revista galega de pensamento feminista outono 04 núm. 39 prezo: 5 euros

3 Editorial

4 Denuncias e comentos

7 Hemeroteca. Literatura: Lendo a Rosalía

9 Declaración de Compostela

14 A imaxe masculina na publicidade impresa

17 Por un futuro mellor

18 A situación da muller inmigrante en Galicia

[Entrevista] 23 Rosa Isela Serrano

29 A medicalización da vida cotiá

32 A comunicación feminina e o mundo laboral

40 Si, quero

42 Helena vs. Helena

50 As lembranzas de Carmen

[Libros] 52 Las muertas de Juárez.

Crónica de una larga pesadilla

56 Hay algo que no es como me dicen.

El caso de Nevenka Fernández contra la realidad

Revista Galega de

Pensamento Feminista

Outono, 2004

Apdo. 1058

Santiago de Compostela

www.andainamulleres.org

andaina@andainamulleres.org

CONSELLO DE REDACCIÓN

Ana Arellano, Nanina Santos,Berta Rey, Milagros Becerra, Felicia Estévez, Laura Gómez eAna Luisa Bouza

COLABORAN NESTE NÚMERO

Áurea Sánchez, M.ª Olga Fontán, Isabel Quintáns, Celia Balboa, Carmen Carrazoni, Elvira Perpinyà, Lola García, Neves Navas, Sus Cubells, Roser Casas, Mercedes Bengoechea, Laura Gómez, Ana Fraga, Anna Amorós, Raquel Barreiro e NSC

DESEÑO GRÁFICO

CEBRA

IMPRIME

Grafisant, S. L.D.L.: C-1.146-88

Andaina non se identifica necesariamente coas opinións dos artigos que aparecen

nesta revista

andaina 39

SUMARIO

EDITORIAL

3

visión de vítimas, precisadas deaxuda, vulnerábeis… e un plus decastigo aos homes que exercen aviolencia contra as mulleres aíndaque iso non supoña un freo paraesta violencia nin unha maior con-ciencia social do problema. As leisque regulan o matrimonio e o di-vorcio deixan sen recoñecer osmesmos dereitos a todas aquelaspersoas que non queren formali-zar a súa relación ou que mante-ñen outro tipo de relacións: porque non se poden beneficiar dosmesmos dereitos dous irmáns queconvivan, ou unha nai e un fillo,ou dúas amigas? O dereito indi-vidual á cidadanía dilúese dentro

Algunhas das úl-timas propostas le-xislativas que atinxenas relacións dentro do ám-bito familiar, como a lei inte-gral contra a violencia de xénero,a reforma das leis que regulan odivorcio, e mesmo a modificacióndo dereito civil que permite omatrimonio entre persoas domesmo sexo, recollen temas e rei-vindicacións que o feminismo leva debatendo desde hai tem-po. Tanto o máis evidente, a loitacontra a violencia de xénero, ma-chista ou doméstica (aínda nonestá claro cal das denominaciónspode ser a máis axustada) comoas modificacións que eliminan as causas e por tanto os culpá-beis nun divorcio, que reducen ostempos de espera sempre exce-sivos cando se trata de dar fin aunha relación afectiva ou o reco-ñecemento dos mesmos dereitosa todas as parellas con indepen-dencia da opción sexual que man-teñan. A lei só dá unha confirma-ción oficial, ao que aconteceusempre antes e supón a acepta-ción da vella máxima feministade que o privado tamén é cuestiónpública.

Estas leis recollen aspectos re-clamados dese hai tempo polosdiferentes grupos e sentires femi-nistas. Así pois en principio debe-riamos felicitarnos de que estestemas teñan un recoñecementopúblico, pero cada avance trae ta-mén consigo unha contradiccióne unha nova inquedanza. A leicontra a violencia de xénero dánosun plus de protección legal as mu-lleres que contribúe a propagar a

a reclamar das leis as solucións, aconfundir o recoñecemento dundereito co disfrute dese derei-to na realidade. Estas novas pro-postas lexislativas conseguen darunha visibilidade maior a pro-blemas e discriminacións que se dan entre as persoas, pero non sonunha solución aos problemas nineliminan as discriminacións. Ninestas, nin ningunha lei, e mesmoás veces os poden complicar máis,os cambios nas mentalidades enos comportamentos non se po-den impoñer por decreto, é pre-ciso un traballo continuado de re-educación nos valores que estándetrás dos comportamentos duns

deste concepto de matrimonioformalizado…

As leis marcan unhas normasde convivencia e está ben que exis-tan e se revisen para acomodalasaos cambios sociais, pero hai ásveces unha tendencia excesiva

e outras para que os cambios se-xan asumidos pola maioría so-cial, daquela igual xa non faríanfalta tantas leis. �

4

den

un

cias

eco

men

tos

A ecoloxista keniana Wangari Maathai, vicemi-nistra de Medio Ambiente do seu país, recibe o No-vel da Paz do 2004 pola súa contribución ao desen-volvemento sostíbel, á democracia e á paz.

O comunicado do Comité do Novel si-nala que Maathai combina a ciencia, ocompromiso social e a política acti-va, servindo de inspiración paramoitos na loita polos dereitos de-mocráticos. Máis que simple-mente protexer o ambienteexistente, a súa estratexia é ase-gurar e fornecer a base do de-senvolvemento ecoloxicamen-te sostíbel.

Wangari Maathai é fundadorado Movemento Cinturón Verde, pro-grama que data de 1977 e que combi-na o desenvolvemento comunitario e pro-tección ambiental, propagando entre os miles demulleres kenianas que viven na pobreza a idea de queplantar árbores mellorará as súas vidas e as da súadescendencia. Co seu programa ten conseguido xa

A FRIVOLIDADE DAS MINISTRAS

Vogue e Marie Claire, serviron apolémica do final do verán, coasfotos das ministras posando conmodelos de firmas españolas. OPP situouse á cabeza das críticas

cualificándoo de escándalo e houbo tamén algunhas voces fe-

ministas que se lamentaron deque as fotos contribuísen a dar

unha imaxe frívola da muller pre-ocupada en exceso pola aparien-

cia… é dicir que iso de que o 50%feminino do Goberno pose para

revistas de moda aínda que na reportaxe falen dos seus retos políticos comoministras e mulleres… é, cando menos, unha

frivolidade. E as portadas de Ana Botella enHola, ou a reportaxe de Álvarez Cascos paraunha revista de motor falando do seu coche

ou mesmo o de Ibarretxe nunha de viaxes falando das súas vacacións… que son?, de

interese público tal vez? �

WANGARI MAATHAI

plantar 30 millóns de árbores e creado 5000 garde-rías. As actividades do Cinturon Verde destacan po-los seus apoios á educación, á planificación familiar,á nutrición e á loita contra a corrupción. Os méto-

dos do Cinturón verde son recoñecidoscomo os máis exitosos do mundo, po-

lo que foron adoptados tamén poroutros países.

Defensora da condonación dadébeda externa do TerceiroMundo, Maathai foi unha fir-me opositora ao réxime dic-tatorial de Daniel Arap Moi,o que lle custou ser detida en

diversas ocasións. En 1996 in-tentou ser presidenta de Kenia,

pero ao final o seu partido cedeuas presións do poder político e reti-

rou a súa candidatura. En 1980 o seu home, antigo parlamentario, pe-

diu o divorcio por «non soportar estar unido a unhamuller tan lista, tan famosa, tan forte e que ademaiscontrola demasiadas cousas». �

5

cele

brid

ades

NOVEL DE LITERATURA

E outro dos Novel máis espera-dos, o de Literatura, recaeu taménsobre unha muller, a escritora aus-tríaca Elfriede Jelinek. Cualificadanos medios como feminista radical,segundo a mesma galardoada dixonunha entrevista ao xornal El País,un dos temas máis importantes pa-ra ela son «os valores patriarcais, ofálico na cultura, o dominio dos ho-mes. Na casa, o dominio da mullerpode ser tamén opresor. Pero os códigos de valores están feitos porhomes»… Sen pelos na lingua tam-pouco para cualificar de nazi á ul-tradereita do seu país cando entrouno goberno no ano 2000 en coali-ción cos conservadores, e para opi-nar que os estados da Unión Euro-pea tiñan a obriga de illar a Austriapor ter a ultradereita gobernando…Interesantes opinións, pero mellorestará ler a súa obra, moi pouco co-ñecida por estes lares, agás pola pe-lícula La pianista baseada nunha dassúas novelas. A película, por certo,tamén merecería un comento enAndaina, alguén se anima? �

COUSAS DE MÁIS PRETO

Aquí no noso pequeno mundo de caciques e caciquiños, o alcalde de Toques, Jesús Ares Vázquez, insiste en seguir no seu cargo despois de que no pasadooutubro a Audiencia de A Coruña desestimase o seu

recurso de apelación e ratificase en todos os puntos asentencia do Xulgado do Penal de A Coruña que deu porprobado o delicto de abusos sexuais a unha menor en xaneiro de 2001. De menudencia, cualificou o presidenteFraga eses feitos ante o balbordo que se ocasionou co mo-tivo do xuízo, unha menudencia de abusos comparado co64% dos votos que sacou o PP nas últimas eleccións mu-nicipais en Toques con Jesús Ares á cabeza, e iso que xaestaba incurso nun proceso xudicial polo que o fiscal llepedía dous anos de cárcere por un delicto de abusos a unha menor. Tralo xuízo o alcalde abandonou o PartidoPopular pero non o seu posto, desde onde goberna senque ninguén lle faga sombra desde hai máis de vinteanos… e aí segue, e segue, como as pilas.

E outro rexedor municipal que tamén repite desde haianos, Armando Blanco Már-tinez, alcalde de Teo, recibiuo pasado 24 de outubro o título de doutor «HonorisCausa» da InteramericanUniversity polo seu labor de «benefactor social». Estanova distinción unirase aoutras anteriores recibidaspor don Armando como ade Insignia de Ouro da Festa da Carne ao Caldeiro;Porco de Prata das festas parroquiais de Teo ou Follade Prata en Cambados, quenon en van o concello deTeo e o seu alcalde, desta-can na comarca á hora deorganizar cuchipandas paraveciños e achegados. A enti-dade que galardoou a Blan-co Martínez nun solemneacto en San Martín Pinario,a maiores de conceder títu-los de dubidosa fiabilidade,

xestiona unha teletienda que vende por correo regalos para executivos, maquiniñas de barbear ou artigos de hixiene aos que se pode acceder desde a súa páxina web. A filial española da Interamerican University é una academia de informática de Zaragoza. �

Exposición que vai percorrer diversascidades e comezou en Santiago o día 3de Novembro no Auditorio de Galicia.Un paseo polas portadas da revista, queela mesma vos presenta:

Hai que ver como pasa o tempo!…,a penas doce páxinas tiña eu cando saínpor primeira vez a rúa en xaneiro de1983, e nin para grampas tiñan as miñasnais, pero ben chula que era!, ánimos ecousas que dicir non me faltaban!... Fundas primeiras revistas feministas en ga-lego, e hoxe tamén podo dicir que a demáis longa traxectoria… Vamos, queme puxeron na rúa co obxectivo de: di-fundir e animar o debate entorno ás po-sicións e teorías feministas existentes,á vez que denunciar as situacións de vio-lencia e discriminación que acontecenás mulleres… e número a número, xapasei dos vinte anos!

Na primeira xeira, saquei 24 nú-meros, o último en xuño de 1991. Nesesanos medrei de páxinas e colaboracións,e tamén mudei diversas veces de carapara resultar máis atractiva…

En decembro de 1991 renoveime ecomecei a contar os números desde o1, co subtítulo de «revista galega de pen-samento feminista». Foi daquela candoa miña cabeceira, admirada do guapaque quedara a revista, volteou unha dasletras… e aínda segue comigo a admi-ración na versión de agora…

Conseguir que haxa quen me regaletempo e dedicación para seguir saíndo,buscar en cada número quen me contecousas interesantes, arriscarme con opi-nións e temas, moitas veces a contra-corrente das posicións maioritarias nosmedios, nas institucións ou no propiofeminismo, sobrevivir sen case publici-dade nin subvencións... e ademais estarguapa e coidada, require, máis que cal-quera outra cousa, o convencemento deque o esforzo merece a pena. �

7

Hemeroteca

andaina

Andaina, núm. 8, primeira época [novembro-decembro 1985]

Literatura- Lendo a Rosalía

ENCARNA OTERO

Neste centenario do pasamen-to da escritora galega, Rosalía, ce-lebrado con congresos, publica-cións de libros, revistas, etc. unhaidea fundamental estase a espallar,consecuencia da análise fonda dasúa obra: Rosalía está viva, máisque nunca, só hai que descubrir amensaxe escrita, descoñecida aín-da hoxe desta muller comprome-tida coa súa realidade, Galiza, na-ción asoballada, e as mulleres, sexooprimido. Os seus escritos xiranarredor destes dous alicerces fun-damentais, e por iso van ser mani-pulados, silenciados.

Agora máis que nunca, cómpreaproximarse a obra rosaliana pa-ra tentar albiscala tal como ela a escribiu.

Esta será a leitura que tentareifacer, dunha das súas novelas, qui-zais máis esclarecedoras, sobre a si-tuación das mulleres na súa épocao século XIX, deixando para outroestudio completamente distinto: apráctica máis ou menos feministade Rosalía no seu tempo, esta no-vela de El caballero de las botas azu-les permite unha lectura feminista.A descrición que Rosalía fai, a tra-vés do personaxe central do libro,ese misterioso duque de la Gloria,«Caballero de las botas azules» queaparece e desaparece dos salóns daalta fidalguía madrileña ou dos ba-rrios populares, Corredera del Pe-rro, da súa alineación, da súa fun-ción ornamental, da cosifícaciónen que a sociedade ten a todas asmulleres polo feito de selo.

«Deberes que ocupan la exis-tencia entera de las mujeres de laalta sociedad en la civilizada Euro-pa: el piano, el dibujo, los paseos,las visitas, los bailes, el teatro» (O.Cit., páx. 189).

O seu compromiso como mu-ller escritora, e a lucidez da análi-se aparece neste parágarafo:

Tantas criaturas devoradas por la mi-seria y el trabajo, tantas otras devo-radas por el fastidio y el ocio... Es unaterrible calamidad y en vano se hablade adelantos, de progresos; las muje-res siguen atormentadas: las unas te-niendo que hacerlo todo, que traba-jar para sí y para los demás; las otras,haciéndose vestir y desnudar la mi-tad del día... (páx. 190).

Fai neste parágrafo Rosalía ta-mén unha nidia diferencia entre asmulleres segundo a clase social daque forman parte, as súas funciónsnon son as mesmas.

Tenta tamén de albiscar a gran-de mentira e trampa do amor, a tra-vés do matrimonio, especie de ca-dea á que a muller queda suxeitade por vida:

Los hombres se casan muchas veces:se casan con la toga, con la política,con las ciencias, con la cartera de mi-nistro, mientras que las mujeres sólose casan una vez en la vida... y pareceque tras de las blancas cortinas que

ocultan el lecho nupcial debe hallarseescondida una sombra (páx. 192-3).

Precursora en certa maneira dasideas liberadoras para a muller cotraballo e a instrución e coñece-dora con seguranza, do socialismoutópico e da obra de Flora Tristan,Rosalía fai neste libro, unha lou-vanza constante do traballo comoelemento de redención para racharcoa escravitude da muller.

No trabajan sus papás, pues tra-bajen ustedes también señoritas ydéjense de esas apariencias de ri-queza que ocultan una miseria ver-gonzosa y un orgullo tan ridículocomo inútil (páx. 193).

8

Como único camiño para saírdesta negra sombra en que as mu-lleres viven pola súa situación deoprimidas, Rosalía nas derradeirasfollas da novela sinala:

Será pues forzoso que os devuelva lalibertad, más no sin deciros que lamujer, así en Oriente como era Oc-cidente, así en la civilizada Europa co-mo e los paises salvajes, solo podrávencer sabiendo resistir... (páx. 293).

Resistencia, conquista de liber-dade hoxe, aquí, nesta Galiza aso-ballada. A mellor fidelidade que llepodemos dar a Rosalía as mulle-res desta nosa nación galega é xanon só resistir, senón loitar xuntascomo mulleres pola conquista dosnosos dereitos, o feminismo é anosa estrela de alba que brilla aolonxe. �

Bibliograf ïa empregada:

CASTRO, Rosalia de: El caballero de lasbotas azules, Madrid, Maxisterio Es-pañol (ed. N. y C. núm. 138), 1973.

VARIAS AUTORAS: Festa da palabra silen-ciada (Vigo), núm. 2 (marzo, 1985).

VARIAS/OS AUTORAS/ES: Rosalía de Cas-tro, unha obra non asumida, A Coru-ña, Xistral (Col. Alexandre Bóveda),1985.

TRISTÁN, Flora: Unión Obrera, Barcelo-na, Fontamara, 1977.

8

PU

BL

ICID

AD

E

Servicio de Asesoramento das Mulleres■ CONCELLERÍA DA MULLER ■

Para a atención específica

dos problemas que afectan ás

mulleres o Concello de Santiago

pon a súa disposición o Servicio

de Asesoramento das Mulleres

Para asesorarte nas túas dúbidas

e buscar unha solución ós teus

problemas familiares, laborais,

xurídicos e sociais.

Estamos a túa disposición na Prazada Constitución s/n.

■ Horario de atención ó público

Tódolos dias de 10 a 14 h.

Teléfono: 981 57 14 61 Concellería da Muller

9

A xornada de debate celebradao 16 de outubro en Santiago paraanalizar a violencia contra as mu-lleres nos medios de comunicaciónrematou coa aprobación da cha-mada Declaración de Composte-la. Un documento de once puntosque veñen a ser OS ONCE MANDA-

MENTOS para xornalistas de cómoafrontar o relato das crónicas dosmalos tratos.

Igual que no decálogo aproba-do coa mesma fin polo InstitutoBalear de la Dona, pídese que dei-xemos de tratar con ambigüida-de ou neutralidade estes casos deviolencia de xénero; que non am-paremos o agresor e que indague-mos para divulgar casos nos que avítima conseguiu librarse dos ma-los tratos para que o exemplo po-sitivo sirva a mulleres que están a

sufrir a mesma situación. No pun-to nove da Declaración de Com-postela dise ás e aos xornalistas que hai que desbotar os testemu-ños de fontes espontáneas candonon acheguen datos relevantes pa-ra a información.

A xeito de resumo, o director doObservatorio Galego dos Medios,Luís Álvarez Pousa, dixo «falamosdos malos tratos para acabar con

ÁUREA SÁNCHEZ�

Violencia contra as mulleres

de CompostelaDeclaración

1

eles»; frase que recuperaría o de-cano do Colexio de Xornalistas, Xo-sé Manuel Vega, para recordar anecesaria implicación dos infor-madores na erradicación deste pro-blema social.

Violencia invisible

Isabel Menéndez Menéndez, li-cenciada en Ciencias da Informa-ción e consultora de xénero faloudos «Ámbitos de relación e confli-to no caso da violencia contra asmulleres» utilizando casos de vio-lencia simbólica.

Recordou o caso de Ana Oran-tes, a muller que apareceu nun es-pazo televisivo de testemuñas paradicir que o seu ex-marido a que-ría matar, como así ocorreu. AnaOrantes fixo que a violencia contraa muller se convertise en tema dedebate nos espazos televisivos ateo abuso, asegurou.

A ponente preguntouse se estáa prensa xeral preparada para falarde valores con outros esquemas eengadiu ao respecto que transmi-te unha realidade invisible. Nesarealidade invisible é onde se ago-cha a violencia de xénero.

Lembrou que o poder que se lleotorga aos medios é so un poderde persuasión e que estes non mu-dan o xeito de pensar da xente.

Profundando sobre a retroali-mentación e a responsabilidade social dos medios de comunicaciónfixo esta afirmación: «quero pen-sar que a persoa que decidiu in-cluíla (a Ana Orantes) na tertuliaestaba provocando ao agresor».

Ana Orantes, hai que recordalo,morreu queimada con gasolina amans do seu ex-marido logo deaparecer na televisión dicindo que

10

fora agredida durante décadas noseu fogar.

Isabel Menéndez dixo que haiactitudes xornalísticas resistentesao cambio e que hai que ter unhaposición crítica fronte á rutina pro-fesional. A quen lle importa a afir-mación de «era un home normal»,testemuño que tantas veces se ex-pón para falarnos do agresor?, pre-guntouse.

Entre o público esperando a súaintervención para falaren de cómoreciben información directa sobreo maltrato estaban representantesde asociacións como Carmen Es-perante, presidenta da AsociaciónLiberanza; Ángeles Martínez, coor-denadora de Mulleres contra a Vio-lencia, Ovarias; María Dolores Fe-rreiro, supervisora de Urxencias de Enfermería no Complexo Hos-pitalario Xeral Cíes; Begoña Ro-dríguez, garda civil, adscrita aoequipo EMUME da Garda Civil daCoruña e Sandra Fernández, mem-bro do Grupo de Violencia Intra-familiar da Comisaría de Vigo daPolicía Autonómica.

Definición de muller

A ponencia de Pilar López Díez,doutora en Ciencias da Informa-ción e formadora e investigadoraen xénero e comunicación, versousobre «A percepción social da vio-lencia contra as mulleres a travésdos medios de comunicación».

Botou man de Menting (1435-1494) para redifinir a vanidade fei-ta muller ao longo do tempo. Ase-gurou que o espello que a moza dapintura de Menting sostén na manserve para facer da rapaza un es-pectáculo para quen mire a obrado pintor.

Igual ocorreu –dixo– coa per-sonificación por parte deste mes-mo autor da luxuria nun corpo fe-minino.

Onde está a liberdade de expre-sión para as mulleres? Preguntou-se a ponente. E logo asegurou queen aras da liberdade de expresiónse están cometendo auténticas abe-rracións.

Os malos tratos na axendapolítica

Para Pilar López, os malos tra-tos non entraron na escaleta dostelediarios ata que figuraron naaxenda política. Os temas persoaispasaron a ser políticos desde queAna Orantes aparece en televisiónen decembro de 1997 para dicir queo seu ex-marido a maltratara e quequería matala.

Igual que Isabel Menéndez, Pi-lar López dixo dubidar de que aspersoas que fan opinión nos me-dios de comunicación sexan as axeitadas e convencidas sobre có-mo hai que cambiar a informacióne a percepción dos temas sociais.

Momentos despois, e no mes-mo escenario, o único home po-nente da xornada, Manuel Lopo,coordenador do programa de aten-ción psicolóxica a mulleres vítimasde violencia e psicólogo do pro-grama Abrámo-lo círculo, diría: «On-de están os homes?», insinuandoque era conveniente que estivesenescoitando o discurso por consi-derar que tamén vai con eles o de-bate dos malos tratos.

Pilar López referiuse aos agre-sores invisibles e dixo que é máisimportante a súa identificación nasnoticias que o comportamento quetiveron ata que cometeron os deli-tos que se lles imputa. «Presunto,si, pero desenmascarado», reco-mendou.

11

de Co

O programa

O programa sobre Medios deComunicación e Violencia contraas Mulleres, organizado polo Co-lexio de Xornalistas de Galicia e oObservatorio Galego dos Medioscontou con participantes de variossectores: asociacións de mulleres,directoras de casas de acollida, mu-lleres da Garda Civil, da Policía Au-tonómica, avogadas, psicólogas eprofesoras de universidade. Perounha das intervencións máis espe-radas foi a da xuíza Isabel Durán-tez Gil.

Dixo que hai só cinco anos a vio-lencia de xénero estaba relegada ácrónica negra. Asegurou que sesorprendeu de que non baixase onúmero de denuncias e casos demorte, logo de endurecer no Có-digo Penal as penas contra os agre-sores. Dixo que, polo contrario, asdenuncias aumentaron un trintapor cento.

Animou a xornalistas, fiscais eforzas de seguridade a seguir co tra-ballo coa sensibilidade que se estádemostrando, pero advertiu que énecesario unha educación diferen-te para que a mocidade non caiano mesmo problema. Foi esta xuí-za a que asegurou tamén que osagresores exercen xa a violenciacontra ás súas parellas antes de ca-sar e que estes episodios pasan de-sapercibidos.

Tamén dixo Isabel Durántezque o 81 por cento dos agresoresforon testemuñas ou vítimas daviolencia nas súas familias.

A súa aportación aínda foi máisimportante desde o punto de vistados medios de comunicación can-do dixo que se están tomando me-

12

didas desde o poder xudicial paraa cohabitación entre o dereito a in-formación coa Lei de Enxuiza-mento Xudicial. Sobre este puntoasegurou que é posible conciliar odereito á defensa do acusado coa aliberdade de información dos da-tos que se poidan coñecer sen in-terferir na investigación.

Lembrou esa dobre penaliza-ción da muller agredida ao ter querevivir nas declaracións xudiciais ena vista oral a violencia exercidacontra ela.

Medios de comunicación

A mesa sobre os medios de co-municación contou cunha exposi-ción de Carme Hermida, profeso-ra de Galego da Universidade deSantiago, sobre o tratamento in-formativo dos malos tratos a mu-lleres na prensa dos anos vinte. De-mostrou con copias de prensadaquela década que os malos tra-tos se daban a coñecer entón e queeran tratados co rigor informativopropio da época.

Prostitución

A intervención de Ana Míguez,presidenta da asociación Alecrín,foi a máis dramática ao relatar aque chamou «a máis invisible dasviolencias contra a muller: a pros-titución». Denunciou que se per-mita esta forma de explotación queleva consigo o tráfico de persoas.

«En Galicia, dixo, hai 400 clubsde alterne nos que traballan 10.000mulleres; o 95 por cento delas soninmigrantes, pobres e ilegais».

DECLARACIÓN DE COMPOSTELA

As razóns de partidaA ininterrompida sucesión de

casos de violencia contra as mulle-res –violencia de xénero– repre-senta hoxe en día un problema so-cial de primeira orde, polo que se faiimprescindíbel activar todos os re-sortes propios dun estado de de-reito para atallalo. Evitar a apari-ción de novas vítimas, involucrandoa cantos teñen a obriga constitu-cional e institucional de previlo, eprovocar o rexeitamento social decalquera das variantes delitivas queeste tipo de violencia está produ-cindo, son os obxectivos máis ur-xentes nesa dirección. Sen esquecertodo o que educativa e cultural-mente presupón unha viraxe en to-da regra respecto dos valores que vi-ñeron alimentando o que en boamedida está no cerne dese proble-ma social, a priorización histórica dorol masculino sobre o feminino.

Os medios de comunicación xo-gan en todo iso un papel decisivo,non só como garantes do dereitoda cidadanía a recibir unha infor-mación veraz, tamén como forne-cedores daqueles valores (igualda-de, non discriminación por razónsde sexo, solidariedade coas víti-mas…) que máis e mellor contri-búan a conseguir eses obxectivos.Que estean hoxe en día nas axen-das sociais e mediáticas débese sendúbida á loita reivindicativa quedesde hai moitos anos veu levan-do a cabo o movemento asociati-vo de mulleres, e tamén aos nu-merosos traballos de teorizaciónsobre xénero que xa constitúen uncorpo de doutrina imprescindíbelpara abordar con enfoque inter-disciplinar esta problemática.

Non obstante, a cobertura in-formativa que se lle vén prestandoa este tipo de violencia non sem-pre é a máis axeitada nesa direc-ción. Polo contrario, nesas infor-macións téñense detectado eivasque revisten unha enorme gravi-

ompostelaDeclaración

13

dade, entre as que hai que subliñara que se deriva dos procedemen-tos que ignoran ou subestiman odereito á intimidade persoal e fa-miliar das vítimas, e que por isomesmo urxe eliminar.

Conscientes da necesidade deestablecer un compromiso públi-co a prol dun asisado tratamentoinformativo dos actos de violenciade xénero, e facéndose eco da preo-cupación que teñen amosado di-versos colectivos sociais e profe-sionais ao respecto, os participantesna Xornada que sobre Medios deComunicación e Violencia contraas Mulleres se desenvolveu no Ins-tituto Galego da Información, con-vocados polo Observatorio Gale-go dos Medios (OM), creado aoamparo do Colexio Profesional deXornalistas de Galicia (CPXG), de-cidiron asumir e levar á práctica asrecomendacións contidas nesta

Declaración de Compostela

1. A violencia de xénero baséa-se nun modelo patriarcal de socie-dade no que o rol feminino estivoe está supeditado ao masculino.

2. Este tipo de violencia non sóse manifesta nos malos tratos den-tro do ámbito doméstico, senón ta-mén nos abusos e agresións sexuais,no acoso laboral, na prostitución,e na violencia específica e singularcontra as nenas.

3. Medios e xornalistas enfoca-rán estas agresións como unha vio-lación dos dereitos humanos, e co-mo un atentado contra a liberdadee a dignidade das persoas.

4. Ante este tipo de delitos noncabe a neutralidade. Medios e xor-nalistas adoptarán un compromi-so activo na denuncia da violenciade xénero, incentivando a toma deconciencia social sobre a proble-mática que comporta.

5. Medios e xornalistas afron-tarán informativamente estes casos

como un problema social, e ten-tarán enmarcalos sempre na pro-blemática xeral da violencia contraas mulleres. En consecuencia, nonse tratarán como casos illados dacrónica negra, obviando o seu em-prazamento nas páxinas ou blo-ques informativos destinados aossucesos.

6. Evitar o sensacionalismo, omorbo e o dramatismo –tanto notratamento do texto como das ima-xes–, o que obriga aos medios au-diovisuais a coidar non só a reco-llida de imaxes e son, senón taména súa edición e difusión, desbotan-do os recursos propios dos «realityshows», dos programas de sucesosou das series de ficción.

7. Respectar o dereito á intimi-dade e a dignidade das persoasagredidas, especialmente cando setrate de menores de idade, garan-tindo o seu anonimato, polo quemedios e xornalistas absteranse dedifundir datos ou imaxes que aspoidan identificar sen antes obtero seu consentimento, respetandoen todo caso o seu dereito a nonfacilitar a información que se llesdemande.

8. Para abordar estes casos devolencia coa sensibilidade e o rigorprofesional que esixen as vítimas edemandan os sectores máis con-cienciados da sociedade, faise ne-cesario un tratamento especializa-do dos mesmos, afondando nassúas causas e nas súas consecuen-cias, o que comporta afrontalos conperspectiva interdisciplinar (social,económica, política, cultural…).

9. Coidar a relación coas fontes,que han ser diversas e plurais, sencinguirse exclusivamente por isoás oficiais, tendo en conta sempreaquelas fontes expertas que con-tribúan a contextualizar informa-tivamente non só o suceso en si,senón tamén os procesos aos quese terá que enfrontar con poste-rioridade a vítima (acollida e asis-

tencia, tribunais, situación laboral,vivenda…), desbotando os teste-muños de fontes espontáneas can-do non acheguen datos relevantespara a información.

10. Facilitar información útil ede servizo ás mulleres afectadas,explicándolles os recursos dos quedispoñen –casas de acollida, aseso-ramento psicolóxico, trámites xu-diciais, axudas da administración...–para afrontaren a súa situación congarantías e así conseguir superala.

11. Medios e xornalistas evita-rán os estereotipos, prexuízos e tó-picos ligados á violencia contra asmulleres:

◗ Os malos tratos non son froi-to dun «feito pasional», son undelito.◗ Os malos tratos son un feitotransversal a todos os estratossociais; non se producen exclu-sivamente entre as clases mar-xinais.◗ A vítima nunca é responsábeldo feito violento, polo que é pre-ciso evitar un tratamento infor-mativo que a culpabilice.◗ O agresor é o único responsá-bel do acto violento, polo que épreciso evitar un tratamento in-formativo que o xustifique, co-mo sucede sempre que se botaman doutras circunstancias per-soais (alcoholismo, ciumes…)alleas ao feito en si, desbotandoen consecuencia todo aquiloque puidese asegurarlle a im-punidade.◗ A linguaxe sexista reforza a do-minación simbólica contra asmulleres, polo que é imperati-vo desbotala dos relatos xorna-lísticos.

Compostela, 16 de outubro do 2004

�

14

No século XXI é innegable ogran poder que a imaxe exerce so-bre a sociedade. Un poder que semanifesta día a día a través das mi-les de imaxes que recibimos dosdistintos medios de comunicación:prensa, revistas, carteis, televisión,cine… e que interpretamos e asi-milamos cada un de xeito diferen-te. En moitas ocasións de formaconsciente e, noutras moitas, in-consciente.

O maior problema deste ince-sante bombardeo de imaxes, nonson elas en si, senón a interpreta-ción que as persoas poidan facerdas mesmas. O saber descifrar e en-tender o que todas estas iconogra-fías nos queren dicir non é tarefadoada. Precísase utilizalas de ma-neira sensata e coherente coa no-sa forma de vivir. Debemos ter cla-ro que toda a información querecibimos inflúe dalgunha manei-

ra nas nosas vidas, e á inversa, apropia sociedade repercute no ti-po de imaxes que se utilizan en publicidade, televisión, cine… Éunha relación recíproca.

Nas aulas dos colexios, institu-tos e universidades formúlase oproblema de ensinar o alumnado

M.ª OLGA FONTÁN MAQUIEIRA*�

* Doctora en Publicidade e RR. PP.pola UdV. Servimav (USC).

A imaxe masculinana publicida

15

xido nun contexto xeográfico fa-cilmente recoñecible: un país cá-lido, latino, con moita luminosida-de, un país como a mesma Cuba…unha cidade como La Habana;unha arquitectura que se desvelacomo fondo da imaxe, unha ves-timenta do protagonista sen equí-vocos (foto 1). Formas cadradas,moi masculinas, compoñen estaimaxe misturándose coas formasredondeadas, harmonicamente fe-mininas. Xógase co efecto dos con-trarios ou máis ben da comple-mentariedade: o masculino e ofeminino, o branco e o negro, o po-sitivo e o negativo, o ceo e a terra…Mentres un ángulo lixeiramentecontrapicado engrandece o perso-naxe destacando a súa presencia e dirixindo a mirada do públicocara a el.

No segundo caso (foto 2) tráta-se dunha imaxe de corte tamén ca-drado. A postura é moi sensual, untorso semiespido, unha fermosa

de impresa

a ler as imaxes, a interpretar o quedin e o que transmiten. Un tipo devida, uns roles familiares, un tipode relacións sociais, unhas modas,uns modelos de homes e mulle-res… todo dentro dunha imaxeque, como sempre se di, vale máisca mil palabras.

Xeralmente nas análises que sefan da publicidade impresa, reali-záronse moitas que estudian o pa-pel da muller nas imaxes, pero é

máis difícil encontrar traballos queestudien o significado da imaxemasculina. A través dunha serie deimaxes publicitarias de prensa ac-tuais aproximarémonos aos novosmodelos de home que nos amosao mundo da publicidade, arqueti-pos de home concretos, corposmasculinos que se amosan, que es-tán, que viven aquí entre nós.

Dende un home xove, fisica-mente atractivo, seductor, sumer-

[…] todo dentro dunha imaxe que, como sempre se di, vale máis ca

mil palabras

Foto 1 Foto 2

parte do corpo que é a máis em-pregada na publicidade masculina.O ángulo lixeiramente contrapica-do ensalza a imaxe, e súa situaciónno centro sen máis obxectos ao re-dor dela, fai que a mirada se dirixacara ao mesmo protagonista. A súapostura, e ao mesmo tempo a corvermella utlizada no frasco, fála-nos dun home pasional, xove, gua-po e irresistiblemente atractivo.Home concreto, corpo nominati-vo, parte íntima persoal con nomepropio.

A ambientación deste terceiroexemplo achéganos ao home aven-tureiro (foto 3) a través dun anun-cio centrado basicamente no as-pecto deportivo, en concreto nun

16

campionato de snowboard. Este éun deporte elitista, practicado po-las clases sociais con maior poderadquisitivo, xa que ten un elevadocusto. Ofrécenos unha imaxe dunprototipo de home de clase media,cun tipo de moda concreto, de-portista, aventureiro, competidor,triunfador e, cunha posición eco-nómica alta que lle permite viaxar,neste caso, a estacións de esquí.

A imaxe dun home xove ilustraeste anuncio de roupa xuvenil (foto4). Preséntase unha moda de roupapara xoves urbanos, modernos, de-senfadados, que buscan a comodi-dade ademais da elegancia. Naimaxe apréciase a situación do per-sonaxe na rúa dunha cidade cal-

quera, unha cidade chea de rebum-bio de xentes, coches, e moitaspresas… Unha imaxe que fala dunxove independente, con personali-dade, triunfador e cosmopolita.

En xeral, a publicidade utiliza aimaxe masculina para representarun home triunfador en tódolos ám-bitos da vida: traballo, deporte, so-ciedade e familia. A sociedade cam-biou e con ela o papel do home. Osroles familiares cambian, a incor-poración laboral da muller obrigaá búsqueda dun modelo de homediferente, espérase un home máiscolaborador e menos protector,máis familiar e menos social. Peroeste cambio estase a producir pou-co a pouco. �

[...] nas análises que se fan da publicidade impresa, realizáronse moitas que estudian o papel da mullernas imaxes, pero é máis difícil encontrar traballos

que estudien o significado da imaxe masculina [...]

Foto 3 Foto 4

Aínda recordo como se fose hoxe cando cheguei a casa unhatarde de verán. Viña da praia coas miñas amigas e na sala estábanmeesperando a miña nai e o meu pai.

Dixéronme: «Ro, temos que che dicir algo». «Que ocorre? Que pasa?» preguntei eu. Contestáronme: «Ímonos para España, xa esmaior e tes que entender que as cousas non van ben aquí». A decisiónxa estaba tomada, que podía facer eu?

Despois de dous anos aínda non podo crer que, como se soe dicir,estou ao outro lado do charco. Despedirse de todo: da miña casa, das miñas amizades, da familia... Para chegar a un lugar onde non coñecíaa ninguén, non tiña familia, amigos, nada. Pero, ben, intentaba vivircon aquilo de que despois da treboada chega o acougo.

Para min, por sorte, tamén chegou, aínda coa impresión de que tardou moito en chegar. O ano pasado cheguei a Santiago –gústamemoito esta cidade– e empecei no Instituto. Ese primeiro curso foi moiduro e custoume moito adaptarme, pero agora estou contenta: teñonovas amizades, fago deporte... e aínda que ás veces estraño as miñasvellas amizades demostráronme que por máis lonxe que estean, vancontinuar sempre comigo.

A min gustaríame dicirlles a todas as persoas que estean fóra do seu país, que as entendo e que sei o que senten porque eu tamén o vivín e o sigo vivindo en carne propia, mais só hai que pensar que todoisto algún día pasará. Eu espero que algún día poderemos voltar ao noso país coa nosa familia. Non quero ser repetitiva pero despois da treboada chega a calma e estou segura de que para nós algún día chega-rá. Así que mentres dure hai que aproveitar. Isto é unha experiencia emáis adiante teremos o orgullo de contarlle á nosa descendencia quetivemos que marchar do noso país para poder vivir, traballar e sobretodo para darlle un futuro mellor.

Rocío(17 anos, procedente de Arxentina)

�

Por un futuro mellor

IntroduciónO aumento da inmigración fe-

minina é un fenómeno que se ob-serva a partir da segunda metadedos noventa e, fundamentalmen-te, desde o ano 1999.

Segundo o Anuario estadístico deestranjería 2003, publicado polo Mi-nisterio do Interior, había nese anoen Galicia 37.522 persoas con es-tancia legal, en idade laboral; delas,14.758 pertencen ó réxime xeral–élles aplicable a Lei de estran-xeiría– e 22.764 ó réxime comuni-tario. Se desagregamos por sexo, o51,05% do total da inmigracióncon estancia legal en Galicia sonmulleres.

Xa que logo, a primeira idea quehai que desbotar é a de que a in-migración é un fenómeno funda-mentalmente masculino. Se bennos seus inicios a maioría das per-soas que chegaban a Galicia eranhomes, a partir da segunda metade

dos noventa a presenza de mulleresinmigrantes aumenta espectacu-larmente e na actualidade, comoxa dixemos, apunta unha tendencia

18

ISABEL QUINTÁNS RODRÍGUEZ*�

A situación da

* Responsable de CITE CC. OO.Galicia

19

muller inmigranteen Galicia

a superar a dos homes; é o que sedenomina «feminización da inmi-gración», consecuencia lóxica da«feminización da pobreza» –nondebemos esquecer que o fenó-meno migratorio responde basi-camente a razóns económicas–. Se

a estas causas se suma a exclusiónou discriminación social que tan-tas mulleres sofren no seu país deorixe, non é de estrañar que moitasescollan o camiño da emigraciónpara melloraren as súas expecta-tivas sociais.

Se as persoas inmigrantes cons-titúen un dos sectores máis discri-minados e marxinados da nosa so-ciedade, as mulleres inmigrantesestán sometidas a unha dobre dis-criminación: como inmigrantes ecomo mulleres. Xa dende o seu

Se ben nos seus inicios a maioría das persoas que chegaban a Galicia eran homes,a partir da segunda metade dos noventa a presenza de mulleres inmigrantes aumentaespectacularmente e na actualidade, como xa dixemos,apunta unha tendencia a superar a dos homes

lugar de orixe, a maioría delas par-ten dunha situación máis feble por-que proceden en moitos casos depaíses onde a exclusión social damuller é enorme e porque teñenmaiores cargas familiares. Unhavez aquí, esa discriminación man-tense e mesmo se incrementa tantopor factores sociais como polapropia regulación legal ou a faltade previsión normativa para a súasituación.

Podemos dicir, entón, que a in-migración feminina presenta ca-racterísticas específicas que cómpreestudar polo miúdo para corrixiras situacións discriminatorias quese están a producir.

20

Perfil

No perfil da muller inmigranteque vive en Galicia tamén topamoscoa falsidade dos tópicos que de-buxan unha muller pasiva, que emi-gra co seu home ou é reagrupadaposteriormente por el e que eco-nomicamente tamén depende del.Pola contra, a pesar da heteroxe-neidade do colectivo, trátase maio-ritariamente de mulleres que emi-gran soas (o 64%) –ben porque nonteñen parella ou ben porque o ho-me fica no país de orixe–, teñencargas familiares (o 59% con des-cendencia), veñen a Galicia por mo-tivos económicos (o 78% son po-boación activa), son independenteseconomicamente (o 72% recibe osseus ingresos do traballo) e envíancartos á familia no país de proce-dencia. É dicir, falamos de mulle-res que emigran para manter a súa

familia; son, xa que logo, cabezasde familia e sustentadoras da eco-nomía familiar e, indirectamente,a través das divisas que supón eseenvío, tamén da economía dos seuspaíses.

Hai que rexeitar igualmente aidea da muller inmigrante incultaou analfabeta: a penas se rexistra oanalfabetismo e teñen un alto ni-vel de estudos en xeral, lixeira-mente superior ó dos homes in-migrantes, excepto na formaciónprofesional. En cambio, as mulle-res sofren unha maior descualifi-cación profesional, teñen un nivelde ingresos inferior e traballan ensectores marxinais ou desregula-dos nunha maior porcentaxe. Ta-mén o número de sancións pormotivo de estranxeiría é superior.

21

Mundo laboralEn primeiro lugar, no aspecto

laboral, a sectorialización da mande obra inmigrante é innegable, e débese tanto ó xogo da oferta e a demanda do mercado laboralcomo, sobre todo, é esixencia le-gal, xa dende 1985, de que nonexista man de obra nacional en si-tuación de desemprego nun postode traballo para conceder un per-miso de traballo a un estranxeiro.Isto resulta máis grave no caso dasmulleres, e ten como consecuen-cia, segundo os nosos datos, que osector no que traballan maiorita-riamente as inmigrantes en Gali-cia é o servizo doméstico (un 31%)seguido da prostitución (un 22%);é dicir, o 53% traballan en activi-dades desregularizadas ou someti-das a unha forte desprotección so-cial. É certo que, no caso do servi-

zo doméstico, a xeneralización da incorporación da muller ó mun-do laboral, o envellecemento dapoboación galega, a ausencia depolíticas sociais que afronten o pro-blema e o cambio no modelo tra-dicional de familia e o incrementodo nivel de vida da muller galegaexplican en gran medida a fortemedra da demanda de traballado-ras para este sector. Pero non é aúnica causa: os sectores nos que secomproba que non existe desem-prego son actividades moi mascu-linizadas (construción, pesca…)polo que é o sector dos servizos, edentro deste o doméstico, o úni-co no que as mulleres poden ato-par un posto de traballo máis fa-cilmente.

Canto á prostitución, o limbolegal no que se atopa –sen ser de-lito nin traballo, sen ser legal nin

Unha vez aquí, esa discriminación mantense e mesmo se incrementa tantopor factores sociais como pola propia regulación legalou a falta de previsión normativa para a súa situación

ilegal– incrementa espectacular-mente a marxinación e explotacióndestas mulleres.

Discriminación normativa

Como sinalamos anteriormen-te, a primeira discriminación pro-dúcese ante o requisito legal da si-tuación nacional de emprego, poloque o campo laboral das mulleresredúcese considerablemente conrespecto ó dos homes. O sistemade «continxentes» como única víade entrada legal no país agrava es-ta situación.

Se examinamos a oferta do con-tinxente 2004 para Galicia evidén-ciase a maior dificultade da mullerinmigrante para acceder a un pos-to de traballo por estar condicio-nado a un sistema claramente se-gregador.

A última reforma da lei de es-tranxeiría afonda aínda máis na situación de discriminación dasmulleres:

1. O control policial do Padrónpodería levar a que moitas persoasen situación administrativa de es-tancia irregular non se inscribannel, o que tería como consecuen-cia inmediata a perda de dereitossociais e fundamentais como sono dereito á educación dos seus fi-llos e fillas e o dereito á sanidadede urxencia e xinecolóxica.

2. O endurecemento da lei res-pecto ó reagrupamento familiar eo matrimonio: a lei recolle, en ca-so de reagrupamento familiar oumatrimonio, a dependencia do cón-xuxe e os fillos e fillas do titular dopermiso ata que consigan unhaoferta de traballo; na lei anterior,ós dous anos o cónxuxe obtiña unpermiso independente e tamén osfillos e fillas ó chegaren a maioríade idade.

Sabemos que hai culturas nasque a muller ten máis dificultade

22

para acceder a un permiso inde-pendente pola situación de some-temento ó home; a lei condena es-tas mulleres a dependeren do homeou do pai ó longo de toda a súavida.

3. Malos tratos: a lei recoñece odereito das vítimas de malos tratosa obter un permiso independentese cumpre os seguintes requisitos:

◗ estar legalmente casada /ocunha persoa estranxeira,◗ que o xuíz dite unha orde deprotección da persoa.Este artigo deixa un colectivo

importantísimo de mulleres á mar-xe (se non estás casada legalmen-te, non tes dereito a obter o per-miso aínda que sexas vítima deviolencia doméstica), e queda nas

mans dos xuíces a posibilidade deobter o permiso independente (nonsempre se dita orde de protección).

Conclusión

Estamos ante unha muller cun-ha situación de partida peor cá doshomes, con maiores cargas fami-liares ca estes e sometida a unhadiscriminación superior á do in-migrante home. E isto non se po-de explicar só por factores sociais,senón tamén, e sobre todo, por unha lexislación española que, pe-se a respectar unha igualdade for-mal, as atinxe máis directamente,agudiza esas diferenzas e esa dis-criminación social e non prevé na-da para corrixila. �

Oferta de continxente para o 2004 en Galicia por sectores

Ind. Ind. Outras ServizoConstrucción Transporte

MadeiraAgricultura

metal industriasPesca

domésticoHostalaría TOTAL

A Coruña 80 10 — 20 4 — — 11 — 125

Lugo 66 6 60 30 13 — 55 — 20 250

Ourense 10 1 6 14 8 — — — — 39

Pontevedra — 50 — 50 129 10 65 50 40 394

Totais 156 67 66 114 154 10 120 61 60 808

os sectores nos que se comproba que non existe desemprego son actividades moi

masculinizadas (construción, pesca…) polo queé o sector dos servizos, e dentro deste o

doméstico, o único no que as mulleres podenatopar un posto de traballo máis facilmente

PU

BL

ICID

AD

E

23

Os días 23 e 24 de maio do presente ano celebrouse en Vigo a II Mobilización Europea daMarcha Mundial de Mulleres baixo o lema «Porunha Europa de todas. Diferentes, si. Desiguais,non». Entre os diversos foros que se organiza-ron estaba o titulado: «A sustentabilidade ecolóxica. Alternativas feministas», no que unhadas ponentes era Rosa Isela Serrano, una muller mexicana, comprometida coa loita campesiña noseu país e convencida da necesidade de autoor-ganización das mulleres. Ela forma parte da«Asociación de Mujeres Organizadas en Red, AMMOR» que, á súa vez, como organización,forma parte dunha plataforma campesiña máisampla denominada UNORCA.CELIA BALBOA�

Entrevista a RoSa Iselaerrano

Defínese a ela mesma por aquelas cousas das que se sente máis orgullosa: muller, nai,campesiña, propietaria dunha parcela de terra no estado de Sinaloa, México, e membra de AMMOR. A loita das organizacións campesiñasmexicanas, como, por exemplo, a mobilización en Seattle, no ano 1999, reclamando: a saída da agricultura da Organización Mundial do Comercio; a defensa da soberanía alimentariapara cada país; a defensa dun desenvolvementosustentable, baseado na defensa ecolóxica danatureza e a produción de alimentos de xeito san e responsable, son algúns dos eixes da súadefinición ideolóxica. A necesidade de que asmulleres campesiñas teñan voz propia nese pro-ceso é algo que promove e defende con paixón,non só por ideoloxía, senón por dignidade, talcomo ela mesma di: «para endereitar as ringlei-ras tortas do desenvolvemento sustentable».Dende Andaina aproveitamos a súa presenzapara facerlle esta entrevista.

A. A «Asociación de Mujeres Organizadas en Red,AMMOR» constitúese como unha organización demulleres dentro dun movemento máis amplo quese coñece baixo as siglas de UNORCA, podería expli-carnos en que consiste ese movemento?

RIS. UNORCA nace hai vinte anos e as siglas signi-fican: «Unión Nacional de Organizaciones Regio-nales Campesinas Autónomas». No seu inicio foiunha confluencia de organizacións de produtorescun obxectivo moi claro: a apropiación dos pro-cesos produtivos e a reivindicación dun prezo xustopara os grans. Hai que pensar que naquel mo-mento, nos anos oitenta, aínda comezaban a dei-xarse ver os futuros plans dos estados sobre a aper-tura de fronteiras e mercados, así como as firmasde tratados comerciais; así mesmo o Fondo Mo-netario Internacional comezaba a deseñar o quepretendía ser a estratexia económica alimenta-ria mundial. Esa unión de organizacións decidiumanter e formar un movemento máis amplo, o quehoxe é unha rede nacional constituída por organi-zacións locais e rexionais campesiñas e que poderíadefinirse como unha plataforma ou organismo quetenta construír alternativas e propostas baixo unhaunidade de acción e defensa dos intereses campe-siños e da sociedade rural mexicana. En UNORCA

non existe a filiación individual senón que esta estáconformada, exclusivamente, por organizacións,pequenas empresas de produtores, organizaciónscivís para algún fin, relacionado coa cuestión pro-dutiva e, mesmo na actualidade, están comezandoa integrarse organizacións civís pola defensa de de-reitos que teñen que ver con servizos, como a sa-nidade ou a educación no medio rural, e, mesmo,organizacións pola defensa dos dereitos indíxenas.Pouco a pouco vaise xerando un movemento quemedra, pero que se mantén sempre no eixe centralda defensa dos intereses campesiños e da sociedaderural.Ademais, UNORCA pode á súa vez formar parte demovementos máis amplos como é o exemplo domovemento chamado «El campo no aguantamás» ou da organización internacional «Vía cam-pesina», que son movementos, en xeral, en de-fensa da non globalización da produción agrícolae da soberanía e seguridade alimentaria.

24

A. Daquela, como xorde AMMOR no seo desa plata-forma campesiña? Que obxectivos ou necesidadesexisten que fan necesaria unha organización propiade mulleres?

RIS. A asociación como tal, xorde no ano 1997,pero a necesidade da súa existencia vén de máisatrás. Xa no ano 1986 as mulleres dos estados nonorte do país, plantearon, nas súas organizacións re-xionais, a necesidade que elas sentían de ter un es-pazo propio dentro da organización nacionalUNORCA. Naquel momento, a demanda dirixíasemáis ben á necesidade dun espazo de axuda para aosproxectos de mulleres, que eran, fundamental-mente, de índole produtiva, isto é, pequenas em-presas e axuda na súa xestión. Explícoo máis polomiúdo: como consecuencia desa demanda créase,en UNORCA, unha oficina para ás mulleres, atendidapor profesionais, e que lles ofrecían a elas, dende opunto de vista técnico, asesoramento nas súas xes-

Rosa Isela, a súa filla, Lidia Senra e Celia Balboa

25

tións. Ese foi o comezo. Pero inmediatamente xur-diu outra necesidade: elas decatáronse de que nonpodían xestionar apoios para os seus proxectos senon tiñan unha certa representación como mulle-res dentro da propia organización. Foi entón candose creou, de maneira informal, unha rede de mu-lleres, formada, fundamentalmente, por mulleresartesás e produtoras do centro do país, que deci-diron comezar a reunirse e a crear espazos de in-tercambio e capacitación, e así foi até o ano 1997.Nese ano, xa se evidenciaba que era necesario dar-lle unha conformación legal á rede de mulleres eque esta tivese representación propia, e así foi comose constituíu AMMOR. Mais, cómpre dicir que istofoi un proceso difícil, de moitos anos, porque, atédaquela, a rede era un espazo informal dentro daorganización nacional, onde as decisións adminis-trativas seguían a depender do coordinador exe-cutivo de UNORCA, así que o máis difícil foi o pro-

ceso de formar unha organización propia dentroda mesma UNORCA e aprender, ao mesmo tempo,a xestionar os nosos propios recursos.Nese intre houbo un conflito importante cos pro-pios compañeiros, tanto na organización nacionalcomo nas organizacións rexionais. Estes pensabanque o feito de constituírmonos nós as mullerescomo unha organización propia, significaba o aban-dono, por parte nosa, das organizacións mixtas. Efoi moi difícil convencer aos nosos compañeiros va-róns da nosa necesidade de ter un espazo propiode discusión onde se puidese xerar e crear un dis-curso propio para o poder verter despois nos es-pazos mixtos. Custou moito, sobre todo nas or-ganizacións do sur, que os compañeiros entenderanque as mulleres eramos seres independentes, queeramos maiores de idade para tomar as nosas pro-pias decisións. E iso que, fronte a outras organi-zacións campesiñas, a UNORCA é a que, dende omeu punto de vista, ten o ideario máis progresista.Así é como nace AMMOR, unha organización, nasúa esencia, de mulleres campesiñas, aínda que naactualidade isto adquire matices máis complexosxa que están comezando a integrarse mulleres deorixe campesiña que se ven obrigadas a ir traba-llar ás cidades, mais que volven decote ao campoou aquelas que, aínda vivindo en colonias popula-res nas cidades, volven con certa regularidade aocampo e, mesmo se están a integrar mulleres que,vivindo no propio campo, non teñen acceso á te-rra. Para todas elas debemos traballar en proxec-tos diferentes do que é a produción agrícola, perosen olvidármonos de que, en esencia, son mulle-res de orixe campesiña que viven, na súa maio-

[…] foi moi difícil convencer aos nosos compañeiros varóns da nosa necesidade de ter un espazopropio de discusión onde se puidese xerar e crear un discursopropio para o poder verter despois nos espazos mixtos

ría, en zonas rurais. Nos estados do sur: Iucatán,Campeche, Quintana Roo e Chiapas, unha boaparte das mulleres son indíxenas e para nosoutrasé moi importante a súa integración. Hoxe debe-mos de ser unhas dezaseis mil mulleres afiliadasen 12 estados, que pode parecer unha cifra impor-tante aínda que para México estas cifras non sonmoi representativas, se temos presente a alta den-sidade de poboación; de todos os xeitos seguimosmedrando pouco a pouco.Cada vez máis, evidénciase a necesidade de queas mulleres se xunten, falen e discutan temas, comopor exemplo, a saúde ou a educación; isto é algomoi importante para as mulleres que viven en nú-cleos pequenos onde se carece de servizos públicose polo tanto dos servizos que estes garanten. Apartir deste tipo de cuestións nosoutras introdu-cimos a cuestión de xénero, o que permite ás mu-lleres descubrir novas perspectivas, perspectivasque ignoraban e que ás veces as coloca nunha si-tuación de conflito co seu medio máis directo,mesmo coa súa familia, pero que, ao mesmotempo, as axuda a entender a súa realidade. Ex-plícoo: as organizacións campesiñas integradas enUNORCA están a reivindicar a xustiza, o respecto,a equidade, a responsabilidade nun futuro, non só

26

Rosa Isela coa súa filla

abiental, senón social, político e económico, máissan, máis equilibrado, menos excluínte, tentandoconstruír un modelo de desenvolvemento alterna-tivo aos grandes consorcios, loitando contra a glo-balización agraria e na defensa da soberanía e se-guridade alimentaria. É unha evidencia que esta éunha loita de homes e mulleres. O cumio de Ríode Xaneiro, no ano 1992, serviu para poñer as basesda discusión medioambiental, pero o cumio de Bei-xing serviu para sentar as bases da discusión sobreas relacións de xénero e as oportunidades de par-ticipación das mulleres no desenvolvemento. Se-attle foi a porta que abriu ao mundo á posibilida-de de integrarse como simples individuos a unhamanifestación da sociedade civil fronte aos inte-reses económicos máis fortes no país máis forte.Pois ben, a democracia, a xustiza e a equidade nonpoden seguir permitindo a exclusión das mulleresna toma de decisións, da participación e da repre-sentación política, o mesmo que non poden im-pedir a decisión e o control sobre os nosos propiosrecursos. Estou convencida de que as mullerestemos a obriga de endereitar as ringleiras tortas dodesenvolvemento sustentable, e só o podemos facerdende o noso propio discurso, de aí que sexa im-portante promover procesos de organización co-

27

munitaria, onde as mulleres logren resolver al-gunhas das súas necesidades básicas pero ondetamén adquiran conciencia sobre o papel quesomos capces de desempeñar no devandito desen-volvemento.

A. Nese sentido cales son os grandes temas sobreos que traballa AMMOR?

RIS. Como antes dicía, as nosas reivindicaciónscomo organización campesiña pasan por aseguraras persoas consumidoras dun país, neste caso, omeu, México, a alimentación básica que considerea cultura e tradicións do meu pobo, unha alimen-tación que asegure o desenvolvemento e a calida-de nutritiva e sanitaria. Unha alimentación nondependente de empresas transnacionais que poucoa pouco se apropian da nosa industria alimentariae patentizan as nosas sementes, producindo ali-mentos lixo, tratados con hormonas, transxénicose con efectos demostradamente nocivos sobre aspersoas consumidoras, tendo ademais efectos con-taminantes e de risco ecolóxico de desaparición deespecies.Nós, por exemplo, defendemos que antes de darprioridade á importación de millo, trigo, frijol oucarne de polo, débese dar prioridade á produccióninterna deses productos, de xeito que se aseguresempre, con mercados nacionais fortes, con inde-pendencia do goberno que teñamos, que os go-bernos das poderosas empresas trasnacionaisnunca poidan usar os alimentos básicos comounha arma de presión política; niso consiste a so-beranía e a seguridade alimentaria dunha nación.Ao mesmo tempo, como mulleres, nós temos unpapel esencial, xa que somos produtoras de ali-mentos, pero tamén existen zonas onde carecemosde todo, mesmo de capacidade para acceder á pro-pia terra. Por iso son prioritarias as empresas demulleres (como tortillerías, produción e venda de ar-tesanía, produción agropecuaria, de reciclaxe, etc.),que contribúan con alternativas económicas a me-llorar o nivel de vida, que garantan a permanenciadas mulleres nas súas comunidades, así coma o for-talecemento das redes de mercado locais. Empre-sas que permitan ás mulleres que, se carecen de te-rra ou esta é escasa, poidan participar noutrosprocesos da produción como son a transformaciónou comercialización de produtos, almacenaxe degrans, etc., e estes proxectos económicos son im-portantísimos para as mulleres. Que as mulleresteñan os seus propios recursos significa tamén ad-quirir conciencia da súa capacidade de supervi-vencia como persoas individuais, da súa autono-

mía, isto dálles a posibilidade de coñecer unha rea-lidade que vai máis alá do seu fogar ou da escola dassúas fillas e fillos. Así, neste sentido, as mulleresmedran como persoas. É verdade que todo istoprovoca conflitos na casa, co marido ou compa-ñeiro, pero eses conflitos tamén axudan a medrarás mulleres; e, moitas veces, a posta en común de-ses problemas dá a cada unha argumentos útilespara axudar a mudar a opinión dos homes. Im-portante tamén é o caso das mulleres indíxenas,onde a organización incide para que a loita polaautonomía económica das súas comunidades llespermita o seu recoñecemento como nacionais dun

Nós defendemos que antes de dar prioridade á importación de millo, trigo,«frijol» ou carne de polo, débese darprioridade á producción interna desesproductos, de xeito que se asegure sempre, con mercados nacionais fortes(...) que os gobernos das poderosas empresas trasnacionais nunca poidan usar os alimentos básicos como unha arma de presión política; niso consiste a soberanía e a seguridade alimentaria dunha nación

país sen que se lesionen as súas tradicións e costu-mes pero, á vez, sen que estas lesionen a súa dig-nidade como mulleres.Neste sentido un dos principais proxectos deAMMOR son os denominados programas de aforroe préstamo, que foi unha experiencia que partiu dasmulleres do estado de Sonora e que se basea, fun-damentalmente, no aforro interno. As mulleres re-flexionamos en como conseguir que o aforro in-terno, familiar, servira para proxectos máis amplos.De acordo con isto, decidimos crear grupos de mu-lleres cun programa de aforro e préstamo dentrodas súas comunidades. O primeiro paso consiste enpromover, falar coas mulleres para ver se están in-teresadas e sobre todo para saber se nas comuni-dades existen mulleres suficientemente capacitadaspara desenvolver o programa. E cando falo de ca-pacidade, refírome fundamentalmente a saber lere escribir e as catro regras aritméticas, porque ásveces non existen nas comunidades rurais mullerescon eses coñecementos. Se as mulleres están in-teresadas e, algunha ou algunhas, poden levar acontabilidade, ponse en marcha o programa.que

consiste en que o grupo decide libremente en quecompañeira deposita a confianza para entregarlleo seu aforro, isto é, o seu recurso. Creándose, xaque logo, unha pequena caixa de aforro; esta é, pois,unha relación baseada na confianza e na solida-riedade de todo o grupo, que, normalmente, for-man unhas trinta mulleres. Na medida en que ogrupo vaia incrementando os seus aforros, deci-dirán se lles interesa investir nun proxecto concreto.Por exemplo, as mulleres de Sinaloa teñen abertopequenas tortillerías e negocios de aluguer de mo-biliario para eventos sociais. No caso das compa-ñeiras de Puebla, elas crearon unha empresa de re-

28

a caixa de aforro pode prestar unha certa cantidadenun momento de apuro a unha muller membra dogrupo e tamén ese préstamo xera un pequeno xuro,pero esa muller sabe que tamén o seus xuros vanrepercutir no aumento do seu aforro na caixacomún. É, pois, un sistema moi sinxelo, pero queserve para a posta en marcha de pequenos pro-xectos que poden chegar a ser grandes no futuro.Pero, hai algo tan importante como a capacidadede obter recursos propios, isto é, a capacitaciónque o programa representa para as mulleres: seformas parte dun grupo de aforro, este debe terunha directiva e, para entrar nela, é imprescindi-ble aprender, o que quere dicir, saber algo de ma-temáticas básicas, pero é que, ademais, o grupodebe reunirse periodicamente e isto é fundamen-tal. Dende AMMOR dicimos que os grupos de afo-rro e préstamo, ademais do proxecto, son unhaestratexia para que as mulleres teñan interese enreunirse. A partir de aí, ese grupo seguro que vaidiscutir de temas que son importantes para elas,tamén é seguro que comezarán a xurdir os confli-tos coa súa familia, pero serán elas as que come-zarán a facerlles ver aos seus compañeiros ou ma-ridos que elas saen da casa para investir nelasmesmas e ao mesmo tempo na propia familia de-mostrando, xa que logo, que son capaces de xerare traer recursos á casa. Todo este proceso faise cun absoluto respecto po-las características de cada grupo en particular; así,por exemplo, onde as mulleres indíxenas están or-ganizadas, os conflitos poden afectar aos seus pro-pios costumes e tradicións; daquela, son elas asque deben loitar para que o costume ou tradicióndeixe de vulnerar a súa identidade e dignidadecomo persoas.

Remata o tempo, Rosa Isela colle mañá unavión que a deixará en México D. F.; dende alí,outro a Sinaloa e despois, varias horas máisata chegar a «El Tajito», onde ela ten a súa terra.

�

Importante tamén é o caso das mulleres indíxenas, onde a

organización incide para que a loitapola autonomía económica das súas

comunidades lles permita o seu recoñecemento como nacionais dun

país sen que se lesionen as súas tradicións e costumes pero, á vez,

sen que estas lesionen a súa dignidade como mulleres

ciclaxe para a produción de cableado eléctrico par-tindo da recollida de plástico na cidade. Hai que teren conta que a maioría delas son mulleres de as-cendencia rural pero que viven nas colonias popu-lares da cidade, por iso este proxecto é afín ás súascondicións. En moitas rexións o aforro non é su-ficiente para montar un proxecto; nese caso de-bemos recorrer a axudas públicas ou ben solicitarun préstamo á organización nacional, que ten a súapropia caixa. Ese préstamo debe devolverse concertos intereses pero as mulleres saben que, mesmoeses intereses son tamén para o investimento dou-tros proxectos, o que axuda a incrementar a caixada organización. O programa tamén funcionacomo préstamo dentro dos propios grupos, é dicir,

29

Somos un grupo de mulleres,amigas, médicas e enfermeiras, quetraballamos en diferentes centrosde Saúde de Atención Primaria deCatalunya e Zaragoza. Desde haiuns anos preocúpanos ver comovai mudando o concepto de enfer-midade dentro da sociedade na quevivimos.

Até hai pouco tanto a meno-pausia como a disfunción eréctil naxente anciá eran circunstanciasacordes coa bioloxía. Agora, nonobstante, a felicidade e a desdita se-

mella que pasou a ser un asunto damedicina e planea sobre a nosaexistencia coa cobiza de sanar osmales do corpo e da alma.

Ante esta nova percepción facé-monos varias perguntas: Comoaceptar serenamente, nós comoprofisionais da saúde e o pacientecomo cidadán de a pé, que non to-

do ten remedio? Por que cando amedicina se declara incapaz de dar solucións a certos problemasse define como atrasada e incom-petente?

Se buscamos respostas, debe-mos ter en conta o proceso persoalnecesario para asimilar o paso dosanos ou a vellez como parte do

da vida cotiá

CARMEN CARRAZONI, ELVIRA PERPINYÀ,

LOLA GARCÍA, NEVES NAVAS,

SUS CUBELLS, ROSER CASAS

�

A medicalización

período biolóxico do ser humano,así como en situacións de perdas(mortes, separacións, falta empre-go) se require tempo para elaboraro dó e a persoa poder atopar as can-les oportunas para encarar e aten-der estas situacións do padecer nor-mal do vivir.

O receptor das queixas somos opersoal sanitario que traballa noscentros de Saúde de Atención Pri-maria e correspóndenos a nós, mé-dicas, médicos, enfermeiras e asis-tentes sociais a tarefa de atender,calmar, acompañar, reeducar e ani-mar ao paciente a valerse por simesmo.

Pódense etiquetar como patoló-xicos dós ou padecementos queforman parte da vida cotiá

Consúltase, e cada vez máis, aomédico de família, por malestarespara os que non hai unha respostaterapéutica do tipo: ferida / sutu-

30

ra, ou sexa unha solución rápida einmediata e, infelizmente, dispo-mos de moi pouco tempo por pa-ciente para poder reorientar e nonmedicalizar tales molestias. Coniso córrese o perigo de ter que re-correr a un diagnóstico rápido, epódense etiquetar como patolóxi-cos dós ou padecementos que for-man parte da vida cotiá e que de-berían ser encarados como naturaisou normais tanto por parte do per-soal sanitario como do paciente.

As persoas e a sociedade fanse,deste modo, dependentes destesservizos sanitarios que non contancon suficientes recursos: dispomosde pouco tempo asistencial, fál-tannos equipos ínterdisciplinarescoordinados (traballadores fami-liares para axudas a domicilio, psi-cólogos, psicólogas, psiquiatras,etc.). Para evitar que en este tipode demanda se medicalice, e poderposibilitar unha atención adecua-da, contención necesaria e orien-

Durante tres meses do ano 2003entrevistamos e consultamos o his-torial clínico de 123 pacientes. Amaioria foron mulleres, un total de97, e o resto homes 26. A idade os-cilaba entre 20 e 86 anos. (Curio-samente, non é a primeira vez que,cando realizamos un traballo de in-vestigación a maioría das entrevis-tadas son mulleres. Quizais sexa de-bido aos temas que escollemospara investigar que, xeralmente, te-ñen máis que ver coa vertente psi-cosocial onde a muller, polas súascaracterísticas de xénero é a gran-de afectada, en contraposición cohome no que a patoloxía domi-nante é mais de tipo orgánico).

Moitas veces detrás do malestarfísico agáchase un problemadoutra índole

Para saber de qué se queixabanos pacientes agrupamos os sínto-mas en físicos e psíquicos. Os fí-sicos máis frecuentes foron dor xeneralizada: (articulacións, lom-bo, cervicais, xoellos, etc.); pro-blemas dixestivos (acidez, gases,dor de estómago); mareos e doresde cabeza.

Os problemas psíquicos máis co-mentados foron o desacougo se-guido da depresión e o insomnio.

Tamén tivemos en conta o queobservabamos nós na súa queixa,xa que moitas veces, detrás destemalestar físico se agacha un pro-blema doutra índole. Para chegar adescubrir o que se atopaba tras estaqueixa, foron necesarias de dúas adez consultas por paciente debido,unha vez máis, ao pouco tempodispoñíbel por visita. Vimos quena maioría dos homes había pro-blemas de traballo debido á ines-tabilidade laboral, contratos lixo,prexubilacións e algún caso de mob-bing. A carga familiar era o segundoproblema que se adiviñaba detrásdo síntoma e afectaba principal-mente as mulleres que, ademais de

Consúltase, e cada vez máis, ao médico de família, por malestares para os que non hai unha resposta terapéutica do

tipo: ferida / sutura, ou sexa unha solución rápida e inmediata

tación oportuna, a sociedade de-bería ter outros valores para nonter que necesitar os nosos servizos.

Por todo isto pensamos en fa-cer, desde as nosas consultas, unestudo para identificar cales eraneses problemas da vida cotiá polosque os e as pacientes solicitaban untratamento farmacolóxico.

31

traballar fóra de casa, eran coida-doras de pais, fillas, fillos, netos eesposo. En terceiro lugar aparece-ron os problemas de parella, taménmanifestado principalmente polasmulleres, causados pola separaciónou o divorcio, a sobrecarga en ta-refas domésticas e finalmente ta-mén se atopou algún caso de mal-trato psíquico. A soedade foi outradas causas descuberta trala con-sulta, principalmente afectaba amulleres maiores que perderan ásúa parella recentemente ou quevivían soas sen a compaña de fillosou fillas e recibían moi poucas vi-sitas destas. Finalmente atopamosproblemas de tipo emocional: de-sacougo e depresión, tanto en ho-mes como en mulleres.

En canto ao tratamento, princi-palmente se deron ansiolíticos e satisfainos dicir que en segundo lu-gar a terápia máis utilizada foi a escoita activa, o cal nos leva a pen-sar que, se dispuxesemos de máistempo nas nosas consultas para es-coitar e falar cos pacientes, non tapariamos os síntomas con fár-macos. Deixariamos fluír os seussentimentos e poderiamos apren-derlles a manexarse mellor e apren-der a escoitarse, así sentiríanse máislibres xa que a maior auto-coñece-mento menor dependencia.

As formas non médicas deafrontar as dificultades da vida estanse devaluando e esquecendo

A conclusión á que chegamosfoi que a maioría das veces os sín-tomas son sentimentos ou palabrasatrapadas no corpo.

Por desgraza, as formas non mé-dicas de afrontar as dificultades davida cotiá estanse devaluando e es-quecendo. A capacidade de se va-ler por si mesmo e sentirse capazde superar os problemas estase areducir.

Acabamos considerando enfer-mas a persoas sas e dámoslles tra-tamentos que conlevan efectosadversos: primeiro por lles ter eti-quetado de enfermas, segundo porlles ter receitado fármacos cos seusposíbeis efectos colaterais, e ter-ceiro por lles facer dependentesdeste fármaco que poderiamoschamar a pílula da felicidade.

Para finalizar pensamos que aresposta á demanda xerada polomalestar que ocasionan os proble-mas da vida cotiá, ha de ser abor-dada desde distintos niveis:

◗ Preventivo: intervención noámbito educativo. Desprazándoseo persoal sanitario aos diferentescentros da comunidade: escolas,institutos, etc., pero tamén a aso-ciacións de viciños, residencias daterceira idade...

◗ Asistencial: creando recursospara poder abordar esta crecente

demanda, ampliando os equipossanitarios e deseñando estratexiasque podan canalizarla (traballo gru-pal, talleres de relaxamento, etc.).

◗ Docente: Ampliar a formacióndo persoal sanitario nas materiasde saúde mental e atención psico-social.

◗ Medios de comunicación: uti-lizando o alto grao de difusión queteñen para penetrar a todos os ni-veis da poboación e aportar infor-mación e formación.

A suma de todas estas interven-cións, daría como resultado facerque a persoa se implicase na súasaúde no seu sentido máis am-plo, segundo a definición da OMS

atinxindo un bienestar bio-psico-social.

BibliografíaCHODOFF, P. : «A medicalización da

condición humana / The medica-lization of de human condition»,Psychiatric Services, 2002; 53: 627-8.

MAINETTI, José Alberto: «A medicali-zación da vida e da linguaxe», Ca-dernos de Bioética.

MÁRQUEZ, Soledad, e Ricard MENEU:«A medicalización da vida e os seusprotagonistas», Xestión Clínica e Sa-nitaria, volume 5, número 2 (veránde 2003).

�

Como aceptar serenamente, nós como profisionais da saúde e o paciente como

cidadán de a pé, que non todo ten remedio? Por que cando a medicina se declara incapaz

de dar solucións a certos problemas se define como atrasada e incompetente?

Na nosa sociedade, mulleres ehomes comunícanse mediantedous estilos verbais algo diferentes:unha serie de características sonusadas preferentemente polas mu-lleres na súa interacción cotiá coasdemais persoas, e outro númerode trazos son preferidos polos ho-mes. Estas diferencias poden ser enocasións responsábeis dalgúns ma-

32

lentendidos entre uns e outras.Ademais, en ambientes fortemen-te masculinizados como son os la-borais, as diferencias entre os có-digos feminino e masculino decomunicación poden conducir acertas mulleres a unha certa frus-tración, nacida da sensación de nonser entendida, escoitada ou toma-da en conta, ou o desacougo de ver

MERCEDES BENGOECHEA**�

* Artigo tirado do núm. 52 de Ema-kunde

** Profesora Titular de Sociolin-güistica e Decana da Facultade de Fi-losofía e Letras da Universidade deAlcalá.

A comunicación feminina e

o mundo laboral*

terxiversadas as súas palabras oumalinterpretadas as súas inten-cións.

33

Estilo feminino

Entre os riscos que caracteriza-rían o estilo feminino, hai tres quemerecen especial atención: o de-sexo de incluír no discurso comoiguais ás outras persoas partici-pantes, facendo énfase na relaciónentre elas; a indicación expresa dasúa implicación na conversación, eo desenvolvemento dos temas deforma cooperativa.

Vexamos como se manifestan ecomo se realizan tales riscos:

Desexo de incluír como iguais no dis-curso ás outras persoas participantes,facendo énfase na relación con elas

A maioría de mulleres tenden afacer recoñecemento expreso doseu interlocutor/a: interésanse polaoutra persoa, fanlle saber que no-

tan se leva un xersei novo, se mu-dou de penteado, e formulan per-guntas sobre a súa familia, a súasaúde ou as súas preocupacións.Frecuentemente isto é só a intro-ducción á conversación, unha es-pecie de antesala necesaria paraabordar o auténtico motivo poloque a conversa tivo lugar, que podeser solicitar unha información de-terminada, dar conta dunha xes-tión, redixir un informe, facer unhaconsulta... Para moitas mulleres esepreámbulo é necesario para podersentir que traballan nun medio la-boral non hostil, para humanizaros ambientes despersonalizadosdas secretarias, empresas e organi-zacións. Non é unha característicafeminina. É tamén típica de moitasculturas non occidentais.

As mulleres tenden, asimesmo,a quitar temas de conversación me-diante interrogacións (Que tal chefoi onte coa túa xefa? ou, viche a no-va fotocopiadora?). Cando outra mu-ller leva a voz cantante nunha con-versación, intercalan perguntas eexclamacións no discurso alleo,máis para manter viva a conversa-ción, entablar e afianzar vínculosde relación e que a outra persoaperciba que existe interese, que pordesexo de interrogar e controlar.Tamén sorrín a miúdo, en sinal deapertura ás demais persoas, comosímbolo de que o canal de comu-nicación permanece aberto. Asi-mesmo, moitas mulleres tenden aacabar as súas frases cunha entoa-ción que soa interrogativa ou du-bitativa. Non porque non sintan se-

A maioría de mulleres tenden a facer recoñecemento expreso do seu interlocutor/a[…] Non é unha característica feminina. É ta-mén típica de moitas culturas non occidentais

guranza no dito, senón co fin deperguntar a opinión do/a seu in-terlocutor/a ou que esta persoa sesinta incluída na mensaxe. É comodicir, «a miña opinión non está pe-chada, pode mudar se desexas en-gadir algo, podemos compartir ocomentario». Con iso perségueseun fin: atinxir consenso, minimi-

34

zando calquera tipo de diferenza eocultando a posíbel superioridade.Polo mesmo, cando toman deci-sións, tentan facer semellar que setrata de decisións tomadas en con-xunto, mediante perguntas queconfirmen o consenso. Por iso mes-mo, gostan especialmente de in-ducir perguntas e exclamacións en

medio das narracións alleas (Nonme digas! que lle contestache? Vaia ca-ra dura! Non che deixou feita pó?...).

A afinidade prodúcelles inten-so pracer. En consecuencia, non se senten a gusto defendéndose de ataques polas súas ideas e son especialmente vulnerabeis a co-mentarios agresivos, despectivos e situacións nas que se violen os có-digos que elas respeitan. Son portanto pouco propensas a facer crí-ticas duras ás súas iguais, que sonconsideradas mostras de pouca cor-tesía na súa cultura de afiliación.Cadrar cunha colega unha mañá eespetarlle unha frase de, tipo: On-de mercache ese xersei tan horríbel? écase impensábel entre mulleres quemanteñen boa relación. Son preci-samente o establecemento, man-temento e reforzamento das rela-cións sociais algúns dos móbilesque orientan a tendencia femininaao cumprido. Por ese desexo de afi-nidade tenden a disfrazar o seu co-ñecemento e experiencia nun cam-po ou tarefa específica, negociandoun papel máis aparentemente igua-litario, e evitan coidadosamente axactancia. De feito, fálase poucodos logros persoais e ás veces re-córrese á modestia para minimizardiferenzas con outras persoas. Moi-tas féminas comezan o seu discur-so como Santa Teresa os seus es-critos, desculpándose polo seupouco xeito verbal (Non sei se vousaber dicilo ben). Hai mulleres que,cando asumen unha responsabili-dade, a aceitan advertindo da súafalta de coñecemento ou expe-riencia nese campo (Claro que o fa-rei encantada, aínda que nunca me ti-ven ocupado destas cuestións e dámemedo meter a pata), e outras que can-do entregan un informe, excusán-se polos posíbeis erros (Seguro queos gráficos non che agradan, son unpouco desastre con este programa in-formático). É este un dos riscos me-nos comprendidos por parte da cul-tura masculinizada (e aí desexo

[…] moitas locutoras de radio e televisión vense obrigadas a ensaiar

entoacións que se aproximan á norma viril, moito máis apreciada no noso mundo

masculinizado

35

englobar a mulleres e a homes),que interpreta esta actitude comofalta de asertividade, inseguridadee carencia de autoestima.

Podemos, sen embargo, atribuíroutras causas a este comporta-mento. Para comezar, esas frasesnon implican que non se teña boaopinión dunha mesma, senón que

xen así é debido á inferioridade fe-minina que provoca unha baixa au-toestima nas mulleres. Isto non éasí necesariamente. No exemploanterior o significado do comen-tario reacción ao cumprido sería:non vale nada, non paga a pena que tefixes, non son máis por o levar. Polasúa parte, o cumprido non debe

Acostuman utilizar un timbremáis agudo e un ton de voz algomáis alto e dinámico do que acos-tuman usar os homes, con maiorinflexión tonal e tons máis acusa-dos (maiores subidas e baixadas).Precisamente este feito será unhadas características máis marcada-mente non-masculinas. Os códigos

non se presume diso, como moitasculturas non occidentais, cuns fa-lantes, que fan gala dunha retóricade humildade. Tamén pode tra-tarse dun risco cultural femininoenmarcado no desexo de incluír asoutras persoas como iguais no seudiscurso. Esta orientación incitaríaá falante a situarse ao nivel das de-mais, facendo patente unha faltade engreimento que puidese situalapor riba de ninguén. É posíbel asi-mesmo que este comportamentopoda ser a marca dunha retóricapropia, que define a asertividadedunha maneira menos agresiva.

Outra característica das mulle-res é a loanza allea. Acoden aoscumpridos e loas cunha función desolidariedade e recoñecementomáis que de xenuina admiración.A recepción feminina máis normalda garatuxa ou cumplido é a de re-ducir o valor admirado e refuxir aadopción dunha posición superior.Este diálogo entre dúas amigasexemplifica unha típica reacción:

◗ Que traxe tan bonito!◗ Ten mil anos. Foi unha ganga,custoume catro pesos.Moitos homes, educados nunha

forte asertividade, non entendenque se rebaixen os propios méritose cren que se moitas mulleres rea-

entenderse como expresión de quese teña en estima singular o traxe,senón máis ben como índice dunnexo de unión entre as dúas per-soas por parte da primeira falante(a cal estaría a indicar fixeime en ti).É unha maneira solidaria de men-cionar que a outra persoa conta eé notada.

Indicación expresa da súa implicación na conversaciónMoitas mulleres poñen énfase

na súa entoación, para indicar a súaimplicación co tema e non seme-llar arredados e frías, sen embargomóstranse suaves e lentas se temennon ser exactas ou ferir coas súaspalabras.

Cando lles interesa o tema, asouvintes involúcranse na conver-sación, tomando parte activa e cooperando con risos, comenta-rios, exclamacións, ruidiños res-posta (mmm, ajá), afirmando coa cabeza, pondo caras que se corres-pondan coa intención comunicati-va da outra falante, facendo per-guntas... mesmo se non participandirectamente, sinalan que estánatentas á conversación articulandoacenos, expresións verbais comoclaro, si, iso, xusto, ou asentindocoa cabeza.

androcéntricos que gobernan a in-terpretación social da entoación di-nos que toda entoación non-nor-mativamente masculina é productode afeminamento, falta de aserti-vidade ou exceso de emotividade,e que, por tanto, a persoa non é fiá-bel, a súa información non é ob-xectiva e non debe terse en conta.A maior alternancia tonal femini-na (signo de riqueza tonal) lese co-mo altibaixos emocionais. Estas in-terpretacións poden ter gravesconsecuencias na vida laboral. Mar-garet Thatcher tivo que aprendera entoar como varón cando deci-diu presentarse como candidata aPrimeira Ministra polo PartidoConservador. Pola súa parte, moi-tas locutoras de radio e televisiónvense obrigadas a ensaiar entoa-cións que se aproximan á normaviril, moito máis apreciada no no-so mundo masculinizado.

Desenvolvemento dos temas deforma cooperativaAs mulleres son afeizoadas a in-

terromper brevemente a quen fa-la, non para desviar totalmente ocurso da conversación nen paramudar de tema, senón para inter-calar comentarios persoais que sir-van para trazar conxuntamente o

Moitas mulleres poñen énfase na súa entoación, para indicar a súa implicación co tema e non

semellar arredados e frías, sen embargo móstransesuaves e lentas se temen non ser exactas ou

ferir coas súas palabras

fío conversacional e que a outrapersoa se sinta «escoitada» (Non medigas! E que lle contestache? Vaia ca-ra dura !Non che deixou feita pó?...).É frecuente que cando unha mu-ller é interrompida brevemente poroutra para facer un comentario re-lacionado co que a primeira dicía,esta retome a palabra incorporan-do ao seu discurso as ideas, os acon-tecementos ou as palabras exactasaportadas pola que interrompeu.Dese modo, o discurso femininovai tomando o que interesa das in-tervencións anteriores, que se re-coñecen, e vai trenzando os temasentre si, de maneira que cada no-vo tema estea relacionado estrei-tamente co anterior.

As intervencións non se espa-cian, senón que se acontecen un-has a outras con rapidez e mesmose solapan ou chegan a ser case si-multáneas, sen que ás participan-tes semelle importarlles o feito oucheguen a sentir que non son es-coitadas. Este traballo conxunto deconstrucción da conversación con-tribúe ademais a que as falantes sesintan escoitadas e noten intereseno tema que están a tratar de de-senvolver.

Estilo masculino

Ainda que hai multitude de se-mellanzas entre a fala feminina emasculina, o estilo que caracterizaa da maioría dos varóns occiden-tais de clase media semella ter unhaorientación xeral cara a obxectivoslingüísticos algo diferentes aos que guían a conversa feminina. Ostrazos que máis semellan diferen-ciar a fala masculina son: o desexode afirmarse fronte ás demais per-soas participantes; unha procurade obxectividade e distanciamento,–a participación mídese máis polotipo de intervención que pola de-mostración de atención–, e o de-senvolvemento dos temas de formaindividualista e frecuentemente

36

vez que os homes lle soltan un dis-curso en canto poden. Ante iso, amuller séntese irritada ou frustadaporque a situación a forza a con-verterse en admirada ouvinte dunconferenciante, en lugar do seuigual. E é que o estilo de comuni-cación masculino fai que moitoshomes busquen ser o centro deatención e mostrar a súa superio-ridade, como, por outra parte, va-loran especialmente a información

competitiva. Vexamos a continua-ción como se manifestan e comose realizan os riscos anteriores:

Desexo de afirmarse fronte ás demais persoas participantesPara os varóns, o estatus está en

constante proceso de negociaciónna interacción verbal. Por iso tra-tan de destacar aquelas diferenzasque poidan dar lugar a mostrar asúa superioridade.

Para os varóns, o estatus está en constanteproceso de negociación na interacción verbal.Por iso tratan de destacar aquelas diferenzas

que poidan dar lugar a mostrar a súa superioridade

Non lles disgusta facer de ins-tructores, papel que interpretanfielmente segundo o guión de per-soa superior que sabe máis ou é máisperita e a partir dunha relación (mo-mentánea ou non) de asimetría,máis dunha muller sentiu algunha

de feitos e dados, están sempreprestos a proporcionala. Por outraparte, como, ao seu entender, unestatus alto está relacionado coacapacidade de facer suxestións edar ordes, os homes tenden a darconsellos, opinións que soan ta-

37

xantes e inflexíbeis e mesmo ordesdirectas. Reciben estas, sen em-bargo, de mal grao, precisamenteporque para eles recibir instruc-cións é indicativo de baixo estatus.Todo iso fundaméntase na crenzada auto-obriga de demostrar o queeles cren estatus e superioridade,non nunha auténtica seguranza nodito ou en si mesmos. De aí que re-fuguen mostrar debilidades quefurtarían ese estatus dentro da xe-rarquía que constantemente debennegociar. Asimesmo, na súa cons-tante necesidade de autoafirma-ción da súa masculinidade, estánprestos a defenderse de ataques co-mo os que eles lanzan ás propos-tas e aseveracións alleas.

Os homes móstranse poucoafeizoados ao cumprido ou á loa.Para eles o cumprido ten funda-mentalmente unha función ava-liativa (non solidaria), e como tal,outorgadora de estatus. En con-secuencia, e como corresponde aunha cultura competitiva, úsasepouco cos iguais, e cando se fai, émediante expresións que reducena forza da loa ou a través de ter-mos moito menos expresivos queos femininos (non está mal esa car-teira sería máis característico dunhome, mentres, que carteira máisbonita ou me encanta esa carteiraseríano dunha muller).

Unha procura de obxectividade e distanciamentoOs homes ensaian coidadosa-

mente unha entoación fría e arre-dada que consideran a apropia-da para resolver problemas, deba-ter temas e falar de cousas. Adés-transe desde pequenos na prácticadunha entoación máis plana que afeminina, con menor alternanciano ton e moito menos dinamismo.Con iso conseguen soar como des-tros ou expertos no tema, pero nonimplicados emocionalmente nel, oque cren que pode colaborar aomantemento dun estatus superior.

Reclaman obxectividade e acodena unha entoación enérxica para evi-tar sentimentalismo. Cren que assúas palabras poden ter un efeitonegativo no/a ouvinte, co que tra-tan de demostrar así de paso a súasuperioridade e distanciamento.

A participación masculina mídesemáis polo tipo de intervenciónque pola demostración deatenciónOs homes están acostumados a

falar sen que outros homes deansinais de interese, ou simplementede escoita, nin fagan perguntas (ocal non significa que non esteanpendentes das súas palabras: sim-plemente non o manifestan comofan as mulleres). É frecuente queun primeiro comentario ou per-gunta formuladas por un varón aoutros como convidación a come-zar unha conversa (Vistes onte o te-lexornal da 2?) vaia seguído dunhapausa de varios segundos ou de si-lencio absoluto. Despois dun bre-ve tempo, o primeiro falante, im-pertérrito, procederá a expor o quepretendía, alleo ao que para as mu-lleres sería pouca ou nula acollidaás súas palabras.

En lugar das expresións de alen-to que pronuncian as mulleres, fre-cuentemente a intervención mas-culina tralas palabras doutro homeé para intercalar expresións de de-sacordo, mesmo que para as mu-lleres sería hostilidade: poden póren dúbida as afirmacións do outro,negar as súas palabras, propor ou-tra afirmación que entre en con-flicto co dito polo seu interlocutor,criticar e mesmo bulrarse ou in-sultalo pola súa afirmación. E to-do iso sen que as críticas e comen-tarios se tomen necesariamentecomo algo ofensivo, senón comoparte dun xogo de xovial toma-e--daca.

— ...os peixes son listísimos.— E entón como é que sempre sedeixan pescar?— Diso, nada, tío, non é nada fácil apañar un, tes que ser moiperito.— Quizais por iso a miña filla deoito anos pescou un a primeiravez que apañou unha cana!

Semella tamén que hai un si-lencio masculino. A moitas mulle-res resúltalles arduo aprender aaceitar esa imposición de silencio.Os homes escoitan, sen facer re-coñecemento explícito das palabrasalleas; o seu silencio que só é vio-lado para mudar de tema ou in-tervir directamente, sen incluír oscomentarios ou aportacións alleasnas súas. Este silencio fai sentir in-visíbeis ou ninguneadas ás persoaseducadas na cultura do recoñece-mento das palabras alleas (a maio-ría das mulleres).

Probabelmente as mesmas ra-zóns que guían os trazos anterior-mente descritos, os varóns sorrínmoito menos que as mulleres. Se-mella que non necesitan facer ga-la constante de que están prestos ácomunicación, receptivos á escoi-ta, co canal de comunicación aber-to aos e ás demais.

O desenvolvemento dos temas de forma individualista e frecuentemente competitivaParte da necesidade masculina

de deixar patente a súa superiori-dade consiste na rapidez no dicir,que cren sinónimo de certeza e in-telixencia, así como é a interrup-ción, cren que así demostran queson veloces no seu entendemento.Precisamente pola súa preocupa-ción polo status, tampouco non llesagrada ser interrompidos, e nonentenden nin aceitan a breve inte-rrupción-comentario á que as fé-minas son tan aficionadas.

Os temas non se trenzan, comono caso feminino, a través de ne-xos de unión entre un e outro te-ma de conversación. no mundomasculino, cando se acabou un te-ma, pásase a outro que pode nonter nada que ver co anterior, senconsideración algunha para conaquela ou aquel falante que pro-puxo o primeiro. Tampouco nonacostuman recoñecer nin incor-porar ao seu discurso as palabrasalleas, pero tenden en troco a re-sumir ou reformular o que se dixo,nun tento de lexitimización da súaversión do ocorrido na conversa-ción, controlando esta.

Consecuencias laborais da diferencia entre os estilos feminino e masculino

Non se trata de que un estilo se-xa mellor ou peor que o outro. Ca-da rasgo conversacional ao que fi-xemos alusión no apartado anteriorsó adquire significado en institu-cións e contextos específicos, quepredispoñen a que teñan uns ououtros efectos. Cada rasgo verbale cada expresión teñen unha longahistoria detrás, a través do cal osseus falantes vanas dotando de sig-nificado e fixan as súas pautas deuso. Cando unha muller se senteincómoda ante as palabras mascu-linas, allea á forma de expresióndos varóns e non sabe moi ben porque resulta tan pouco gratificanteunha conversa cun colega ou tanesmorecente unha xuntanza; nonten conciencia de que o seu ma-lestar no traballo se produce en par-te pola obriga (imposta por sécu-los de tradición masculina nomundo público) de usar a conver-sación, os debates, a fala formal dasxuntanzas, a palabra informal dosmomentos distendidos, os diálogosamistosos no despacho ou nos co-rredores... nun estilo que non é oseu e que, polo tanto, lle produceinsatisfacción.

38

E é que a comunicación levaconsigo procesos ininterrompidosde codificación e descodificacióndo comportamento alleo. Cons-tantemente procesamos os acenos,tons e palabras alleas conforme auns códigos aprendidos desde a in-fancia e reforzados nas instituciónsdas que formamos parte (a escola,o exército, a familia, o convento, asecretaria, etc.). O problema é queos códigos masculinos de infanciase trasladaron ao mundo laboral econstituíron en dominantes. Efec-tivamente, milleiros de mullerespasan a súa vida laboral traballandonunha cultura cunhas tradicións ecódigos que derivan da experien-cia masculina, e onde a valoraciónde logros e méritos se realíza desdeunha perspectiva masculina. É di-cir, o estilo masculino de comuni-cación e interpretación constituíuseen hexemónico no mundo laboral:institucionalizouse dentro do es-pacio laboral ate chegar a inter-pretarse, non como o mellor, se-nón como o único posíbel. Destaforma, lexitímase o (inxusto) po-der masculino e dáse autoridadeaos homes, mentres se lles nega ásmulleres.

Decimos que unhas prácticascomunicativas (ou uns trazos dunestilo de comunicación) son hexe-mónicas nun determinado con-texto e institución cando son máisvaloradas que outras dentro desainstitución, merecen maior reco-ñecemento e son asociadas conmaior autoridade. Chamámolashexemónicas ou dominantes por-que non só quen as domina e utiliza como parte do seu reperto-rio comunicativo as cre máis me-recedoras de mérito, valor, res-pecto ou credibilidade, senón quemesmo aquelas persoas que nonsaben manexalas participan de talcrenza, chegando mesmo a des-prezar e denigrar as formas queelas mesmas coñecen e usan dia-riamente.

39

Gracias á hexemonía do códigomasculino, o comportamento co-municativo das mulleres nos am-bientes laborais xúlgase como si-nal da incompetencia, lentitude,timidez, dobrez ou capacidade demanipulación das mulleres. Mini-

mulleres son xulgadas e avaliadas,o seu comportamento (non idén-tico ao do varón) serve de reforzoá hexemonía masculina nesas pro-fesións, ao saír as mulleres malpa-radas pola aplicación de patrónsmasculinos de conducta.

autoridade das mulleres. Pero se,polo contrario, ocupando unha po-sición de poder, unha muller utili-za as estratexias comunicativas con-sideradas femininas, ao ser talestácticas diferentes das dos homesna mesma posición, pode chegar a

Gracias á hexemonía do código masculino, o comportamento comunicativo

das mulleres nos ambientes laborais xúlgase como sinal da incompetencia, lentitude, timidez,

dobrez ou capacidade de manipulación

mízanse as posíbeis virtudes femi-ninas. Se fan preguntas, crese quedubidan e carecen de criterio pro-pio, se non alardean dos seus éxitos,non se considera que reúnan mé-ritos para un ascenso, se nunha po-sición de poder dan rodeos paradar unha orde ou ao realizar unhacrítica, carecen de autoridade.

E a imposición do estilo mas-culino no mundo laboral indefec-tiblemente redunda en beneficiodos homes fronte ás mulleres. Por-que normalmente entramos a tra-ballar en institucións ordenadas,nas que os varóns teñen unha lon-ga historia nos postos máis altos, enas que converteron as súas prác-ticas comunicativos nos hexemó-nicos. nesas institucións e baixoesas condicións as mulleres estánsometidas a avaliacións externas einternas do seu labor que levanconsigo informes, ascensos, me-lloras salariais, asignación de tare-fas, cargos e responsabilidades. Porunhas prácticas comunicativas enon outras, contrátase, faise parti-cipar, recompénsase, rexéitase, pro-mociónase unhas persoas fronte aoutras. A unhas outórgaselles au-toridade, a outras négaselles. Co-mo as normas que rexen o discur-so dos homes (así como o seucomportamento e ate os seus es-parexementos) convertéronse nasnormas profesionais baixo as que as

Cando afirmamos que non sóteñen xénero as persoas, estamosa dicir que tamén as institucións oteñen, e existen unhas regras nonescritas pero implícitas que rexense mulleres ou homes poden terparticipación nelas e en que termospoden participar. É dicir, os traba-llos teñen xénero tanto polo nú-mero de persoas de cada xéneroque predomina neles, como polaserie de presuposicións sobre o ti-po de traballo a levar a cabo quefai que vexamos a persoas dun ououtro sexo realizándoo. Tamén po-lo estilo de comunicación que seasocia á profesión.

As mulleres en postos de poder,enchoupadas a miúdo dos códigosmasculinos hexemónicos de valo-ración, e desexosas de adaptarse áinstitución na que emprestan osseus servicios, utilizan ás veces es-tratexias de comunicación de au-toridade máis masculinas. O pro-blema é que, ao ser enunciadasdesde un corpo de muller, non serecoñece a súa autoridade. Investi-gacións levadas a cabo sobre comose avalía a mulleres que expresanas súas mensaxes de forma dema-siado directa e asertiva proban queá xente (tanto a mulleres como ahomes) non lles gustan, calificán-doas de pouco femininas. Por ou-tra parte a súa influencia é case nu-la cos homes, quen se resisten á

percibirse a muller como ser ma-nipulador e falso.

En ambos casos sitúase o pro-blema nas mulleres e acéitase a ex-periencia masculina como a nor-ma ineludíbel. Hai unha tremendaresistencia a admitir a existenciadunha estructura de xénero na pro-pia conceptualización do traballoe da empresa. A igualdade semprese xulga tomando por medida unpatrón masculino de conducta. Seas mulleres o imitan, ademais deauto obrigarse a realizar un esfor-zo considerábel con poucos visosde éxito (nunca soarán abondo do-minantes ou soarán excesivamentemandonas), están a reforzar esa su-posta superioridade do comporta-mento masculino. Iso conlevaría alexitimación do sexismo social queoutorga maior valor, autoridade ecredibilidade a un dos sexos.

Falar en público, tomar a pala-bra no mundo laboral supón ocu-par (e alterar) durante un mo-mento un espacio de poder ao queás mulleres se lles negara o accesodurante tempo. Está ben que oocupen, coa súa forma de dicir, en-tender e actuar. Se non é así, se seven obrigadas a travestirse (comu-nicativamente) en varóns, ségue-selles negando o acceso. �

dependentemente de que o faganpor elección persoal, por elecciónpolítica ou mesmo por ambas ra-zóns, estas primeiras vodas serán avalente avanzada dunha situacióncon escasísimos e significativos pre-cedentes nos países que recente-mente teñen aprobado medidasanálogas. Agardo que a medioprazo a posibilidade de legalizarestas relacións deste xeito concretocontribúa de maneira decisiva áruptura do tabú sobre a homose-xualidade e a bisexualidade, comaocorreu nos seus respectivos mo-mentos cos matrimonios –hetero-sexuais, claro– interétnicos, coasparellas de distinto sexo que esco-lleron vivir xuntas sen casar, coaspersoas que escolleron non vivirxuntas sendo parella, coas persoasseparadas e divorciadas, coas per-soas que elixiron quedar solteiras,coas mulleres que viven soas, coshomes que viven sos, coas familiasmonoparentais ou monomarentais...

Por outra banda, a tan discuti-da posibilidade de adopción darálugar a novas formas de filiación,parentesco ou marentesco, introdu-cindo máis diversidade nas estruc-turas familiares, que precisarán denovos regulamentos xurídicos, o que en definitiva configurará

Quero a aprobación da lei de re-forma do Código Civil que permi-ta o matrimonio entre persoas domesmo sexo en plena igualdade dedereitos cós matrimonios entre per-soas de distinto sexo, incluída a po-sibilidade de adopción. Prefiro cha-mar as realidades polos seus nomesmáis exactos, dado que un matri-monio entre persoas do mesmo se-xo non implica necesariamente unmatrimonio entre persoas homo-sexuais, do mesmo xeito que unmatrimonio entre persoas de dis-tinto sexo non implica que sexa ne-cesariamente entre persoas hete-rosexuais, coma tampouco esixe aexistencia dun vínculo amoroso en-tre as persoas que van contraer ma-trimonio.

Á marxe do matrimonio canó-nico, competencia da Igrexa e noque a sociedade laica non se in-misce (non lle vou dar aquí á ofen-siva da xerarquía eclesiástica e deasociacións confesionais católicascontra este proxecto de lei máis cáconsideración dunha opinión, aín-da sendo consciente do seu talantecoercitivo e malintencionado), omatrimonio civil é un contrato deunión solemne entre dúas persoasque require dunha forma moi con-creta regulada no Código Civil. Sen-do esa modificación aceptada polamaioría da sociedade do Estado Es-pañol, a aprobación no Parlamen-to da devandita lei parece viábel.

O contrato matrimonial nondeixa de ser máis ca un tipo de con-trato, agora ben, un contrato pri-vilexiado por riba doutras posibili-dades de regular a convivenciaentre dúas persoas. O seu privile-xio xerou polo tanto a maiores unimaxinario social de respectabi-lidade.

Feitas estas aclaracións que meparecen importantes, cabe salien-tar o papel dos colectivos GLBT(de gais, lesbianas, bisexuais e tran-sexuais), cun protagonismo fun-damental na demanda da aproba-ción desta lei que pretende incluírtamén a adopción, no camiño deacadar un status definitivo (cantomenos nominal) de igualdade detoda a cidadanía. De feito, algun-has das persoas representantes des-tes colectivos xa teñen anunciadoas súas respectivas vodas coas súasparellas do mesmo sexo, en cantoa reforma entre en vigor.

Persoalmente nunca fun parti-daria da institución matrimonial,nin dos seus privilexios nin das súastácitas ou expresas obrigas, senónde relacións co maior grao de li-berdade posíbel nas que nada sedea por feito e todo se negocie.Con todo, sobre a utilidade da de-vandita reforma non teño nin-gunha dúbida. Considero progre-sista apoiar esta lei que vaiposibilitar casar ás persoas domesmo sexo que queiran facelo. In-

40

Si, quero

LAURA GÓMEZ�

1 Tirado da entrevista publicada narevista Zero, núm. 68 (2004).

41

a primeira causa de suicidio ado-lescente nos Estados Unidos.

Agardo que as novas realidadesque xurdan a partir da aprobacióndesta reforma do Código Civilvaian construíndo un novo imaxi-nario colectivo no que a historiaGLBT non sexa máis eliminada ousilenciada, no que calquera podarecoñecer e identificar historias epersoas –novas e anciás–, parellas–casadas ou non– e familias queconstitúan referentes gais, les-bianos, bisexuais ou transexuaispositivos e imitábeis, porque isosignificará que viviremos nunhasociedade de entramado máis fle-xíbel, máis xusta e igualitaria.

Pero non nos enganemos, istonon resolverá o problema de fondo:o dereito a ser diferentes sen terque pagar por iso o alto custe quea sociedade impón. Porque, xa queo matrimonio non é máis ca uncontrato que regula os termos deconvivencia entre persoas, ¿por quenon pode ser un contrato de tres(sen que teña relevancia de quesexo)?, ¿por que excluír o incesto?...Non abondará con que a hetero-normativa, é dicir, a heterosexuali-dade coma norma social, teña datade caducidade –cando iso chegue,aínda que xa será moito–. Nonabondará mentres se sigan a estig-matizar comportamentos sexuais(entendendo que falamos de sexoconsentido entre xente adulta) tanantigos como a propia humani-dade, non, mentres o respectábelestea baseado no comportamentosexual das persoas, en lugar de nahonradez, na solidariedade, no res-pecto ás diferencias, na responsa-bilidade cidadá e na convivencia pa-cífica e negociadora. �

Quen teña dúbidas sobre o be-nestar e a educación de nenas e ne-nos coma fillos dunha parella oupersoa homosexual ou bisexual, de-be indagar sobre a angustia que,ata non hai moitos anos nesta so-ciedade (sen que teña deixado deocorrer actualmente), nenas e ne-nos, conscientes desde a infanciaou adolescencia da súa homose-xualidade, bisexualidade ou tran-sexualidade sentiron sendo criadoscomo fillos dunha parella de dis-tinto sexo, sen referentes sobre asúa tendencia ou tendo como re-ferencias persoas estigmatizadas nomarco social do sexo biolóxico e aheterosexualidade obrigatorios.Lembremos que aínda a incom-prensión e a intolerancia social so-bre a homosexualidade constitúe

unha sociedade máis desenvolvida.Como di a etnóloga francesa An-ne Cadoret, autora dunha obra deinvestigación sobre familias ho-moparentais, Padres como los demás(Paidós, 2003), «[...] tanto os homescoma as mulleres deberían ser ca-paces de educar un neno [...]»; e so-bre a priorización do parentescoapoiado no biolóxico comenta:«[...] limitarse ao xenético na filia-ción ou dar ao xenético todo o pe-so para definir a filiación é perma-necer no nivel cero da cultura, ésuprimir todo espazo cultural equedarse na barbarie. Os gais e aslesbianas non poden acoutarse aoxenético, porque as súas relaciónsnon son procreativas. Están obri-gados, queiran ou non, a definirseno social».1

Pero non nos enganemos, isto non resolverá o problema de fondo: o dereito a ser diferentes

sen ter que pagar por iso o alto custe que a sociedade impón

42

No ano 412 a.C, represéntaseHelena de Eurípides por primeiravez. Atenas comeza a declinar noseu poder imperialista, pero os froi-tos culturais da cidade asentada nosprincipios democráticos a respec-to da política interna, aínda queexistan períodos involucionistas —están a chegar nese século IV quevai encetar—. E é nese intre candoEurípides dá, no seu drama, o re-

sumo do seu pensamento sobre osvalores que deben rexer no ámbi-to da familia, e, moi especialmen-te, a moral que se considera co-rrecta para a muller civilizada, paraa muller ateniense. Faino coa crea-ción de dúas Helenas antitéticas, amala e a boa Helena.

Ao atribuír a unha soa figura fe-minina os modelos negativo e po-sitivo de seren muller, muller que

se concibe primordialmente comoesposa, non fai máis que comple-tar e resaltar con maior nitidez osvalores contrapostos que xa foranapuntándose en figuras como as deClitemestra / Electra, xa dende Es-quilo, é dicir, dende os momentosda época de Pericles, pero máis aín-da noutras obras de Eurípides: Fe-dra / Hipólito ou Hermíone / Andró-maca. Trátase de opoñer a muller

Helena Historia cultural e literaria de dous

modelos antagónicos

de muller

ANA FRAGA�

43

marino, convertido en rei) mentresocorren os fatais acontecementosde Troia, e que foxe dun novo ma-trimonio co asediante Teoclímeno,fillo de quen otroura a acollera be-nevolamente. A improbábel peri-pecia, baseada nun antigo poemade Estesícoro1 relata unha nova his-toria, froito dun miragre de Hera,protectora do matrimonio e daprocreación en Atenas, quen, opo-ñéndose aos designios de Afrodita,impide o rapto real, sustituíndo aHelena por un simulacro, unha es-pecie de robot milagroso, que équen realmente foi levado a Troia.Contra aquela Helena tradicional,a de Troia, que xa fora denostadapor Esquilo –«Ai!, tola, tola Hele-na que tantísimas vidas segaches»2–diríxense os insultos dos diversospersonaxes, do coro e ata da pro-pia «boa Helena», definida na ac-

ción dramática pola súa resistenciaa un novo tálamo que lle producehorror. Deste xeito, a mala e a boaHelena van quedar perfectamentedebuxadas nunha serie de caracte-res contrapostos:

Boa Helena Mala Helena

Fiel ata a InfielmorteAmante dun Amante de só home sucesivos

homesCasta LascivaModesta Exhibicionista

A mala Helena non tiña necesi-dade real de ser novamente defi-nida pois xa era un lugar común ao longo da historia da traxedia. Esquilo, como dixemos, xa a tiñaretratado como «perdedora dehomes» e como «calamidade con-xugal». Helena habería inficionadocon ese carácter a cantos outrospersonaxes se presentasen como fi-guras teatrais próximas: así Clite-mestra, na Orestía, proclive á infi-delidade e á vanidade como irmáde Helena e Hermíone, a súa filla,vanidosa e amante do sexo, aíndaque non infiel, na Andrómaca deEurípides. As invectivas que estemesmo autor pon na boca de ungracioso corifeo no drama satíricoO Cíclope revelan ata que punto opúblico ateniense despreciaba xa aantiga figura, que xa cambiara osignificado do seu antigo mito3 e

vs. Helena

condear a Afrodita, a deusa clási-ca da sexualidade na mesma Ate-nas, porque voluntariamente tenelixida unha vida sen sexualidade.A novidade desa figura é evidenteno universo mental grego e, comofigura precedente da virxe cristiá,o seu parlamento lembra as carac-terísticas que terá xa para sempreo modelo da muller consagrada: épiadosa, xusta e prescinde na súavida do desexo sexual:

Nacín piadosa e quero seguir sendoasí. Respétome a min mesma. Nomeu interior álzase, dende o meu na-cimento, un magno santuario de xus-tiza, polo sentido da equidade queteño recibido de Nereo, eu salvarei aMenelao. Darei o meu voto a Hera,pois ela desexa o teu ben. E que Ci-pris (Afrodita) sexa para min favo-rábel, por máis que non houbesetrato entre ela e eu, pois aspiro a servirxe para sempre. (Helena, vers. 999e ss.)

1 A existencia dun poema titulado«Palinodia» ou «Retractación» fainossospeitar que a tradición de culpar aHelena dos males da guerra de Troia,que na traxedia atopamos xa en Es-quilo, e mesmo anterior. Estesícoro,grego da Magna Grecia, data do sécu-lo VI.

2 Agamenón vers 1455. 3 Cf. o apéndice engadido a orixe

primitiva da figura de Helena en Sometraces of the praeolympian world in greekliterature and Myth, Butterworth 1966,Walter de Gruyter B, N. York.

[…] a rehabilitación de Helena […] insistiránunha conducta absolutamente contraria á datradición creada para ese personase nefasto, é dicir, será mártir, ela mesma, da fidelidade,

tomada como valor supremo da conducta digna dunha muller

lasciva, amante do sexo, propensaá infidelidade, á muller casta, ab-solutamente fiel e dobregada ao ho-me, modesta, humilde e nada fa-chendosa. Castidade que é valoradacomo positiva en si mesma e quena representación teatral se subli-ña nesta obra coa figura de Teónoeque complementa o protagonismoda boa Helena. Teónoe é a concre-ción teatral da valoración positivada virxinidade: a muller que pode

Canto a Helena, o tour de forceque a converte ao mesmo tempoen modelo positivo e negativo, rea-lízase a traverso dunha complica-da historia que logra conservar nela a tradición da muller maldita,a muller fuxida con Paris, o fer-moso Paris, abandoando o seu ma-rido e provocando desa forma aguerra de Troia, e unha Helena denova creación, refuxiada en Exip-to, na casa de Nereo (antigo deus

mesmo o da narración homéricanas aras da nova interpretación ne-tamente ateniense, que absorbía eaculturaba nos seus propios mitose valores:

E despois de tervos apoderado da ra-paza (Helena), non a furachedes to-dos, un por un, xa que lle gusta an-dar cambiando de esposo? A esatraidora que, ao ver uns calzóns re-chamantes preto das súas pernas e oaro de ouro que levaba ao pescozo(Paris) abandonou a Menelao, ese bonhome. Nunca tiña que ter nado enningures a raza das mulleres, si nonson para min só, claro! (O Cíclope,vers. 179 e ss.)

Como nun eco, tamén en He-lena, o recén chegado de Troia, oguerreiro Teucro, alporízase á vis-ta da muller que lle recorda a quedeixou atrás:

44

onde os homes se disputan as cau-tivas, pero non existe esa preo-cupación primordial pola honramarital:

Helena: Recuperaches á muller es-partana?Teucro: Menelao levouna, arrastán-doa polos cabelos. (Helena. Vers. 115 e 116)

Mais é a propia Helena, carac-terizada xa como boa, a que, máissorprendentemente, volve ao temada honra, chorando a desgracia dosseus, que coñece polo recén che-gado Teucro: a súa nai, a divinaLeda, suicidouse aforcándose; osseus irmáns, os tamén divinosCástor e Pólux, déronse morte coaespada. A incongruencia deses fi-nais tráxicos, para eses seres di-vinos, aínda adorados en Esparta,

como valor supremo da conductadigna dunha muller. O suposto sui-cidio propio, ante a insistencia dorei que a ten acollida, Teoclímeno,e ante o horror dun novo tálamo,repítese en varias ocasións. A boaHelena imaxina e detalla mesmoas formas nas que levará adiante oseu propósito:

Porque, se vivise o meu esposo, ha-beriamos de nos recoñecer por cer-tos sinais que somentes el e mais eusabemos. Pero agora non é posíbel eel endexamais voltará. Por que estouaínda viva? Cal é a esperanza que te-ño? Contraer unhas novas nupcias pa-ra que as miñas desgrazas se repitan?Vivir na compaña dun bárbaro, sen-tándome á súa opulenta mesa? Maiscando o propio corpo é odioso, é me-llor morrer. Como non ía a estar bena morte para min? (Helena, vers. 290e ss)

Estou vendo a odiosa imaxe da san-guinaria muller que me perdeu a mine a todos os Aqueos. Que os deuseste rexeiten cuspíndote pola túa se-mellanza con Helena. (Helena, vers.71 e 72)

E despois introduce o tema davinganza pola honra do marido,describindo un violento encon-tro entre os dous esposos, que tivolugar supostamente na toma deTroia, episodio totalmente contra-rio ao clima homérico da Iliada,

non parece que alporice o autor,que se limita a supoñer cal sería areacción natural dunha nai ou dunsirmáns nos tempos actuais, se fosendeshonrados pola conducta dunhafilla ou dunha irmá. Polo tanto, arehabilitación de Helena, a caracte-rización de Helena, insistirá nunhaconducta absolutamente contrariaá da tradición creada para ese per-sonase nefasto, é dicir, será mártir,ela mesma, da fidelidade, tomada

Vergoñento é guindarse dun lazo enon parece conveniente nin para osescravos. Degolarse é máis nobre efermoso. E é tan breve ese intre quenos libera da vida! (vers. 300 e ss.)

O autor segue a debuxar o per-sonaxe no encontro entre os dousesposos. A fidelidade e o froito doamor, presentado sen os inconvin-tes que ostentaban as figuras de an-teriores traxedias, como Medea ouFedra, e sen a tristeza doutros, co-

A sorpresa medieval é a aparición, nunha parteimportante do Occidente,e dentro das estructurasfeudais, dun novo modelo

positivo de muller sexuada, e ademais

adúltera, que nace no ámbito da cultura

cortesá

Paris e Helena de Jacques-Louis

45

mo Alcestes. Temos aquí o amordebido ao esposo, amor que se pre-senta nesta ocasión con viso deamor romántico:

Ouh Menelao, o home máis querido!Longa foi a ausencia, pero o pracerme foi devolto. Miñas amigas, eu sonfeliz, teño diante de min o meu es-poso e podo rodealo cos meus bra-zos. (Helena, vers. 628 e 629)

Ouriza o meu peluxe de tanta alegría,mesmo me caen as bágoas ao te aper-tar para sentir o meu gozo, ouh! meuesposo. (Vers. 634 e 635)

A modestia, é afirmada taménpola propia Helena, ao renunciara outro dos caracteres tradicionais,mesmo dende os antigos mitos, oda beleza resplandecente, a pose-sión do atractivo sexual, os bens deAfrodita:

dita, nun primeiro momento e des-pois, incluso na Ilíada, raíña cau-tiva, preferida de Afrodita e esposaadmirada e desexada por ámbolosdous bandos contendentes. A par-tir de agora a disxuntiva está tra-zada, non só para Helena, senónpara os modelos antitéticos de mu-ller que se ían manter durante sé-culos sobre a base dunha castitadeabsoluta, co seu grao máximo deperfección posto na virxinidade,proposta na figura de Teónoe,fronte da proclividade ao pracer se-xual, denostado tanto na «má He-lena» como na súa protectora,Afrodita, que aparece nesta obracomo deusa casquivana que se poninoportunamente a rir cando to-dos os deuses e deusas choran a

a permisividade da glorificación doamor licencioso (Ovidio, Catulo),e chegará, extremado xa, ás valo-racións do só aparentemente novouniverso ideolóxico cristián. A fi-gura chorosa dunha Mónica de Ta-gaste é aínda a de unha boa ma-trona romana, iluminada agorapolo seu Deus, un deus, como odo seu fillo, profundamente in-fluído polo pensamento platónico.O extremismo das opcións cristiás,a favor da virxinidade, e non só dacastidade da esposa, levará inclusoá desaparición dun modelo seme-llante ao da Helena de Eurípides:caseque non existe no santoral cris-tián a figura da matrona fiel, co-mo modelo válido de seu, peroabondan as virxes e as viúvas con-

Afrodita

Ogallá esta beleza puidese borrarsecomo se borra a pintura e os trazosda miña cara se volvesen horrendosno canto de fermosos (vers. 262 e ss.)

Os dones cos que Cipris me adornouenxendraron moito sangue, moitasbágoas, trouxeron a dor, choros, su-frimentos. As nais perderon os seusfillos, as doncelas, irmás dos mortos,depositaron as súas cabeleiras a ca-rón do leito do río Escamandro. AHélade botou un berro de dor. Omeu corpo foi o que arruinou a ci-dadela dardania e sembrou a morteentre os aqueos! (vers. 356 e ss)

Ningún dos personaxes creadospor Eurípides segue, polo tanto, atradición mítica de Helena: deusada beleza e do amor como Afro-

[…] a disxuntiva está trazada, non só para Helena, senón para os modelos antitéticos

de muller que se ían manter durante séculossobre a base dunha castitade absoluta, co seu grao máximo de perfección posto na

virxinidade, proposta na figura de Teónoe, fronte da proclividade ao pracer sexual,

denostado tanto na «má Helena» como na súa protectora, Afrodita […]

disgracia de Deméter e só pensana felicidade da súa beleza. «Mais tiloubábaste somentes pola túa be-leza» (vers. 1354). Afrodita, a cau-sante última da guerra de Troia,aparece tamén enfrontada coa se-ria Hera, que é a deusa que evitao adulterio de Helena (paradoxi-camente, non o engano, nin a gue-rra, reducindo dese xeito as cues-tións morais ao ámbito familiar,como ocorrerá tamèn nos séculosfuturos no Occidente cristiani-zado). Modelos de muller que íanser compartidos polo universo ide-olóxico latino, aínda que certos au-tores e poetas poidan se permeter

sagradas enteiramente aos afánsrelixiosos.

A sorpresa medieval é a apari-ción, nunha parte importante doOccidente, e dentro das estructu-ras feudais, dun novo modelo po-sitivo de muller sexuada, e ademaisadúltera, que nace no ámbito dacultura cortesá que ten o seu es-plendor nos séculos XI e XII paraacabar destrozada ben cedo polamesma evolución social, perotamèn por medios coactivos, in-cluída a represión penal da Inqui-sición ou mesmo polas armas, nosur de Francia, coa cruzada anti-al-bixense levada a cabo pola Igrexa

e un Estado francés unidos por dis-tintos intereses de poder ideolóxi-co e político, ou ben asumida par-cialmente, pero cun importantecambio de senso pola mesma cul-tura eclesiástica, que difunde unnovo amor á dama, purificada, noámbito relixioso co amor e devo-ción á Virxe, e no ámbito literariocoa idelización do amor e o alon-

46

Tristán e Iseo, «Bela amiga, así oco-rre entre nós, nin vós sen min, nineu sen vós», a expresividade da tro-vadora «Ben voldría, mon cavallier,tener un ser en mes bratz nut»,6

complétase coas declaracións deHadewiich de Amberes, cos seustientes relixioso-panteístas, de go-zo primaveral e amor divino «Ai!Enamoreime do amor».

dadá e o cambio das formas legaisda herdanza, cada vez máis cingui-das á forma agnática, baseada noreinstaurado ou revalorado derei-to romano. Aínda así, o declive dosconceptos amorosos farase pase-niño e aínda tardarán en ser susti-tuídos definitivamente como temapolo da honra, que será dominan-te nos séculos XVI e XVII. Mais,

Escultura de Paris

4 Existe bastante literatura sobre ocambio cultural acaecido. É sinaladopor Martín de Riquer na súa Historiada Literatura Universal (Planeta) e enmoitos artigos entre os que sinalamos«¿Tuvieron las mujeres Renacimien-to?» de Joan Kelly, en Historia y Géne-ro: Las mujeres en la Europa Moderna yContemporánea (Edición S. Amelang yMary Nasch).

5 Los lais, Madrid, Siruela, 1987.6 Marirì Martinengo: Las Trovado-

ras, poetisas del amor cortés, Madrid, Ho-ras y Horas, 1997.

7 Cartas de Abelardo y Heloísa, edi-ción de Carme Riera, Palma de Ma-llorca, J. J. de Olañeta, 1989.8 Las Tro-vadoras, edición citada, páx. 17-33.

9 Cf. a versión española, resumida,El libro de la Rosa, Madrid, Siruela, 1986.O cambio de ton e de intención é visí-bel en calquera das historias e discur-sos dos distintos autores, Jean de Lo-rris e J. de Meung.

xamento físico dos amantes.4 Maisno seu momento de esplendor to-da a literatura aparece impregna-da por un sentido do amor, sen me-do á súa expresión física e produceautoras como María de Francia, oua Condesa de Die: A graza narra-tiva da primeira no lai A Madre-selva,5 ao relatar a mensaxe cifra-da ente os dous amantes adúlteros,

Beatriz / María non é somentes a muller casta e fiel, senón a muller asexuada, único modelo proposto tanto á muller casada, destinada

á procreación, como á virxe consagrada

A valoración do amor, sen cor-tes que separen o corpo do espíri-tu é un dos rasgos que comparteesa cultura, que chega ás veces aespazos ben alonxados do seu me-dio natural, as cortes nobiliarias,como sucede nas expresión deamor de Eloísa, nas súas cartas a Abelardo.7 Marirì Martinengoapunta, no seu prólogo á edicióndos poemas de trovadoras que vi-mos de citar, que xa nese final doséculo XII e comenzos do XIII, coaauxe da escolástica comenza o con-flicto entre esa nova mentalidade, aomesmo tempo burguesa e ecle-siástica, e as antigas culturas mo-nástica e cortés8 (e lembremos queunha das primeiras das súas auto-ridades é precisamamente o pusi-lánime amante, Abelardo, e quepronto dará enxendros como o fi-nal de Jean de Meung para o Ro-man de la Rose9, cun senso tan anti-cortés e mesmo anti-feminino, queprovocarà a indignación dunha sa-bia dama atenta aos cambios ieo-lóxicos, Cristina de Pizán). Outrasautoras e autores, como dixemos,sinalan os cambios producidos nossistemas económico e social, coavance imparábel da burguesía ci-

dende agora, e progresivamente, oque desaparece neses conceptos éa muller real, o corpo feminino, aexpresión sexual. En todo o longopoemario de Petrarca (1304-1374) sóen raros versos se vislumbra a pre-senza real de Laura, apenas unhamirada esquiva, unha figura con-templada baixo o sol radiante:

47

E admirado eu verei por un só intrea miña dama estar sobor da erbae facerse sombra cos seus propiosbrazos(Soneto XXXIV)

Máis acusada é aínda a ideali-zación feminina en Beatriz. O Dan-te mozo consúmese nunha paixónsen máis destino que o seu propiolume. Lume que admiran as dami-

cia, cara ao fin do século XIII, co-mo apuntabamos, pero atopandocontinuadores, no mesmo esce-nario, xa no século XIV, na dispu-ta que contra del promove Cristi-na de Pizán, coa soa excepción do canciller da mesma Universidade,Jean Gerson.11 Citaremos só as pa-labras condenatorias de todo tipode amor cortés, no ben bautizado

nón a muller asexuada, único mo-delo proposto tanto a muller casa-da, destinada á procreación, comoá virxe consagrada. E xa, na crea-ción literaria, aparecen pálidas fi-guras, como Desdémona, inocen-te xoguete da preocupación polahonra de Otelo, sospeitosa por oter amado por riba da preocupa-ción pola honra do pai, nin sique-

10 Traducido do castelán da ediciónde Alianza Editorial, La vida nueva, Ma-drid, Alianza, 1986.

11 Cf todo este episodio de loita fe-minista en Cristina de Pizán, ed. Régi-ne Pernoud, Palma de Mallorca, J. deOlañeta, 2000.

12 Arcipreste de Talavera o Corbacho,edición J. González Muela, Madrid,Castalia, 1982.

A dicotomía Helena / Helena […] segue intactaata a chegada e a proliferación subseguinte dunha literatura feita por mulleres, e sobre todo a partir dunha literatura nada a carón

do movemento feminista xa ben entrada a segunda metade do século XX

popularmente como «Corbacho»,aínda que o autor querería que perdurase como «Arcipreste de Ta-lavera»:

E más te digo: que la más sotyl mu-ger de estado, que del rey sea amada,nunca su ser nin fama será en el es-tado como fazer sola.

E non creo que onbre o fembra, porde tan alto linaje que sea, que non lesea feo e deshonesto amar.12

Velaí explicitamene proclama-do o novo valor supremo: a honra,a fama, ligada a unha conducta fe-minina que a vai facer moi volátil,segundo o misóxino autor, pois amuller, proclive a unha sexualida-de desatada, o é tamén á mentira,á cobiza, á envexa, á soberbia, istoé, a todos os males morais imaxi-nábeis.

Se nos detivemos no procesomedieval deica ese momento noque o amor, como tema literario,perde o seu posto protagonista, foipara reseñar a forma na que a di-cotomía de modelos se reúne noimaxinario occidental co pensa-mento clásico. Por desgraza extre-mando a contraposición atopadapor Eurípides. Beatriz/ María noné somentes a muller casta e fiel, se-

ñas da sociedade burguesa floren-tina, xa ben coidadosas da súa pro-pia honra, ás que ten que explicar avalidez dese amor sen compaña:

Damas, o fin do meu amor foi nou-trora o saúdo á miña dama, o que se-guramente vos sabiades, e niso resi-día a miña felicidade, poi era o fin detódolos meus desexos. Pero, despoisde que ela mo quixese negar, o meuseñor, Amor, puxo a miña felicidadeno que non pode me fallar: a lou-vanza da miña dama. (A vida nova)10

Louvanza da súa dama, á quededicará no só todos os seus poe-mas da mocidade senón que che-gará á idealización perfecta no seulongo poema da madureza, A Di-vina Comedia, convertendo a Bea-triz na reveladora do Amor abso-luto, o Amor-Deus, igual e ao ladode María.

A disociación corpo-espíritu es-tá consumada e compleméntase coinsulto ou a broma, a condena oua caricatura do amor carnal perosobre todo da muller que Bocaccio(1313-1375) fará presente en Italia,e os dous arciprestes no noso ám-bito cultural, pouco despois de quexa Jean de Meung, o reputado pro-fesor da Sorbona, o fixera en Fran-

ra solicitada polo home que quereservirse dela. E máis tarde, as mu-lleres do primeiro Romanticismo,como a Carlota de Göete, dobre-gada ás institucións matrimoniais,ata o punto de permanecer case-que impasíbel ante a paixón deWerther.

Pola contra, aínda que sexa ásveces con finais exemplarizantes eoutras cunha solapada crítica ós va-lores socialmente admitidos, man-tense a figura da muller sexuada,decidida a saltar por riba da ba-rreira dos prexuízos da honra. Ëprimeiro a resistencia dos valorescorteses en certos medios corte-sáns e mesmo burgueses, en fi-guras como a de Mirabella (Historiade Grisel e Mirabella) e en xeral entoda a Novela Sentimental do sé-

culo XV ou na admirabelmenteben debuxada Melibea de Fernadode Rojas, que rexeita o novo valorda honra coa súa opción de ser me-llor boa amante que mal-casada,é dicir, casada por razós de conve-niencia económica ou de poder.Cervantes, xa moi excepcional-mente, compón a figura da mullercruelmente pechada nos muros de-rrubados pola picardía e a súapropia inocencia no El celoso extre-meño. E, pese ao silencio case ab-soluto na época considerada clásicanas máis importantes literaturaseuropeas, reaparecen, no teatrofrancés, as figuras apaixoadas doteatro clásico ateniense, a Fedra ea Medea de Corneille e Racine,mesmo que sexa coa mesmacarga de censura que as súasprecedentes gregas. O temada muller adúltera farasede novo central, xa concerto matiz de crítica dosvalores patriarcais e da so-ciedade baseada nos po-deres económicos en todaa novela realista, deica Ma-dame Bovary ata as máis pró-ximas españolas como La Re-genta de Clarín, ou as figuras libresda moral burguesa das clases pro-letarias creadas por Galdós ou acondesa de Pardo Bazán, sempreen contraste coas mártires desamoral na clase superior (Fortunatae Jacinta, Sabela e Nucha, etc.).

A dicotomía Helena / Helena,subxacente en todas esas figuras,for a que for a opción moral ou aintención crítica dos distintos au-

48

tores, segue intacta ata a chegadae a proliferación subseguinte dun-ha literatura feita por mulleres, esobre todo a partir dunha literatu-ra nada a carón do movemento fe-minista xa ben entrada a segundametade do século XX. Aparecen,ao principio con gran impacto naopinión pública, (recordemos, porexemplo o impacto de O cuadernodourado de Doris Lessing, á que sedenomina feminista, mesmo an-que ela non se vexa como unha fi-gura preeminente dese movemen-to), as figuras de mulleres queelixen os seus propios destinos, e

etc. A longa lista de figuras femi-ninas creadas sería interminábelmais mencionarei unicamente pa-ra terminar as protagonistas de dúas obras recentes: a Beatriz deLucía Etxebarría en Beatriz y loscuerpos celestes é a antítese da Bea-triz de Dante, é a muller que vivecon toda naturalidade a súa sexua-lidade feminina e conta, en pri-meira persoa, as eleccións sucesi-vas, segundo os momentos aos quea conduce a acción novelística e aune a unha ou outra parella, hete-ro ou homosexual. A protagonistade Zoé Valdés, de Querido primernovio, chamada Dánae, salta todosos límites da súa vida, ata daquelaconsiderada normal, de muller ca-

sada e con fillos, para recuperarunha historia de amor homo-

sexual que vivira con inten-sidade na adolescencia, e,non só revive sentimental-mente a súa historia senónque busca e atopa o seramado e logra reunirse con

el. Ámbalas dúas protago-nistas, son figuras totalmen-

ten alonxadas dos prototiposimpostos durante séculos pola

ideoloxía patriarcal dominante. Asúa pureza non é a da muller ase-xuada, senón a pureza da intensi-dade. Helena / Helena, a dicoto-mía imposta, parece quedar lonxe,mesmo que aínda poderosos me-dios de comunicación sigan facén-doa vixente e aínda perduren as es-tructuras legais e económicas queapoian caseque en exclusiva a fa-milia nuclear patriarcal. �

mesmo as formas de expresión se-xual. Son mulleres que gozan e so-fren, que viven inmersas nunha so-ciedade cambiante, e cuns supostoslímites, que, ás veces, elas decidensuperar, saltando as normas e ataoutras apetencias para vivir unhapaixón, unha circunstancia difícil,

Un dos temas máis debatidos e controvertidos do feminismo,

a prostitución, foi o tema de reflexión que Andaina organizouen Santiago os pasados 3 e 6 de

novembro no Auditorio de Galicia.Unha visión da prostitución

posta en voz alta, desde fóra porpersoas que teñen investigado o tema, e tamén desde dentro,desde as propias traballadoras

do sexo como Pye Jacobsson, quedenunciou a situación do caso

sueco, proposto como modelo poralgunhas persoas e institucións. �

Prostitución a debate

50

ANNA AMORÓS PONS�

CarmenAs lembranzas sobre o seu casamento:

unha voda do ano 1953

Naquel entón, unha voda era unha gran festa [...] poñerseo mellor vestido, ofrecer boa comida, que saíse un bon día,moito baile e «traca» (foguetes).

Con estas palabras resumía Carmen, la Polita o quesignificaba celebrar unha boa voda a principios da dé-cada dos anos cincuenta. A tía Carmen naceu en 1926,nunha familia numerosa de sete irmáns, sendo a fillaprimoxénita. Á idade de 27 anos casou, despois dunlongo e serio noivado de oito anos, co tío Pepe:

Pepe vivía cerquiña da casa dos meus pais [...] coñecíamo-nos desde nenos [...] levamos xuntos toda a vida... O anopasado celebramos as Vodas de Ouro!

Carmen e Pepe casaron unha soleada mañá dun sá-bado de xaneiro do ano 1953:

A data da voda acordárona os nosos pais, o día da peticiónde man. Recordo que aquel serán o meu futuro marido re-galoume un reloxo de pulseira, de pequena esfera cadradae cadea dourada. Un reloxo que sempre me poñía nas boasocasións!... igual que os pendentes de ouro e perlas cos queme obsequiaron os meus sogros uns días antes da voda.

Naquel entón preparar unha voda con máis de cenconvidados levaba moito tempo, moito traballo e moi-tas preocupacións:

É verdade... porque todo se facía moi diferente ao de agora![...] o vestido facíao unha costureira a medida, o banquetecelebrábase na casa dos país do noivo, amigas e familiaresservían a mesa, a comida cociñábana unhas cociñeiras unsdías antes, a perruqueira peiteábate na casa...

Neste intre, Carmen colle dun caixón da cómodauna pequena caixa de cartón, onde garda os retratosda voda, unhas 15 fotografías en branco e negro, en-cadernadas nun álbum forrado de pel de serpente eborlas de pasamanería de cor verde [...]. Despois dasesión fotográfica, os noivos volven ao pobo, a casados sogros, pois o banquete comezaba ás tres:

A mesa ía desde a entrada da casa ata o porche e toda elaestaba chea de comida, paella, polo, galiña, coello, limona-das, viño, pasteis e tarta de améndoas. Era un bo banque-te! [...] Recordo que os convidados regalaban unhas vintepesetas e naquel entón eran moitos cartos.

A festa estivo amenizada ata a noite pola músicadunha acordeón. Ao día seguinte voltaban de novo ácidade pero esta vez era en viaxe de noivos:

Nada de hoteis! Fomos a casa da miña madriña... e con to-da a súa familia. A lúa de mel durou dous ou tres días e fo-mos ao teatro Apolo e a ver unha película, ao Olimpia. Isofoi todo!

Carmen lembra unha simpática anécdota aconte-cida no día:

Os meus sogros tiñan unha vaquería [...] e a metade do ban-quete unha vaca púxose a parir. Así que o meu marido eoutros convidados subíron as mangas da camisa e foron ca-ra á corte... Unha vaca entón valía moitos cartos!

Para Carmen e Pepe as mellores vivencias da súavida foron ver medrar aos tres fillos, Mari Carmen,Mari Ángeles e José Vicente. Vellos recordos de todaunha vida de parella xuntos e como dí a tía Carmen,«se hai estrelas de cine que casaron duás veces coamesma persoa... nós con esta fixémolo xa tres!... Tisabes se hai máis vodas despois destas de ouro?». �

51

Carmen viaxou ata a cidade, acompañada da súanai, a mercar a tea para o vestido de noiva:

Si, recordo perfectamente!... mercamos raso turquesa decor perla e tul branco para o velo, unhas luvas de encaixebranco... e despois os zapatos de salón, que tamén eranbrancos!

Entre lembranzas e confidencias, Carmen comén-tanos que para unha ocasión tan especial confiou ple-namente no bon gusto da modista:

Aínda hoxe cando vexo o retrato de noiva (neste intre, Car-men queda mirando fixamente cara á fotografía colgada naparede da esqueira da súa casa) penso que Trini fíxome unvestido moi elegante: colo camisero, con máis de vinte bo-tóns de raso, manga longa puntiaguda, unha inmesa colade máis de catro metros e un veo moi longo...

Ah, e o ramo! era de flores naturais igual que o tocado dopelo que me peiteou Pepa, a Estanquera.

Un vestido que Carmen, con moito cariño, gardoudurante anos:

Si!, pero un día a miña filla Mari Carmen disfrazouse conel e xunto coa túa irmá Amparo, que levaba o traxe de noivodo teu pai, paseáronse polas rúas do pobo... e xa eran todaselas unhas mozas!... Miña madriña, cando vin o vestido!

Tal e como establecía a tradición, a noiva saíu dacasa acompañada polo padriño, despois de escoitar achoiva de «traca». O paseo pre-nupcial camiño da Igre-xa San Cristobal fíxoo andando pola rúa. O seu pai le-vouna ata o altar e alí esperaba o tío Pepe. Unha vezxa casados voltaba a se escoitar de novo «traca» na por-ta da igrexa. Despois da cerimonia, os noivos, fami-liares e convidados ían a casa dos pais do noivo –a CaRomaguera–, onde tería lugar o xantar:

Sobre as doce servíase chocolate con ensaimadas, doces elicores [...] mentres nós aproveitabamos e iamos facernosas fotos á capital, a Casa Julián, un retratista moi coñecidoque tiña o estudio cerquiña da Praza de Touros [...]. Iamosno taxi de Folk, un precioso automóvil negro, moi elegante!

Lembranzas dunha época

A partir de 1993 a criminalida-de experimentou un espectacularauxe en Ciudad Juárez, no estadode Chihuahua, na fronteira entreMéxico e EE. UU. En particular, au-mentaron de forma alarmante asdesaparicións de persoas e as mor-tes violentas. Unha porcentaxe moisignificativa das vítimas destes su-cesos eran mulleres moi xoves e decondición humilde. Os sucesos sal-taron aos medios de comunicaciónao coñecerse a brutalidade e o en-sañamento de que foran obxectoas vítimas. O mesmo esquema –se-cuestro, tortura, mutilacións, agre-sión sexual– repetíase con dema-siada frecuencia para ser casual, senque as autoridades emprendesenaccións efectivas para esclarecer osfeitos nin ofrecesen informaciónprecisa.

Ao cabo de dez anos de horrora situación parecía no ter cambia-do substancialmente: nin remata-ran os crimes nin as autoridades fe-derais e/ou estatais mostrabanvontade inequívoca de atallar ascausas e deter os culpábeis. Anquenon hai cifras exactas, a situacióné tan grave que cabe referirse a elacomo feminicidio.

A mobilización da sociedade ci-vil fronte ao escándalo da barbarieprolongada impunemente duran-

te una década exerceu unha pre-sión eficaz e logrou atraer a aten-ción internacional. Diversos orga-nismos desprazaron persoal aCiudad Juárez para estudiar os su-cesos e elaboraron extensos infor-mes cos resultados. Á actuación daONU seguiron as da Comisión In-teramericana de Dereitos Huma-nos da OEA, a Comisión Nacionalde Dereitos Humanos de Méxicoe Amnistía Internacional. Todos osinformes coincidiron en sinalar du-ramente e sen paliativos a respon-sabilidade do Estado pola deixadezno seu deber de defender os derei-tos humanos, investigar con serie-dade as violacións dos mesmos,identificar e sancionar os respon-sábeis e proporcionar reparaciónás vítimas.

O décimo aniversario propicioua publicación de diversos libros deinvestigación sobre o tema por par-te de periodistas da área, como Dia-na Washington Valdez, Harvest ofwomen (2003); Sergio González,Huesos en el desierto (Anagrama,2003) ou Víctor Ronquillo, Lasmuertas de Juárez (Temas de Hoy,2004), os dous últimos editados enEspaña.

Víctor Ronquillo desenvolveu asúa traxectoria como xornalista endiferentes medios, tanto en radiocomo televisión e prensa escrita,centrando o seu traballo en ámbi-tos relacionados coa inxustiza e aviolencia social. Xa en libros ante-riores, como La muerte viste de ro-sa: Chiapas, la cacería de los travestis(Edicións Roca, 1994) ou La guerraoculta: impunidad e violencia política(Espasa-Calpe Mexicana, 1996),achegárase a temas relacionadoscoa violación dos dereitos huma-nos, corrupción, tortura e impu-nidade.

A orixe de Las muertas de Juá-rez está nas investigacións que Ronquillo principiou en 1995 con motivo da preparación dunha re-portaxe para televisión. Como re-sultado, en 1999 publica en Méxi-co a primeira versión do libro queagora, ampliado, se publica tamén

52

Libros

RONQUILLO, Víctor: Las muertas de Juárez. Crónica de una larga pesadilla, Madrid, Temas de Hoy, 2004

Las muertas de Juárez. Crónica de una larga pesadilla

RAQUEL BARREIRO�

53

en España. En palabras do autor,ao longo da súa elaboración «foi im-posíbel non encontrarse […] conhistorias de mulleres que supera-ban calquera forma de violencia eintolerancia que se coñecese no es-tado, mesmo no país» (p. 143).

Ronquillo compón un mosaicointegrado por fragmentos moi di-versos que actúan como impactospara a persoa lectora. A súa inten-ción non é facer un percorrido cro-nolóxico polos acontecementos ninabranguer todos os aspectos da tra-xedia. A non linealidade na for-mulación do libro persegue un ob-xectivo claro que o autor explicitano prólogo: presentar pezas duncrebacabezas que non encaixan noentramado da versión oficial, pe-zas que cuestionan a actuación depolicías, fiscais e do Goberno esta-tal e federal e converten a todoseles en sospeitosos de ineficacia,incompetencia e corrupción.

Ao longo de doce capítulos in-tercálanse conxecturas e impresiónspersoais, extractos de informes po-liciais e xudiciais, escalofriantes tes-temuños de vítimas supervivintes ede familiares de desaparecidos e ví-timas, declaracións de membros daAdministración de Xustiza, entre-vistas con varios dos acusados, etc.Tamén se inclúe a recreación dal-

gúns sucesos significativos: crimescomo o asasinato dunha prostitu-ta á quen lle dispara desde un co-che unha persoa cuberta por unamáscara de Halloween; unha granredada simultánea en varios locaisnocturnos nos que os responsábeisforan advertidos previamente; oachado dunha cabana no desertona que se atopan estraños indiciosque despois desaparecen de mo-do inexplicábel. Non hai un fío con-ductor entre todas estas pezas, simplemente se expoñen deixandoque sexa o lector ou lectora quensaque as suas propias conclusións.

Sen embargo, a ausencia dunhaformulación sistemática fai que olibro en conxunto resulte un tantoconfuso. Sería útil algún apéndicedocumental que axudase a quen ole a orientarse na fargallada de no-mes e sucesos: un breve resumocronolóxico ou unha táboa con ci-fras concretas, ademais da menciónprecisa das fontes citadas.

Aínda así, Las muertas de Juárezé eficaz como repaso escueto dossucesos, xa que polas súas páxinascirculan os principais feitos e per-sonaxes implicados, aqueles queaparecen recorrentemente en can-to documento se consulte sobre ocaso: O Exipcio, O Diaño, as ban-das de Os Roteiros e Os Rebeldes,

o asasinato do avogado Mario Es-cobedo a mans da policía en cir-cunstancias pouco claras, o acha-do nun campo de algodón dosrestos de oito mulleres en memo-ria das que se erixiron as cruces demadeira pintadas de rosa que seconverteron en símbolo da barba-rie de Juárez.

Non só as vítimas teñen cabidano libro, tamén as distintas partesimplicadas; Ronquillo entrevista aacusados, representantes de aso-ciacións defensoras dos dereitos hu-manos, membros da Administra-ción, especialistas en psiquiatría een investigación criminal. Iso noné obstáculo para denunciar con fir-meza as torturas cometidas polapolicía, o falseamento de probas in-culpatorias, a neglixencia con quese levaron a cabo as investigacións,o trato despectivo padecido polosfamiliares das vítimas, as ameazasa testemuñas e periodistas.

Mentras, a postura oficial tratapor todos os medios de restar im-portancia aos feitos coa fin de evi-tar a alarma social e eludir as res-ponsabilidades políticas. Chegousemesmo ao extremo insultante deculpabilizar as vítimas polas súasroupas, os seus costumes, os luga-res de diversión que frecuentabanou as horas ás que acudían a estes.

54

Desde instancias oficiais né-gase de forma recorrenteque o número de vítimas se-xa máis elevado que noutroslugares e que os crimes es-tean relacionados entre si.Dá medo admitir que detrásdeles podería haber asasinosen serie provenientes ou nonde EE. UU., tráfico de órganos, snuffmovies, satanismo, guerras entrenarcotraficantes. Ningunha destashipóteses foi confirmada nin des-cartada.

Vicente Fox, presidente da Re-pública, declarou en agosto de 2003que, aínda admitindo a gravidadeda situación, cría que os asasinatose desaparicións de mulleres eranun fenómeno illado e non reflectí-an serias deficiencias na proteccióndos dereitos humanos. Parece queesquecera o seu propio discurso doDía Internacional da Muller, ape-nas uns meses antes, no que reite-raba o compromiso do Gobernofederal para pór fin aos sucesos deJuárez, que calificaba de «violenciainadmisíbel e imperdonábel» e «ac-to de barbarie que merece todo onoso repudio».

Aínda que é innegábel que moi-tos dos casos presentan caracterís-ticas comúns que non poden sercasuais, un estudio en profundida-

de do problema debería buscar ascausas da violencia nun contextomoito máis amplo que o que re-collen a cotío os medios de comu-nicación. Estes tenden a centrar asúa atención nos casos máis esca-brosos e a ignorar a opresiva si-tuación xeral que padece a mulleren todos os ámbitos, dentro dunmodelo social establecido que con-sinte a discriminación por razón dexénero, un modelo no que son co-múns a violencia no seo da familiae o acoso no traballo, lexitimando,como consecuencia, a agresión psi-colóxica e física. É posíbel que exis-ta en Juárez un asasino en serie quesecuestra, tortura e mata mulleres,pero esa é só unha parte da traxe-dia; a outra, a que non ocupa titu-lares de prensa, é que a violenciacontra as mulleres está xeralizadae tolerada na sociedade. É erróneaa idea que os medios contribui-ron a asentar na opinión pública deque todas as mulleres asasinadas

en Juárez foran brutalmen-te violadas e estranguladas,cando nin sequera se tratadunha porcentaxe maiori-taria. Saen á luz os casos quecausan maior alarma social,pero téndese a ignorar queas estatísticas tamén as en-grosan outros casos menos

espectaculares, os que por cotiánsnon se consideran dignos de aten-ción, os que deste modo se con-virten en inexistentes.

Igual que soe aludirse ao nar-cotráfico, á criminalidade organi-zada e ás redes de prostitución, áhora de estudiar o caso tamén de-bería tomarse en consideración unsistema económico que non re-presenta senón a cara escura daglobalización coas súas peores con-secuencias: deslocalización, esta-blecimento masivo de maquila-doras, emprego precario e de baixocusto, nula responsabilidade socialdas empresas transnacionais cara á xente traballadora, emigracióndesde as deprimidas áreas ruraiscara aos núcleos urbanos, emigra-ción ilegal desde México a EE. UU.E, en definitiva, desestructuraciónsocial e unha discriminación porrazón de xénero tan fondamentearraigada na sociedade que implicaunha flagrante desprotección das

Nome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Apelidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Enderezo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Localidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Código Postal . . . . . . . . . . . . .

Desexo subscribirme á Revista Andaina

a partir do nº...........................................................................................

Prezo: Tarifa normal 15 € ano

Tarifa de apoio 16 € ano

Envío talón. Pago en efectivo

Transferencia bancária á cta. de Andaina (Caixa Galicia CCC:

2091-0377-74-3040003301)

Domiciliación bancaria (cubrir os datos adxuntos e enviar a:

Revista Andaina, apdo. 1058 de Santiago)

Data . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bco/Caixa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Oficina . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Localidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Agradecerei-lles que a partir desta data atendan con

cargo a miña conta Nº CCC:

Entidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Oficina . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dc . . . . . . . . . . . . . . . . .Nº de conta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Os recibos presentados pola revista Andaina. Atentamente:

Nome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Apelidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sinatura do/a titular da conta:

andainaRevista Galega de Pensamento Feminista

Boletín

de subscrición

✃

mulleres. Unha discriminación tanasumida que conduce á sospeitainevitábel de que a estas mortesnon se lles concede a atención quemerecen porque só se trata de mu-lleres.

A finais de 2004 aínda non existeun estudio en profundidade sobreo por qué das mortes de Juárez. OEstado non só non emprendeuunha investigación seria, senón quenin sequera reuniu un arquivo ex-haustivo sobre unha traxedia cuxaresolución debería ser consideradaunha prioridade nacional. Pasaronmáis de dez anos e seguen sen co-ñecerse as causas, sen determinarseculpabilidades e sen que se puxesenen marcha medidas efectivas queacaben coa sucesión de crimes.

Fronte á pasividade das autori-dades, a mobilización da socieda-de civil, que non está disposta a to-lerar a impunidade que alimenta aperpetuación da barbarie. Non es-quezamos que foron os familiaresdas vítimas, en especial as súas nais,as que lograron atraer a atencióninternacional sobre Juárez. É obri-ga de todas e todos non calar e esi-xir xustiza. �

Parecía cuestión pasada. Un epi-sodio desafortunado, sen mais, pe-ro non. Non se trata deso.

No pobo de Ismael Álvarez, al-calde que foi de Ponferrada até quea súa silla comezou a moverse po-la denuncia que en marzo de 2001lle puxo Nevenka Fernández, con-celleira de Facenda e Comercio poracoso sexual (condenado en sen-tencia firme polo Tribunal Supre-mo o 17/11/2003), os próceres doPP, partido ao que pertencen unse outros queren dar o seu nome aun local cívico-social. O nome deIsmael Álvarez, porque se supónque consideran que a condena poracoso sexual (e o acoso sexual mes-mo) cometido sobre a sua conce-lleira son miudezas, tonterias, cues-tións sen importancia (igual que seexpresou aquí en parecidos térmosdon Manuel Fraga cando o episo-dio do alcalde de Toques).

Esta foi unha moi interesantehistoria que apareceu nos xornaise logo deixou de aparecer: Unhaxoven concelleira de Facenda e co-mercio, do PP, denúncia ao alcal-de, do PP por acoso sexual.

Para quen seguimos o caso, sen-timos vergoña propria e allea can-do o PP de Ponferrada repartiu mi-lleiros de escritos de catro foliospolos buzóns dos veciños empa-

droados na localidade facendo crerque Nevenka era unha chiflada, un-ha niñata provocadora con inten-cións de afundir a un home cabale político de pro. Vergoña cando ocantautor Amancio Prada, tan sen-sible e amante de poetas que de-nunciaban realidades inxustas... asi-naba escritos de apoio a IsmaelÁlvarez. Vergoña cando o PP pro-moveu manifestacións de adhesióne apoio ao seu ex alcalde; vergoñacando Ana Botella, unha das mu-lleres moi influintes do PP naque-las alturas, loubaba a actitude im-pecable do acosador sen ter unhasoa palabra de solidariedade paraa vítima e desde logo vergoña, can-do o xuiz García Ancos se permi-

tiu a licencia de tratala no xuizo co-mo se Nevenka fose a culpable entroca da vítima.

De todo esto e mais fala o moiinteresante por moitas razóns librode Millás. O xeito de organizar olibro logo de terse metido na te-rrorífica historia do acoso padecidapor esta muller, que tivo a des-gracia principal de ser xoven, pre-parada profesionalmente, atractivae inxenua e ir caer como os fer-mosos peixes de cores, nun acuáriochea de peixes negros.

É simbolicamente moi ilustrati-vo o capítulo do acuário que os paisde Nevenka tiñan na sua casa e quea rapaza, de adolescente, gustabaobservar. Unha peixeira chea depeixes negros que van comendo atrozos aos peixes de cores. Así, oConcello de Ponferrada, di Millás:«Cando viaxei a Ponferrada e co-ñecin de perto a atmósfera moraldo Axuntamento, pareceume queera un microcosmos de peixes ne-gros nos que fora caer inocente-mente un peixe de cores» (p. 46).

Moi esquematicamente algun-has cuestións que se poden tirar dolibro:

Nevenka, como todas as vítimasde acoso, ficou paralisada, sen po-sibilidade de defenderse.

56

Libros

MILLÁS, Juan José: Hay algo que no es comome dicen. El caso de Nevenka Fernández contra la realidad, Madrid, Santillana, 2004.

Hay algo que no es como me dicen. El caso de Nevenka Fernández contra la realidad

NSC�

Ela tarda moito tempo en caerna conta do que lle pasa. A lecturado libro de Marie France Hirigo-yen –a biblia en materia de acoso–resúltalle revelador porque descri-be con exactitude o que ela sentiaque lle pasaba.

Como todas as vítimas de aco-sos, se sinten soas.

A normalidade a representa,neste caso con toda claridade, oacosador, a quen xente influintelouba, milleiros de manifestanteso apoian, lle fan homenaxes, chá-mano para ler o pregón das festasdo seu pobo e agora pretendendarlle o seu nome a un centro cí-vico-social..., mentres a acosada tenque se exiliar porque non lle dantraballo ao saber que denuncioua un alcalde malia ter unha prepa-ración profesional e un curriculumbrillante para a sua idade e ade-mais, é a ela a quen lle preguntanpor qué non se defendeu, porquenon fixo esto ou aquelo en lugarde lle preguntar ao acosador porqué acosou.

O libro tamén nos confrontacon ideas moi espalladas sobre es-ta cuestión: as nosas desconfianzasou receios se a persoa acosada noné «unha pobre víctima indefensa»:unha nena, unha muller desvali-da... Non, Nevenka é xoven, gua-

pa, intelixente, ambiciosa... ¿Comopode ser acosada? Algo faria para...ou outras expresión que manifes-tan que non acabamos de crernosque esto non so sucede con moitamais frecuencia da que imaxina-mos, senón que, ademais, pode su-cedernos a calquera.

Millás, que pasou moitas horasfalando con Nevenka para cons-truir o seu libro, nos aproxima ásconsecuencias para a víctima dunproceso deste tipo e, é aterrador:Cómo se pode matar sen man-charse as mans, sen deixar rastro.Ese pracer tan espallado e que pre-senta graos tan distintos e tan di-ferentes intensidades: o de humi-llar aos nosos semellantes.

En fin, mais cousas se poden en-contrar no libro ao longo de 21 ca-pítulos que nos aproxima, e moi-to, a un proceso de acoso e derriboconcreto, con nomes e apelidos,con seres de carne e óso, pero quetamén nos dá azos para achegar-nos ás persoas que sofren acososou procesos de vitimización se-mellantes, para gañar sensibilida-de e poder entender, para saber quede situacións así tamén podemossair e para adquirir a claridade deque esto pode pasarlle a calquerapersoa que dea cun acosador ávi-do de poder.

O mellor é lelo, porque ademaisdo dito, o fenómeno do acoso noné tan raro nen está tan lonxe denós. En intensidades distintas, esoque se ven chamando mobbing, naAdministración Pública, din as es-tatísticas que o padece un 33%.Quizais a experiencia de Nevenkapoda sernos útil. Experiencia quechega a nosoutros gracias á sensi-bilidade e traballo de Millás e senningún xénero de dúbidas, graciasao coraxe e valentia de NevenkaFernández. �

57

58

A CoruñaCentro de Información dos Dereitos da MullerPolígono de Elviña (zona de Birloque s/n). Tel.: 981 282 044

SantiagoServicio de Asesoramento das Mulleres Concellería da MullerHorario: mañá de 10 a 13 / tarde dos luns, mércores e venres de 17 a 19 h.Praza da Constitución s/n. Tel.: 981 571 461

Centro de Información dos Dereitos da Muller. AlecrínHorario: 9:30 a 1:30 / 5 a 8 h. de luns a venres.Rúa Galeras, 13-3º oficina 6. Tel.: 981 573 913

Centro de día para mulleres protitutasHorario: 10 a 2 / 5 a 8 h. de luns a venres.Rúa Galeras, 13, 3º-E. Tel.: 981 554 115

VigoCoordinadora Feminista de VigoColon 9. Entrechán, oficina 4. 36201 Vigo. Tel.: 986 220 464

AlecrínCentro de Documentación, biblioteca, hemerotecaHorario: 10 a 1:30 / 4 a 8 h. de luns a venres.García Barbón, 30 - 5º. Oficina 8Tel.: 986 439 459Centro de día para mulleres prostitutasHorario: 10 a 2 / 5 a 8 h. de luns a venres.Rúa Elduayen, 23-1º. Tel.: 986 224 193Centro xove de saúde sexual e anticoncecpiónHorario: 10 a 1:30 / 5 a 8 h. de luns a venres.Rúa Lugo, 2-1º. Tel.: 986 443 246

Casa da Muller (Centro Municipal de Asesoramento dos Dereitos da Muller)Rúa Romil, 20. Tel.: 986 293 963

Plataforma de Madres en AcciónPizarro, 53-5º D. Tel.: 986 417 976

Vilagarcía de ArousaAsamblea de Mulleres de ArousaDoctor Carus, 7 – Oficina-G. Ed. León XII

PontevedraAsesoría Xurídica MulleribusAsamblea de Mulleres de PontevedraBenito Corbal, 36-1º. Tel.: 986 865 028Horario: Martes e Xoves de 19 a 21 h.

Xanela. Apartado 90. 36810 Redondela

OurenseAsociación Galega da MullerApartado 679

S.G.I.Servicio teléfonico de asesoramento gratuito. Tel.: 900-400 273

AxendaALGÚNS DE INTERÉSEENDEREZOS E TELÉFONOS

Puntos de venta

A CoruñaLibrería Couceiro. Praza do Libro, 12

Librería Xiada. Avd. de Fisterra, 76-78

Librería Lume. Rúa Fernando Macias

PontevedraLibrería Michelena.Rúa Michelena, 22

Librería Paz. Peregrina, 29

SantiagoLibrería CouceiroRepública del Salvador, 9

Librería PedreiraRúa do Home Santo, 55

Baba. Área Central

El Kiosko. Praza de Galicia

OurenseLivraria Torga. Rúa da Paz, 12

PU

BL

ICID

AD

E

SaganFrançoise Sagan (cuxo verdadeiro nome era

Quoirez) naceu en Cajarc (Franza) o 21 de xuño de1935. Depois de abandonar o bacharelato, e con só 18 anos, escrebe a sua primeira novela, Bonjour Tristesse (Bon día, tristura). Desta obra vende mais dun millon de exemplares nun ano, iniciando asi unha carreira de enorme éxito literario.

Mais alá da sua laboura literaria, Sagan foi unha personaxe polémica adicta ao alcool, amante da velocidade e afeizoada a gastar o muito diñeiro queposuia nos casinos ou mercando os coches desporti-vos das grandes marcas. Todas esas filias levárona a varias curas de desintoxicación, a un grave accidente de coche e a varias condeas por tráficode drogas e evasión de impostos, unha delas ao verse implicada no «escándalo Elf».

Os últimos anos da sua vida pasounos Françoise mui enferma e arruinada: tivo que

vender a sua casa e ser aloxada polos seusamigos en Paris. Faleceu aos 69 anos,

vítima dunha embolia pulmonar, no hospital de Honfleur na costa nor-

manda o 24 de setembro de 2004.Os temas principais da sua obra

son o amor, a tristura e a melancolía. Algunhas das suas novelas son: Un certo

sorriso (1956), ¿Gosta de Brahms? (1959), e As maravillosas nubes (1961). No teatro

estreouse con Os violins ás veces fan estragos(1961) e O cabalo esvaecido (1966). Escrebeu tamén relatos históricos como Querida Sarah Bernhardt (1985) e unha autobiografía As miñas respostas (1984).

Françoise