojel le tzib’atal pa
we tzijob’elil k'aslemal. Katob’an chech ri
chak jawi kataranex wi ri tajin katatab’exik
le tz’ib’atalik pa we sik’in wuj ri’.
Le tz’ib’atalik kuya’ kakoj pa le ja tijob’al
xuquje pa ja k’olib’al, xa jeri ri tat, nan
ketob’an k’uk taq ri kalk’wal chech le
sik’inem wuj.
Kutb ‘al natajem, ch’ob’onem rech le tz’ib’atalik • Ucholajij ronojel le k’ulmatajem• Kutaranej ri ch’ob’onem wuj• Kunab’ej ri kak’ulmataj pa le tz’ib’atal wuj
• Kuq’at uwach
Jujun taq no’jib’al chech ri sik'in
aninaqil wuj
• Kakisik'ij k’i taq mul ri ajtijoxelab’ le
tz’ib’atal pa we wuj ri´.
• Kakito kib’ chech le sik’inem wuj
• Qas je kub’an ri ajtij chech le sik’inem,
kukoj taq ri retal che, rech aninaq ri
sik’inem xuquje ri ch’ob’onem jas je kuya’
ub’ixik.
• Junam kak'isij uwach le wuj (ak’alab’-ajtij)
• Pa k’ulaj taq ri ak’alab’ kakisik’ij uwach le
wuj
Tzijo
b’e
lil k
’asl
em
al
k'ic
he
'
Ucholb’alil ri sik’inem wuj • Kacha’ jun chech taq le tz’ib’atal pa we wuj,
are’ jas kawaj kak’ut chikech ri tijoxelab’,
wene aninaqil, ch’ob’onem, ri uwokaj le
tzib’atalik.
• Kasik’ij uwach ri tz’ib’anem xacha'o’,
katz’ib’aj nik’aj k’otoj chi'aj kuya kab’an
chikech ri tijoxelab’. Chatanab’ej jawi
katarane’j ri sik’inem wuj, chatzukuj k’ak’ taj
k'ax tzij xuquje' nik'aj chik karaj ku k’utu
Majb’al sik’inem wuj Nab’e taq chak chuwa le sk’inik • Kub’ij jas ri nojib’aj karaj kuk’ut chikiwach
• We nab’e mul kuk’ut we tzijob’elil k’aslemal chike ri ajtijoxelab’ rajawaxik kakil
uwach ronojel we wuj ri’, le ajtij kub’an k’otoj chi’j rech ku rilo jastaq kub’ij le
wachib’al
• We kisik’im chi uwach le wuj, xaqxu’ chatzalij ub’ixik jas tajin kakilo’, tek’uri ri
ak’alab’ kuya’ kakib’ij, jas kakak’ulmatajik.
Chupam le sik’inik • Ko katzalij uwach, k’atek’uri’ ri ak’alab’ kakicholkib’ che usik’ixik le wuj.
Chab’ana’ ri tak’aleb’al ri kaja utajik xa rumal ri ak’alab’ kakichomaj ri u k’uxal
ri tajin ka b’ano.
K’isb’alil re sik’inem • Cha ya kichak ri e tijoxelab’, rech ku ya’ uchuq’ap’ ri sik’inem xab’ano, xuquje'
ri eta’manik tajin ka k’utu'.
• Chapaja’ ri eta’nem je uje’ xe opan wi ri ak’alab’
• Cha k’isa’ uwach ri chak ruk’ ri xe’tamajik, xaq jeri’ ka nab’e jisaq kanoq ri ka
k’utchik chech le jun q’ij chik.
j,
Tzijob
’elil k’a
slem
al
k'ich
e'
Jupaj, kapaj tzij chikech le nan, tat
Konojel taq nan, tat yatal chikech kekito’
ri alk’walaxelab’ che reta’maxik, usik’ixik le
uwach wuj, rumal la rajawaxik kaya jub’iq’
q’ij chikech rech usik’ixik taq le wuj.
Are wa’ kaqariq jujun taq pixab’ rech uko-
jik wa we wuj tzijob’elil nataj chech la chi
rajawaxik usik’ixik ri wuj ruk’ ri ak’al are chi
jamal wach la, utz ne ri we are chi’ majoq
kewaroq.
1. Cha’ la jujun taq chike le sik’in uwach wuj are sik’ij la chi uwach le ak’al.
2. Sik’ij la tukel le wuj, we man etam la le sik’inik utz la’ we jun alk’walaxel le
reta’m le sik’inik uwach wuj are kab’anowik.
3. T’uyula la ruk’ le ak’al chila la, jas usik’ixik’ kub’ano.
4. Chila la junam ruk’ le ak’al le taq wachib’al, mayij la, jujun taq mul b’ana la
k’otow taq chi’aj chirij jacha’ ta ne: ¿jawi kak’ulmataj wa'?
5. Sik’ij la le ub’i le sik’inik xuquje kata la che jachike lo kak’ulmataj wa pa le
jun sik’inik, jas che la je ub’i’ le jun sik’inik.
6. Xopan le sik’inik: ko kasik’ij la uwach, chi uwach le ak’al, nojimal xuquje
utz usik’ixik kab’an la. Jalajoj uwach le sik’in wach kab’an la, we b’isob’al
choqa la, we kikotemal tzena la.
7. Are taq chi tajin kasik’ij la uwach le wuj, tak’ala la jujun taq mul, ta la che le
ak’al; jas kuchomaj che ri tajin kak’ulmatajik.
8. Are taq kak’is usik’ixik, tzijoj alaq ruk’ le ak’al jachike taq ri utz xta alaq pa le
sik’inem, xuquje’ ri man utz taj.
Kanataj wa’ che le alk’walaxel are taq kak’iyik ronojel le rutzilal sik’inik uwach wuj xb’an la ruk’.
Ministerio de Educación 6ª calle 1-87 zona 10
01010, Guatemala, C.A.PBX (502)24119595
www.mineduc.gob.gt
USAID Leer y Aprenderwww.usaidlea.org
Cholaj jalajoj kayb’al b’antajikUtzi'b'al xuquje' utz'itb'al wuj
Uta'ik wuj
Yakb'al uta'ik wuj