Alonso Pintos, Serafín - O proceso de codificación do galego moderno 1950-80

Opro

ceso

de

codific

aci

ón

do

gale

go

modern

o(1

950-1

980)

FundaciónPedro

Barrié

dela

Maza

Fun

dación

Pedro

Barrié

dela

Maz

a

Fundación Pedro Barrié de la Maza

O proceso de codificación dogalego moderno (1950-1980)

Serafín Alonso Pintos

Biblioteca

FilolóxicaG

alegaInstituto

daLingua

Galega

FundaciónPedro Barrié de la Maza

O proceso de codificación do galego moderno (1950-1980) re-pasa as normativas ortográficas formuladas nas décadas dos50, 60 e 70 do século XX para acadar un modelo unificado degalego literario. A análise abrangue aspectos como as relaciónsentre oralidade e escritura, a función ordenadora e explicativada escrita e a súa vinculación co proceso lector ou as tensiónsentre tradición e cambio en procesos de reforma lingüística, asícomo un conxunto de dimensións conectadas co universo amploda alfabetización e as súas implicacións sociais. Reflexiónase ta-mén sobre os usos e valores con que o termo norma figura nostraballos lingüísticos, revisando, alén da oposición entre “nor-mal” e “normativo”, factores como a xerarquía académica, o po-der institucional e a súa repartición ou o arquetipo de boa lin-guaxe que se pretende elevar a modelo de uso xeral, magnitu-des sempre presentes en procesos de estandarización que cóm-pre non perder de vista no caso galego. As normativas presén-tanse de maneira cronolóxica e sométense a un marco común decomparación (Ideal de lingua; Xustificación; Ortografía; Grafo-táctica; Galego, portugués e castelán), que se completa cunharecapitulación conclusiva dos trazos esenciais deste repertoriode propostas ortográficas en que alicerza a imaxe escrita do ga-lego moderno.

9 7 8 8 4 9 5 8 9 2 5 4 6

ISBN 84-95892-54-5

Biblioteca Filolóxica Galega | Instituto da Lingua Galega

O proceso de codificación do galego moderno (1950-1980)



6002936-Codificación galego.qxd 17/7/06 10:49 Página 1

O proceso de codificación do galego moderno (1950-1980). / Serafín Alonso

Pintos.- [A Coruña] :

Fundación Pedro Barrié de la Maza, D.L. 2006. - 344 p.; 24 cm. - (Biblioteca

Filolóxica Galega).- D.L.: C-1697-2006 - ISBN: 84-95892-54-5

© 2006 FUNDACIÓN PEDRO BARRIÉ DE LA MAZA

© 2006 SERAFÍN ALONSO PINTOS

ISBN: 84-95892-54-5

Depósito legal: C-1697-2006

Imprime: Tórculo Artes Gráficas, S.A.

A publicación por parte da Fundación Pedro Barrié de la Maza do presente traballo non implica responsabilida-

de ningunha sobre o seu contido nin sobre a inclusión no mesmo de documentos ou informacións facilitados

polos autores.


O proceso de codificación do galego moderno (1950-1980)




O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

5ÍNDICE XERAL

ABREVIACIÓNS ......................................................................................................9

PRESENTACIÓN.....................................................................................................11

LIMIAR...................................................................................................................11

PARTES DO TRABALLO ............................................................................................14

OS TEXTOS.............................................................................................................16

ECDÓTICA..............................................................................................................24

I. INTRODUCIÓN TEÓRICA E METODOLÓXICA ............................................31

1. ORALIDADE E ESCRITURA...................................................................................31

1.1. Os lingüistas e a lingua escrita .....................................................................31

1.1.1. A hipótese da cultura escrita ......................................................................34

1.2. A fala na escrita.............................................................................................40

2. ESCRITURA E ANÁLISE SEGMENTAL.....................................................................46

2.1. A dimensión explicativa e ordenadora da escrita .........................................46

2.1.1. Notas sobre escrita e morfoloxía ...............................................................48

2.2. Unidades do escrito.......................................................................................56

2.2.1. A palabra ....................................................................................................59

2.3. Grafotáctica...................................................................................................62

3. ESCRITURA E PLANIFICACIÓN LINGÜÍSTICA .........................................................65

3.1. Ortografía e planificación lingüística ...........................................................65

3.2. Notas sobre o caso galego ............................................................................66

3.3. Implicacións do sistema gráfico ...................................................................72

4. ORTOGRAFÍA E REFORMA ...................................................................................75

4.1. Tradición e reforma.......................................................................................75

4.2. Sistema de escritura e progreso ....................................................................81

5. ESCRITURA, LECTURA E SISTEMA DE ENSINO.......................................................86

5.1. Ler e escribir .................................................................................................86

5.2. Alfabetización e sistema escolar ...................................................................91

5.2.1. Breve nota histórica ...................................................................................91

5.2.2. Escola e selección social............................................................................93

5.2.3. Ortografía e escola en Galicia ...................................................................94

6. O NORMAL E O NORMATIVO ...............................................................................98

6.1. Introdución ao concepto de norma en lingüística.........................................98

6.2. Manifestacións normativas: tipos básicos ..................................................100


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

66.2.1. A norma inherente....................................................................................100

6.2.2. A norma prescritiva..................................................................................104

6.3. Arquetipos normativos ................................................................................107

6.3.1. A norma escrita (gramático-literaria).......................................................107

6.3.2. A norma oral (popular-dialectal) ..............................................................114

II. AS PROPOSTAS NORMATIVAS DO GALEGO MODERNO (1950-1980) .125

1. A PRIMEIRA NORMATIVA GALAXIA (1952) ........................................................125

1.1. Ideal de lingua.............................................................................................125

1.2. Xustificación ...............................................................................................129

1.3. Ortografía ....................................................................................................132

1.4. Grafotáctica.................................................................................................135

1.5. Galego, portugués e castelán ......................................................................137

2. ERNESTO GUERRA DA CAL (1959)...................................................................141

2.1. Ideal de lingua.............................................................................................141

2.2. Xustificación ...............................................................................................142

2.3. Ortografía ....................................................................................................144

2.4. Grafotáctica.................................................................................................146


3. A GRAMÁTICA DE GALAXIA (1966)..................................................................148

3.1. Ideal de lingua.............................................................................................148

3.2. Xustificación ...............................................................................................151

3.3. Ortografía ....................................................................................................153

3.4. Grafotáctica.................................................................................................155


4. VALENTÍN PAZ-ANDRADE (1968).....................................................................160

4.1. Ideal de lingua.............................................................................................160

4.2. Xustificación ...............................................................................................164

4.3. Ortografía ....................................................................................................166

4.4. Grafotáctica.................................................................................................171


5. AS NORMAS DA ACADEMIA (1970, 1971) ........................................................182

5.1. Ideal de lingua.............................................................................................182

5.2. Xustificación ...............................................................................................183

5.3. Ortografía ....................................................................................................184

5.4. Grafotáctica.................................................................................................187


6. GALLEGO 1, 2, 3 (1971-1974) .........................................................................192

6.1. Ideal de lingua.............................................................................................192


6.2. Xustificación ...............................................................................................194

6.3. Ortografía ....................................................................................................195

6.4. Grafotáctica.................................................................................................197


7. MANUEL RODRIGUES LAPA (1973) ..................................................................203

7.1. Ideal de lingua.............................................................................................203

7.2. Xustificación ...............................................................................................206

7.3. Ortografía ....................................................................................................208

7.4. Grafotáctica.................................................................................................210


8. XOSÉ-MARTIÑO MONTERO SANTALLA (1976) .................................................211

8.1. Ideal de lingua.............................................................................................211

8.2. Xustificación ...............................................................................................213

8.3. Ortografía ....................................................................................................217

8.4. Grafotáctica.................................................................................................222


9. AS BASES PRÁ UNIFICACIÓN DAS NORMAS LINGÜÍSTICAS DO GALEGO (1977) ........229

9.1. Ideal de lingua.............................................................................................229

9.2. Xustificación ...............................................................................................230

9.3. Ortografía ....................................................................................................232

9.4. Grafotáctica.................................................................................................234


10. DIRECTRICES PARA A REINTEGRACIÓN LINGÜÍSTICA GALEGO-PORTUGUESA

(1979) ...........................................................................................................238

10.1. Ideal de lingua...........................................................................................238

10.2. Xustificación .............................................................................................241

10.3. Ortografía ..................................................................................................244

10.4. Grafotáctica...............................................................................................248

10.5. Galego, portugués e castelán ....................................................................251

11. AS NORMAS DA CÁTEDRA DE LINGÜÍSTICA .....................................................253

11.1. Ideal de lingua...........................................................................................253

11.2. Xustificación .............................................................................................257

11.3. Ortografía ..................................................................................................260

11.4. Grafotáctica ...............................................................................................263


12. AS NORMAS DA COMISIÓN DE LINGÜÍSTICA DA XUNTA (1980) ......................268

12.1. Ideal de lingua...........................................................................................268

12.2. Xustificación .............................................................................................270

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

7


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

812.3. Ortografía ..................................................................................................270

12.4. Grafotáctica...............................................................................................272


13. ORIENTACIÓNS PARA A ESCRITA DO NOSO IDIOMA (1980)...................................276

13.1. Ideal de lingua...........................................................................................276

13.2. Xustificación .............................................................................................278

13.3. Ortografía ..................................................................................................280

13.4. Grafotáctica...............................................................................................281


III. CONCLUSIÓNS ..............................................................................................285

1. IDEAL DE LINGUA.............................................................................................285

2. XUSTIFICACIÓN................................................................................................288

3. ORTOGRAFÍA....................................................................................................292

4. GRAFOTÁCTICA................................................................................................295

5. GALEGO, PORTUGUÉS E CASTELÁN ...................................................................297

CODA.....................................................................................................................303

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS ...................................................................305

I. BIBLIOGRAFÍA PASIVA ..................................................................................305

II. BIBLIOGRAFÍA ACTIVA................................................................................309


ABREVIACIÓNS

a. C. : antes de Cristo

al. : alemán

CI : primeira conxugación

CII : segunda conxugación

CIII : terceira conxugación

cap. : capítulo

cast. : castelán

cat. : catalán

cf. : confer, confróntese

comp. : compilador ou compiladora

comps. : compiladores

coord. : coordinador ou coordinadora

coords. : coordinadores

dir. : director ou directora

DL : Depósito Legal

ed. : editor ou editora

eds. : editores

fr. : francés

gal. : galego

IAP : indicativo antepretérito

(cantara)

ICP : indicativo copretérito

(cantaba)

ing. : inglés

IP : indicativo pretérito (cantei)

IPP : indicativo pospretérito

(cantaría)

ISBN : International Standard Book

Number

n. : nota a pé de páxina

núm. : número

oc. : occitano

org. : organizador ou organizadora

orgs. : organizadores

p. : páxina

p.e. : por exemplo

port. : portugués

pl. : plural

pp. : páxinas

s. : século

s.a. : sen ano de publicación

s.l. : sen lugar de publicación

ss. : seguintes

t. : tomo

vol. : volume

vols. : volumes


PRESENTACIÓN

LIMIARO traballo de investigación que hoxe presentamos supón a parte final dun pro-

ceso de reflexión e estudo sobre as fontes da ortografía do galego escrito moder-

no que se remonta a 1995, ano en que tomamos a decisión de elaborar unha tesi-

ña, que sería presentada e defendida publicamente na Facultade de Filoloxía da

Universidade de Santiago de Compostela en xullo de 1998. Anos máis tarde, un

novo requirimento académico levounos a redactar, sobre o mesmo tema, un

Traballo de Investigación Tutelado (TIT) na mesma universidade1. O tempo foi

pasando, e a necesidade autoimposta de redactar unha tese de doutoramento con-

duciríanos unha vez máis ao corpus normativo do período 1950-1980.

Lecturas diversas, algunhas de ámbitos que en principio poderían conside-

rarse tan distantes do noso obxecto de interese como a psicoxénese dos proce-

sos de lectura e escritura ou a antropoloxía cultural; así como a información

extraída das entrevistas que realizamos a algúns dos elaboradores das normati-

vas2, as críticas, comentarios e matizacións dos tribunais que xulgaron a tesiña

e mais o TIT, e as conversas mantidas co director da tese durante todos estes

anos son algunhas das contribucións que foron enriquecendo o noso coñece-

mento sobre o obxecto de estudo e foron perfilando as perspectivas de análise

coas que hoxe regresamos ás propostas ortográficas de posguerra. A evolución

das nosas coordenadas de estudo percíbese en moitos aspectos do traballo,

comezando pola propia distribución de espazos e contidos. Se o corpo da tesi-

ña (Alonso 1998) centrábase na análise dos textos e apenas se dedicaban doce

páxinas á introdución teórica e terminolóxica, no TIT invertemos os termos e a

1 Tivemos o atrevemento de presentar o texto daquel TIT (Alonso 2000) á sétima convocatoriados Premios de Ensayo de Catalán, Gallego y Vasco da Universidad Española de Educación aDistancia (UNED), nos que, para a nosa sorpresa, acadou o premio na modalidade de lingua gale-ga. Posteriormente, a UNED decidiu publicar aquel traballo en forma de libro (Alonso 2002).2 Conservamos gravación e transcrición das realizadas a Xavier Alcalá (3/02/2000), Xosé--Martiño Montero Santalla (4/03/2000), Xosé María Dobarro Paz (16/05/2000), Xosé RamónPena (17/07/2002), Francisco Fernández del Riego (21/06/2003), Pilar Garcia Negro(22/12/2003) e Sabino Torres (2/12/2004).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

12 introdución pasou da ducia ao cento de páxinas, divididas por súa vez en dúas

partes, a primeira dedicada ás consideracións teóricas e terminolóxicas e a

segunda ao contexto de aparición das normativas, mentres que a revisión das

propostas ortográficas ficaba reducida a unha panorámica sucinta de pouco

máis de trinta páxinas.

Á vista do anterior, non resulta difícil adiviñar que, no que toca ao traballo

presente, un dos obstáculos máis grandes que houbo que superar foi o do enfo-

que. Cumpría evitar o risco da reiteración, de volver incidir sobre o xa dito, de

aí que ousásemos posibilidades de análise novas, entre elas, as derivadas de

reflexionar sobre a relación entre oralidade e escritura, sobre o marco xeral dos

procesos de alfabetización, a dimensión explicativa da escrita e a súa relación

co proceso de lectura e, en fin, sobre unha serie de aspectos relacionados de

maneira global co universo da cultura escrita aos que ata o de agora non lle

dedicaramos atención abonda. Outra grande vía de análise conduciunos aos

usos e valores con que o vocábulo norma é empregado nas publicacións lingüís-

ticas, un concepto que, como sabemos, está relacionado, entre outros factores,

coa xerarquía académica, o poder institucional e a súa repartición, e toda unha

serie de circunstancias que multiplican os posibles ámbitos de estudo.

Non obstante, e aguilloados pola necesidade de dar cabo a unha esculca que

ameazaba había tempo con disgregar o núcleo de interese inicial en fraccións

tan especializadas como malas de reunir nunha presentación unitaria, decidimos

renunciar ao tratamento de moitos aspectos relacionados de maneira máis ou

menos directa co corpus escolleito –algúns deles bastante importantes– e, de

entre todas as posibilidades de aproximación analítica, optamos pragmatica-

mente por volver situar o foco nos textos, un material que nos permitía estear

as nosas apreciacións no terreo firme dos documentos escritos e, asemade, faci-

litaba o deseño expositivo. Fronte á información de orixe oral, ás veces de com-

probación pouco doada, os escritos ofrecen ao investigador unha base sólida

sobre a que establecer os seus xuízos (quod scripsi, scripsi), e por ese motivo

semelláronnos unha referencia máis acaída ás necesidades dun traballo acadé-

mico. En resumo, a tese que defendemos aparece como un repaso actualizado

das normativas ortográficas das décadas dos cincuenta, sesenta e setenta do

século XX, escrito desde o coñecemento que –moito ou pouco– fomos acumu-

lando ao longo do último decenio e formulado coa idea de non abundar sobre o

exposto en documentos previos e abrir se cadra novas vías para a reflexión.

Vellos xuízos (e prexuízos), nalgún caso moi asentados, foron revisados á luz


do que os textos din –fuxindo de maneira consciente do que outros din que din

os textos– para conformar unha posta ao día atenta a aspectos se cadra menos

comentados en aproximacións precedentes.

No que toca ao punto de vista adoptado, temos que recoñecer que nun primei-

ro momento chegamos a pensar que sería posible escribir sobre as normativas

ortográficas do galego dunha maneira neutral, e houbo incluso un tempo en que

contamos poder asumir a nivel expositivo unha independencia pura e esterilizada

que conseguise dotar a nosa análise dunha obxectividade sen mácula. Pero ben

cedo comprobamos que unha postura así resultaba imposible, pois cada un escri-

be desde a súa propia subxectividade, determinada pola carga teórica que foi acu-

mulando durante anos a través de influencias diversas, que abranguen desde as

lecturas ás experiencias persoais e profesionais, e que condicionan de xeito inelu-

dible o seu posicionamento interpretante. O noso traballo atópase, en consecuen-

cia, ben lonxe dunha reflexión aséptica, pero quixerámolo igualmente distante de

dogmatismos ou calquera outro tipo de intransixencias, pois entendemos que é

posible evitar unha abordaxe sectaria aínda que se defenda unha postura concreta.

A nivel expositivo, decidimos ordenar o material en varios apartados.

Comezamos cun preámbulo onde presentamos os textos, xustificando a súa

elección e aclarando algunhas peculiaridades ecdóticas, para a continuación

explicar o marco de comparanza que lles será aplicado, e que dividimos en

cinco apartados (Ideal de lingua; Xustificación; Ortografía; Grafotáctica;

Galego, portugués e castelán). A seguir, repasamos os modelos teóricos e termi-

nolóxicos que alicerzan a nosa análise. Puntos clave deste bloque inicial son as

vinculacións entre escritura, lectura, grafía e ortografía, e, relacionados con esta

última e a súa carga prescritiva (orto-), os conceptos de normal e normativo.

Para a análise dos textos adoptamos unha sucesión cronolóxica que avanza

dando conta non de todos, pero si dos máis conspicuos intentos de ordenación

do galego aparecidos entre 1950 e 1980. Á hora de presentar unha recapitula-

ción conclusiva, decidimos manter o esquema inicial (Ideal de lingua,

Xustificación...) por parecernos sinxelo, coherente e formalmente eficaz para

os nosos propósitos. Esta recapitulación complétase cunha Coda, título que pre-

ferimos á contundencia terminante dunha “conclusión” que se cadra non esta-

mos aínda en condicións de ofrecer. Pola súa banda, a bibliografía final dividí-

mola en dous apartados, no primeiro (Bibliografía pasiva) relacionamos as pro-

postas normativas analizadas e no segundo (Bibliografía activa) o resto das refe-

rencias bibliográficas citadas.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

13


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

14 Somos ben conscientes de que as posibilidades de análise do noso corpus

non se esgotan na tese que hoxe presentamos. Son tantos os ramais que se van

abrindo ao paso do investigador, e algúns de tanta relevancia, que nos senti-

mos na obriga de recoñecer que o noso estudo non acada a categoría de pro-

nunciamento definitivo sobre o tema que analiza. Parte da información que

sería precisa para unha aproximación que se internase nese territorio que

rodea os textos (proceso de xestación, intereses que o impulsan, actitude dos

redactores...) permanece aínda inédita en distintos lugares, entre eles, e por

citar só as fontes máis evidentes, na correspondencia intercambiada entre os

elaboradores e responsables das normativas –e isto inclúe tanto as editadas

como aqueloutras que permanecen inéditas–, nos fondos almacenados na Real

Academia Galega (RAG) ou nos arquivos doutras institucións académicas e

partidos políticos. Un conxunto documental que agarda aínda ser estudado e

publicado. Se cadra así, máis adiante, e sobre a base de monografías e traba-

llos parciais que nos gustaría ir vendo aparecer publicados nos próximos anos,

poderemos, apoiándonos uns no traballo dos outros, pasiño a paso, ir com-

prendendo mellor algúns dos aspectos menos coñecidos do proceso de estan-

darización do galego escrito.

PARTES DO TRABALLOÁ hora de dispoñer formalmente o material da nosa investigación decidi-

mos, na parte relativa á análise textual, presentar as propostas normativas en

orde cronolóxica e sometelas a un marco común de comparación. De entre

todos os posibles parámetros que resultarían pertinentes e rendibles para a aná-

lise do corpus seleccionado decidímonos ao cabo por aqueles cinco que nos

pareceron máis axeitados aos intereses do noso estudo, e que titulamos: Ideal de

lingua; Xustificación; Ortografía; Grafotáctica e Galego, portugués e castelán.

No subapartado Ideal de lingua esculcamos a representación mental de lin-

gua que fundamenta as normativas. A hipótese particular sobre o que é –e o que

debe ser– unha lingua, e cales o seu carácter e fontes de arrequentamento reve-

la información valiosa para a comprensión dos postulados ortográficos de cada

proposta. Á hora de pronunciarse sobre a denominada “segunda forma do arti-

go” (Teño que colle-lo autobús) ou sobre o tratamento gráfico dos grupos con-

sonánticos cultos (–cci–, –ctu–...) non pode ser igual a opinión dun escritor que

considera que a boa lingua é a literaria canónica que a dun lingüista fonoloxi-

cista que ten o seu ideal na oralidade das clases populares.


En Xustificación comentamos os motivos en que as propostas fundamentan

a súa pretensión de validez. Cando un individuo, un colectivo ou unha institución

deciden efectuar un pronunciamento en materia tan delicada como a ortográfica

actúan movidos por un determinado convencemento, máis ou menos explícito

segundo os casos, que os leva a publicar unha normativa para que os demais

escribamos segundo os seus criterios. As disputas entre as correntes comunmen-

te denominadas “autonomismo” e “lusismo” teñen neste apartado un marco de

análise privilexiado, e o repaso dos argumentos xustificatorios achega luz sobre

aspectos non sempre atendidos en estudos previos do noso debate normativo.

No apartado Ortografía reflexionamos sobre as solucións adoptadas en

materia de grafización, sobre todo as referidas ao repertorio de grafemas e mar-

cas diacríticas e as súas respectivas regras de uso. Tratamos de comprobar en

que medida as consideracións teóricas (ideal de lingua, xustificación...) toman

forma gráfica no corpo discursivo. As marxes de arbitrariedade que o galego

escrito comparte co resto dos estándares románicos converten o ortográfico nun

espazo de cantos afiados para a disquisición filolóxica, pois o que uns xulgan

unha distancia insuperable pode constituír para outros un traxecto case irrele-

vante e sen maiores consecuencias. Este tipo de valoracións están sempre pre-

determinadas polos esquemas perceptivos do observador, que pode nun caso

interpretar como asumible de hoxe para mañá a substitución de <ll>, <ñ>, <x>

por <lh>, <nh>, <g>/<j>, ou, se for outra a súa convicción teórica de partida,

rexeitala como unha medida extrema e inviable, fose cal for o prazo.

Mentres que a discusión entre escribir Galicia ou Galícia pode ser conside-

rada ortográfica, a que se establece entre Galicia/Galícia e Galiza parece máis

ben de índole morfolóxica. Un caso semellante é o de consellería/conselleria

vs. consellaria. A situación parece ter un ámbito de pertinencia supraortográfi-

co cando as variables en disputa son, p.e. porriba/por riba ou de outro/doutro,

xa que o que cómpre establecer, como paso previo á representación de calque-

ra destes dous últimos pares, é o carácter (gramatical e gráfico) das unidades

implicadas, para poder logo decidir a súa disposición na liña tipográfica. E

como este tipo de diferenciacións relativas á forma e agrupación das palabras

foron obxecto de longas discusións, decidimos tratar algunhas delas nun sub-

apartado específico, Grafotáctica.

Xa como eido derradeiro da nosa comparanza dedicamos un subapartado

propio ao repaso das concepcións que en cada proposta se teñen sobre esas abs-

traccións filolóxicas e culturais que denominamos convencionalmente galego,

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

15

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

16 portugués ou castelán, e aínda outras de cuñaxe máis recente como galego-por-

tugués (contemporáneo) ou português da Galiza. No subapartado Galego, por-

tugués, castelán revisamos como se entenden as relacións (presentes, pasadas e

futuras) do galego cos dous grandes estándares estatais veciños, e comproba-

mos como as posicións ortográficas variarán de maneira patente segundo se tra-

balle coa hipótese de que o galego merece ter un estándar autónomo ou, pola

contra, o punto de partida sexa a necesidade inelutable de emprender o camiño

de ida (ou de regreso) ao portugués como solución única aos problemas da lin-

gua de Galicia.

OS TEXTOSNa década dos cincuenta, a grande referencia en materia ortográfica será,

na Galicia da Terra, a coñecida como “normativa Galaxia”. Como exemplo da

situación inmediatamente anterior poderiamos citar a ortografía do volume

Pontevedra, boa vila, unha colectánea que recompila artigos en galego e en cas-

telán publicada en 1947. Autores diversos, cada un coa súa maneira de escribir

en galego, perfilan nas súas liñas básicas o que se entendía por bo galego escri-

to naquela altura. Trátase, porén, dun intento illado, de aí que decidísemos vol-

ver os ollos á “normativa Galaxia”, que anos despois comezaría a ser coñecida

–e recoñecida– como ortografía arquetípica desta fase do galego escrito.

Entendemos por “normativa Galaxia” a convención de escrita que os responsa-

bles do proxecto liderado por Ramón Piñeiro aplicaron aos orixinais que se

publicaban na editorial viguesa. Queríase conseguir, entre outras cousas, que

volumes saídos da mesma casa editora empregasen unha única convención orto-

gráfica, de xeito que se decidiu intervir sobre os textos –moitas veces autógra-

fos–, nun intento de regularizar e espallar determinadas pautas ortográficas,

morfolóxicas e lexicais. En realidade, como logo veremos, non se debería falar

da normativa da editorial Galaxia como se esta fose un clausulado estático e ben

delimitado, senón que estamos máis ben perante unha convención que iría evo-

lucionando co paso dos anos, conforme o propio proxecto se consolidaba e os

seus responsables ían sentíndose tamén máis fortes e lexitimados no seu labor

de unificación dos textos escritos.

A nivel expositivo, decidimos comentar dúas mostras da convención gala-

xiana. Nunha primeira esculca rastrexamos as orixes daquel pautado, para o que

botamos man de referencias privilexiadas como as notas aclaratorias incluídas

por Ramón Piñeiro e Celestino Fernández de la Vega na súa tradución para o


galego do Altkeltische Dichtungen de Julius Pokorny (1944), publicado pola

editorial Bibliófilos Gallegos (Cancioeiro da poesía céltiga de J. Pokorny,

Piñeiro e Fernández de la Vega 1952) nas que os tradutores reflexionan sobre o

seu modelo de lingua ideal e ofrecen indicios fragmentarios do ideario que máis

tarde tomaría corpo tipográfico nos libros de Galaxia. Asemade, revisamos as

regras que determinaron o aspecto gráfico dos primeiros volumes da editora

viguesa, comezando pola inaugural Antífona da cantiga de Ramón Cabanillas

(1952), na que figuran unhas tamén interesantes “Verbas limiares da editorial”.

Somos ben conscientes do risco que corremos ao intentar sistematizar unha

ortografía variable como a dos primeiros textos da editorial Galaxia, aparecidos

nun tempo histórico e sociocultural onde estes asuntos da escrita carecían da

relevancia que máis tarde chegarían a alcanzar. Consideramos, non obstante,

que resultaba conveniente establecer unhas balizas que delimitasen o punto de

partida da normativa Galaxia, que volveremos analizar máis adiante, madura e

asentada, a mediados da década dos sesenta, na gramática de referencia da edi-

torial, a Gramática elemental del gallego común que Ricardo Carballo Calero

redactou por encomenda de Ramón Piñeiro.

O seguinte documento analizado introduce no noso repaso a doutrina lusis-

ta. Un galeguista de preguerra exiliado nos Estados Unidos, Ernesto Guerra da

Cal, publica, tamén en Galaxia, un libriño de poemas que se desvía intenciona-

damente da práctica escrita tradicional. A proposta ortográfica do autor, que el

mesmo explica nas páxinas iniciais, pretende dispoñer os medios (ortográficos)

que posibiliten a inserción do galego no ámbito lingüístico e cultural lusófono.

A tentativa ortográfica formulada por Guerra da Cal resultaría desestimada e

case esquecida ata que, catorce anos despois, un discípulo declarado do proxec-

to de Guerra, o portugués Manuel Rodrigues Lapa, decide retomar aquel inten-

to e sometelo outra volta a consideración no seo da esfera intelectual galeguista.

A mediados da década dos sesenta ve a luz a gramática de Galaxia, un volu-

me no que o seu autor, Ricardo Carballo Calero, levaba anos traballando e que

sae do prelo en 1966. A normativa Galaxia é naquela altura unha convención

veterana, con tres lustros de rodaxe ás costas, coñecida e ben asentada nos

medios galeguistas. Asemade, o redactor enriquece a exposición gramatical con

comentarios sobre o contexto, de tal maneira que a Gramática elemental del

gallego común pasa a converterse, para o investigador actual, nunha fonte de

moi alto valor á hora de esculcar como se entendía naquela época a cuestión da

escrita, pois constitúe un compendio razoado non só do que na editorial e a

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

17


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

18 redonda de Ramón Piñeiro entendían por bo galego escrito, senón do sentir

ortográfico xeral naquela altura.

Dous anos máis tarde, e no interior dun volume colectivo titulado O porvir da

lingua galega, publícase en Lugo un artigo que, outra volta, trae a colación o ide-

ario lusista: “A evolución trans-continental da lingua galaico-portuguesa”, de

Valentín Paz-Andrade. O seu autor amosa, en 1968, algúns dos argumentos que

caracterizarían o reintegracionismo posterior, entre eles que as diferenzas entre

galego e portugués eran poucas e sobre todo ortográficas, que o galego non

morrerá nunca porque vive no portugués ou que os galegos debemos abrirnos ao

mundo e abandonar o minifundismo esterilizante que mantén recluído o noso

idioma ao norte do Miño. O porvir da lingua galega contén, ademais do citado,

artigos de Xesús Alonso Montero, Xosé Luis Méndez Ferrín, Sebastián

[Martínez] Risco, Valentín Arias, Ricardo Carballo Calero, Manuel María, Basilio

Losada, Bernardino Graña, Benedicto, Epifanio Ramos de Castro, Manuel López

Ferreiro, ou o colectivo Os Irmandiños. Sen dúbida, unha boa representación da

intelectualidade galeguista da época. O de Paz-Andrade, porén, é o único que se

amosa favorable á ortografía portuguesa. Se nos decidimos a incluílo na nosa

panorámica é pola súa influencia posterior sobre autores máis novos, entre eles

Xosé-Martiño Montero Santalla, figura destacada nos primeiros experimentos

ortográficos lusistas da década dos setenta, que recoñece que este artigo de

Valentín Paz-Andrade3 influíu na súa toma de posición lusista antes e con máis

forza que o de Manuel Rodrigues Lapa de 1973.

A década dos setenta ábrese con cambios na lexislación estatal que, ao per-

mitir a incorporación do galego ao sistema escolar, incrementarán a necesidade

de regularizar a escrita do idioma e animarán a publicación de propostas norma-

tivas de carácter institucional. En 1970 atopamos por fin un pronunciamento

ortográfico da Real Academia Galega, que decide abandonar o seu mutismo

anterior e dá ao prelo un moi sucinto epítome de índole só ortográfica, onde dá

conta dos grafemas (“O abecedario galego”), as regras de acentuación e unhas

breves notas destinadas a orientar a representación de encontros grafotácticos

(“Contraccións”). Uns meses despois, e empuxada en parte pola aparición do

Gallego 1 do Instituto da Lingua Galega (ILG), a Academia decide engadir

unhas tímidas e igualmente breves consideracións morfolóxicas, nas que basica-

3 No segundo capítulo do seu libro La Marginación de Galicia (Paz-Andrade 1970), “La margi-nación de la lengua”, volvemos atopar os argumentos enunciados no artigo de 1968, nalgún casotraducidos de maneira case literal (cf. Paz-Andrade 1970: 90-122).


mente se limita a condenar calquera tentativa de representación de fenómenos

orais característicos (gheada, seseo, –e paragóxico, –i– epentético...) e regulari-

zar os plurais, o tratamento dalgúns grupos consonánticos cultos e algúns sufi-

xos e terminacións. Con todo, as Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma

galego de 1971 conforman a normativa oficial por excelencia da década dos

setenta, e exercerán a súa influencia sobre o galego escrito aínda despois de que

aparezan propostas normativas máis ambiciosas e de máis alto valor científico.

Os tres volumes do método Gallego para a aprendizaxe da lingua que o ILG

publica entre 1971 e 1974 (Gallego 1, 1971; Gallego 2, 1972; Gallego 3, 1974)

contén nas súas páxinas unha proposta de regulación ortográfica e morfolóxica

diferenciada da académica. No prólogo, o ILG declara separarse do pautado da

RAG nuns poucos puntos, pero logo, a escrita do manual afástase das normas da

Academia en máis aspectos dos declarados. Academia e Instituto coinciden na

necesidade de elaborar un galego escrito culto e axeitadamente intelectualizado,

por empregar o termo do Círculo de Praga, pero autónomo con respecto aos

poderosos estándares veciños castelán e portugués. Ambas as institucións difi-

ren, porén, na materialización gráfica do compartido proxecto autonomista, así

como no grao de intimidade que o futuro galego estándar debería manter en rela-

ción ás fontes de arrequentamento oral e literaria. En todo caso, o Gallego marca

a posición primeira do Instituto, que irá despois, co paso do tempo, moderando

algúns destes postulados, e renunciará, entre outras cousas, ao seu fonoloxicis-

mo inicial a prol dunha convención máis achegada á tradición maioritaria.

O autonomismo, que contaba cos precedentes normativos deseñados por

Galaxia, a Academia ou o Instituto verase abalado en 1973 pola proposta dun

filólogo portugués, Manuel Rodrigues Lapa, que invita ao galeguismo a aban-

donar a convención de galego escrito que se viña construíndo desde o s. XIX e

substituíla polo estándar portugués, unha alternativa moito máis sólida e de

forte presenza internacional que só traería beneficios para un idioma que Lapa

consideraba en 1973 a ramo de morte. O filólogo portugués retomaba naquel

artigo o vello proxecto de Ernesto Guerra da Cal dos anos cincuenta e preten-

día suscitar un debate público sobre o tema. En Portugal –o artigo apareceu pri-

meiro en Colóquio/Letras– a proposta non tivo grande eco4. En Galicia, pola

contra, Lapa si atopou resposta á súa idea. Algunhas coñecémolas, pois apare-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

19

4 Como curiosidade, a resposta de L. Carré Alvarellos, contraria tanto á substitución do galegopolo portugués coma á adopción da ortografía portuguesa, apareceu publicada, igual que o artigoorixinal de Lapa, en Colóquio/Letras (cf. Carré 1974).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

20 ceron publicadas (a de Ramón Piñeiro en Grial, a de Álvaro Cunqueiro no xor-

nal Faro de Vigo, a de Francisco Rodríguez no seu volume Conflicto lingüístico

e ideoloxía en Galicia), pero non parece difícil pensar que existiron máis.

Algunha aparecería máis tarde, como a de Ramón Otero Pedrayo, reproducida

polo propio Lapa como apéndice dun artigo seu publicado en Grial, pero outras

se cadra agardan aínda ser publicadas e investigadas. Sobre o que temos poucas

dúbidas, non obstante, é sobre a xeral reprobación con que foi recibida a oferta

entre a intelectualidade galeguista.

Así a todo, a chama reintegracionista prendería nalgúns mozos e atoparía eco

nalgún departamento universitario, circunstancia esta última que resultará clave

no desenvolvemento posterior do proceso e no ton dalgúns dos postulantes rein-

tegracionistas, condicionado, polo menos en parte, pola mocidade dos seus auto-

res e autoras. Ademais, a desaprobación global apañada por Rodrigues Lapa

relega a alternativa lusista ao ámbito básico da correspondencia privada. Durante

anos, Lapa escríbese con algúns mozos favorables ao seu proxecto, esforzándo-

se por manter vivo o lume reintegracionista, sen conseguir nunca un apoio masi-

vo na esfera do galeguismo. Un daqueles mozos, Xosé-Martiño Montero

Santalla, publica en Grial o artigo “Unificación ortográfica galego-portuguesa”,

que incluímos no noso corpus tanto polo espallamento que coñeceu mercé á súa

publicación na revista do grupo Galaxia, como pola súa hábil recondución do

proxecto de substitución lingüística postulado por Rodrigues Lapa ao sempre

inestable eido ortográfico. A hipótese da “unificación ortográfica” deseñada por

Montero Santalla a mediados dos setenta precede, no teórico e no práctico, o

conxunto de intentos posteriores de aportuguesamento parcial (“só ortográfico”)

do galego escrito. Repárese en que é o propio Montero Santalla quen bautiza esta

alternativa cos nomes de “terceira vía” ou “vía meia”, presentándoa como unha

solución intermedia entre lusismo e autonomismo, posicionamento que acabará

por atopar un número reducido pero moi militante de seguidores, sobre todo nos

últimos anos setenta e na primeira metade dos oitenta. A posibilidade dunha uni-

ficación entre galego e portugués a través da escrita sobrevive aínda no ideario

dalgúns galeguistas, que obvian ou ignoran o feito de que o propio Montero

Santalla recoñecería apenas uns anos despois –en 1979– que unha alternativa

deste tipo resultaba inviable, pois as opcións reintegracionista e autonomista, á

parte de exceder o marco ortográfico, resultaban mutuamente excluíntes.

Entre 1976 e 1977 celébranse no ILG unha serie de reunións convocadas coa

finalidade expresa de concertar un marco de unificación que resulte do gusto de


todos, dea cabo á polarización existente entre autonomistas e reintegracionistas

e ofreza cobertura gráfica ás novas posibilidades que se albiscan para a lingua no

escenario político que se abre tras a morte do ditador. Os acordos das Bases prá

unificación das normas lingüísticas do galego, resultarían logo desestimados

pola minoría reintegracionista, que participara inicialmente nas reunións (José

Luís Rodríguez, Ricardo Carballo Calero, Xosé-Martiño Montero Santalla, entre

outros, asistiron ás Bases) para máis tarde incumprir as decisións adoptadas e

continuar coa súa xeira de experimentos provisionais de lusitanización do gale-

go literario. A pesar disto, as Bases prá unificación exerceron unha influencia

decisiva nas propostas normativas posteriores, por máis que esta non fose sem-

pre recoñecida. Esta contribución tivo se cadra un carácter máis técnico que ins-

titucional ou carismático, pero resulta evidente que aspectos moi concretos,

como o tratamento de grupos cultos, regularizaranse no futuro sobre o estipula-

do nas Bases. O documento, que sae cun prólogo de intención lexitimadora a

cargo do presidente da RAG, marcará a pauta da práctica totalidade dos clausu-

lados que o sucederon, especialmente os autonomistas, aínda que as súas reco-

mendacións déixanse ver tamén nas normativas lusistas. Por citar só algúns

casos, as súas pautas incorpóranse ao mundo editorial, á institucionalidade do

ILG ou da RAG, á gramática “oficial” da época, a de Galaxia (na sétima edición,

de 1979); pero tamén as Directrices para a reintegración de Montero Santalla

(1979) recoñecen o seu influxo e as propias Orientacións para a escrita do noso

idioma da AS-PG (1979, 1980a, 1980b, 1980c) deben moito máis ás Bases que

ás Normas da Academia (1971). Repárese en que nos achamos perante o com-

pendio normativo de maior altura científica da época, unha proposta de grafiza-

ción que fundamenta ademais o acordo de 1982 entre o Instituto e a Academia

(Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego), sancionado como o

único oficial na Lei de Normalización Lingüística de 1983. As revisións do clau-

sulado de 1982 efectuadas en 1995 e 2004 non fixeron máis que reforzar a imaxe

das Bases como o grande documento normativo do período preestatutario, pois

calquera delas actuou en sentido converxente co concertado en 1977.

No noso entender, todo foi distinto despois das Bases. O lusismo empuxa

con forza a finais dos setenta e a práctica totalidade das propostas normativas

dos anos seguintes, especialmente as que viron a luz no bienio 1979/1980, teñen

como meta unha portuguesización parcial da escrita do noso idioma. Como

comentalas todas resultaba pouco operativo, resolvemos centrarnos naquelas

que, por un ou outro motivo, salientan sobre o resto.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

21


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

22 O noso repaso selectivo do lusismo da época ábrese coas Directrices para a

reintegración lingüística galego-portuguesa elaboradas e autoeditadas por X.-

-M. Montero Santalla en 1979. O ferrolán, outrora postulante dunha vía inter-

media (ortográfica) entre autonomismo e reintegracionismo, recoñece agora a

imposibilidade práctica dun intento desa natureza. Montero Santalla explica que

as opcións son só dúas: ou ben consideramos o galego un idioma en por si e

completamos a súa estandarización autónoma ou ben asumimos que se trata

dunha forma deturpada de portugués e nos acollemos á cobertura protectora do

estándar lisboeta. Segundo Montero Santalla, a alternativa dunha vía interme-

dia entre ambas as solucións non resulta factible. Ou galego ou portugués, ter-

tium non datur. En certo sentido, poderiamos considerar as Directrices para a

reintegración de Montero Santalla a acta de defunción da hipótese dunha saída

“só ortográfica” ao conflito, presuposto que, presentado como un camiño medio

entre dúas posturas extremistas e radicalizadas (autonomismo e reintegracionis-

mo) gozaría aínda durante un tempo de certo crédito, pese a que o seu teoriza-

dor máis coñecido, Montero Santalla, desistiu do proxecto apenas tres anos des-

pois da súa formulación inicial.

Entre as normativas do bienio 1979/80 salientamos, en segundo lugar, as

coñecidas coloquialmente como “normas da Comisión”, as Normas ortográfi-

cas do idioma galego elaboradas por unha Comisión de Lingüística constituída

a instancias do Conselleiro de Educación da Xunta de Galicia e presentadas ao

público no día das letras galegas de 1980. Trátase, como é de todos sabido, dun

intento frustrado. A redacción dual con que o texto se deu a coñecer foi obxec-

to dunha aceda polémica, pois ofrecía, sen xerarquizar, posibilidades de grafi-

zación irreconciliables, e as posturas en conflito víronse na necesidade de publi-

car os seus propios textos corrixindo a ambigüidade nun sentido ou noutro,

pois, tal e como saíron do prelo, as normas da Comisión non facían xeito nin a

autonomistas nin a reintegracionistas.

Pola súa banda, as Orientacións para a escrita do noso idioma, da

Asociación Sócio-Pedagóxica Galega (AS-PG), pasan por ser o grande texto do

“reintegracionismo de mínimos”, corrente que entronca de maneira directa coa

“vía meia” teorizada por Montero Santalla en 1976. O nacionalismo político

lanzábase coas Orientacións á loita polo capital simbólico da lingua escrita cun

texto que, no ortográfico, era unha especie de revisión parcial das Bases de

1977 e, no teórico, introducía no debate o argumentario do galeguismo nacio-

nalista. As orixes remotas dos postulados das Orientacións atopámolas na pren-


sa nacionalista (A Nosa Terra) e ese mesmo circuíto de difusión resultará deter-

minante no espallamento posterior dunha proposta que gañaría para si a fideli-

dade dun grupo reducido pero moi activo de galeguistas, conseguindo perpe-

tuarse ata fins do século XX como a alternativa máis usada e mellor estimada

entre as existentes na periferia extraoficial.

Aínda que nun momento dubidamos se incluílas ou non, decidimos final-

mente incorporar as chamadas “normas da Cátedra de Lingüística” polo influ-

xo que exerceron en promocións moi relevantes de investigadores e docentes

(universitarios e de grao medio) formados na Facultade de Filoloxía da Univer-

sidade de Santiago de Compostela. Trátase, como veremos, dunha normativa

máis célebre que doada de sistematizar, pero decidimos engadila por ser a refe-

rencia do modelo de galego escrito que se difundía nas aulas da que, naquela

altura, era a única universidade de Galicia.

Ben sabemos que a selección anterior deixa fóra algúns dos pronunciamen-

tos normativos do período. Consideramos, porén, que os elixidos cumpren cos

necesarios requirimentos a nivel de representatividade e emprego real do pauta-

do. A quen descoñeza os trazos elementais do contexto cultural e sociohistóri-

co de aparición dos textos sorprenderá se cadra a ausencia dun dos poucos volu-

mes que se publican naquela altura co nome expreso de gramática, a de Carré

(1967), publicada un ano despois da do grupo Galaxia. A Gramática gallega do

académico Leandro Carré Alvarellos (1967) representa, no ortográfico, unha

exposición autonomista ao noso xuízo demasiado debedora de estratexias de

representación xa superadas na época en que ve a luz. Por citar só tres riscos,

pénsese que Carré recomenda o uso do acento circunflexo –â (a + a), irmâ,

lêr5–, do apóstrofo (co’ele, c’un)6 ou algúns usos de guión (pol-a noite)7 había

tempo desestimados na normativa Galaxia, que era, lembremos, a convención

que capitaneaba daquela a escrita na Galicia da Terra, máis aínda despois da súa

oficialización parcial nos epítomes da Academia (1970, 1971). É importante

sinalar, con todo, que un comentario detallado do volume de Carré permitiría

dar conta das concepcións ortográficas de certo autonomismo que, na posgue-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

23

5 “El acento circunflejo indica la pronunciación abierta y alargada de las vocales, especialmenteen sílabas que sufrieron contracción. Llévalo la forma del dativo del artículo femenino â (a la);la contracción de preposición cô (con el) y otras palabras, como âr (aire) [,] irmâ (hermana), bô(bueno), lêr (leer), etc.” (Carré 1967: 26).6 Carré (1967: 35).7 Carré (1967: 35).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

24 rra, continuaba escribindo segundo as coordenadas gráficas e grafotácticas do

período 1916-1936. Se renunciamos á súa análise foi por non desviarnos do

sentido da nosa exposición, pois, como dixemos, as propostas de Carré están en

1967 máis próximas dos modos gráficos da década dos corenta –e aínda ante-

riores– ca do sentir ortográfico dominante nos sesenta e, ademais, careceron

basicamente de uso e influencia no galego literario dun período gobernado de

maneira emblemática polo padrón que marcaba Ramón Piñeiro e o seu grupo.

E unha situación semellante deixou sen capítulo propio o “Seminario

Didáctico da Língoa Galega” celebrado en Vigo en 1966, un documento autono-

mista inédito8 e de seguimento limitado pero en perfecta sintonía, este si, coa

atmosfera ortográfica do momento. Naquel Seminario, que chegamos mesmo a

atopar mencionado no prólogo das normas da Academia (RAG 1971: 24) parti-

ciparon Xosé Ramón e Fernández Oxea, Albino Núñez, Xesús Alonso Montero,

Alfonso Álvarez Gándara, Xohán Bernárdez, Agustín R. Caamaño, Xosé Luís

Méndez Ferrín, Isidoro Millán González Pardo, Constantino R. Caamaño, Xesús

Ferro Couselo e Xosé Luís Rodríguez Pardo. O propio Leandro Carré Alvarellos

non asistiu pero enviou unha comunicación. Celebrado nos locais da Fundación

Penzol, o “Seminario Didáctico” presentaba, ao que sabemos (cf. Freixeiro Mato

1994: 175-178), unha concordancia básica coa normativa Galaxia e o pautado

que a principios dos setenta sería oficializado pola Real Academia.

O Seminario Didáctico de Vigo de 1966 e a Gramática gallega de Carré

(1967) constitúen dous exemplos, de entre outros posibles, que ilustran ata que

punto nos achamos diante dun eido onde é máis o que ignoramos do que sabe-

mos, e se cadra máis o material inédito có publicado. Con todo, debemos insis-

tir unha vez máis en que as liñas mestras do que naquel momento se entendía

por galego común están ben representadas na batería de normativas escollida,

como tamén o están as bases públicas (éditas) do que máis tarde pasaría a coñe-

cerse como “conflito normativo”.

ECDÓTICAUnha mostra de ata que punto manexamos un corpus delicado é o feito de

que teñamos que dedicar un apartado ás edicións dos textos. Dentro da simplifi-

cación redutora dalgúns traballos sobre as normativas deste período, o asunto da

8 A información publicada máis completa que coñecemos sobre aquel Seminario é a de Xosé RamónFreixeiro Mato, que ofrece unha transcrición das actas das reunións (participantes, acordos toma-dos...) que atopou entre os documentos de Sebastián Martínez-Risco (Freixeiro 1994: 175-178).


edición consultada non parece un tema menor, pois as prescricións ortográficas

poden chegar a variar moito en función daquela manexemos. En xeral, podemos

distinguir dous grandes tipos de propostas normativas, o primeiro sería o consti-

tuído por aquelas que, formuladas na súa maioría en forma de artigo, coñeceron

unha soa edición e non presentan, en consecuencia, problema ningún neste sen-

tido, pois coñecemos delas unha única versión. Pola contra, existe un segundo

grupo, no que se inclúen, entre outras, as máis importantes normativas autono-

mistas, publicadas case sempre en forma de libriño exento, e das que circularon

varias edicións, moitas veces con cambios significativos entre elas.

Tal e como sería de esperar, o ideal de lingua, a súa xustificación, as pautas

ortográficas e grafotácticas e incluso a consideración de galego, portugués e

castelán varían duns textos noutros. Pero tamén rexistramos diferenzas entre

varias edicións da mesma normativa. Por citar dous casos concretos, as primei-

ras normas da Academia (1970) estaban por un plural en –ás (animás), que a

partir da súa edición de 1971 mudan en –is (animais); e das “normas da AS-PG”

existe unha versión lusista “de mínimos” e outra “de máximos”, con posturas

ortográficas bastante diferenciadas en cada unha delas.

Como dixemos, un primeiro grupo de propostas normativas non amosa maio-

res problemas no que se refire á súa fixación textual. Así acontece coas notas pro-

logais redactadas por Ernesto Guerra da Cal para Lua de alén-mar (1959) ou co

artigo de Valentín Paz-Andrade “A evolución trans-continental da lingua galaico-

-portuguesa” (1968). Pola súa banda, o artigo de Manuel Rodrigues Lapa “A recu-

peração literária do galego” (1973) apareceu primeiro na revista portuguesa

Colóquio/Letras e aínda despois en Estudos galego-portugueses, pero a edición

que nós manexamos, a de Grial, ademais de ser a que circulou en Galicia, é unha

reprodución literal da orixinal. O ferrolán Xosé-Martiño Montero Santalla defen-

de unha alternativa ortográfica no seu artigo de 1976, “Unificación ortográfica

galego-portuguesa”, e outra nas Directrices para a reintegración lingüística gale-

go-portuguesa (1979), por iso foron analizadas por separado, pero non coñece-

mos deses textos outras versións distintas das analizadas.

Coas Normas da Comisión de Lingüística da Xunta de Galicia o problema

é outro. Para poder entender o texto que se publicou co título Normas ortográ-

ficas do idioma galego (Xunta de Galícia 1980) é mester comentar primeiro o

seu proceso de elaboración, pois só desta maneira poderemos logo comprender

a esencia bífida desta proposta, que presentaba como posibilidades facultativas

a escrita autonomista e a reintegracionista nunha época en que xa se sabían

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

25


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

26 alternativas irreconciliables. Segundo se deduce da lectura daquel texto, un

pode escribir pola vella ou innovar ao modo reintegracionista. Máis aínda, á

beira de lecturas netamente autonomistas ou reintegracionistas habería que con-

siderar tamén toda unha gama de posibilidades intermedias, que resultarían da

asunción parcial de solucións dun e outro estilo. Na práctica, esta normativa

resultou inservible e cada unha das grandes correntes en disputa se viu na nece-

sidade de desfacer a ambigüidade das normas da Comisión de 1980 segundo os

seus criterios, o que provocou que nos meses posteriores á publicación daquela

normativa oficial visen a luz diversos documentos destinados a perfilar inter-

pretacións ortodoxas (autonomistas ou reintegracionistas) do epítome.

Intentábase así dotar de coherencia a unhas normas que, tal e como estaban

redactadas, facían xeito, literalmente, a autonomistas, reintegracionistas ou aos

postulantes de calquera outra solución medianeira.

O segundo grande grupo de textos do noso corpus é o constituído por aque-

las normativas de máis difícil fixación textual. Este bloque comeza coa “norma-

tiva Galaxia”, que iría asumindo distintas propostas ao longo da súa historia,

como ben se comproba nas dúas mostras que ofrecemos e que se corresponden,

respectivamente, á súa etapa inaugural –a principios dos anos cincuenta– e á súa

etapa de madurez, xa a mediados dos pasados sesenta. Esta última, a da década

dos sesenta, é se cadra a imaxe gráfica que teñen en mente a maioría dos que

aluden de maneira xeral á “normativa Galaxia”, pero non foi nin a única nin

tampouco a primeira convención ortográfica da editora viguesa.

Da alternancia e do cambio de solucións ortográficas non se libra tampouco

a propia Academia. O seu primeiro epítome, aparecido en 1970, era só ortográfi-

co (Normas ortográficas do idioma galego, RAG 1970), e uns meses despois, a

segunda versión (RAG 1971) engade ao texto anterior unhas notiñas morfolóxi-

cas. De maneira case xeral, os investigadores entenderon que as Normas ortográ-

ficas e morfolóxicas do idioma galego de 1971 englobaban e superaban as prece-

dentes, que eran só ortográficas, e remitíronse case de regra ás de 1971 para os

seus estudos. O problema aparece cando se efectúan mencións do tipo “normas

da Academia”, sen especificar se se trata das de 1970 ou das de 1971. Lémbrese

que, como dixemos, a Academia defendía en 1970 o plural en –s (animal, animás)

e en 1971 en –is (animal, animais), de xeito que, por simplificación inocente ou

por buscado axuste cronolóxico, non se pode falar das “normas da Academia”

como se delas existise unha única versión, nin tampouco situar en 1970 a imaxe

máis coñecida daquel epítome, que non aparece ata 1971.


E a todo o anterior hai que sumar unha segunda edición das Normas orto-

gráficas e morfolóxicas do idioma galego de 1971, aparecida en 1977, e que

para moitos pasou inadvertida, pero que contén algunhas sorpresas ortográficas

e morfolóxicas relacionadas co seu contexto de aparición. Sen entrarmos en

fonduras, lembraremos que a citada segunda versión da normativa académica de

1971 aparece ao tempo das Bases do ILG e consiste basicamente nunha serie de

intervencións case cirúrxicas na formulación orixinal destinadas a inclinar o

epítome oficial cara ao lusismo. Deste modo, introdúcense no corpo prescritivo

o sufixo –bel (susceptíbel, previsíbel) ou os plurais do tipo fácil, faceis, mudan-

zas das que en ningún caso se advirte ao lector.

Polo que respecta aos tres volumes do manual Gallego do ILG, cómpre sim-

plemente lembrar que despois dos acordos das Bases (USC 1977) o Instituto

revisará a escrita inicial do Gallego para adecualo aos modos gráficos consen-

suados naquelas reunións, de maneira que se se consulta unha edición das apa-

recidas nos anos 80, p.e., comprobaranse mudanzas con respecto á ortografía da

primeira (ILG 1971-1974).

As Bases prá unificación das normas lingüísticas do galego (USC 1977),

para nós a grande normativa do período preestatutario, coñeceron tamén dúas

edicións. Unha primeira en 1977 e unha segunda en 1980. Entre ambos os tex-

tos existen diferenzas e, como noutros casos, non se advirte delas ao lector. A

natureza das mudanzas podería caracterizarse como un intento xeral de fortale-

cer o autonomismo na segunda edición (USC 1980) dun texto deseñado para a

converxencia ortográfica, e materialízanse principalmente nunha alteración das

preferencias a nivel expositivo, que provoca p.e. a priorización de –ble (amable)

sobre –bel (amabel) ou –ería (librería) sobre –aría (libraría), aínda que tamén

afectan ao corpo argumental, de maneira que a representación ortográfica con

<g> e <j> no canto de <x> deixa de ser nesta segunda edición “futura e desexa-

ble” (USC 1980: 18, n. 3).

A problemática específica que rodea as coñecidas como “normas da cátedra

de Lingüística” resulta, porén, algo máis complicada. Para empezar, nunca se

deron ao público en edición exenta, senón que eran explicadas na Facultade de

Filoloxía da Universidade de Santiago de Compostela aos futuros docentes de lin-

gua. No que toca á súa difusión fóra das aulas, debemos aclarar que o catedrático

variaba a convención en función dos receptores previsibles do seu texto (case

sempre escrito), de tal maneira que as “normas da cátedra” non serían en realida-

de un único pautado senón varios. Por citar dous casos, emprega un galego para

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

27

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

28 o público portugués (cf. Problemas da língua galega, Lisboa, Sá da Costa) e outro

para os lectores do xornal coruñés La Voz de Galicia. Segundo comunicación ver-

bal dunha antiga colaboradora súa, a profesora M. C. García, Carballo procurou

moverse sempre dentro da oficialidade, polo que é posible que entre os referentes

textuais das “normas da Cátedra de Lingüística” figurasen, entre outros textos, a

revisión lusista das normas da RAG de 1971 (RAG 1977) ou a normativa inseri-

da na sétima edición da Gramática elemental del gallego común (Carballo 1979),

que foi a que escollemos finalmente para a nosa análise.

E xa para rematar, un texto peculiar desde o punto de vista ecdótico son as

Orientacións para a escrita do noso idioma, publicadas pola Asociación Sócio-

-Pedagóxica Galega (AS-PG). A primeira versión, ciclostilada (AS-PG 1979),

foi repartida entre o público que asistiu ás III Xornadas do Ensino celebradas

na Universidade Laboral de Ourense os días 29, 30 e 31 de agosto de 1979.

Unha das defensoras máis firmes da alternativa defendida nas Orientacións da

AS-PG, María Pilar Garcia Negro, viña colaborando na publicación nacionalis-

ta A Nosa Terra nunha sección titulada “O idioma” desde o ano 19789. Uns

meses despois, as Orientacións para a escrita do noso idioma son publicadas

na Coruña en forma de caderniño (AS-PG 1980a). Este mesmo texto reeditara-

se de novo uns meses máis tarde (AS-PG 1980b), sen cambios salientables.

Finalmente, en 1982 aparecerá unha versión reintegracionista (Orientaçóns

para a escrita do noso idioma) que comparte coas anteditas os mesmos ISBN e

DL (AS-PG 1980c). Nas tres primeiras versións (AS-PG 1979, 1980a, 1980b)

varían o encargado do deseño e o prelo, e a editorial na derradeira (AS-PG

1980c). Ao compartiren idénticos ISBN e DL, unha referencia do tipo

“Asociación Sócio-Pedagóxica Galega 1980” pode aludir a dúas edicións distin-

tas, a saída do prelo de Adral e a saída de Gráficas Rodi.

Para as nosas citas, daremos preferencia á edición ourensá (AS-PG 1980b),

por ser a que nos parece de consulta máis doada. Polo que respecta á edición

reintegracionista (Orientaçóns...), o propio proceso de elaboración viuse

envolto nunha aceda polémica (Fontenla 1986: 57-58, Garcia Negro 1993: 50)

e tanto este texto como outros folletos destinados á divulgación reintegracio-

nista “de máximos” aparecidos no mesmo ano (AS-PG 1982a, 1982b) deben

ser entendidos como parte dunha crise interna da AS-PG que remataría coa

9 Cf. Garcia Negro (1978). As primeiras entregas da sección “O idioma” foron de X.-M. MonteroSantalla (1978b), autor que xa publicara no número 0 da mesma revista “Un idioma para unpovo” (Montero Santalla 1978a).


creación dunha Associaçom Socio-Pedagógica Galaico-Portuguesa (ASPGP)

con sede en Ourense e independente da matriz orixinaria da AS-PG, que per-

manece na Coruña.

Pero aínda é necesario aclarar polo menos unha circunstancia máis en relación

ás “Orientacións da AS-PG”, e sinalar que un dos riscos máis visibles e caracte-

rísticos da normativa representada paradigmaticamente nas Orientacións, o trazo

co pronome átono enclítico (Botou-se tarde), non figura en ningunha das edicións

“de mínimos” do texto (AS-PG 1979, 1980a, 1980b). Si aparece na versión rein-

tegracionista, pero esta foi rexeitada no fondo e na forma polos responsables das

tres primeiras edicións (“Do golpe de estado executado na AS-PG, sen a máis

mínima lexitimidade estatutária nen asembleária, nacerán unhas Orientaçons

[...]”, Garcia Negro 1993: 50). Como fonte documental que testemuñe a incorpo-

ración do trazo < – > á práctica lusista “de mínimos”, podemos sinalar o libro 33

aproximacións à Literatura e à Lingua galegas (Garcia Negro e Dobarro 1984),

que recollía unha serie de artigos aparecida con anterioridade na revista A Nosa

Terra entre outubro de 1979 e novembro de 1980 (números 76-116). No prólogo

daquel libro, X. M. Dobarro e M. P. Garcia Negro, dous dos elaboradores princi-

pais das Orientacións, daban carta de natureza na súa proposta de mínimos a unha

marca que fora promovida en tentativas previas como a recollida na sétima edi-

ción da gramática de Carballo (1979), as Directrices para a reintegración de

Montero Santalla (1979) ou nalgúns libros de texto da época (Língua de Rábade,

Pena e Vázquez 1980; Língua Galega de Enríquez e Pérez 1980).

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

29

I. INTRODUCIÓN TEÓRICA E METODOLÓXICA

1. ORALIDADE E ESCRITURA

1.1. Os lingüistas e a lingua escrita

É coñecido que unha das correntes principais da lingüística do século XX,

a estruturalista, dedicou unha atención preferente á lingua oral e desbotou a lin-

gua escrita por considerala unha manifestación de menor categoría. Este xeito

de aproximarse ás relacións entre oralidade e escritura levaba a tomar a lingua-

xe falada como natural e primixenia, a escritura como unha modalidade deriva-

da do oral e a práctica de escribir como a súa simple transcrición10. A represen-

tación do núcleo básico da capacidade lingüística sería, segundo este punto de

vista, a oralidade, e a escritura limitaríase apenas a actuar como o seu rexistro,

un labor dependente que resultaría máis ou menos imperfecto segundo o siste-

ma empregado. Figuras destacadas da ciencia lingüística do século pasado

expuxeron opinións máis ou menos asimilables ao célebre aserto de Leonard

Bloomfield (1933) segundo o cal a lingua escrita constituiría unha especie de

complemento da oral, á que fornecería un soporte perdurable (“A escrita non é

lingua, senón simplemente un xeito de rexistrar lingua por medio de marcas

visibles”, Bloomfield 1933: 21)11. Esta opinión, compartida por autores da

importancia de E. Sapir (1921) ou Ch. F. Hockett (1958), estendeu a súa som-

bra, durante decenios, sobre os estudos da nosa disciplina, privilexiando aque-

las achegas que basicamente xulgaban o feito lingüístico como de esencia oral,

se cadra como rexeitamento metodolóxico a momentos anteriores onde a pes-

cuda lingüística rexeitara a oralidade para centrarse de maneira case exclusiva

no escrito e literario12. As consecuencias disto son coñecidas: “A lingüística do

10 Aínda que nós imos poñer o foco no s. XX, as orixes desta infravaloración da escrita remón-tanse ao propio Aristóteles (cf. Ludwig 1983: 31, Coulmas 1987: 107).11 “Writing is not language, but merely a way of recording language by means of visible marks”.12 Cómpre sinalar que se o primeiro estruturalismo insistiu con tanta firmeza na primacía do oralfoi, entre outros motivos, por unha vontade consciente de ruptura co grafocentrismo que caracte-rizara a tradición literaria e filolóxica herdada do século XIX (Béguelin 2002: 49).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

32 século XX, en lugar de teorizar sobre os dous obxectos que lle atinxen (oralida-

de e escritura) decidiu expulsar un deles do eido da reflexión teórica, converten-

do nun simple exercicio práctico a comunicación dos saberes por escrito”

(Ferreiro 2002: 152)13.

Con todo, rexistramos tamén unha corrente, de orientación contraria, que,

no mesmo século XX, cuestiona este principio de subsidiariedade necesaria

da lingua escrita con respecto da oral14. Entre os pioneiros nesta contestación

ao predominio absoluto que o estruturalismo, sobre todo nas súas primeiras

formulacións, outorgaba á oralidade salientan algúns dos membros do Círculo

Lingüístico de Praga, que xa no primeiro terzo do século pasado apuntaban a

necesidade de considerar a lingua escrita non como un complemento vicario

da oral senón como unha manifestación autónoma con entidade de seu. Un

dos seus membros máis citados, Josef Vachek, contemplaba a “[...] coexisten-

cia, nunha única linguaxe, de dúas normas lingüísticas, a falada e a escrita

[...]” (Vachek 1973: 15)15. Para o autor checoslovaco (Vachek 1973, 1982,

1989), o oral e o escrito non serían entidades opostas, senón variacións for-

mais no universo da discursividade lingüística, sen que existise unha relación

de prevalencia neta dunha sobre a outra. Deste xeito, e dependendo de que

sexa o oral ou o escrito o medio escollido, o produto lingüístico presentará

unhas propiedades ou outras como predominantes, e esta mesma perspectiva

de análise, que estuda a oralidade e a escritura non en termos opositivos senón

de variación formal, é a desenvolvida en tempos máis recentes, entre outros,

por M. A. K. Halliday (1985, 1987) ou Douglas Biber (1988), para quen ora-

lidade e escritura representan dous modos de discurso nun continuo, sen que

isto implique que un deles sexa máis organizado ou máis complexo có outro.

Simplemente, o oral e o escrito amosan tipos de complexidade e xeitos de

organización diferentes.

13 “La lingüística del siglo XX, en lugar de teorizar sobre los dos objetos que le conciernen (ora-lidad y escritura) decidió expulsar a uno de ellos del campo de la reflexión teórica, convirtiendoen un mero ejercicio práctico la comunicación de los saberes por escrito”. 14 A seguinte relación ten carácter mostrativo e non exhaustivo, pero recolle contribucións desta-cadas en defensa dun status diferenciado para a escrita: Bolinger (1946), Pulgram (1951, 1965,1976, 1986), Uldall (1966), Householder (1971), Vachek (1973, 1989), Catach (1978, 1987,1988), Baron (1981), Coulmas e Ehlich (1983), Halliday (1985), Anis (1988), Olson e Torrance(1991), Pontecorvo (1997), Blanche-Benveniste (1998, 2002), Harris (2000), Ferreiro (2002).15 “[...] co-existence, in one and the same language, of two language norms, the spoken and thewritten [...]”.


Pero aqueles estudos pioneiros de Josef Vachek, Bohuslav Havránek ou

Vilém Mathesius16 tardarían tempo en circular de maneira xeral entre os inves-

tigadores non checoslovacos, e unha parte non pequena desta situación deriva

do feito de estaren, nas súas versións orixinais, redactados en checo17, de manei-

ra que habería que agardar aínda algúns anos para poder ver estes textos citados

en artigos e publicacións fóra de Checoslovaquia. Non obstante, e a pesar disto,

as liñas de investigación que se perfilan nos estudos do Círculo Lingüístico de

Praga resultan tan acaídas para a análise de procesos de reivindicación dun sta-

tus propio para a lingua escrita que aínda en obras recentes atopamos traducións

daqueles traballos para linguas de divulgación máis accesibles. Entre elas, unha

das máis citadas no ámbito anglosaxón é a efectuada para o inglés polo lingüis-

ta checo Paul L. Garvin (A Prague School Reader on Esthetics, Literary

Structure and Style, 1958), así como as panorámicas de J. Vachek, Written

Language (1973) ou Written Language Revisited (1989)18. Hoxe dispoñemos

tamén de versións daquelas contribucións seminais do Círculo de Praga en fran-

cés (Bédard e Maurais 1983) e portugués (Bagno 2001), e o seu influxo chegou

tamén aos estudos lingüísticos galegos (Monteagudo 1994). Tampouco parece

casual que fose no Québec (Bédard e Maurais 1983) ou no Brasil (Bagno 2001)

onde se verteron para o francés ou para o portugués estes traballos19, e que

comecen tamén a atopar eco nos estudos lingüísticos galegos, pois, á parte de

seren unha contribución básica para os defensores dun status diferenciado para

a lingua escrita, constitúen unha achega de relevancia para estándares que, coma

o checo do primeiro terzo do século XX, están a vivir un proceso de elabora-

ción da súa lingua literaria. Xa P. L. Garvin atopaba analoxías patentes entre o

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

33

16 Velaí a relación das edicións que puidemos consultar dos orixinais dos anos trinta: Vachek(1973, 1982, 1989), Havránek (1963, 1964, 1983), Mathesius (1983).17 Un volume básico para a comprensión da teoría da lingua estándar do Círculo Lingüístico dePraga é o titulado Spisovná cestina a jazyková kultura [O estándar checo e o cultivo da boa lingua-xe] publicado en Praga en 1932. Ademais dos citados Bohuslav Havránek e Vilém Mathesius o librorecollía traballos de Roman Jakobson, Jan Mukarovsky e Milos Weingart (cf. Garvin 1983: 144).18 Cf. tamén Vachek (1964, 1970, 1976, 1983).19 O francés do Québec ou o portugués do Brasil son, a día de hoxe, dúas realidades lingüísticasen pugna identitaria fronte a poderosos estándares estatais europeos, de aí que busquen o abeirodos de Praga no que teñen de apoio ás peculiaridades básicas da lingua literaria propia do país,pois en ambos espazos xeolingüísticos están emerxendo manifestacións idiomáticas con propie-dades de seu cada vez máis diferenciadas dos primitivos estándares metropolitanos que as orixi-naron. Existen, con todo, diferenzas sociolingüísticas de vulto entre os ámbitos quebequés e bra-sileiro, que impiden o traslado automático de fórmulas analíticas, entre elas as moi diferentesrelacións entre francés do Québec-francés de Francia e portugués do Brasil-portugués de Portugal(Bagno 2001: 13-17).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

34 caso do checo nos inicios da súa historia moderna e “[...] a situación na que se

atopan actualmente as nacionalidades en evolución que intentan crear unha

nova lingua nacional” (Garvin 1983: 142)20.

1.1.1. A hipótese da cultura escrita

“O que importa é o que a xente fai coa alfabetización, non o que a alfabetiza-

ción lle fai á xente”

(Olson, Torrance e Hildyard, 1985: 14)21

Na década de 1960, unha nova liña de investigación vai pouco a pouco

gañando pulo entre os estudos lingüísticos occidentais. Nun período de espalla-

mento masivo dos medios de comunicación audiovisuais, parte dos investigado-

res torna os seus ollos á escritura, situando o foco na súa materialidade e refle-

xionando sobre a importancia que tivo, historicamente, o inicio do seu empre-

go como medio de comunicación. David R. Olson resumía así as liñas xerais da

coñecida como “hipótese da cultura escrita”:

A principal reivindicación efectuada en nome da cultura escrita era a de que a

escritura fora responsable, historicamente, da evolución de novas formas de

discurso, como por exemplo a prosa de ficción e a prosa ensaística, que reflec-

tían un novo enfoque ou comprensión da linguaxe e un novo estado de ánimo,

máis subxectivo e reflexivo. Asemade, segundo se argumentaba, a cultura

escrita contribuíra en parte a xerar novas formas de organización social, esta-

dos no canto de tribos e públicos lectores no canto de grupos de contacto oral.

Cando estes argumentos se desenvolveron máis amplamente, a cultura escrita

viuse como o camiño cara á “modernidade”, un camiño que era exportable a

países en vías de desenvolvemento que tamén aspiraban a esa modernidade

(Olson 1991: 251)22.

20 “[...] la situation dans laquelle se trouvent actuellement les nationalités en évolution qui tententde créer une nouvelle langue nationale”.21 “What matters is what people do with literacy, not what literacy does to people”.22 “The central claims made on literacy’s behalf were that writing had, historically, been responsiblefor the evolution of new forms of discourse, prose fiction and essayists prose being two examples,that reflected a new approach or understanding of language and a new, more subjective and reflec-tive frame of mind. Literacy, too, it was argued, had been responsible in part for new forms of socialorganization, of states rather than tribes, and of reading publics rather than oral contact groups. Whenthese arguments were stated more expansively, literacy was seen as the route to «modernity», a routethat was exportable to developing countries that also aspired to that modernity”.


En relación con este enfoque teñen xa categoría de clásicos os postulados

prospectivos de Marshall McLuhan (1962), pero resultan igualmente relevantes

estudos se cadra non tan coñecidos, como os desenvolvidos tamén no Canadá

por Eric A. Havelock. Havelock (1963, 1976, 1986) camiña nunha dirección

oposta á de McLuhan (1962), e despraza o seu centro de interese cara á antiga

Grecia para analizar as consecuencias que, no período anterior a Platón, carre-

xou a introdución da escritura no pensamento occidental. Outros autores como

Jack Goody (1977), Walter J. Ong (1982) ou David R. Olson (1991) defenden

unha aproximación semellante23. Nos traballos citados, o campo de pescuda

xiraba arredor do cambio que supuxo o desenvolvemento da escritura en Grecia

e as súas consecuencias culturais na xestación da civilización letrada tal e como

hoxe a entendemos en Occidente.

Trátase, sen dúbida, dunha perspectiva tan fecunda como interesante e,

aínda que ás veces parte destes traballos dan conta de aspectos e matices máis

directamente vinculados ao filosófico, o antropolóxico ou o histórico-cultural

ca ao puramente lingüístico, deitan case sempre achados valiosos para unha

análise máis centrada no sociolingüístico como a que nós nos propoñemos efec-

tuar. Foron estas lecturas sobre a literacy hypothesis as que nos lembraron que

a escritura naceu como un instrumento puramente mercantil (de maneira seme-

llante a como a internet naceu da industria militar estadounidense) as que acen-

tuaron aínda máis unha idea que a nivel máis ou menos intuitivo tiñamos xa de

antes, cal é a da importancia só relativa que teñen o letrado e o libresco na vida

cultural –e na outra– do conxunto da sociedade, por moito que esta evidencia

resulte incómoda para nós, homes e mulleres de letras.

En xeral, aspectos que para os lingüistas son de relevancia capital e que nós,

os letrados, estimamos como valores irrenunciables, deberían se cadra ser pos-

tos máis frecuentemente en cuestión, pois a vida da xente está máis dominada

por outro tipo de condicionamentos cós referidos á letra escrita, e se non se con-

segue mudar este tipo de constricións (socioeconómicas, p.e.) tampouco se alte-

rará significativamente a situación da lingua en cuestión, con independencia do

sistema de escritura que se empregue para a súa representación. E iso, nun esce-

nario como o galego dos anos que analizamos, non sempre pareceu asumirse de

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

35

23 Un momento editorial determinante para esta liña de pensamento foron os anos 1962 e 1963,que viron saír á luz The Gutemberg Galaxy, de M. McLuhan (1962), La Pensée sauvage (1962de Lévi-Strauss [Lévi-Strauss 1964]), o artigo de J. Goody e I. Watt “The consequences of lite-racy” (1963 [Goody e Watt 1996]) e Preface to Plato de E. A. Havelock (1963).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

36 maneira cabal por aqueles que dunha maneira ou outra participaron no proceso

de codificación. Enfrontados os intelectuais –moitas veces de maneira feroz–,

en asuntos no fondo de valor bastante relativo, perdeuse de vista a meta de veras

importante, a da propia supervivencia da lingua, de tal xeito que, inmersos en

serísimas discusións ortográficas, subtraéronse esforzos de frontes en que se

estaban a librar batallas –estas si– irrenunciables para o futuro do idioma. Entre

elas, a de garantir a súa introdución ou a súa permanencia entre a xente nova dos

espazos urbanos, se cadra unha das eivas máis graves de entre as que na actua-

lidade ameazan o porvir do galego.

Non obstante, toda aquela teorización sobre o sentido e o alcance da cultura

escrita padece dalgúns erros de enfoque, entre eles o de asentarse nun punto de

vista en exceso redutor e eurocéntrico. A hipótese da influencia da cultura escri-

ta no individuo e na sociedade iniciada nos traballos arriba citados muda se nos

elevamos por riba da tradición continental máis coñecida para achegarnos a rea-

lidades lingüísticas e culturais extraeuropeas (Cook-Gumperz 1986: 22). Se, por

citar só un exemplo, estudamos a riqueza idiomática e cultural da India (cf.

Narasimhan 1991, Pattanayak 1991), non chegamos ás mesmas conclusións que

E. A. Havelock24, que baseou os seus estudos na situación grega anterior a Platón.

E outro tanto acontece se diriximos a nosa atención á China25, onde se mantén en

plena vixencia o sistema de escritura máis antigo do mundo, unha escritura que,

como é sabido, ten pouco que ver coas nosas arelas occidentais de corresponden-

cia biunívoca fonema-grafema e estéase sobre bases ben diferentes –pero igual-

mente efectivas a nivel comunicativo– que, en todo caso, non empecen o seu fun-

cionamento práctico, tanto no país de orixe, a China, como naqueloutros aos que

chegou como modelo importado, como Xapón, Taiwan ou Corea.

Por outra banda, e tamén pola influencia perniciosa dos estereotipos lingüís-

ticos eurocéntricos, ténselle dado demasiada importancia ao feito mesmo de

adquirir o dominio da escritura, quer a nivel individual, quer a nivel colectivo. En

realidade, existen desde hai tempo investigacións que demostran que a escritura

non ten noutros lugares do mundo, nin noutros períodos históricos, a transcenden-

cia que nós en Occidente lle atribuímos 26. Son célebres os resultados do experi-

24 Cf. Havelock (1963, 1976, 1986, 1991).25 Cf. Berry (1972), Sampson (1985), Coulmas (1988, 1989a, 1989b), Vandermeersch (1990);Taylor e Olson (1995), DeFrancis (1984, 1989).26 Estudos xa clásicos como os de Havelock (1963, 1976) ou Luria (1976) relacionaban a alfabe-tización co razoamento abstracto e lóxico, pero hoxe xa non se acredita tan cegamente nunha rela-ción directa entre ambos os extremos (cf. Goody 1987: 219-221).


mento realizado en África por Scribner e Cole (1981) cos vai, e a escasa inciden-

cia que naquel contorno cultural tivo a introdución da escritura. Sylvia Scribner e

Michael Cole (1981) subministraron datos concretos que abalaban a hipótese da

cultura escrita ao comprobaren, no seu traballo de campo en Liberia, que a intro-

dución da escritura non carrexa, en por si, progresos cognitivos relevantes27. En

realidade, non temos que acudir a exemplos africanos para revisar á baixa a

importancia da lectura e da escritura a nivel cognitivo, pois estudos realizados con

rapaces e rapazas disléxicos nas sociedades occidentais poñen de manifesto a pre-

senza neles de trazos lingüísticos e conceptuais típicos de quen saber ler e escri-

bir (Olson 1991: 255, 257). Un prexuízo semellante provoca, aínda na actualida-

de, que moitos investigadores consideren inferiores aquelas linguas e culturas –e

con elas os seus falantes– que carecen dun estándar á maneira europea, cando, en

puridade, non se pode asumir que un individuo que fala unha lingua estándar sexa

cognitivamente superior a un que non a fala (Joseph 1987: 41), así como tampou-

co resulta recomendable abandonarse ao miope grafocentrismo de considerar

máis “adiantadas” as culturas escritas cás orais:

A teorización que proclama a superioridade da cultura escrita sobre a oralida-

de, antes que as diferenzas entre as dúas, ten un efecto descualificador respec-

to dos 800 millóns de individuos do mundo que non saben ler nin escribir e que

son, xa que logo, catalogados como cidadáns de segunda clase (Pattanayak

1991: 105)28.

Este prexuízo respecto das culturas orais tivo no pasado unha motivación

colonialista, que se fixo moi patente nas valoracións de África como un conti-

nente iletrado que precisaría do “bo goberno” das metrópoles europeas, ou, por

outras palabras, da orde, a cultura, a civilización e o “progreso” tal e como nós

os entendemos. Non parece axeitado, porén, seguir arrastrando a grave pexa

desta clase de estereotipos na investigación lingüística actual:

Para poder ser colonizada, África debía ser inculta, exótica, confusa, salvaxe,

misteriosa, inocente... e evidentemente iletrada. [...] Así, dicir que África non

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

37

27 Sobre a interpretación errada ou esaxerada dos efectos da cultura escrita sobre o pensamentohumano e en contra da crenza de o pensamento occidental ser máis reflexivo, máis abstracto,máis complexo e máis lóxico có pensamento predominante nas sociedades ágrafas cf. taménDenny (1991).28 “Such theorizing that proclaims the superiority of literacy over orality, rather than the differen-ces between them, has a disabling effect on 800 million illiterates of the world who are therebybranded as second-class citizens”.


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

38ten escritura é afirmar implicitamente que non ten literatura, nin historia, nin

institución estable, nin posibilidade dun pensamento complexo e abstracto, nin

posibilidade de dirixir o seu destino (Battestini 1988: 153)29.

Por outra banda, como afirma o antropólogo Jack Goody (1977: 162), a

escritura depende das condicións sociais ao tempo que das tecnolóxicas, unha

opinión que poderiamos asimilar sen maiores problemas ao pensamento clásico

da sociolingüística, desde Labov (1966) aos nosos días. Desta maneira, para que

unha colectividade faga uso dun sistema de representación e comunicación

deben darse unha serie de circunstancias que non se daban entre os vai de

Liberia, de aí as consecuencias observadas por Scribner e Cole (1981). Un dos

factores que aquela parella de investigadores europeos non tiveran en conta, e

sobre a que hoxe parece existir un acordo case xeral, é que non se dá unha rela-

ción directa entre o feito de dispor dunha escritura e o do seu emprego colecti-

vo con carácter masivo. Como ben sabemos, existiron culturas da Antigüidade

que coñeceron a escritura pero non lle deron o aprecio que nós hoxe lle conce-

demos e, de feito, non chegaron a facer dela un uso como o que hoxe é común

entre nós. Diversos pobos, entre eles algúns dos que acadaron no seu momento

un importante desenvolvemento en todos os ámbitos (cultural, militar, económi-

co...) chegaron en moitos casos a coñecer a escritura, pero non lle deron case

importancia ou, se lla deron, foi en moita menor medida ca nós na actualidade.

Así, os exipcios, os hindús ou os propios gregos, continuaron privilexiando a

oralidade como medio de transmisión de coñecementos aínda logo de teren ao

seu dispor sistemas de escritura acabados e perfectamente operativos, ata o

punto de, en moitos casos, desconfiaren das segundo eles máis ben escasas vir-

tudes da escritura para propagar o saber (cf. Ong 1982: 26; Cardona 1991: 72;

Olson e Torrance 1995: 77, 147).

Nun primeiro momento, ademais, a reprodución escrita viuse como unha

competidora das manifestacións orais e espertou importantes reservas.

Lembremos, por citar un exemplo coñecido, as críticas de Sócrates, que conside-

raba a escritura prexudicial para a memoria (cf. Goody 1996: 59). O propio

Platón mantiña nisto unha postura que parece admitir máis dunha interpretación:

29 “L’Afrique pour pouvoir être colonisée devait être inculte, exotique, confuse, sauvage, mysté-rieuse, innocente... et évidemment illettrée. [...] Ainsi, dire que l’Afrique n’a pas d’écriture c’estimplicitement affirmer qu’elle n’a ni littérature, ni histoire, ni institution stable, ni possibilitéd’une pensée complexe et abstraite, ni possibilité de gérer son devenir”.


No Fedro e na súa Sétima Carta, Platón expresa graves reservas verbo da escri-

tura, como unha maneira inhumana e mecánica de procesar o coñecemento,

insensible ás dúbidas e destrutora da memoria, aínda que, como agora sabemos,

o pensamento filosófico polo que loitaba Platón dependía totalmente da escri-

tura (Ong 1982: 24)30.

E todo isto reforza a opinión antedita: unha cousa é coñecer a escritura e

outra facer uso dela de maneira xeral. Non se trata só de dispoñer dun sistema

de representación, cómpre interiorizalo (“A escritura debe interiorizarse perso-

almente para que afecte os procesos de pensamento”, Ong 1982: 56)31 e cóm-

pre, asemade, facer un uso colectivo del, e para que isto se produza teñen que

darse unha serie de precondicións no contexto sociolingüístico que empuxen o

falante a intentar dominar a nova destreza. Se estas non se dan, aínda que a

escritura exista, vaise usar ou pouco (só en certos casos) ou nada.

En síntese, cómpre ser prudentes en canto ao grao de influencia que a escri-

ta pode exercer no pensamento reflexivo ou no desenvolvemento cultural e lin-

güístico dun territorio. Como afirman Marlene Scardamalia e Carl Bereiter

(1985), nun estudo realizado entre escolares occidentais, a escrita contribúe ao

pensamento só para unha minoría letrada (Scardamalia e Bereiter 1985: 309),

pois o proceso dialéctico que tende á complexización do pensamento reflexivo

non é unha consecuencia automática da experiencia escritora (1985: 327).

Acontece, porén, que séculos de cultura escrita e de privilexios derivados do seu

dominio fan do occidental un suxeito investigador lastrado de orixe cunha pesa-

da carga teórica que acaba por condicionar, nalgúns casos ata escurecela case

por completo, a súa pescuda doutras realidades lingüísticas e culturais. E aínda,

en non poucos casos, da súa propia, que ademais tende a ver, de regra, como a

mellor e máis conseguida das posibles. Na actualidade, incluso teóricos que nas

súas primeiras formulacións parecían máis favorables á hipótese da cultura

escrita amósanse agora prudentes á hora de xulgar a influencia da escritura no

desenvolvemento intelectual ou no progreso dunha sociedade concreta (cf.

Olson e Torrance 1995: 95).

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

39

30 “For Plato expresses serious reservations in the Phaedrus and his Seventh Letter about writing,as a mechanical, inhuman way of processing knowledge, unresponsive do questions and destruc-tive of memory, although, as we now know, the philosophical thinking Plato fought for dependedentirely on writing”.31 “Writing has to be personally interiorized to affect thinking processes”.


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

40 1.2. A fala na escrita

Entre as moitas ideas preconcibidas que afectan á nosa maneira de contem-

plar as relacións entre oralidade e escritura salienta a de que a escrita debe ser

un espello da fala. Este prexuízo, do que non sempre conseguen escapar os pro-

pios lingüistas, entende ademais que podería darse unha reflexión ideal da pri-

meira na segunda, de tal modo que existise unha correlación perfecta (unha a

unha) entre unidades da oralidade e unidades da escritura. Acontece, porén, que

un sistema de representación dese tipo resulta descoñecido na historia das escri-

turas do mundo, e isto pode aplicarse tanto ás empregadas en Occidente (acu-

guladas de redundancias32, representacións dobres, secuencias bigrafemáticas,

diacríticos e homografías) coma ás desenvolvidas noutros lugares do mundo,

desde a ideogramática chinesa ao silabario dos indios cree norteamericanos,

sempre distantes desa relación especular entre os polos oral e gráfico.

En realidade, o estraño non é a falta de biunivocidade. O raro sería xusto o

contrario, porque a escrita, desde o seu nacemento, estivo lonxe de buscar unha

transcrición exacta da fala (Cardona 1986: 35). Sen ánimo de profundar no

tema, debemos lembrar que a escritura, ao xeito en que a coñecemos en Europa

occidental, foi nas súas orixes máis ben un código limitado á contabilidade

comercial33, á anotación de nomes propios34, e outros empregos restrinxidos

polo estilo. En todo caso, tratábase dun couto formal e funcional. Logo, co paso

do tempo, o escrito foi sendo pouco e pouco aproveitado por diversos grupos

sociais privilexiados para dar permanencia a certos tipos de oralidade planifica-

da que constituían manifestacións concretas do seu poder. Tal era o caso da con-

servación escrita dalgúns rituais relixiosos, que durante séculos viñan sendo

transmitidos de xeito oral e só entre iniciados. Como lembra J. Goody (1986:

17), o control efectivo dos medios de comunicación escrita, polos menos dos

32 As redundancias grafemáticas non son exclusivas das linguas neolatinas. No tailandés teñencinco grafemas para /kh/, seis para /th/ e catro para /s/ (Campbell 1997: 122). A natureza redun-dante dos signos alfabéticos apréciase moi ben cando teñen que ser aprendidos por usuarios nonfamiliarizados previamente con sistemas ortográficos derivados do latín (Sjoberg 1966: 267).33 Segundo J. Goody (1990: 74), os libros mesopotámicos antigos foron sobre todo as contas dosalmacéns do templo. Para E. A. Havelock, o sistema fenicio foi apenas unha especie de taquigra-fía comercial (Havelock 1991: 15). En todo caso, os primeiros sistemas de escritura tiveron máisque ver coas actividades económicas en Oriente Próximo ca noutros lugares do mundo, pois nonparece poder afirmarse o mesmo dos primitivos documentos escritos do continente americano,onde terían outros fins (Goody 1986: 47). 34 Os nomes, e en particular os nomes propios, serían, segundo Blanche-Benveniste (1998: 76),os dous primeiros graos prototípicos de palabra.


medios de reprodución non só dos textos (no scriptorium), senón tamén dos

seus lectores (no parsallah hindú, na madrasa musulmá, ou no collegium)

outorgou á igrexa ou ao templo un inmenso poder sobre os homes de letras que

eles mesmos se encargaran de producir.

O que parece claro é que entre as metas fundacionais da escrita non estaba

a de dar conta exacta da oralidade, e, desde logo, aínda nos casos en que tendía

con máis empeño a representala, nunca pretendeu reflectir todas e cada unha

das manifestacións orais da lingua, senón só algunhas formulacións (máxicas

ou relixiosas, legais, literarias) fortemente planificadas. Se nos centramos no

sistema alfabético, a propia busca dunha correspondencia redonda entre unida-

des da escrita e unidades da fala constitúe en si un erro de perspectiva que ten

conducido moitas veces aos lingüistas –en especial aos lingüistas occidentais–

a analizar as súas escrituras nacionais á luz deste arquetipo e comprobar, decep-

cionados, o lonxe que se atopaban desta ecuación abstracta (cf. Tauli 1968: 14).

A desexabilidade de representar fielmente a fala na escrita a través dun

código doadamente socializable, insistimos, non constitúe máis que un prexuí-

zo, tan estendido nos nosos estudos como pouco relacionado coa materialidade

formal dos sistemas reais de escritura, que fican, como sabemos, moi lonxe

dese ideal de correspondencia un a un entre un conxunto organizado de sons e

un conxunto organizado de marcas visibles (Harris 2000: 189). É certo que hai

tempo que temos ao noso dispor mecanismos de representación bastante requin-

tados, entre eles o Alfabeto Fonético Internacional35, pero nin sequera este tipo

de códigos alcanza a rexistrar completamente a matizada riqueza da oralidade.

Ademais, unha transcrición fonética ou fonolóxica é unha técnica manexada por

especialistas, mentres que a escritura é un produto cultural cunhas funcións moi

diferentes. Lembremos, asemade, que non é o mesmo dar conta escrita dunha

lingua que escribir unha lingua (Blanche-Benveniste 2002: 15). Se a escrita

fose simplemente un código non deberían existir dificultades para desbotar

unha ortografía “vella” ou “obsoleta” e tomar unha “mellorada”, “nova” e

“actualizada” que resultase máis ao xeito para a grafización da lingua. Pero o

caso é que a escrita funciona como un sistema de representación nunha socie-

dade e nunha circunstancia histórica e cultural concreta, e constitúe, xa que

logo, algo ben distinto dun puro mecanismo de transcrición da fala:

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

41

35 Coñecido como IPA, polas iniciais da súa denominación inglesa (International PhoneticAlphabet).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

42[...] existe unha gran diferenza entre facer a “notación” dunha lingua, neste sen-

tido técnico, e “escribir” unha lingua, entendendo por isto que as escrituras

existen como fenómenos dentro dunha sociedade, inmersos na historia, e que

non están fundadas só en consideracións técnicas dese tipo (Blanche-

-Benveniste 2002: 15)36.

Pola súa banda, os alfabetos romances europeos derivados do latín están soli-

damente establecidos e acumulan sobre si unha carga simbólica que provoca que

calquera modificación, por moi útil e rendible que semelle ao lingüista no seu gabi-

nete, terá que conseguir elevarse por riba de moreas de prexuízos sociolingüísticos.

Perante calquera intento de reforma, as previsibles resistencias ao cambio uniran-

se a percepcións afectivas (extralingüísticas) verbo de determinadas grafías ou xei-

tos de escribir37. O <w> do checo foi hai máis de cen anos substituído polo <v>,

que se consideraba máis doméstico, e tamén o <c> cambiouse en alemán para <k>

ou <z> nalgunhas palabras38. Á hora de establecer ortografías para linguas amerin-

dias, os planificadores orientáronse de xeito preferente a favor de <c> ou <qu>

para a grafización do fonema /k/, por seren estas as solucións do español ou do

portugués, no canto dun simple <k>, que revestía menos prestixio aos ollos dos

colonizadores (Cardona 1991: 113). En Papúa-Nova Guinea, o <f> sentiuse no seu

día como un anglicismo ortográfico, e considerouse perigosa a introdución dunha

cantidade elevada de palabras con ese grafema (Romaine 1992: 210-211). Unha

influencia semellante, que conduce a percibir algúns grafemas como “da casa”,

frustrou na segunda metade do século pasado os intentos de implantar en galego as

solucións <g> e <j> en palabras como ajuda ou gente, ao sentiren os usuarios o

<x> (axuda, xente) como máis enxebre39. De igual maneira, e tamén en galego, as

primeiras normas da Academia (RAG 1971) enunciaban como posibilidade a omi-

36 “[...] existe una gran diferencia entre hacer la «notación» de una lengua, en este sentido técni-co, y «escribir» una lengua, entendiendo por ello que las escrituras existen como fenómenos den-tro de una sociedad, inmersos en la historia, y que no están fundados sólo en consideraciones téc-nicas de ese tipo”.37 Que o ámbito no que nos movemos é de natureza basicamente comunicativa e simbólica é unhaopinión que vén de vello –por citar tres autores clásicos, xa a mencionan Haugen (1966a, 1966b,1972), Tauli (1968, 1974) ou Garvin (1958)–. O lingüista non pode enclaustrarse no couto da teo-ría xeral, non pode traballar só in vitro, senón que debe buscar a aplicabilidade da súa propostanun espazo e nun tempo determinados, debe lograr teoría que sexa aplicable (cf. Fernández 1996:17). En contra desta redución instrumentalista cf. tamén Fishman (2001: 464-465), Yaguello(2001: 279), Blanche-Benveniste (2002: 29), Bagno (2003: 20).38 Vachek (1989: 113). Cf. tamén Venezky (1970: 256).39 Cf. Hermida (1987, 1992), Luyken (1991). A presenza de determinados grafemas sentidos comoestraños pode ademais modificar a recepción lectora. Se nun texto escrito en galego moderno ato-

sión, á portuguesa, do <h> interior de palabra (veículo), pero a proposta coñeceu

unha sorte semellante á de <g> e <j> no canto de <x>.

Outro tema de discusión en procesos de estandarización recente é o índice

de representatividade do sistema de escritura. A miúdo, en idiomas que perma-

neceron moito tempo orfos de representación escrita, a oralidade esgrimiuse

como un reduto de pureza, ao percibir nela a grande, ou mesmo a única, fonte

de enxebreza. Considerábase que, canto máis se aproxime a escrita da fala, máis

auténtico será o idioma, mellor a literatura nel escrita, máis enxebre a comuni-

cación, máis orgullosos de nós estarán os nosos antepasados... e toda unha serie

de preconceptos que atopan nesa hipotética transcrición da oralidade na escrita

un dos espazos preferidos para se manifestar. Aconteceu así na lingua galega, e

xa no s. XIX argumentaban uns que o seu sistema signaba mellor a fala có dou-

tros, esquecendo por momentos que todos, mesmo o fonolóxico deseñado por

Aurelio Ribalta nos apéndices do seu Libro de Konsagrazión (1910), tiñan os

seus débitos a nivel de arbitrariedade e seguimento de modelos previos.

Rexístrase asemade na escrita un importante nivel de simbolismo. Pero esta

iconicidade non sempre resulta doada de cuantificar, pois forma parte, como sabe-

mos, do eido das representacións sociais. Con frecuencia, este tipo de prexuízos

colectivos afloran cando se inician procesos de estandarización ou reforma orto-

gráficos, nos que, de regra, resulta activada a carga emotiva implicada no sistema

de representación, e todo este caudal de ideas preconcibidas sae á superficie en

forma de afirmacións como que unha determinada maneira de escribir reflicte

mellor a fala enxebre (p.e., a segunda forma do artigo), ou que certa grafía resul-

ta allea á esencia da lingua (<g> e <j> no canto de <x>), esquecendo na discusión

o feito incontestable de que, desde a súa orixe, calquera dos sistemas que se idee

(máis ben se adapte, pois os códigos, salvo excepcións, non se crean ex novo,

senón que son adecuacións para a lingua propia doutros preexistentes40) ten unhas

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

43

pamos un <ç> (força), altéranse as expectativas de comprensión, redúcese a velocidade de verifi-cación e, en consecuencia, todo o proceso de lectura. Un problema relacionado é a asignación devalores diferentes a símbolos alfabéticos familiares ao lector (Winter 1983: 229), que no caso dogalego se aprecia no rexeitamento histórico de establecer con carácter xeral unha lectura á galegado <g> en grafizacións como geométrico ou Ginzo de Limia. As coordenadas de lectoescritura docastelán empuxaban en sentido contrario e reforzaban, asemade, o diferencialismo do grafema <x>(xeométrico, Xinzo de Limia). Lémbrese que xa na década dos vinte Leandro Carré apelaba aoargumento pedagóxico para se opoñer á grafía etimolóxica (cf. Monteagudo 2002a: 37-38).40 Os encargados de organizar a escrita dun idioma adoitan ser individuos ilustrados, que domi-nan outros idiomas, circunstancia que inflúe tamén nas súas eleccións. Ray (1962: 320) lembraque mesmo nos mellores días da prosa en sánscrito, os escritores filtraban nos seus escritos for-mas doutros idiomas.

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

44 amplas marxes de perfectibilidade. Este tipo de xuízos, especialmente no caso de

idiomas xa establecidos que pretenden reformas ortográficas, teñen a súa orixe no

feito de que os falantes percibimos a escritura non como unha convención suscep-

tible de ser modificada, senón como unha tradición que cómpre preservar:

[...] os falantes contemporáneos recibimos a escritura como unha tradición, non

como unha convención. De aí a complexidade da escritura, a orixe da ortogra-

fía e os límites de todo cambio de sistema ou de toda reforma ortográfica (Lara

2002: 60)41.

Por este motivo, ao ser percibido como un herdo que hai que conservar,

como un lazo de unión da nosa xeración coas precedentes (Rosenblat 1963: 81),

a escritura consuetudinaria atrae para si as simpatías do colectivo de usuarios,

incluídos aqueles que, como algúns lingüistas, son conscientes das claves lin-

güísticas e históricas do sistema de representación. Como consecuencia, os

cambios pasan a ser interpretados non como unha simple mudanza adaptativa,

senón como atentados contra a tradición42. A escritura pasa daquela a entender-

se como un legado que temos a obriga de transmitir aos nosos descendentes e

que, en consecuencia, non nos é dado alterar.

Esta percepción da escritura como tradición rexístrase xa nos primeiros

documentos do noso corpus. No prólogo das primeiras normas da Academia

Galega (RAG: 1971) podemos ler:

Como a lingua mesma, a ortografía percura a comunicabilidade dentro dunha

comunidade de falantes e leitores, e este interés práctico, unha vez satisfeito,

crea unha tradición que se sostén teimosamente, como un herdo cultural, e que

soe evolucionar moi lentamente ao compás das modificacións que esperimen-

tan os sonidos do idioma (RAG 1971: 5, cursivas nosas).

A cita anterior alude ao enfoque sobredito, segundo o cal a ortografía, e a

escritura en xeral, non poden ser contempladas como se fosen simples instrumen-

41 “[...] los hablantes contemporáneos recibimos la escritura como una tradición, no como unaconvención. De aí la complejidad de la escritura, el origen de la ortografía y los límites de todocambio de sistema o de toda reforma ortográfica”.42 Esta característica da escritura condiciona tamén as relacións entre fala e escrita desde o puntode vista da lexibilidade, que tamén se ve influída polas fórmulas herdadas. Segundo A.Teberosky (1998: 15), en calquera transcrición existe sempre un compromiso maior ou menorentre a fidelidade ao enunciado oral e as restricións impostas ao lector polas prácticas tradicio-nais de edición textual.43 Haugen (1971) criticaba esta visión reducida da escritura na que ás veces incorrían mesmo clá-sicos da sociolingüística como P. S. Ray (1963) ou V. Tauli (1968). Nunha liña semellante pare-


tos43, senón que deben considerarse na súa dimensión de institución social esta-

blecida, de maneira que os usuarios non a reciben como un útil artificial e modi-

ficable, senón como un complexo sistema de representación xa consolidado. Un

sistema, por outra banda, que adoita ser transmitido nun contexto de ensino regra-

do, onde este carácter de realidade establecida resulta aínda máis marcado.

Con todo, o arquetipo segundo o cal o mellor sistema de representación

sería aquel en que se dese unha correspondencia biunívoca entre elementos da

fala e da escrita aparece aínda en moitas análises e proxectos de reforma dos

que periodicamente se formulan para linguas semellantes á nosa. Trátase, como

noutros casos xa citados, dun constructo teórico tipicamente occidental, basica-

mente descoñecido nos países que empregan, p.e., o sistema chinés, nos que a

propia esencia do código fai máis evidente a súa artificialidade intrínseca e eli-

mina este tipo de desvíos interpretativos. Non obstante, e a pesar da súa condi-

ción de preconcepto, albíscase, subxacente, en moitas aproximacións ao proble-

ma das relacións entre fala e escrita que se pretenden científicas, o que avala

unha vez máis a idea de que os lingüistas, sobre todo cando son falantes da lin-

gua que analizan (Kabatek 1996, 2000), non sempre conseguen eliminar certos

presupostos no seu traballo de investigación.

En síntese, o sistema de representación parece nacer, ao primeiro, tenden-

cialmente abeirado á fala. Porén, unha vez en marcha, a escrita, que nunca tivo

como finalidade a de representar de maneira detallada todas as manifestacións

orais, senón apenas a de dar perdurabilidade no tempo e no espazo a algúns

datos de interese (listados mercantís, fórmulas relixiosas...), comeza a crear

unha tradición propia que non parará de crecer en volume e importancia. Este

proceso de emancipación da escrita a respecto da fala conduce a que os usua-

rios reciban as súas grafías –e en xeral todo o seu sistema de escritura– como

algo propio e, correlativamente, interpreten calquera intento de cambio como

un desacato á tradición. As reformas que se propoñan deberán loitar contra unha

barreira tan grande de estereotipos que a maioría delas non prospera, salvo

aquelas contadas que, á parte de considerarse oportunas, só afectan a detalles

que se xulgan de importancia menor.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

45

ce pronunciarse J. J. Montes Giraldo (1995: 26, n. 10) cando critica o inmanentismo isolacionis-ta (cast. inmanentismo aislacionista) sobre o que se fundamentan moitas destas aproximacións,unha simplificación que ignora, entre outras cousas, o compromiso real da lingua, a través danorma, coa sociedade histórica.


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

46 2. ESCRITURA E ANÁLISE SEGMENTAL

2.1. A dimensión explicativa e ordenadora da escrita

Cando temos que dispoñer un documento escrito, debemos decidir, entre

outras cousas, as secuencias que imos considerar palabra, pois en linguas como

a nosa a palabra constitúe o compoñente tipográfico básico. Acontece, porén,

que a noción de unidade segmentable varía dunhas linguas noutras, ata o punto

de que podemos establecer unha clasificación dos idiomas segundo o tipo de

segmentos representados, e distinguir deste xeito entre linguas illantes, como o

chinés ou o vietnamita, que permitirían xebrar cada elemento do enunciado e

grafalo separadamente; linguas aglutinantes, coma o turco, que contan cun radi-

cal que se pode illar pero o resto da unidade de escrita é un conxunto de sufi-

xos que non poden formar un enunciado en por si; e, finalmente, un dos casos

máis notorios de “non separabilidade” sería o das linguas chamadas incorpo-

rantes, polisintéticas ou de palabras-frase, como o inuit, con secuencias gráfi-

cas dunha lonxitude que sorprende ao lector europeo (nanisivingmunngauqati-

giniaqquungitagit, “Probablemente non irei contigo a Nanisivik”, Blanche-

-Benveniste 1998: 76-79).

Segundo este proceso abstracto de segmentación, en galego consideramos a

efectos gráficos co (encontro grafotáctico de con preposición + o artigo) como

unha única palabra de texto ao tempo que deixamos un branco entre o adverbio

non e o pronome o (non o vin entrar), cando existirían razóns ben sólidas para

escribir nono, como de feito aconteceu en documentos galegos dos séculos XIX

e XX. ¿Por que, logo, escribimos co e rexeitamos nono? Un factor importante

parece ser o de facilitar a comprensión do escrito, pois unha das intencións do

noso sistema de representación é dispoñer as súas unidades dunha maneira o

máis clarificadora posible, de aí que, entre outras estratexias, deixemos ocos de

separación entre palabras. Conforme a esta vontade de facilitación gráfica da

comprensión, se non e o son dúas palabras, deben ser grafadas separadas, por

moito que na fala, en contextos coma o citado (non o vin entrar) sexan articula-

das por xunto [’nono]. Pola súa banda, e a diferenza do que acontece con nono,

a fusión de con e o en co está consolidada na nosa tradición escrita moderna.

Outro factor que debeu influír á hora de separar en galego as palabras na

cadea escrita, foi o peso da cultura gráfica no contorno neolatino ao que perten-

cemos –entendido este en sentido global, alén dos máis evidentes débitos cas-

teláns ou portugueses−, onde o costume de grafar por solto as palabras leva


séculos asentado, de maneira que aos encargados de unificar os usos escritos de

posguerra pareceulles se cadra moita ousadía innovar neste aspecto, máis aínda

se a mudanza estaba orixinada por unha característica oral da lingua nunha

época na que se traballaba a prol da unificación do galego literario44.

Relacionado co anterior está o feito xa coñecido de que as escrituras non son

creadas ex nihilo, senón que, nos romances occidentais, son derivacións da pri-

mitiva convención latina, matriz de todas as demais, e da que proveñen tanto o

repertorio grafemático básico coma tamén bastantes das referencias fónicas

atribuídas aos grafemas45.

Un dos estudos clásicos sobre as relacións entre oralidade e escritura, clasi-

ficaba o proceso de escritura de “[...] exame abstractamente secuencial, ordena-

dor e explicativo” (Ong 1982: 8)46, aludindo a un aspecto do noso sistema de

representación que nos ocupará nas liñas seguintes. Cando distribuímos bran-

cos entre palabras, espazos entre parágrafos, sangrías... ou cando salientamos

partes do texto con letra maiúscula, cursiva, negra, comiñas... facémolo para

“explicar” o texto, porque, a diferenza do que acontece no transcurso dun inter-

cambio comunicativo oral, non imos estar presentes no momento en que o des-

tinatario reciba a nosa mensaxe e non poderemos aclarar as súas dúbidas nin

actuar de maneira ningunha sobre a súa comprensión, por iso debemos coidar

todos estes aspectos antes de emitir a nosa mensaxe. A escrita somete a materia

lingüística a unha análise segmental gobernada, polo menos en parte, por este

desexo de dispoñer a mensaxe dunha maneira que resulte o máis clara posible

para o lector –o “exame abstractamente explicativo” de que falaba Ong (1982:

8)–, e facilitar unha recepción axeitada da súa comunicación.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

47

44 A expresión galego literario é común nos textos daquel tempo. Empregábase galego literariocun valor similar ao que nós hoxe denominamos galego estándar, pero cunha intimidade moitomaior coa escrita e unha desconfianza moito máis marcada a respecto da oralidade, derivada enparte da inexistencia de estudos científicos sobre a fala galega, que non comezarían ata a décadados setenta do s. XX. 45 O exemplo da distribución alternante de <g>/<gu> (galpón/guedella) na ortografía galega podeilustrar o que dicimos. Uns mantéñena por coherencia cunha tradición fundamentada na ortogra-fía castelá, outros, por vontade de converxencia coa ortografía portuguesa, pero, salvo excepciónsdo tipo fidalgia, longeiros... (fidalguía, longueiros) promovidas por Aurelio Ribalta a principiosdo século pasado (1910) e suxestións no mesmo sentido de Peregrín Otero (1965) a solución, queresultaría orixinal e mesmo desexable pola súa forte carga diferencialista, non prosperou, pois sonoutras as regras do xogo, e moi limitadas as marxes de orixinalidade, que poderán en todo casovulnerarse nas manifestacións artísticas (o Tagen Ata de X. L. Méndez Ferrín, p.e.) pero nonsemella que poidan ser derrubadas de maneira definitiva, polo menos no contexto sociohistóricono que hoxe se desenvolve a lingua galega.46 “[...] abstractly sequential, classificatory, explanatory examination”.

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

48 Esta dimensión segmentadora tería pouco que ver co principio fonolóxico e

moito co proceso de abstracción aclaratoria e clasificatoria que vimos comen-

tando. Jean-Gérard Lapacherie (1990), reflexionando sobre a escrita do francés,

sinala esta dimensión heurística do sistema de representación:

A nosa escritura [...] transcribe mal e infielmente os fonemas, pero amosa os

signos, as súas relacións sintagmáticas, as derivacións, os límites de palabra, de

grupo, de sentido... Manifesta unha análise da lingua. Non é terxiversación; é

heurística (Lapacherie 1990: 81)47.

Achámonos, xa que logo, diante dunha nova maneira de interpretar a escri-

ta. Xa non se trataría dunha manifestación vicaria da fala, unha especie de ten-

tativa malograda de dar conta da oralidade por escrito, senón que, desde o punto

de vista que vimos expoñendo, o xeito peculiar de espacialización da liña de

texto implica sempre unha proposición de análise das estruturas lingüísticas

(Berrendonner e Reichler-Béguelin 1989: 99), unha reflexión metalingüística

na que se combinan o ortográfico e o gramatical e determina a segmentación e

distribución discursiva das unidades de escrita. De todo este conxunto comple-

xo de factores ocuparémonos no próximo apartado.

2.1.1. Notas sobre escrita e morfoloxíaA pouco que un se achegue con algo de profundidade a un texto escrito en

calquera romance neolatino logo o detecta acugulado de elementos que transcen-

den o nivel alfabético –e a teoría do principio fonolóxico– e procuran a súa per-

tinencia en ámbitos analíticos superiores ao estritamente grafemático. Como

afirma L. Hay (2002: 211), na páxina todo é signo, pero non todo é palabra. Este

aspecto da escrita está relacionado coa conformación do que Anis (1988: 245)

denomina espazo gráfico (fr. espace graphique), dun texto, entendido como “O

conxunto das características materiais dun texto, contemplado desde o ángulo da

súa contribución á produción de sentido” 48. E dentro deste conxunto de trazos

materiais, os grafemas son un elemento entre outros varios. Á hora de dar forma

á súa mensaxe, o emisor completa o documento cun conxunto bastante amplo e

47 “Notre écriture [...] transcrit mal et infidèlement les phonèmes, mais elle montre les signes,leurs relations syntagmatiques, les dérivations, les limites de mot, de groupe, de sens... Elle mani-feste une analyse de la langue. Elle n’est pas travestissement; elle est heuristique”.48 “Ensemble des caractéristiques matérielles d’un texte, envisagé sous l’angle de leur contribu-tion à la production du sens”. Sobre o espazo gráfico (ing. graphic space) cf. tamén Harris (1995:121-127).


diverso de indicadores, do que forman parte os denominados grafemas supraseg-

mentais49 –entre eles os signos de puntuación e a disposición en páxina: brancos,

sangrías...–, e que teñen como destino case único o de auxiliar a lectura do texto

e mellorar a súa comprensión. Se un acentúa <á> (a preposición + a artigo: Vou

á festa) para diferencialo de <a> (preposición: Está a chover, artigo: a pelota)

faino por marcar un trazo fonolóxico pero proporciona tamén información gra-

matical (morfolóxica), pois sinala que estamos diante dunha contracción. Esta

característica da escrita non é, desde logo, exclusiva da nosa lingua, senón que é

relativamente común nos idiomas da nosa redonda. En francés, por exemplo, a

ortografía do escrito impón un conxunto de marcas morfolóxicas sen equivalen-

te na lingua oral: gran parte das desinencias de xénero e número e das desinen-

cias da conxugación verbal son evidentes só por escrito (Teberosky 2002: 114).

E analizando o castelán, Luis Fernando Lara (2000: 4) fala, para explicar casos

como el (artigo) vs. él (pronome), de “[...] uso do til como diacrítico de carácter

gramatical”50, un uso do < ´ > coñecido tamén en galego.

Con todo, os documentos escritos non tiveron sempre a aparencia con que

hoxe os coñecemos. Durante séculos non se rexistraban na escrita espazos en

branco entre as unidades, senón que o que se ofrecía aos ollos do lector era unha

liña seguida (scriptio continua), sen distinción entre vocábulos. E aínda moitos

aparecían en abreviatura. O descifrado dun documento redactado desta manei-

ra implicaba unha importante reflexión previa sobre o seu contido, pois era

necesario entendelo completamente antes de o poder ler. Cando un se achega

nos nosos días a un escrito, leo primeiro, case sempre de maneira individual e

silenciosa, e intenta logo comprender o seu contido. Pola contra, perante un

texto disposto en scriptio continua a estratexia é diferente. Débese, antes de

máis nada, coñecer o sentido do documento, para poder logo proceder á súa lec-

tura51, que case sempre, ademais, tiña lugar en voz alta.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

49

49 Graphèmes supra-segmentaux (fr.), cf. Anis (1983: 41-44), Pellat (1988: 138).50 “[...] uso de la tilde como diacrítico de carácter gramatical”.51 O grego antigo e o latín presentaron as palabras separadas unhas das outras desde o comezo,pero logo abandonaron este método e adoptaron a scriptio continua, que será amplamente prac-ticada ata o século X (Desbordes 1990: 227-228, Blanche-Benveniste 1998: 86-87). Saenger(1991) apunta tres posibles causas deste abandono dos espazos entre palabras: 1) os textos lían-se en voz alta, 2) a lectura efectuábase a partir dun corpus restrinxido de textos, 3) só uns pou-cos, case todos lectores profesionais, practicaban a lectura. Cando estes tres factores deixaron deactuar, a separación entre palabras foi reinstaurada e espallada desde as Illas Británicas ás demaisescrituras alfabéticas (1991: 5).

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

50 A disposición textual en scriptio continua provocaba dificultades de inter-

pretación, pois algúns treitos do documento podían entenderse de varias

maneiras, segundo se efectuase a segmentación dunha maneira ou doutra.

Cítase moitas veces un exemplo de ambigüidade mencionado no seu día por

Quintiliano, incultoloco, que podía lerse inculto loco (“nun lugar non cultiva-

do”) ou in culto loco (“nun lugar cultivado”), dependendo de como se separa-

sen as palabras (Desbordes 1990: 233). Segundo afirma M. B. Parkes na súa

monografía sobre a puntuación (Pause and Effect, 1992), foron os escribas

irlandeses os que, a partir do século VII, volveron copiar os manuscritos lati-

nos separando as palabras, logo dun período en que se readoptara a escrita sen

separación entre segmentos (Parkes 1992: 23). Á hora de procurar un criterio

de segmentación, os amanuenses de Irlanda acudiron outra volta ás clases de

palabras establecidas no seu día polos gramáticos gregos e latinos, que pasa-

ron a separar entre espazos en branco. Cada parte do discurso (substantivo,

pronome, verbo, adxectivo...) aparecía precedida e sucedida dun branco gráfi-

co, e esta nova concepción da escritura esixía uns coñecementos gramaticais

básicos específicos.

Este avance na presentación do material escrito constituíu un progreso

importante, sobre todo desde o punto de vista do lector (Günther 1997).

Calquera que hoxe tivese que comprender un texto escrito sen o auxilio da

información supragrafemática que fornece un documento moderno tería serias

dificultades para completar o seu traballo. Teresa Colomer e Ana Camps

(1996) ofrecen dous modelos de disposición textual que evidencian a impor-

tancia dunha correcta división entre os formantes dun texto. Nos adaptámolos

ao galego (Textos A e B), para exemplificar en qué medida, se non existen

marcas nin ocos entre as partes do escrito (Texto A) ou se, aínda existindo, os

segmentos resultantes non se corresponden con palabras da nosa tradición

(Texto B), a súa lectura e comprensión por parte dun lector medio actual resul-

tan gravemente pexadas:

Texto A

calcamosunhapontealtísimanaqueosnososcabalosfacíansoarecoaressecos-

toscosestreitosdemilanos52

52 “[...] calcamos unha ponte altísima na que os nosos cabalos facían soar ecoares secos, toscos,estreitos, de mil anos” Méndez Ferrín (1991: 49).


Texto B

Polopas eo d osg rand esfieit os, bei radod e dali as, a vanz abas enll eiroo

mon arcad eco raz ónm ancad o53

Como acabamos de ver, a distribución dos espazos en branco entre os seg-

mentos da liña escrita é de importancia capital no proceso de lectura, pois unha

disposición dos bloques de grafemas diferente da habitual provoca inmediatamen-

te unha sensación de confusión no receptor. Cómpre, pois, seguir unha pauta á

hora de dividir as secuencias grafemáticas, e o segmento que adoita tomarse como

padrón organizativo no fraccionamento de unidades gráficas adoita ser a palabra:

Pódese dicir, por exemplo, que o branco gráfico ten como función visualizar as

fronteiras das palabras, contribuíndo así a facelas autónomas; pero isto presu-

pón unha definición lingüística da palabra. En certo xeito, o branco gráfico non

fai outra cousa que realizar nun espazo visual unha entidade que preexiste

(Jaffré 1988: 97, cursivas no orixinal)54.

Pero para poder efectuar unha disección axeitada e un correcto aliñamento das

palabras, cómpre primeiro tomar consciencia delas, xa que estas non existen

como tales na percepción oral espontánea da lingua –aquela que posúen os falan-

tes non escolarizados–, senón que estamos perante unha unidade que será adqui-

rida polos aprendices durante o seu proceso de instrución, que case sempre se pro-

duce no ámbito escolar. Sobre isto ten reflexionado criteriosamente a investigado-

ra E. Ferreiro, especialista en psicoxénese dos procesos de lectura e escritura:

A comprensión do sistema de escritura esixe un primeiro nivel de reflexión

sobre a lingua. Gran parte desta reflexión ten que ver coas posibilidades de seg-

mentación da fala. As emisións lingüísticas son segmentables, e o suxeito do

que estamos a falar [un neno de 4 anos] xa ten experiencias prácticas de seg-

mentación, pero as unidades da análise lingüística non son as súas, porque esas

son unidades teóricas que non preexisten ao esforzo de conceptualización

(Ferreiro 2002: 155)55.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

51

53 “Polo paseo dos grandes fieitos, beirado de dalias, avanzaba senlleiro o monarca de corazónmancado”, Méndez Ferrín (1987: 11). 54 “On peut dire, par exemple, que le BG [Blanc Graphique] a pour fonction de visualiser lesfrontières de mots, contribuant ainsi à les autonomiser; mais cela présuppose une définition lin-guistique du mot. D’une certaine façon, le BG ne fait que réaliser dans un espace visuel une enti-té qui préexiste”.55 “La comprensión del sistema de escritura exige un primer nivel de reflexión sobre la lengua.Gran parte de esta reflexión tiene que ver con las posibilidades de segmentación del habla. Las


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

52 E de xeito similar a como non existe unha consciencia clara de determina-

do tipo de unidades nun falante sen coñecementos de gramática académica,

tampouco se dá este tipo de repartimento segmental en usuarios de linguas emi-

nentemente orais:

Nunha cultura oral, non pode haber ningunha “palabra” como as que estamos

afeitos a buscar no dicionario. Nesa clase de cultura, o que está separado entre

pausas pode ser unha sílaba ou unha cláusula, pero non o noso átomo, a pala-

bra (Illich 1991: 34)56.

En realidade, nun principio, na Grecia anterior a Platón –por empregar unha

baliza cronolóxica occidental identificable–, esa debeu ser a percepción xeral

do feito lingüístico, e só posteriormente se foron espallando na lingua común

unha serie de termos que no seu día foran só tecnicismos da xerga dos filólo-

gos. Hoxe case ninguén dubida que a nomenclatura empregada na descrición da

lingua ten a súa orixe na escrita e non na oralidade. O vocabulario que aprende-

mos nas clases de gramática, e que resulta básico para poder avanzar na refle-

xión metalingüística (Ferreiro 1989: 140) ten os seus alicerces no legado gra-

matical grecolatino en que se fundamentan as nosas coordenadas básicas de

reflexión metalingüística. A partir daquelas gramáticas fundacionais, foise

transmitindo ata os nosos días toda unha serie de elementos entre os que pare-

ce salientar a palabra, seguida se cadra polo parágrafo, entendido este último

como aquela unidade comprendida entre dous puntos e á parte. Ambas as eti-

quetas reforzan a súa solidez segmental en que as súas respectivas fronteiras

gráficas –espazos en branco anterior e posterior no caso da palabra e puntos e

á parte (cos seus brancos correspondentes) no caso do parágrafo– resultan máis

firmes e visibles cás doutros elementos do discurso.

Todo esta trama de niveis, unidades e marcas distintivas implicada no pro-

ceso de escritura faise evidente ao intentar poñer por escrito un enunciado oral.

Todo aquilo que, escoitado en directo e co interlocutor diante, resulta perfecta-

mente comprensible, convértese máis tarde nun bloque de difícil transcrición,

en especial se aspiramos a ser entendidos por alguén que só conta coa transcri-

emisiones lingüísticas son segmentables, y el sujeto del que estamos hablando ya tiene experien-cias prácticas de segmentación, pero las unidades del análisis lingüístico no son las suyas, porqueesas son unidades teóricas que no preexisten al esfuerzo de conceptualización”.56 “In an oral culture, there can be no «word» such as we are accustomed to look up in the dictio-nary. In that kind of culture, what silence brackets may be a syllabe or a sentence, but not ouratom, the word”


ción (escrita) e non pode acudir á gravación (oral) orixinal para solucionar pasa-

xes escuras57. Nós mesmos, que realizamos diversas entrevistas aos redactores

dalgúns dos documentos do noso corpus, puidemos comprobar ben veces esta

falta de concordancia e esta diferenza de claves dispositivas entre a oralidade e

a escritura. A investigadora Claire Blanche-Benveniste (1998: 126) recoñece

igualmente este feito e para superar esta constrición da escritura, deseñou,

xunto co seu equipo de investigación –o Groupe Aixois de Recherches en

Syntaxe (GARS)– un modelo de análise sintáctica destinado a facilitar a lectu-

ra dos textos orais. Segundo propoñen no GARS, un documento de natureza

oral resulta máis lexible se combinamos segmentos dispostos de maneira hori-

zontal con outros verticais:

e disparou ao marido da muller que estaba amañando o teito

e matouno

dun tiro de escopeta

e isto é verídico

é auténtico58

O modelo anterior, que ofrece nunha liña as construcións sintagmáticas e

dispón en sentido vertical os elementos paradigmáticos, resulta, en efecto, máis

fácil de ler cá tradicional liña de texto, pero non deixa de ser unha proposta máis

no ámbito da presentación textual de documentos orais, unha tarefa que aínda

hoxe ocasiona moitos problemas aos especialistas, que comproban con desespe-

ro como os documentos conseguidos, bastante bos de entender cando se escoi-

ta a cinta gravada, tornan confusos cando se intenta arranxar graficamente ese

mesmo discurso dunha maneira comprensible para o lector.

Toda esta casuística é, para os que escribimos en galego, unha realidade coa

que estamos bastante familiarizados. É certo que tamén un francés ou un inglés

poden verse asaltados por dúbidas nalgunha ocasión, pero contan cunha tradi-

ción máis firme e establecida que facilita o seu labor. Unha tradición que, por

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

53

57 A gravación foi un dos avances técnicos que no século XX impulsou os estudos sobre a sustan-cia oral, que, ao conservarse gravada, podía ser consultada e analizada dunha maneira imposibleata daquela. Un documento gravado arquívase, pódese segmentar, volvelo escoitar... toda unhaserie de actuacións necesarias ao investigador e outrora privativas dos documentos escritos. 58 Adaptado de Blanche-Benveniste (1998: 126).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

54 outra parte, arrastra as marcas da súa diacronía: “A escrita do inglés estándar

reflicte non só a forma fonémica senón tamén a historia da lingua, as relacións

morfolóxicas entre palabras e mesmo as reformas eruditas da escrita dos sécu-

los XVIII e XIX [...]” (Read 1985: 391)59. Pero o noso caso é ben outro. Desde

que o galego foi recuperado para os usos escritos no século XIX, foron constan-

tes as disputas sobre cales, de entre os sandhi que o caracterizan, ían ser repre-

sentados e cales, pola contra, resultarían finalmente proscritos da nosa ortogra-

fía. Os escritores do Rexurdimento optaron nun primeiro momento polo siste-

ma de representación do castelán, que resultaba coñecido de todos, pero que

non sempre facía xeito a determinadas peculiaridades de noso. E sería nese tipo

de secuencias (d’este, d-este, deste, p.e.) onde xurdiron as primeiras discrepan-

cias xa no propio século XIX (cf. González Seoane 1992, Monteagudo 2002b).

Máis tarde, na segunda metade do século XX, atopamos unha escrita que, a

pesar de padecer amplas marxes de variación na representación dalgunhas

secuencias, estaba en principio algo máis asentada que un século antes, sobre

todo grazas ao esforzo realizado no período 1916-1936. Non obstante, aínda

quedaban puntos por unificar, entre eles, algúns que máis tarde serían obxecto

de discusión (ao/ó, comer o caldo/come-lo caldo, tras o/tralo...). En castelán –e

tamén en portugués– a regra xeral era non representar encontros grafotácticos,

pero en Galicia había moitos que entendían que as solucións amalgamadas

constituían unha acertada estratexia diferencialista, á parte de dar máis axeita-

da conta –entendían– da oralidade enxebre.

Un problema relacionado era o da propia natureza morfolóxica dos segmen-

tos. Era mester determinar, p.e., se en come-lo caldo había dúas palabras ou

tres. Outra volta, a análise segmental da escritura aparece en toda a súa perti-

nencia. Se se trata de dúas palabras, razoaban algúns, débense escribir separa-

das, pois así se escribe polo xeral en todos os idiomas –e, sobre todo, así se

escribe en castelán–. Un exemplo sinxelo pode servir de ilustración. ¿Debemos

escribir de outro ou doutro? Hoxe existe acordo en que debe grafarse xunto

(doutro). Pero durante un tempo, nos anos setenta do século XX, e no medio de

discusións acerca de cal debía ser a orientación ortográfica xeral do galego, a

postura oficial foi a de escribilo separado (de outro), unha solución que chama

59 “Standard English spelling, however, reflects not only the phonemic form but also the historyof the language, morphological relationships among words, and even the learned spelling reformsof the eighteenth and nineteenth centuries [...]”.


a atención ao lector actual, afeito a ler e escribir doutro. Nos nosos días, grafa-

mos amalgamado o encontro da preposición de co indefinido outro (doutro, de

+ outro), igual que grafamos unido o encontro da preposición de co indefinido

un (dun, de + un). Porén, en documentos da década dos setenta do século pasa-

do podemos atopar, incluso nunha mesma páxina, noutro e de outro, pois a

regra era naquela altura que un contraía na escrita con de e en (dun, nun) pero

outro só se unía graficamente a en (noutro). A forma doutro, que algúns empre-

gaban, non se contemplaba nos manuais, e a esta secuencia de escrita aplicába-

selle a normativa xeral de representar os vocábulos separados (de outro). No

texto seguinte vemos algúns exemplos deste contexto grafotáctico, que hoxe

xulgamos alternante, pero que en documentos do noso corpus resulta pola con-

tra bastante convencional:

Consideramos que as referencias de gramática histórica que se fan en ocasións,

eran necesarias. Elas permiten sistematizar e reducir a orde os problemas, que

de outro xeito se resolverían nunha casuística complicada e de aparencia arbi-

traria. Pomos, con estas normas, as bases dunha unificación da lingua escrita;

pero non pretendemos fornecer aos interesados polo estudo do galego un instru-

mento didáctico de inmediata aplicación (RAG 1971: 20-21, cursivas nosas).

E o parágrafo anterior non está tirado de ningún texto de importancia

menor, senón das mesmísimas normas da Real Academia Galega60, que esten-

den a súa influencia sobre todos os documentos normativos que viñeron des-

pois. Igualmente, no Gallego 1, 2, 3 do Instituto da Lingua podemos ler: “Pou-

co e pouco van acougando e, falando dunha cousa e de outra, veñen a dar na

parcelaria” (ILG 1972: 159, cursivas nosas). Un lector ou unha lectora dos

nosos días reaccionarían se cadra con asombro perante unha sucesión do tipo

“dunha cousa e de outra”, pero non temos noticia de grandes discusións sobre

esta secuencia grafotáctica no momento en que se publicou. Ben certo é que,

nun momento histórico en que estaba en xogo a propia supervivencia do idio-

ma, parecería se cadra que discutir sobre se era mellor escribir doutro ou de

outro constituía un tema menor. Ocorre porén que foi precisamente sobre

algunha destas cuestións (ao/ó, segunda forma do artigo, -ble/-bel...) sobre as

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

55

60 E o que se aplica para a forma outro reza igualmente para os seus derivados. No mesmo epíto-me da RAG, ao pé de formas como noutra (RAG 1971: 25) e de outra (RAG 1971: 5, 12), ato-pamos noutrora e de outrora (“Fican enteiramente arrombados os signos gráficos empregadosnoutrora para indicar elisións” RAG 1971: 16; “Non se pretende, endebén, refacer a lingua deoutrora como se resucita un corpo morto [...]” RAG 1971: 23).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

56 que se polemizou na década seguinte, nun contexto en que o futuro da lingua

continuaba igualmente sen estar garantido.

2.2. Unidades do escrito

O chamado “principio fonolóxico”, segundo o cal a cada unidade de fala

correspondería unha –e só unha– unidade gráfica, velou durante moito tempo

a evidencia de que a información que presenta unha páxina escrita non preten-

de fornecer exclusivamente datos de índole fonolóxica. De feito, como xa

explicamos máis arriba, o principio fonolóxico resulta vulnerado en cada docu-

mento escrito occidental. Como vimos no apartado anterior, a lingua é someti-

da a procesos de segmentación e disposición textual fundamentados nunhas

unidades predeterminadas que exceden o ámbito estrito do fonético e do fono-

lóxico para procurar a súa pertinencia noutros superiores, entre eles o gramati-

cal (morfoloxía e sintaxe).

Como vimos tamén no apartado anterior, cando se fala de dispoñer unha

información nunha liña de texto, e unha vez superado o grao elemental do

repertorio grafemático, a grande unidade en discusión nas escritas occidentais

parece ser a palabra. Á hora de poñer por escrito a información, a persoa que

redacta está obrigada, entre outras cousas, a decidir cales son as palabras do

texto. Esta elección non a vai ter que tomar de maneira individual para cada

mensaxe que desexe formular senón que, unha vez que se domina a convención

de escritura, será a tradición a que oriente a análise segmental implicada no pro-

ceso de representación gráfica. Por outras palabras, un non escribe como se lle

entende, senón que formula as súas mensaxes respectando unhas regras previas.

A escrita, entendida como herdo e transmitida de maneira preferente a través da

institución escolar, prescribe, como vimos, que co (con + o) vai xunto e non o

(non + o) separado. Os problemas xorden cando a tradición non nos ampara, e

temos que decidir –agora si, nós sós– como anosar graficamente, p.e., un vocá-

bulo estranxeiro sobre o que aínda non se pronunciaron os académicos. Este

problema é ben coñecido, entre outros lugares, nas redaccións de prensa, que se

enfrontan con el a cotío, de aí que os libros de estilo xornalístico dediquen unha

parte importante das súas páxinas a pronunciarse sobre a escrita daqueles tec-

nicismos −case sempre estranxeirismos− de uso frecuente nunha práctica infor-

mativa cada vez máis aberta a vocábulos procedentes doutros idiomas, sobre

todo do inglés. Pero existen tamén dificultades evidentes á hora de grafar expre-

sións da lingua de un que non lembramos ter visto escritas con anterioridade,


p.e., algunha frase feita que oímos a alguén e resulta descoñecida para nós. Por

este motivo un usuario non adestrado pode ter problemas para recoñecer a

expresión de pé feito onde creu escoitar “dapafeito”61.

Relacionado co asunto dos niveis de representación está o das unidades,

pois a escritura, empregada como instrumento para describir a lingua, incorpo-

rou á reflexión metalingüística elementos e categorías que lle son propias

(Coulmas 1996: 455; Teberosky 1998: 11). Para empezar, e aínda que nos

esqueza ás veces, nin a palabra, nin a frase, nin a cláusula nin calquera outra

etiqueta que queiramos manexar (sintagma, proposición...; locución –prepositi-

va, adverbial...–, etcétera) constitúen unidades naturais, por máis que así nos

parezan aos occidentais escolarizados62, nin atopan tampouco un correlato

directo a nivel de oralidade (Blanche-Benveniste 1998: 15). Trátase máis ben

dun conxunto de etiquetas que, como acontecía nos manuais de lingua ata non

hai moito, non vai alén dunha actualización máis ou menos acertada das partes

orationis dos tratados gramaticais latinos.

Unha das unidades mellor aceptadas a nivel descritivo semella a palabra, e

aínda tomando en conta a existencia entre elas de secuencias discursivas de difí-

cil consideración (estrela do mar, porco bravo..., ¿son unha palabra ou varias?),

e de diferenzas entre os que pensan que a noción de palabra só se adquire a tra-

vés da escritura e aqueloutros –entre eles os lingüistas xenerativistas do s. XX–

que defenden a existencia dunha realidade psicolóxica da palabra, previa á exis-

tencia da escritura (Blanche-Benveniste 1998: 65) a unidade palabra resulta en

xeral un constituínte formal de doada identificación.

Tomando a palabra como centro, e orientando a nosa pescuda en sentido

ascendente, calquera das unidades sintácticas de rango superior que se queiran

considerar ocasionará ao investigador complicacións no momento de delimitar

o seu estatuto63, pois cada teoría de análise sintáctica considera as súas propias.

As novas etiquetas que, ao longo do século XX, foron substituíndo as denomi-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

57

61 De pé feito = “De xeito totalmente intencionado e cun propósito deliberado e concreto” (PenaRomay 2001: 676).62 Os modos de produción do escrito, aprendidos na infancia, son interiorizados ata o extremo dechegar a parecer naturais a calquera adulto alfabetizado, mentres que nos estudos lingüísticos,paradoxalmente, é a lingua falada a que semella ter modos de produción exóticos (Blanche--Benveniste 1998: 42).63 E unha destas unidades malas de categorizar é a oración, tan ben aceptada –problemas termi-nolóxicos á parte– polos analistas da lingua escrita como problemática para os que se ocupan dalingua falada espontánea, ata o extremo de que moitos resolven deixalas de lado (Miller e Weinert2002: 80).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

58 nacións da gramática tradicional na terminoloxía dos estudos lingüísticos remi-

ten moitas veces á mesma secuencia empregando nomes diversos, de tal xeito

que A nena xoga no parque poderá ser clasificada como oración, cláusula, frase

ou proposición segundo o manual ou escola en que fundamentemos o noso

xuízo, sen que varíe outra cousa cá etiqueta que lle apliquemos, pois non muda

nin a súa condición nin o seu funcionamento a nivel discursivo. Por outra banda,

se diriximos a nosa pescuda en sentido descendente, non faltan tampouco lin-

güistas que sosteñan que a unidade mínima coa que operan os sistemas escritos

non é a palabra, senón outras como o morfema64 ou a sílaba65.

Á parte das dimensións segmental e clasificadora implicadas no proceso de

escritura existe outra perspectiva de análise bastante operativa, que é a de estu-

dar as unidades de escrita atendendo á clase de información lingüística que sub-

ministran. Este foi o criterio aplicado por William Haas (1983), quen distinguía

entre sistemas de representación plerémicos, que serían os integrados por uni-

dades de nivel léxico ou de nivel morfolóxico (p. e. o chinés) e sistemas de re-

presentación cenémicos, que serían aqueles con formantes dos niveis silábico

ou fonolóxico (p.e. o francés). A distinción, de evidentes débedas hjelmslevia-

nas, sería desenvolvida en estudos posteriores, entre os que salientan os edita-

dos pola francesa Nina Catach (Pour une théorie de la langue écrite, 1988), que

reconduce a teorización orixinal de Haas (1983) –quen, por súa vez, tomaba a

idea dun traballo previo de French (1976)– ao terreo da grafemática, para dis-

tinguir entre grafemas portadores de sentido (plerémicos) e grafemas baleiros

de sentido (cenémicos).

Con todo, cómpre conducirse con cautela á hora de establecer o grao de ple-

remicidade ou cenemicidade dos sistemas de escritura, porque estes, como

sabemos, distan moito de ser puros, e o xuízo vai depender do punto de vista

que adopte o observador. A realidade do funcionamento das escrituras leva a

que existan diferenzas de percepción, de maneira que un mesmo sistema de

escritura (p.e. o francés) pode considerarse constituído, como xa indicamos

máis arriba, por unidades a xeito de ideogramas (Lapacherie 1990), ou, en sen-

tido inverso, podería entenderse constituído por morfemas (Blanche-Benveniste

1998: 145). E unha aclaración semellante é necesaria cando, como fan Catach

64 Segundo Blanche-Benveniste (1998: 145), a unidade de representación básica da escritura orto-gráfica do francés son os morfemas, con diferentes regras de lectura. Unha postura semellantepara o inglés defenden Bolinger (1946) ou Bazell (1966: 361).65 Cf. Herrenschmidt (1990: 97-98).


e outros en Pour une théorie de la langue écrite, a diferenza entre cenemas e

pleremas é trasladada á análise grafemática (cf. Catach 1988, Buridant 1988,

Gruaz 1988). A propia Nina Catach (1988) recoñece o carácter “mixto” dos sis-

temas de escrita coñecidos:

En canto ao grafema, é evidente que non é só “cenémico” (fonográmico), e

pode situarse en varios niveis. Nisto é necesario atender ao carácter mixto non

só dos sistemas europeos, senón tamén dos sistemas do mundo enteiro, (Catach

1988: 23, cursiva no orixinal)66.

Desta maneira, cando se sinala o carácter cenémico dunha escritura estase

a aludir máis ben a unha tendencia ca a unha característica funcional que se

vaia cumprir sempre e en todos os casos (Gruaz 1988: 188). Teriamos así sis-

temas mixtos –Catach (1988) fala de plurisistemas [fr. plurisystèmes]–, que

presentarían un funcionamento dominante máis cenémico ou máis plerémico,

antes que de sistemas instalados de maneira inamovible nun extremo ou nou-

tro. Repárese, asemade, que unha mesma unidade (o <A> de A nena) poderá,

dado o carácter híbrido e polivalente dos signos escritos, ser catalogada como

fonema, sílaba ou palabra dependendo do criterio de análise que se adopte

(Coulmas 1989b: 49). Entre outros motivos, por iso Catach (1988: 259) afirma

que “[...] a unidade dunha lingua grafémica pode ser, daquela, un fonograma,

un morfograma ou un logograma, ou os tres a un tempo”67, pois en exemplos

como o citado <A> de A nena, a caracterización da unidade dependerá sempre

da perspectiva de análise que se adopte.

2.2.1. A palabraÁ vista do exposto no apartado anterior, parece claro que non todo o

mundo entende o mesmo por palabra. Por este motivo, dedicaremos as liñas

que seguen a bosquexar o concepto de palabra que manexamos neste traballo,

máis orientado á súa realidade gráfica –e ortográfica– ca ás súas dimensións

léxica ou fonolóxica. Non é a nosa intención unha reflexión profunda sobre o

termo e o seu estatuto na lingüística contemporánea, senón apenas esbozar o

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

59

66 “Quant au graphème, il n’est, de toute évidence, pas uniquement «cénémique» (phonogrammi-que), et peut se situer à plusieurs niveaux. En cela, il est nécessaire d’avoir le souci non seule-ment de la mixité des systèmes européens, mais de la mixité des systèmes du monde entier”.67 “[...] l’unité de la langue graphémique peut donc être un phonogramme, un morphogramme ouun logogramme, ou les trois à la fois”.

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

60 marco básico de referencia dos comentarios sobre a palabra que efectuaremos

na nosa exposición.

Miguel González e Francisco Albertuz (2000), no Manual de Ciencias da

Linguaxe, baséanse en traballos de J. Lyons (1968) ou P. H. Mathews (1972)

para distinguir tres nocións diferentes de palabra, palabra léxica, palabra gra-

matical e palabra fonolóxica:

1. A palabra léxica ou lexema (ing. lexical word ou lexeme) é a palabra inter-

pretada como unidade básica do vocabulario dunha lingua, deixando á

parte as especificacións que se derivan das diferentes categorías morfoló-

xicas (xénero, número, caso, persoa, tempo, aspecto, etcétera) que condi-

cionan a súa variación discursiva. Unha das formas máis coñecidas de pala-

bra léxica sería a que se utiliza como entrada independente nos dicionarios.

2. A palabra gramatical (ing. morphosyntactic word, grammatical word ou,

simplemente, word), é definida como “[...] unha concreción dunha pala-

bra léxica mediante unha selección de valores correspondentes ás distin-

tas categorías morfolóxicas admitidas por tal lexema” (González e

Albertuz 2000: 589).

3. A palabra fonolóxica (ing. phonological word ou word-form) constitúe a

realización fonolóxica dunha palabra gramatical.

Das tres citadas, a que a nós máis nos vai interesar neste traballo é a consi-

derada en segundo lugar, a palabra gramatical, entendida como concreción

dunha palabra léxica. E aínda dentro das palabras gramaticais, os autores cita-

dos mencionan un subtipo máis, a palabra ortográfica:

Para facer referencia ós lexemas adoita empregarse un lema, isto é, unha deter-

minada palabra gramatical (ou, para ser máis exactos, a palabra ortográfica

correspondente á palabra fonolóxica que realiza unha determinada palabra gra-

matical) do conxunto potencial de palabras gramaticais en que o lexema pode

verse concretado (González e Albertuz 2000: 589, negras nosas).

A pesar de que a expresión empregada por González e Albertuz (2000) para

sinalar a relación entre palabra ortográfica (escrita) e palabra fonolóxica (orali-

dade) evoca un tipo de relación entre as dúas que non compartimos completa-

mente (“a palabra ortográfica correspondente á palabra fonolóxica”), o rótulo

palabra ortográfica, que os nosos autores non chegan despois a desenvolver,

resulta moi suxestivo, pois na discusión sobre o galego escrito atopamos moitas

veces que na defensa da distribución de elementos na liña de texto entremestú-


ranse aspectos morfolóxicos –relativos á natureza gramatical dos segmentos

implicados– con criterios de corrección (ortográficos).

Na súa Gramática da lingua galega (2002) Rosario Álvarez e Xosé Xove

ofrecen unha definición de palabra gráfica que, alicerzada na realidade concre-

ta da lingua galega, resulta moito máis adecuada á nosa perspectiva de análise.

Álvarez e Xove comezan por distinguir entre palabra de discurso e palabra

base, termos asimilables, respectivamente, á palabra gramatical e á palabra

léxica enunciadas por González e Albertuz (2000). Na súa explicación Álvarez

e Xove (2002: 224), achegan a seguinte oración a modo de exemplo:

Dixo (1) que (2) chegaban (3) onte (4), pero (5) chegaron (6) hoxe (7).

Segundo o criterio do dicionario, chegaban (3) e chegaron (6) serían dúas

palabras de discurso mentres que chegar, a palabra que permite a consulta no

dicionario das dúas anteriores, sería a súa palabra base. A continuación, Álva-

rez e Xove (2002), definen palabra gráfica: “O termo palabra tamén se empre-

ga no sentido de palabra gráfica, designando daquela cada un dos segmentos

separados por espazos en branco na escrita” (Álvarez e Xove 2002: 225). As

dimensións ordenadora e separadora da escritura (“segmentos separados por

espazos en branco”) que fundamentan esta última definición de Álvarez e Xove

(2002) resultan moi axeitados para o noso traballo. Vexamos outro exemplo

desta mesma gramática:

En Aceneille coa man hai tres palabras gráficas, pero en aceneille hai dúas

palabras de discurso (acenei e lle) e igualmente en coa, unha correspondente á

palabra base con e outra á palabra base [a]68 (Álvarez e Xove 2002: 225).

Son exemplos do tipo aceneille e coa os que resultarán obxecto de debate

nos anos do noso estudo, pois eran varias as posibilidades de representación que

se viñan ensaiando desde o século XIX e non sempre foi doado chegar a acor-

dos. A combinatoria entre palabras gráficas e palabras de discurso, á que lle

dedicaremos un apartado específico no marco de comparación (Grafotáctica),

permite reflexionar sobre aspectos como as posibilidades de desenvolvemento

(ortográfico) autónomo que se lle concedían ao idioma galego, que se fan espe-

cialmente patentes en ámbitos como o das palabras gráficas e a súa distribución

na liña de texto.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

61

68 No texto figura por erro <o> no canto de <a> (“unha correspondente á palabra base con e outraá palabra base o”, Álvarez e Xove 2002: 225).

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

62 En resumo, a noción de palabra que a nós nos interesa é aquela estremeira en

que se mesturan o gramatical e o gráfico. No subapartado Grafotáctica da nosa

grella de comparanza, comprobamos como todas as normativas ofrecen solu-

cións particulares para os encontros tipográficos, e en moitas delas discútese

sobre a natureza gramatical dos elementos (palabra de discurso vs. palabra grá-

fica). Tomando os dous exemplos que acabamos de citar, as diversas alternativas

postuladas (aceneille, acenei-lle, acenei-lhe; co-a, coa, com a), chegaron a con-

verterse en ocasións –no caso de ao/ó, p.e.– en verdadeiro casus belli no proce-

so de elaboración do estándar ortográfico e morfolóxico da lingua galega.

2.3. Grafotáctica

Se nos dous subapartados anteriores reflexionamos sobre a dimensión

explicativa e ordenadora da escrita (2.1.) e as unidades do escrito (2.2.), neste

que agora iniciamos analizaremos algúns dos trazos máis salientables que se

derivan do entrecruzamento e a presenza combinada, na liña escrita, destes

dous parámetros. A distribución secuencial das diversas agrupacións parciais

de elementos escritos (grafemas + diacríticos) non sempre resulta sinxela

nunha lingua que, como a galega, sobreviviu durante séculos lonxe do papel

e da tinta. A tradición de escrita que nacera no Rexurdimento fora consolidán-

dose paulatinamente no período anterior á guerra civil española, pero o corte

brusco acontecido en 1936 provocou que os primeiros escritores de posguerra

atopasen un galego aínda pendente de unificación nalgúns extremos, moitos

deles relacionados con ese territorio de fronteira onde se xuntan o ortográfi-

co e o morfolóxico.

Para denominar este aspecto concreto da discusión sobre o galego escrito

dubidamos en principio entre varios nomes, para ao cabo decantarnos por gra-

fotáctica, un vocábulo que nos remite á substancia da tinta. Nos ensaios norma-

tivos do noso corpus, as consideracións aquí reunidas no epígrafe Grafotáctica

aparecen ás veces nun apartado titulado “contraccións”, pero esta etiqueta non

resulta sempre acaída. Pénsese, por citar apenas un exemplo, no encontro da

preposición <a> co artigo <o>, para o que se recomenda, de maneira exclusiva

ou en combinación con <ó>, a escrita <ao>, solución esta última que máis ca

unha contracción parece unha análise morfolóxica da secuencia. Tamén consi-

deramos, entre outros rótulos, o de fonotáctica, que coñeceu bastante extensión

nos estudos lingüísticos galegos na segunda metade do século pasado pero que

desestimamos finalmente porque evoca demasiado, se cadra, a substancia do

aire69 (fono-), evocación de pertinencia bastante cuestionable cando o noso

obxecto de análise é a escrita e non a oralidade.

As convencións grafotácticas, en xeral pouco estudadas nas linguas moder-

nas, resultan de importancia capital noutros eidos de reflexión filolóxica, como

acontece coa literatura medieval70, un período onde as pautas de posta en páxi-

na experimentaron cambios nalgún caso notables (pénsese no abandono da

scriptio continua que comentamos en 2.1.). Con todo, algunhas queixas recen-

tes pola ausencia dun apartado dedicado á grafotáctica nos índices de traballos

de referencia de disciplinas como a lingüística ou a psicoloxía (cf. Coulmas

2003: 17) deben entenderse máis no sentido de falta de espallamento do tecni-

cismo (ing. graphotactics) ca no de desatención dun eido cada vez máis do inte-

rese dos especialistas (cf. Ferreiro, Pontecorvo, Ribeiro e García 1996,

Pontecorvo 1997)71. Nós mesmos, no apartado cuarto da grella de comparación

das propostas normativas, incluíamos consideracións desta índole antes de deci-

dirnos pola etiqueta grafotáctica, que escollemos logo de moitas dúbidas, da

mesma maneira que a maioría dos estudos anteditos ofrecen reflexións sobre

distribución e segmentación de cadeas grafemáticas na liña escrita sen empre-

gar ese termo concreto.

No que respecta ao caso galego, as características da súa recuperación para

a escrita na segunda metade do século XIX provocaron desde cedo unha busca

intencionada de proximidade entre a grafía e a oralidade, e esta orientación

alentou, entre outras cousas, a habilitación dunha serie de diacríticos como

marca de encontros grafotácticos (apóstrofos; guións; acentos agudos, graves e

circunflexos...), unha estratexia que acabaría sendo desestimada na posguerra,

un período no que a elite que comandaba o incipiente proceso de estandariza-

ción do galego, alfabetizada en español, contemplaba con desagrado experi-

mentos de grafización non referenciados na lingua escrita hexemónica, e amo-

saba reticencias á hora de desenvolver representacións que se afastasen da cen-

tralidade castelá. No momento en que a grafotáctica usual do castelán non ofre-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

63

69 Tomamos os termos substancia do aire (ing. substance of air) e substancia da tinta (ing. subs-tance of ink) de H. J. Uldall (1966: 148).70 Sobre este tema, no ámbito anglosaxón, pode consultarse o traballo de R. D. Stevick sobre ospadróns grafotácticos do Beowulf (Stevick 1968).71 As autoras citadas dedican o capítulo 2 do seu volume (“Los límites entre las palabras”) a con-sideracións grafotácticas sen chegar a empregar o tecnicismo, da mesma maneira que fixemos nósno apartado cuarto da nosa grella de comparación antes de descubrir o traballo de Stevick (1968)ou o chamado de Coulmas (2003) para incorporar a grafotáctica á análise lingüística sincrónica.


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

64 cía un modelo axeitado, todo eran prevencións, dúbidas e incertezas. Como

pauta global, aquel idioma aparece como o marco básico no que encadrar a

escrita do galego, e calquera orixinalidade distintiva suscita inseguridades. Esta

resistencia ao deseño dunha grafotáctica galega realmente autónoma verémolo,

por exemplo, no rexeitamento de propostas do tipo tódolos ou come-lo caldo,

que, descoñecidas en castelán, constituían intentos de enxebreza grafotáctica

que bateron coa reprobación masiva da intelectualidade galeguista, que as con-

siderou unha excentricidade inxustificada e terminou por forzar o seu abando-

no. É posible, non obstante, que os intelectuais galeguistas non fosen sempre

completamente conscientes desta influencia do castelán, unha lingua que ame-

azaba ao galego de maneira global e esmagadora naqueles anos, e sobre a que

existía unha conciencia de intrusión moi clara en determinados niveis (o léxico,

p.e.) e non tanto neste que nos ocupa. En todo caso, esta hipótese non evita

–máis ben reforza– a persistencia dun prexuízo que acabará por condicionar a

grafotáctica do galego moderno.

Parece importante engadir que o castelán tende a representar separadas

algunhas secuencias que outros idiomas grafan amalgamadas. Segundo o punto

de vista que vimos comentando, o rexeitamento de formas como tódolos ou

come-lo caldo –e aínda doutras do tipo talvez– podería considerarse unha inter-

ferencia das pautas grafotácticas do español. As investigadoras Ferreiro,

Pontecorvo, Ribeiro e García (1996) citan o caso dalgunhas locucións adver-

biais que en castelán –e en galego– van separadas por espazos en branco, a dife-

renza do que acontece en portugués ou italiano:

castelán portugués italiano

entre tanto entretanto intanto

con todo contudo inanzitutto

sobre todo sobretudo sopratutto

Aínda que pode parecer un asunto menor, no repaso dos textos comproba-

remos a variación que neste aspecto concreto se daba nas propostas normativas

que apareceron na segunda metade do século XX (para a miúdo podemos ato-

par amiude, a miudo...), variación por outra banda previsible nun período cons-

tituínte como o que analizamos. Esta clase de consideracións grafotácticas

foron tamén obxecto de revisión en 2003, e a reforma das Normas ortográficas


e morfolóxicas do idioma galego (ILG/RAG 2003) fixa a escrita aglutinada de:

acotío, amodo, apenas, decontado, decotío, deseguido, devagar, enseguida ou

talvez, secuencias para as que ata daquela se viña recomendando unha escrita

separada (a cotío, a modo...).

En síntese, atopámonos perante un campo de reflexión tan atraente como

pouco explorado, que dá bastante xogo no estudo das fases do galego escrito

comprendidas entre os voluntaristas e grafotacticamente tantariñantes primeiros

ensaios de posguerra e a efervescencia normativa do período preestatutario.

3. ESCRITURA E PLANIFICACIÓN LINGÜÍSTICA

3.1. Ortografía e planificación lingüística

Un comento demorado do termo planificación lingüística e outros relacio-

nados daría para máis espazo do que dispoñemos aquí, de xeito que nas liñas

que seguen limitarémonos a ofrecer algunhas consideracións básicas que nos

permitan situar minimamente o noso estudo en relación a este eido da lingüís-

tica aplicada que se ocupa, entre outras cousas, do deseño e desenvolvemento

de actuacións e da toma de decisións encamiñadas a intervir de maneira cons-

ciente, deliberada e institucional no discorrer da lingua e no seu uso. O marco

clásico deseñado polo noruegués E. Haugen (1966c) resulta útil para unha pre-

sentación elemental como a que pretendemos. Como sabemos, Haugen (1966c,

1980) distingue dous ámbitos fundamentais de planificación: planificación do

status (status planning) e planificación do corpus (corpus planning). A planifi-

cación do status diríxese á sociedade e inclúe as fases de selección e aceptación.

Pola súa banda, a planificación do corpus é a máis directamente lingüística e ten

a codificación e a elaboración como fases básicas.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

65

Planificación Lingüística Forma Función

Sociedade selección aceptación

Lingua codificación elaboración

As propostas ortográficas deseñadas para o galego no período 1950-1980

teñen como albo preferente a unificación do código escrito. Dos varios campos

de codificación sinalados por Haugen (fónico, gráfico, gramatical e léxico), o


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

66 que máis veces aparecerá no noso traballo será o da codificación gráfica. Esta

última, como veremos, bótase ás veces fóra do estritamente ortográfico e asoma

nos eidos estremeiros da fonoloxía ou da gramática.

Quixeramos mencionar tamén a diferenciación efectuada por outro clásico,

J. V. Neustupny (1978: 260-267), que distingue dúas actividades no ámbito da

planificación, unha relativa á selección da lingua nacional, a ortografía, a alfa-

betización e a estandarización lingüísticas (ing. language policy)72 e outra na

que se incluirían aspectos como a corrección lingüística, o estilo ou a eficacia

e, en xeral, cuestións relativas á elaboración lingüística para o desenvolvemen-

to de funcións especializadas (ing. language cultivation)73. No que respecta ao

noso ámbito de estudo, as actividades de planificación lingüística do período

1950-1980 céntranse na unificación ortográfica, a alfabetización –daquela un

proceso máis futuro e desexado ca presente e real, polo menos con carácter

xeral–, o modelo de lingua nacional e a propia orientación do marco global de

estandarización, aspectos xa contemplados nos clásicos da planificación que

amosan, porén, algunhas particularidades no caso da lingua galega, derivadas,

entre outros factores, do escenario político en que se desenvolveron, e que non

sempre son tomadas en conta nos traballos sobre planificación lingüística publi-

cados en lingua inglesa (cf. Falcón 2000: 411).

3.2. Notas sobre o caso galego

O punto de partida para a ortografía galega de posguerra podería exempli-

ficarse coa máxima “cada un pon o sombreiro como quere” que era a aplicada

en cuestións de ortografía, entre outros, polo editor pontevedrés Sabino Torres

e o seu círculo en iniciativas pioneiras como a colección de poesía Benito Soto

(1949-1950)74. En efecto, ese puido ser o camiño emprendido polo galego, o de

deixar a cadaquén que escribise pola súa. Coñécense, de feito, tentativas simi-

lares formuladas para outros idiomas, teorizadas para o ámbito anglosaxón por

72 O ámbito de pertinencia da language policy de Neustupny (1978) semella máis reducido que ode política lingüística na súa acepción máis corrente (cf. Lamuela e Monteagudo 1996, Falcón2000).73 En xeral, a language cultivation (“cultivo da lingua”) de Neustupny remite a aspectos relacio-nados co que os alemáns denominan Sprachkultur e os lingüistas da Escola de Praga jazykovákultura (cf. Falcón 2000: 416).74 A colección de poesía Benito Soto (1949-1950) figura con Bibliófilos Gallegos (1949) eMonterrei (1959), entre as iniciativas editoriais máis salientables da Galicia continental da época.


Ernst Pulgram co nome de lysanders: “Este movemento podería orixinarse no

traballo dun lingüista progresista, titulado Leave Your Spelling Alone, ou LYSA,

de aí o nome dos lysanders: homes que non coidan moito como escriben men-

tres sexan capaces de deducir o significado” (Pulgram 1950: 146-147)75. Tamén

no proceso de estandarización da lingua galega houbo quen defendeu unha gra-

fía á solta, unha especie de anarquía ortográfica na que cada individuo escribi-

ría como particularmente considerase conveniente. Non obstante, este tipo de

iniciativas bateron coa evidencia de que a intelectualidade galeguista estivo

desde o principio, e de forma maioritaria, polo establecemento dunhas regras de

escritura compartidas e eficaces, e esta necesidade foi sendo máis imperiosa

conforme o galego –sobre todo o galego escrito– foi gañando espazos de visi-

bilidade pública. Os esforzos dos planificadores encamiñáronse de regra na pro-

cura dunha fórmula equilibrada que, combinando con ponderación os distintos

elementos (as solucións dos clásicos literarios, as achegas dalgúns gramáticos,

a lingua escrita dos cancioneiros medievais, o portugués, os datos dialectais...),

posibilitase o establecemento dun galego común para os novos dominios de

emprego que, pouco e pouco, ían sendo conquistados.

O traballo, con todo, non resultaba doado. Por citar dous factores evidentes,

era moi pouco o que se sabía cientificamente sobre a lingua galega76 e a propia

evolución do contexto sociolingüístico semellaba en certos aspectos difícil de

prever na segunda metade da década dos setenta, na que confluían os datos

negativos da desarticulación acelerada do contexto rural e vilego –que ata

daquela resistira bastante ben a presión asimilista do castelán– cos cativos pero

esperanzadores procesos de recuperación lingüística no ámbito urbano e en

determinados falantes prestixiados, como era o caso dalgúns universitarios

composteláns. Neste escenario sociolingüístico, a estratexia adoptada polos pla-

nificadores será a de intentar conseguir unha proporción equilibrada entre as

distintas fontes de arrequentamento que deberían conformar o galego común,

ese prototipo de lingua que viñan demandando os axentes implicados nas diná-

micas recuperadoras en marcha (escritores, mestres, membros de asociacións

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

67

75 “This movement will be fathered by the work of a progressive linguistician, entitled Leave YourSpelling Alone, or LYSA, whence the name of the Lysanders: men who don’t much care how theyspell as long as they get the meaning across”.76 “Otra dificultad con la que tropezamos es la escasez de trabajos monográficos, y de preceden-tes de estudios generales. De muchos aspectos de la lengua gallega no sabemos científicamentenada, o sabemos muy poco” (Carballo Calero 1966a: 16). Cf. tamén Vázquez Cuesta (1967: 192),Fernández Rei (1996).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

68 culturais...). A lectura dalgúns parágrafos das tentativas de unificación do gale-

go escrito da época evoca, por veces, a imaxe dun químico no seu laboratorio,

atafegado na procura dunha media entre magnitudes diversas:

¿Qué gallego es éste que vamos a describir? Ya queda indicado que se trata del

gallego común. Pero este gallego común ha de fijarse en el espacio, en el tiem-

po y en el medio social. [...]

Estos tres elementos, el geográfico, el histórico y el social, han de combinarse

en delicada dosificación para obtener la síntesis precisa. Cada uno de los cri-

terios correspondientes ha de compulsarse con los otros, y ha de entrar en un

juego de concesiones y equilibrios que es indispensable, dada la complejidad

de los factores en presencia (Carballo 1966a: 13, cursivas nosas).

Esta maneira de conducir o proceso codificatorio non constitúe unha opción

esencialmente anovadora, sobre todo no caso de variedades de estandarización

recente que, como o galego, carecen dun centro recoñecido de exemplaridade

lingüística. Ao non contar coa lingua dun escritor, dunha cidade ou dunha clase

social como referentes emblemáticos de boa linguaxe, o equilibrio entre os dis-

tintos formantes do galego común facíase se cadra máis necesario. Pero o que

nos interesa salientar agora é que esta busca da concertación harmónica entre

fontes diversas é característica de todas as propostas normativas do noso cor-

pus, e ese todas inclúe o grupo maioritario que defendía a ortografía consuetu-

dinaria, pero tamén aqueloutros que demandaban unha revisión do galego escri-

to. O criterio que guiaba o cálculo de proporcións –entre as fontes literaria e

oral-dialectal, p.e.– era o da aceptabilidade social prevista, pois parece existir

unha conciencia compartida de que as preferencias individuais debían conxu-

garse co legado gráfico de preguerra e, sobre todo, coas inclinacións estimadas

da colectividade que, ao cabo, debería facer uso delas.

Un dos argumentos máis frecuentes é o de que a reforma, de chegar a darse,

e fose cal for a súa orientación, debería efectuarse sen alterar a especificidade

da lingua. Deste xeito, nas aclaracións xustificatorias que acompañan as norma-

tivas aclárase sempre que a mudanza debe facerse respectando propiedades

idiomáticas de noso, ás que se alude adoito co nome de peculiaridade(s). Xa

Ernesto Guerra da Cal (1959) defendía unha lusografía que non alterase a nosa

particularidade diferencial (“Empregamos grafía portuguesa para todo-los fone-

mas galegos que por meio dela poden ser representados sen se deturpar o carái-

ter da nosa peculiaridade idiomática”, Guerra 1959: 14, cursivas nosas).

Valentín Paz-Andrade (1968), pola súa banda, pretendía unha aproximación


parcial á ortografía portuguesa77 que mantivese os “valores básicos” do galego

(Paz-Andrade 1968: 130). Ambas as propostas buscan, como vemos, orientar a

ortografía nun sentido que nos aproxime do portugués –e nos diferencie do cas-

telán: diferencialismo– pero sempre en sentido restrinxido. Non se solicita,

como fará Manuel Rodrigues Lapa en 1973, unha substitución en termos abso-

lutos, senón apenas un achegamento limitado, poñendo especial curanza en

lograr unha media ponderada entre o desexo individual de asemellarse ao por-

tugués e o proxecto tradicional e colectivo de unificar o galego literario en ter-

mos que resultasen aceptables pola familia galeguista no seu conxunto.

Pero auga de moitos regueiros é mala de recadar, e parte do problema de

operar desta maneira –calculando en que medida deben ser incluídos os distin-

tos compoñentes nunha fórmula concertada sen provocar a presenza excesiva

dun deles no conxunto final– deriva, entre outras cousas, de ter que arriscar pos-

tulados, o que incrementa bastante as posibilidades de erro, en especial cando

se traballa nun contexto en que a distancia real entre as alternativas en pugna é

bastante reducida. Por este motivo, a Real Academia lamentaba a principios dos

anos setenta ter que pronunciarse sobre o galego culto nun momento en que as

escollas eran aínda alternantes en moitos puntos, pois a institución sabía do

perigo de verse máis tarde desautorizada se o rumbo ortográfico que finalmen-

te se establecía difería do que daquela sinalaba como normativo:

O feito de que tal punto non estabeleza como normativo o uso de determina-

da comarca ou a solución proposta por este ou estoutro tratadista, sinifica que

nese caso semellóu máis atinada outra decisión; pero as variantes non recolli-

das foron coidadosamente estimadas e renunciadas con mágoa perante a nece-

sidade imperiosa de elixir, con todos os riscos que unha eleición comporta

(RAG 1971: 24).

O pronunciamento mesurado, á procura dunha compensación entre alterna-

tivas diversas nun modelo de grafización unitario, caracteriza igualmente o dis-

curso autonomista máis clásico. O Instituto da Lingua Galega, p.e., buscaba no

seu Gallego 1, 2, 3 unha media entre distintas alternativas. O ILG quería unha

ortografía clara, fonética, lóxica (memorizable) e económica (con poucos dia-

críticos), pero todos estes factores debían combinarse harmonicamente para non

estragar “peculiaridades propias do idioma” (ILG 1974: 23, cursivas nosas).

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

69

77 “Non se pretende chegar a [sic] unificación literal”, Paz-Andrade (1968: 131).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

70 Outra volta, a preocupación por non derramar “peculiaridades” do galego en

aras da aplicación automática duns determinados principios teóricos que xa

vimos en Guerra da Cal ou Paz-Andrade. Pola súa banda, Xosé-Martiño

Montero Santalla solicitaba en 1976 unha unificación “só ortográfica” entre o

galego e o portugués, que non implicase “[...] renunciar ao que é realmente

galego en cuestión de lingua” (Montero Santalla 1976: 2). E aínda en 1979

(Directrices para a reintegración lingüística galego-portuguesa) este mesmo

autor intentaba harmonizar elementos gráficos e morfolóxicos galegos e portu-

gueses sen sacrificar “[...] peculiaridades ortográficas e morfolóxicas da

Galiza” (Montero Santalla 1979: 45, cursivas nosas).

As Bases prá unificación das normas lingüísticas do galego de 1977 decla-

ran expresamente a súa natureza de normativa de conciliación entre as propos-

tas autonomistas da Academia e o Instituto e o incipiente lusismo (USC 1977:

5), e combinan no seu clausulado unha serie bastante ampla de criterios e fon-

tes de arrequentamento potencial (solucións gramático-literarias, realidade

oral-popular, converxencia co portugués, simplificación da ortografía, diferen-

cialismo autonomista, homologación con outros estándares...). As xustifica-

cións con que as Bases acompañan as súas decisións normativas alcanza unha

altura nunca antes observada, e pode servir de exemplo de aplicación práctica

desta busca dun compromiso entre distintas posibilidades. Repárese na explica-

ción que as Bases ofrecen do plural en –is. Desde logo, a presentación resulta

bastante axeitada, sobre todo se pensamos en que os redactores do texto (Antón

Santamarina, Rosario Álvarez e Francisco Fernández Rei) viñan defendendo ata

daquela o plural animales, que aquí non se cita por sitio ningún:

A escolla entre animais e animás a favor da primeira, fíxose de acordo cos

seguintes puntos:

a) ámbalas dúas son formas galegas, pro a primeira é mais produtiva. Téñense

rexistrado formas como españois, caracois, artificiais, pro non españós,

caracós, artificiás.

b) a forma oriental (animais), mais arcaizante, non invalida unha forma mais

evolucionada (animás), pro sí ó contrario.

c) no galego escrito dos últimos tempos (literatura, octavillas, notas de prensa,

cartas de protesta...) acéptase como plenamente recuperada esta forma tradi-

cional do galego.

Ademais, este tipo de plural é o das outras dúas ramas da familia galego-por-

tuguesa-brasileira (USC 1977: 30, n. 5).


O portugués Manuel Rodrigues Lapa (1973), pola súa banda, non buscaba

unha media ponderada entre distintas fontes, senón que o seu propósito era esta-

blecer o portugués como lingua de usos cultos dos galegos. Pero un proceso de

substitución estandardolóxica desa índole resultaba estraño nunha tradición que

se viña caracterizando pola procura dunha combinación harmónica entre ele-

mentos de diversas fontes, de aí o rexeitamento frontal que o portugués recibe

da intelectualidade galeguista.

Esta busca dunha media equilibrada favoreceu, se cadra, a acollida dunha

solución híbrida como a deseñada en 1976 por Montero Santalla (“Unificación

ortográfica galego-portuguesa”). Se a do português (Rodrigues Lapa 1973) era

unha alternativa pechada, a hipótese dun futuro galego-portugués unificado

(Montero Santalla 1976, 1979) bosquexábase como un camiño aínda por perco-

rrer, inconcluso, aberto a unha combinatoria que fixese posible unha aproxima-

ción ao portugués limitada, formulada nos seus primeiros momentos como só

ortográfica78, de carácter eminentemente defensivo e atenta aos rangos autócto-

nos de tolerancia social. Un dos motivos recorrentes no lusismo anterior a 1985

é precisamente o de que o galego non desaparecería –ou polo menos non de

todo– nese futuro galego-portugués unificado, pois, tal e como se enunciaba

daquela, no proceso de uniformización de usos ortográficos serían preservadas

“peculiaridades” de noso79. O propio Carballo Calero describía nestes termos o

seu reintegracionismo no II Congresso internacional da língua galego-portugue-

sa na Galiza (1987), organizado pola Associaçom Galega da Língua (AGAL):

O galego incorporaria-se ao sistema de que foi protótipo e que hoje tem como

arquétipo a norma lisboeta, sem deixar de ser galego, conservando a sua foné-

tica, a sua morfologia e o seu léxico peculiares no que tenhem de genuínos,

mesmo aportando ao sistema o que puder enriquecê-lo e, decerto, admitindo

todo o que, proveniente das outras formas do galego-português, resultase ren-

díbel para o co-dialecto (Carvalho Calero 1989: 900, cursivas nosas).

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

71

78 Na crenza da posibilidade dun cambio “só ortográfico” reescribíronse na década dos 80 moi-tos textos aparecidos orixinalmente en ortografía galega tradicional. Son coñecidas as reediciónsde textos de R. Carballo Calero coa ortografía retocada (Carballo 1981, 1983) pero tamén se revi-sou nun sentido lusista o curso de lingua O galego hoxe da Asociación Cultural O Facho (1979),os exemplos da sétima edición da Gramática elemental de Carballo Calero (1979) ou as propiasOrientacións para a escrita do noso idioma, da AS-PG (1980c).79 Esa foi, p.e., a postura de Carballo Calero (Carvalho Calero 1985, 1985) e así o recoñece oautor nos seus libros de entrevistas ( Blanco 1989: 190-191, Fernán-Vello e Pillado 1986: 179--180). Tamén Carlos Durán (1976, 1979) ou Isaac Alonso Estravís se mostraban na década dossetenta contrarios a “unha integración plena e total” (Estravís 1978: 480).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

72 Como vemos, a exposición do profesor Carballo Calero (“conservando”,

“peculiares”...), remite de maneira directa á tradición citada de non renunciar a

determinadas peculiaridades de noso no galego literario que se está elaboran-

do. A abstracción denominada galego común, que Carballo viña defendendo nas

décadas dos sesenta e setenta, substitúese no fragmento citado pola etiqueta co-

dialecto (galego-portugués), pero o proceso segue gobernado pola procura

dunha normativa que concilie os desexos subxectivos do(s) planificador(es) cos

riscos distintivos do galego. Lembremos que o proxecto de reintegración formu-

lábase naquela altura en termos globais e sobre a base dun convenio multipolar

que os galegos negociarían de igual a igual con portugueses e brasileiros.

Naquela altura, defendíase aínda a factibilidade de que os galegos marcásemos

en efecto condicións ao proceso, que non sería de substitución, senón de inte-

gración pactada, con cesións por ambas as partes a prol do ben común dun

estándar concertado. A unificación, tal e como a formulaba Xosé-Martiño

Montero Santalla en 1976, formaría parte dun proceso xeral que, no seu desen-

volvemento, incluiría reunións entre os “[...] organismos competentes de ambas

zonas lingüísticas (Galiza por unha parte, e Portugal e Brasil por outra)”

(Montero Santalla 1976: 13). Non se trataría, en consecuencia, de tomar, como

quería Lapa (1973), o estándar portugués como lingua literaria dos galegos,

senón de acadar un tratado internacional de unificación ortográfica para

Galicia, Portugal, o Brasil e as excolonias portuguesas de África.

3.3. Implicacións do sistema gráfico

No ámbito do planeamento lingüístico, as discusións sobre os criterios de

corrección ortográfica adoitan constituírse en campo de debate preferente. En

xeral, todo o mundo afirma querer unha boa ortografía, e defende a súa como

a mellor. O problema radica en que non parece tan fácil definir en termos abso-

lutos o que é unha boa ortografía. A pregunta resulta ben complicada de respon-

der, pois son moitos os aspectos implicados e unha resposta sinxela derivará

case con seguridade dunha simplificación equivocada (Coulmas 1989b: 44).

Entre as moitas variables a considerar figura a dos ámbitos de uso que se que-

ren para a ortografía en cuestión: ¿boa para que (ou para quen)? Se se trata dun

escrito particular, de uso individual (p.e. as anotacións de aula dun estudante

universitario), vale calquera que cumpra con eficacia ese cometido, con inde-

pendencia de que resulte máis ou menos lexible ou intelixible para calquera

outra persoa distinta do seu creador e principal usuario.


Se se trata dunha práctica escrita estritamente intragrupal, no seo de pequenas

comunidades ben cohesionadas, poden funcionar igualmente códigos máis ou

menos afastados dos convencionais. Pero no momento en que aspiramos, cando

menos no aspecto gráfico, a ser entendidos pola totalidade do público lector, o

costume conduce ao emprego de prácticas recoñecidas (e recoñecibles) con carác-

ter xeral, de aí que, p.e., as publicacións científicas se ateñan a unha serie de pre-

misas formais establecidas internacionalmente para este tipo de comunicación.

As coordenadas gráficas de representación que cada un escolla para a súa

mensaxe non son neutras, senón que provocan unha serie de consecuencias que

cómpre non perder de vista nos procesos de elaboración dun estándar, un arte-

facto lingüístico que se quere de emprego xeral e non para o goce particular dun

círculo restrinxido de homes e mulleres de letras, por máis que sexa un grupo

reducido de filólogos e filólogas o que, polo común, se encarga da súa codifi-

cación. En caso contrario, córrese o risco de provocar o que Haas (1982: 24)

denomina estandarización restrinxida [ing. restricted standardisation], por iso

o sistema de representación terá que ser aceptado non só entre os filólogos

senón tamén entre a poboación á que vai destinado, unha colectividade na que

actúan –como tamén entre os filólogos– toda unha serie de estereotipos e ideas

preconcibidas sobre a lingua e a ortografía coas que haberá que contar á hora

de propoñer un estándar escrito, se o que se quere acadar é unha adhesión colec-

tiva e non unicamente a súa aceptación e manexo en medios eruditos. Tampouco

parece resultar conveniente a promoción dun modelo demasiado afastado dos

estándares veciños, a non ser que esta singularización teña motivacións de índo-

le simbólica e diferencialista, como acontece no caso de linguas emparentadas

que escollen alfabetos distintos co ánimo de reforzar a súa independencia. No

escenario europeo, as linguas eslavas son un claro exemplo dunha situación

deste tipo, pois o mapa alfabético daquela área lingüística divídese, conforme a

motivacións políticas e relixiosas, entre unha área occidental católica, favorable

ao alfabeto latino e unha oriental, ortodoxa, máis propensa ao cirílico (Coulmas

2003: 232-233), de xeito que usan os grafemas latinos os croatas, os polacos, os

checos e os eslovacos, que son católicos, mentres que os búlgaros, os ucraínos

e os rusos, que son ortodoxos, usan os grafemas cirílicos (Cardona 1991: 115).

Contemplado o problema á luz dun enfoque máis amplo, que dea entrada á

dimensión social e cultural, atopamos algúns factores de pertinencia sociolin-

güística que non sempre foron debidamente tomados en consideración no

momento en que o galego escrito pasou de funcionar como lingua de comuni-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

73


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

74 cación entre filólogos galeguistas a ocupar espazos máis amplos de representa-

tividade social. Segundo J. Goody (1987: IX, X), un sistema de escritura pre-

senta un número de posibles variacións no que se refire ao seu impacto na

sociedade e na cultura:

1. A natureza da escritura e o seu método de reprodución

2. O número dos que poden ler e escribir nun nivel específico

3. Se os individuos están aprendendo a ler e escribir a súa lingua natural,

unha lingua relacionada, unha lingua viva diferente, unha lingua morta

ou unha lingua inventada

4. A profundidade de uso na cultura (p.e. se está ou non restrinxida á relixión)

5. O contido da tradición escrita80

Evidentemente, o comento pormenorizado de cada unha destas cinco varia-

bles e a súa incidencia na formación do estándar galego terminaría por desviar-

nos do noso obxectivo inicial. Aínda tomando en conta que o pentálogo está

tomado da antropoloxía lingüística –Goody é antropólogo e non un lingüista en

sentido estrito–, a relación de variables citada serve, a pouco que un matine no

acontecido no noso proceso de estandarización, para decatarse de que o asunto

que tratamos é moito máis complexo do que algúns quixeron facer ver, de tal

maneira que a adopción dun sistema de representación alleo, –ou percibido

como alleo polos falantes– non resultaría de maneira ningunha simple, xa que

non consistiría unicamente en cambiar un traxe (ortográfico) por outro, senón

que a mudanza carrexaría implicacións máis extensas. Entre elas, a do procede-

mento a seguir para acadar unha extensión social efectiva da nova ortografía.

Ademais, cómpre determinar con antelación se se aspira ao seu uso pola totali-

dade da poboación (alfabetización universal) ou, pola contra, abondaría cun

número reducido pero selecto de usuarios (alfabetización restrinxida).

Situados no caso galego, se o sistema de escritura proposto fose o do portu-

gués, habería que establecer o carácter da súa relación coa lingua galega (por

dicilo en termos de Goody (1987), habería que fixar se o portugués é para os

80 “1 the nature of the script and its method of reproduction,

2 the numbers able to read and write at a specific level [...],

3 whether individuals are learning to read and write their natural tongue, a related language, adifferent living language, a dead language or an invented language,

4 the width of use within the culture (e.g. whether or not that is restricted to religion),

5 the content of the written tradition”.


galegos a súa lingua natural, unha lingua relacionada, unha lingua viva diferen-

te...). Habería tamén que pensar no tipo de emprego real do código a que se

aspira, pois non é o mesmo un sistema de representación inclusivo, con voca-

ción ecuménica (ad usum omnium), que outro exclusivo e deliberadamente res-

trinxido. Habería que reflexionar tamén no contido da tradición escrita (máxi-

co-relixioso, literario...) e nas súas características específicas. Ao cabo, trátase

de toda unha serie de variables relacionadas co perfil sociolingüístico81 dos

potenciais usuarios, variables que van condicionar o labor de codificación,

incluído calquera intento de reforma que se emprenda. Esta alteración será de

maior ou menor alcance dependendo do carácter do proceso, pero existirá en

calquera caso, xa que o asunto que manexamos (unha lingua estándar) non ten

un carácter puramente técnico ou instrumental, senón que se caracteriza pola

súa natureza histórica e social, circunstancia que os planificadores lingüísticos

non deben esquecer se aspiran desenvolver con éxito o seu cometido.

4. ORTOGRAFÍA E REFORMA

4.1. Tradición e reforma

Como xa dixemos, os cidadáns perciben o sistema de escritura da súa lin-

gua non como un código modificable senón como unha tradición xa estableci-

da. Por iso son tan difíciles os procesos de reforma ortográfica, porque os usua-

rios entenden que os cambios non afectan a un puro instrumento, susceptible de

ser adaptado, senón que alteran un legado que recibiron en herdo e teñen a obri-

ga de transmitir ás xeracións vindeiras.

Para un idioma dado, unha vez que se fai xeral o emprego dun sistema de

escritura e dunhas pautas de corrección (ortografía), sexan do tipo que sexan,

resultan sempre malos de cambiar. Ademais, cando se discute sobre unha posi-

ble reforma, os participantes adoitan pronunciarse de maneira bastante vehe-

mente, con independencia de que se trate de lingüistas formados ou de cidadáns

que expresan civicamente o seu parecer na materia:

Unha vez que as normas escritas están establecidas atraen adhesión emocional,

de aí que as discusións sobre a reforma dunha ortografía ou dunha escritura

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

75

81 Sociolinguistic profile (ing.), cf. Ferguson (1966).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

76dadas semellen a miúdo unha guerra relixiosa máis ca un discurso racional,

producindo máis vehemencia ca luz (Coulmas 1989b: 241)82.

O proceso vivido en Galicia na segunda metade do século XX, e moi espe-

cialmente nas décadas dos setenta e oitenta, pode levar a algúns a pensar que

os galegos, en particular aqueles con algún tipo de formación filolóxica, ato-

pan un gusto especial en discutir, sobre todo se o tema en disputa é a ortogra-

fía. En realidade, a discrepancia e o conflito de intereses entre individuos é un

trazo inherente á propia convivencia en sociedade. A cerna da cuestión estaría,

xa que logo, non no conflito en si, que é unha circunstancia case inevitable,

senón en como se xestionan as diferenzas. E neste sentido habería que tomar

en consideración variables como a capacidade de diálogo construtivo, de

cesión nos propios convencementos, de acatamento disciplinado de acordos ou

de axuste de prioridades, por nomear só algunhas das máis evidentes. O que

acontece é que as polémicas ortográficas case nunca transcorren por esas vías.

E isto, que aquí comentamos para o caso galego, reza tanto para o francés (cf.

Arrivé 1993) coma para o portugués (cf. Castro, Duarte e Leiria 1987), por

citar apenas dous exemplos recentes. Parece interesante lembrar ademais que,

cando do que se fala é de reformar a ortografía, individuos polo común elegan-

tes e respectuosos poden chegar ao insulto grave, e esta é tamén unha caracte-

rística común a este tipo de disputas.

Reflexionando sobre o caso francés, Arrivé (1993: 63-83) establece que

nunha ortografía pode cambiarse todo, nada, ou algunha cousa. Se é posible

cambialo todo, como amosa o éxito da substitución do alfabeto árabe polo lati-

no imposta en Turquía en 1928 por mandato de Mustafá Kemal Atatürk (cf.

Bazin 1983), vai de seu que tamén debería ser posible cambiar só algunha cousa.

O problema está, evidentemente, na importancia desa algunha cousa (Arrivé

1993: 76)83 pois é sabido que aínda as reformas parciais provocan intensos deba-

tes, nos que afloran toda unha serie de prexuízos que teñen que ver co funciona-

mento da grafía como símbolo de primeira orde. E desa magnitude icónica da

ortografía participan tanto os filólogos especialistas –que son os que adoitan pro-

tagonizar este tipo de debates– coma o resto dos membros da colectividade, que

82 “Once written norms are established, they attract emotional attachment, and hence discussionsabout the reform of a given orthography or script often resemble a religious war more than a ratio-nal discourse, generating more heat than light”.83 “Le problème tient évidemment à l’importance de ce quelque chose”.


son ao cabo os que terán despois que incorporar os cambios á súa práctica escri-

ta cotiá. Non debe perderse nunca de vista esta dimensión, pois será a cidadanía

a que terminará por dar ou tirar a razón a calquera programa de reforma que se

queira aplicar. Se, finalmente, os cambios deseñados non son aceptados e logo

empregados de maneira xeral polos usuarios, a mudanza non prosperará, por moi

acertada e xustificada que se lle represente ao lingüista no seu despacho84. E

inversamente, se a mudanza –parcial ou total– é percibida como verdadeiramen-

te xustificada, poderanse completar procesos case revolucionarios, que teñen se

cadra no hebreo (cf. Nahir 1987) o seu exemplo emblemático.

As alteracións do sistema de representación que se postulen deberán incluso

ser toleradas por aqueles que non o usan. Esta afirmación pode parecer parado-

xal, pero é unha peculiaridade derivada da natureza social da escritura que non

sempre resulta debidamente tomada en consideración cando se emprende un pro-

ceso de reforma ortográfica. Unha particularidade, ademais, que consideramos

de especial relevancia en itinerarios de estandarización como o percorrido pola

lingua galega. A investigadora Renate Bartsch (1987, 1989) deseñou un plano de

análise que resulta bastante ao xeito para aclarar este aspecto e, aínda que

Bartsch teoriza sobre as normas lingüísticas en xeral e non particularmente sobre

as ortográficas, a súa monografía Norms of Language (1987) pode servirnos de

guieiro85 á hora de baremar a aceptación social dunha normativa.

Desde o punto de vista da comunidade de posibles usuarios, podemos defi-

nir unha ortografía como unha maneira correcta (orto-) de proceder lingüistica-

mente, e neste sentido funcional de regularidade agardada opera dentro da

colectividade de maneira similar a unha norma lingüística de rango superior. O

que aquí máis nos interesa resaltar da exposición de Bartsch (1987) é que cal-

quera reforma que se propoña deberá ser aceptada (ing. accepted), e asemade

considerada válida (ing. valid) e xustificada (ing. justified) incluso por aqueles

que non cheguen a unha adopción (ing. adoption) desa norma como práctica

nos seus escritos. Se aplicamos isto ao dominio de usuarios86, atopamos, como

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

77

84 Por este motivo E. Coseriu (1987), falando sobre o problema do galego, aconsellaba tomaren conta, ademais do criterio de conveniencia dunha proposta, o da súa factibilidade (Coseriu1987: 135).85 Norms of Language: theoretical and practical aspects (Bartsch 1987) é a revisión da propia auto-ra da súa obra Sprachnormen: Theorie und Praxis (Bartsch 1985). Unha adaptación do capítulo 6da versión inglesa (Norms of Language) publicouse en galego no número 160 da revista Grial.86 Dominio de xente (ing. domain of people) na terminoloxía de Bartsch (1987). Bédard e Maurais(1983: 435) empregan unha etiqueta semellante, dominios de emprego (fr. domaines d’emploi)


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

78 correlato social dos termos citados, os dominios de aceptación, validez, xustifi-

cación e adopción da reforma.

Considera Bartsch (1987, 1989) que os membros da comunidade aceptan a

reforma no momento en que a toman como referencia á hora de escribir, e isto

inclúe, entre outras cousas, que aproben ou soliciten actos de corrección tomán-

doa como base. Adoptan a reforma se, ademais de aceptala a nivel teórico como

pautado de corrección, cobra para eles existencia como práctica real nos seus

discursos. A proposta considerarase válida se os membros da comunidade aco-

den a ela como padrón para xustificar unha secuencia gráfica propia (ou criti-

car o escrito por outros). E, finalmente, estimarán xustificada esta reforma se é

racional con respecto a unha norma, valor ou fin superior con existencia previa

no seo desa comunidade.

Esta concepción ampla e flexible do estándar, atenta ás implicacións dos

seus dominios de uso, pode rastrexarse igualmente noutros autores, e parece

oportuno lembrar que o argumento de a lingua estándar funcionar como refe-

rencia en caso de dúbida aparece xa nos clásicos da sociolingüística. O exem-

plo seguinte tomámolo do artigo de P. L. Garvin e M. Mathiot no célebre

Readings in the Sociology of Language editado por J. Fishman en 1968:

A lingua estándar serve como un marco de referencia para o uso falado en xeral

subministrando unha norma codificada que constitúe un criterio de corrección.

Os falantes individuais e os grupos de falantes son daquela xulgados polos seus

compañeiros en relación á súa observancia dese criterio (Garvin e Mathiot

1968: 370)87.

Como se ve, a idea cadra cos postulados de Bartsch (1987, 1989). Outra das

dimensións sinaladas pola alemá e que reviste unha importancia capital nos pro-

cesos de planificación é a necesidade de aceptación da reforma proposta. Xa P.

S. Ray (1972: 762) sinalaba que nun proceso de estandarización debía comezar-

se por elaborar un modelo de referencia, pero logo ese modelo debía impoñer-

se sobre outros ata resultar finalmente aceptado pola colectividade. Os exem-

plos poderían multiplicarse, así que mencionaremos apenas uns poucos máis.

En Authority in language, Milroy e Milroy (1985) contemplaban as fases de

para falar da realidade social da lingua. Aracil (1979) traducía domain (ing.) por ámbito e falabade ámbito de uso (cat. àmbit d’ús).87 “The standard language serves as a frame of reference for speech usage in general by providinga codified norm that constitutes a yardstick for correctness. Individual speakers and groups ofspeakers are then judged by their fellows in terms of their observance of this yardstick”.


selección, aceptación e difusión da lingua estándar (1985: 27), e explicaban

como os medios de comunicación de masas promoveran con éxito no Reino

Unido a consciencia do estándar oral (que de feito é coñecido popularmente

como “inglés da BBC”) sen conseguir porén demasiada influencia no índice de

adopción real dese estándar (1985: 30)88; ou como a xente cre que hai unha

forma “correcta” de usar o inglés, aínda que non necesariamente adopten as for-

mas consideradas “correctas” na súa fala (1985: 30)89. Tamén Coulmas (1989b:

180) afirmaba que, cando unha norma está establecida nunha comunidade, os

falantes adhírense a ela mesmo nos casos en que non a seguen no seu propio uso

lingüístico. Nun sentido semellante parecen camiñar as afirmacións de R. L.

Cooper (1989) de que resultará máis doado espallar a idea de que existe unha

manifestación correcta de lingua que conseguir logo que a colectividade empre-

gue realmente ese prototipo de lingua (“As persoas tenden máis a concordar en

que existe unha variedade preferida para todos os fins que a usala para todos os

fins para os que a consideran correcta”, Cooper 1989: 184)90. Como se ve, a

aceptación da norma91 é un logro complicado en por si, pero máis difícil aínda

é acadar o paso da aceptación ao emprego (adopción na terminoloxía de

Bartsch 1987, 1989).

Desde este punto de vista, a análise das propostas coñecidas para a ortogra-

fía do galego na segunda metade do século XX admite novos matices, pois non

se trata apenas de que o pautado ortográfico que se defende sexa considerado

oportuno e necesario, senón que –xa fóra do seu despacho–, o lingüista terá que

acadar que o conxunto da poboación (e non só un pequeno grupo de amigos e

amigas) comparta o seu parecer e acepte e adopte a súa normativa particular,

considerándoa, como el a considera, válida e xustificada. Se non consegue

atraer o consenso para o seu pautado, fracasará no intento, pois nunca alcanza-

rá un dominio de existencia real alén dunha esfera reducida de usuarios.

Asemade, e partindo de que o estándar non é unha realidade fixa e concreta,

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

79

88 “[...] the media have sucessfully promoted an awareness of the standard spoken language(which is in fact popularly known as BBC English) without having much influence on the rate ofadoption of that standard”.89 “People believe that there is a «right» way of using English, although they do not necessarilyuse the «correct» forms in their own speech”.90 “People, that is, are more likely to agree that an all-purpose preferred variety exists than to useit for all the purposes for which they claim it to be correct”.91 Sobre este aspecto, cf., ademais dos xa citados, Haugen (1966b, 1972), Hagège (1983: 24),Haarman (1990: 105).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

80 senón máis ben un horizonte cara ao que se encamiñan os actos lingüísticos92,

as súas disposicións normativas deberán ser respectadas incluso por aqueles

que, afirmando facer uso delas, incúmprenas logo de maneira continuada.

En Galicia, a partir de 1983, temos unha normativa ortográfica e morfoló-

xica oficial, elaborada pola Real Academia Galega e polo Instituto da Lingua

Galega e sancionada polas autoridades políticas da Xunta de Galicia. Como é

sabido, a fortuna daquelas Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma

galego ILG-RAG de 1982 deriva do éxito que atinxiron a nivel de uso real,

pero tamén –e non necesariamente en menor medida– de que son maioría

esmagadora os que as aceptan (e aproban ou solicitan actos de corrección no

seu nome), e as asumen como válidas (tomándoas como padrón para xulgar

escritos propios e alleos) e xustificadas (axeitadas para o seu fin) aínda que

despois, á hora de adoptalas na práctica, utilicen unha serie de solucións que o

lingüista experto considera desviadas do estándar. Deste xeito, podemos atopar

escritos en lingua galega da autoría de persoeiros destacados do mundo da cul-

tura, que vulneran –non sempre de maneira consciente– algunhas das normas

do código oficial. En todo caso, este tipo de prácticas, que son igualmente fre-

cuentes noutros idiomas do noso contorno, non diminúe o apoio acadado pola

normativa oficial nos últimos vinte anos, pois aínda que a súa adopción non

sexa milimétrica en todos os casos, foi aceptada e tense por válida e xustifica-

da. E, en sentido inverso, outro tanto poderiamos dicir doutras das propostas

ortográficas enunciadas para o galego no último terzo do século pasado, e que

se caracterizaron moitas veces máis pola súa non aceptación, non asignación

de validez e non xustificación da normativa oficial ca pola súa adopción exac-

ta do pautado disidente que afirmaban defender.

En síntese, calquera iniciativa que se emprenda para modificar a escrita tra-

dicional dun idioma deberá tomar sempre moi en conta as diversas percepcións

sociais que poida suscitar. Por moito que este tipo de valoracións sociais pre-

92 Bartsch (1987, 1989) distingue entre estándar normativo e variedades orientadas cara a eseestándar. O estándar normativo sería o referente ideal (prescritivo), un concepto dos planificado-res lingüísticos, que existiría como a referencia cara á que se dirixen todos os submodelos que ossociolingüistas recollen empiricamente nas súas pescudas de campo (estándar prescritivo). A con-cepción do estándar como idea aparece tamén en Pulgram (1976: 28), Milroy e Milroy (1985: 23)ou Joseph (1987: 126). Lamuela e Monteagudo (1996: 259), pola súa banda, distinguen entrevariedade estándar (variedade modelo plenamente fixada e asumida polo conxunto dos usuarios)e idioma modelo (variedade de referencia que non necesariamente se atopa plenamente fixada,asumida e utilizada polo conxunto dos usuarios).


senten polo común a forma de ideas preconcibidas, o certo é que estereotipos

desta caste resultan máis fáciles de identificar que de erradicar do colectivo de

usuarios. Con todo, o éxito ou o fracaso dunha reforma dependerán en boa

medida de como sexa esta recibida polo conxunto da sociedade, e este proceso

de recepción está mediado, entre outros factores, por crenzas como a xa citada

de o sistema de escritura ser unha herdanza e non unha convención. Deste xeito,

se se entende que o clausulado da reforma converxe coa tradición, acabará por

triunfar. En caso contrario, será rexeitado. E temos exemplos disto no noso cor-

pus. Solucións ortográficas e morfolóxicas que semellaban factibles a primeira

vista fracasaron por falta xeral de aplicación, e, inversamente, propostas que

parecían moi atrevidas e contrarias ao sentir popular foron ben recibidas e ter-

minaron asentándose. Un exemplo de como unha disposición en materia de

escrita non calla finalmente por falta de aceptación e adopción prácticas foi a

xa mencionada proposta da Academia (RAG 1971) de suprimir o <h> intervo-

cálico (veículo, inóspito no canto de vehículo, inhóspito). E, pola contra, unha

pauta que, sobre o papel, pode se cadra parecer máis arriscada, resulta despois

aceptada, considerada válida e xustificada e, finalmente, incorporada (adopta-

da) aos usos escritos. Un exemplo disto témolo na proposta, tamén da

Academia, e tamén de principios dos 70, de empregar como plural único dos

polisílabos agudos rematados en –l (animal) o morfema –is (animais), que nin

era claramente maioritario na tradición literaria nin era tampouco o de maior

extensión a nivel dialectal.

4.2. Sistema de escritura e progreso

Cando os europeos descubriron outras realidades lingüísticas distintas da

súa, sometéronas a unha análise comparativa a partir das coordenadas interpre-

tativas que lles subministraban os seus respectivos idiomas nacionais. Con este

proceder, portugueses, españois, franceses ou ingleses achegáronse ás linguas

africanas e amerindias e descualificáronas de “atrasadas”, “pouco desenvolvi-

das” ou “primitivas”. E aínda moitas veces facían extensibles estes cualificati-

vos á propia colectividade que as empregaba, de maneira que os habitantes das

colonias pasaban a ser, igual que as linguas que falaban, “bárbaros” e “incivi-

lizados”. Correlativamente, os sistemas de representación alfabéticos eran esti-

mados como o cume dos sistemas de escritura posibles. En moitas ocasións,

ademais, non só consideraban o alfabeto a alternativa cimeira, senón que, nun

proceso lineal (que avanzaría segundo a escala filoxenética sistema logográfi-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

81

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

82 co > sistema silábico > sistema alfabético)93, constituía o punto final e máis

perfecto da escala evolutiva dos sistemas de grafización.

Todo o anterior cadra dentro da denominada hipótese do alfabeto, que sería

unha especie de complemento, no ámbito da tipoloxía dos sistemas de escritu-

ra, da hipótese da cultura escrita que comentamos máis arriba. Ao cabo, se a

nosa civilización (letrada, occidental) era estimada como a máis evolucionada e

perfecta do mundo, parecía coherente xulgar o seu sistema predominante, o

alfabético, como o mellor e máis conseguido dos posibles:

A miúdo tense considerado o alfabeto como a pedra angular da civilización

occidental. Ao comparalo con outros sistemas de escritura, Hegel chamouno

“por dereito propio, o máis intelixente sistema de escritura”, abordando un

tema que, con variacións, foi repetido desde aquela por filósofos, lingüistas e

pedagogos. David Diringer (1947) [The Alphabet. A Key to the History of

Mankind, London, Hutchison] bosquexou a teoría de que a alfabetización xeral

só pode acadarse co alfabeto, que denominou suxestivamente escritura “demo-

crática”, por oposición á escritura “teocrática” de Exipto, cuxo dominio estaba

reservado aos servidores de Deus. Esta teoría foi elaborada recentemente por

Marshall McLuhan, polo antropólogo Jack Goody e polo retórico Walter Ong,

entre outros. O núcleo da visión histórica que expresa é que a superioridade de

Occidente reside no alfabeto (Coulmas 1988: 192)94.

Este prexuízo, que Battestini (1997: 285) denomina fetichismo do alfabeto

latino95, asoma aínda en obras pretendidamente neutrais e “científicas” dos

nosos días, que recollen nas súas páxinas este xuízo de valor sobre a condición

de “arcaicas”, “primitivas” ou “pouco aptas para a alta filosofía” das escrituras

–e as linguas que representan– non alfabéticas:

Cómpre dicilo claramente: así como un lingüista non pode considerar as linguas

máis antigas como “primarias” (no sentido de “primitivas”, simplistas, desaxei-

93 Cf., entre outros, Harris (1990: 198), Cardona (1991: 23), Olson (1997: 9, 19), Ferreiro (1997: 52).94 “The alphabet has been praised time and again as the cornerstone of Western civilization.Comparing it with other writing systems, Hegel called it «by and of itself the more intelligentscript», thus intoning a theme that has been repeated ever since countless times with many varia-tions by philosophers, linguists, and pedagogues. David Diringer (1947) foreshadowed the the-ory that general literacy can be achieved with the alphabet only by suggestively calling it a“democratic” script as opposed to the “theocratic” script of Egypt, a script, that is, whose mas-tery was reserved to the servants of God. This theory was elaborated by the late MarshallMcLuhan, anthropologist Jack Goody, rhetorician Walter Ong, among others. The gist of the his-torical view that it expresses is that the superiority of the West rests on the alphabet”.95 “Latin alphabet fetishism”.


tados bosquexos das nosas linguas actuais), debe asemade rexeitarse totalmente

a famosa e inxenua “teoría dos estadios” de desenvolvemento das escrituras,

teoría aínda en vixencia, e que considera como “primarios” ou “primitivos” os

primeiros sistemas gráficos aparecidos na historia (Catach 1988: 22)96.

Como xa se dixo, este tipo de aproximacións efectúanse desde unha pers-

pectiva de superioridade xerárquica (“A ninguén lle gusta que o chamen primi-

tivo ou salvaxe, e resulta tranquilizador aplicar estes termos contrastivamente a

outra xente co obxecto de amosar o que nós non somos”, Ong 1982: 174)97. O

investigador xulga que o seu estándar representa de xeito paradigmático o grao

máximo de excelencia e, por conseguinte, o resto non pode estar máis que nun

nivel inferior, denominado eufemisticamente “anterior” na escala citada (siste-

ma logográfico > silábico > alfabético). A partir de aí, os máis optimistas esti-

marán que o idioma en estudo, co seu sistema de representación, está máis atra-

sado de momento e, pola contra, os máis pesimistas considérano unha realida-

de irreversible: está atrasado e así quedará xa para sempre. Este xeito estático

de interpretar a diversidade lingüística mundial entende que, fóra dos estánda-

res occidentais, tratamos con linguas e culturas “arcaicas” que non paga a pena

elaborar para intentar unha posible homologación futura cos grandes idiomas de

cultura, e, en consecuencia, mellor será deixalas estar e convencer os seus habi-

tantes da bondade (necesaria e inelutable) de acollerse ás grandes linguas (que

coinciden de regra coas dos colonizadores) e poder así participar dun amplo

universo cultural que ata daquela lles estivo vedado.

Como ilustración do que vimos comentando imos citar o caso do Xapón, en

aparencia tan distante do noso contorno, para comprobar como as circunstancias

en que se desenvolveu o proceso de elaboración do galego non son tan diferen-

tes das que concorreron noutras partes do mundo. Centrarémonos para iso en

dous momentos da historia daquel país. En primeiro lugar, o século XIX, un

momento de apertura do Xapón á influencia occidental; en segundo lugar, os

anos que sucederon á fin da Segunda Guerra Mundial, cando o estado nipón se

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

83

96 “Il faut le dire clairement: au même titre qu’il ne peut être question, pour un linguiste, de con-sidérer les langues les plus anciennes comme «primaires» (au sens de «primitives», simplistes,ébauches maladroites de nos langues actuelles), de même doit être totalement rejetée la fameu-se et naïve «théorie des estades» de développment des écritures, théorie encore en cours, et quiconsidère comme «primaires» ou «primitifs» les tout premiers systèmes graphiques apparusdans l’histoire”.97 “No one wants to be called primitive or savage, and it is comforting to apply these terms con-trastively to other people to show what we are not”.


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

84 atopa de novo nunha encrucillada. Contra mediados do século XIX, o Xapón

racha cun período previo de illamento e franquea as súas portas aos aires de

Occidente. Isto provoca unha crise que afecta tamén ao seu escenario sociolin-

güístico. Sen entrar en moitos detalles, queremos sinalar aquí como, xa daquela,

algún membro da elite autóctona defendeu que o proceso que se emprendía non

podería completarse se non se abandonaba o primitivo sistema de escritura xapo-

nés, que ademais percibíase enteiramente divorciado da fala (“Ata mediados do

século XIX, existía unha relación diglósica entre xaponés falado e escrito”,

Coulmas 1988: 196)98. Mori Ogai, que foi o primeiro diplomático xaponés en

Washington, teimou na necesidade de abandonar o seu idioma –que xulgaba un

medio de comunicación débil e impreciso (Coulmas 1988: 192)– e substituílo

polo inglés. Como se sabe, a tentativa non callou, pero paga a pena chamar a

atención sobre o feito de ser un notable local, e non un estranxeiro con afán

imperialista, o encargado de promover a substitución lingüística.

Aproximadamente un século máis tarde, volvemos achar o Xapón sumido

nunha crise importante, logo da súa derrota militar na Segunda Guerra Mundial.

Neste caso, os defensores de abandonar o xaponés e adoptar un sistema alfabéti-

co occidental foron os membros dunha comisión formada por vintesete educado-

res estadounidenses, que recomendaban ao xeneral McArthur unha drástica revi-

sión do sistema de educación xaponés, e clamaban de xeito especial a prol da abo-

lición definitiva da escrita tradicional99, porque doutro xeito –entendían os aseso-

res estadounidenses–, Xapón non podería agardar nunca o logro dunha paridade

tecnolóxica con Occidente (Gaur 1995: 24). De novo, o tempo e o esforzo do

pobo xaponés terminaron por tirarlle a razón a aqueles que avogaban pola adop-

ción do alfabeto, e hoxe gozan naquel país dunha situación tecnolóxica privilexia-

da, así como dun dos niveis de alfabetización máis elevados do planeta (McCarthy

1995: 62, Ferreiro 2001: 24) sen ter que renunciar polo camiño nin ao uso dos

caracteres chineses (kanji) nin aos seus silabarios (hiragana e katakana).

98 “Until the middle of the 19th century, a diglossic relationship existed between spoken and writ-ten Japanese”.99 En realidade non existe para o xaponés un único sistema de escritura, senón tres (o repertoriode caracteres chineses kanji, e os silabarios katakana e hiragana). Desta maneira, un texto moder-no en lingua xaponesa escríbese en tres sistemas gráficos: kanji (símbolos chineses que represen-tan raíces léxicas), hiragana (silabario para a escrita de elementos gramaticais) e katakana (sila-bario para representar préstamos non chineses) cf. Haarman (1991: 426-435). Estes tres sistemasconforman a base icónica en que cristaliza a identidade cultural do pobo xaponés, e funcionancomo signos da “cultura da casa” (ing. “home culture”, cf. Haarman 1989: 225) fronte a outrotipo de convencións ortográficas, nomeadamente a alfabética occidental.


Disto os galegos e as galegas sabemos algo aínda, porque levamos moito

tempo escoitando defensas de potentes estándares estatais (nomeadamente cas-

telán, pero tamén portugués ou inglés) como os vehículos idiomáticos que

Galicia precisa para rematar co seu atraso e acadar fama e fortuna a nivel inter-

nacional. Sexa cal for o estándar que se postule para substituír o galego, tanto

os do castelán coma os do portugués ou o inglés coinciden en menosprezar –de

maneira máis ou menos velada segundo os casos– a lingua propia do país, con-

siderándoa débil, inferior e insignificante no panorama internacional, ademais

dun severo atranco para o desenvolvemento de Galicia. Porén, a cuestión, como

ilustra o caso do Xapón, non é empregar este ou aqueloutro sistema de repre-

sentación, nin tampouco substituír o idioma propio por outro con maior recoñe-

cemento no estranxeiro. O “progreso” dunha nación non ten unha relación tan

directa coa convención de escrita nin co idioma que se estableza administrati-

vamente como oficial no seu territorio. Oxalá fose tan doado. Pero a realidade

sociolingüística opera dun modo moito máis complexo. Un filólogo galego

(Pena 1999) botaba man deste argumento en defensa do idioma nacional nun

momento en que se debatía sobre a oportunidade de reformar a ortografía, lem-

brando o caso de países do denominado Terceiro Mundo que teñen como idio-

ma oficial o inglés (Zambia, Nixeria, Gambia) sen que iso lles supoña unha

mellora significativa en termos de “progreso”. É ben sabido que os problemas

dun idioma non se poden xebrar dos problemas xerais (económicos, políticos,

sociais, identitarios...) da comunidade en que se desenvolve, e –tal é a natureza

da relación– se estes non se solucionan, tampouco se remediará o problema do

idioma. A idea non é nova, desde logo, e xa X.-M. Montero Santalla (1976: 6)

lembraba con acerto que “[...] é errado –alén de inútil– opor solucións ortográ-

ficas a unha problemática de natureza socio-política”.

Cómpre sinalar, finalmente, que estas iniciativas asimilacionistas non sem-

pre se formulan cunha vontade netamente glotofáxica (Calvet 1974, 1987), pois

pode darse que alguén enuncie este tipo de propostas co convencemento de que

realmente, promovendo o estándar dunha metrópole poderosa, contribúe de

xeito significado ao progreso nacional, ao estilo de como Mori Ogai ou os ase-

sores do xeneral McArthur estaban certos de colaborar ao progreso do Xapón

eliminando aquela maneira de escribir que constituía tan grave pexa ao seu des-

envolvemento. Entre nós, figuras eminentes como Ernesto Guerra da Cal ou o

filólogo portugués Manuel Rodrigues Lapa crían firme e cordialmente, nas

décadas dos setenta e oitenta do século pasado, que o galego literario, como

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

85


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

86 eles o chamaban, non tiña futuro ningún, e estaban persuadidos de que os esfor-

zos por erguer un idioma culto sobre as bases da fala popular e a literatura de

máis prestixio, tal e como se viña realizando desde o século XIX constituían

unha batalla perdida –máis ou menos romántica, pero perdida ao cabo−, pois o

galego non podería nunca acadar o status de verdadeira lingua de cultura. Desta

maneira, Guerra da Cal, Lapa e moitos dos seus seguidores estaban de veras

convencidos de que o galego non servía para lingua literaria, igual que moitos

notables do Xapón desconfiaron no seu día das posibilidades do seu sistema tra-

dicional no proceso de apertura cara a Occidente (“Para algúns dos intelectuais

máis destacados da época, parecía imposible que o xaponés puidese dar unha

expresión ao contido da cultura occidental”, Coulmas 1988: 195)100.

5. ESCRITURA, LECTURA E SISTEMA DE ENSINO

5.1. Ler e escribir

Nos nosos días, o acto de escritura relaciónase de maneira directa coa tare-

fa lectora. Non obstante, a lousa da nosa mentalidade caligráfica e tipográfica

(Ong 1982), cimentada sobre unha tradición na que a cultura escrita foi sempre

moi estimada, condiciona os nosos esquemas perceptivos e provoca que a lec-

tura non sempre reciba a atención que merece. Acontece ademais que o proce-

so lector ten carácter interno, mentres o acto de escribir resulta en aparencia

máis sistematizable e avaliable.

No que a escritura ten de codificación, depende complementariamente dunha

descodificación e, en efecto, os psicólogos falan de destreza lecto-escritora101. A

diferenza do que acontece co intercambio oral cara a cara, o que se produce entre

escritor e lector é moito máis complexo, porque o redactor dun escrito non pode

ir analizando as reaccións do receptor e modulando a súa mensaxe segundo as

necesidades comunicativas que perciba, como fai o orador nas enunciacións orais,

senón que a mensaxe, en principio, ten que poder ser entendida en por si:

100 “To some of the outstanding intellectuals of the time it seemed quite impossible that Japanesewould ever be able to give expression to the content of Western culture”.101 En realidade, a lectura e a escritura non sempre se estudaron de maneira relacionada. AntónCosta (2004) recorda como, na Europa moderna e no contexto hispano, aprendíase a ler e a escri-bir por separado: “A lectura e a escritura eran saberes disociados, que se ensinaban separada esucesivamente, mediante metodoloxías independientes [sic] entre si” (Costa 2004: 333).


Para facerte entender de maneira clara sen acenos, sen expresión facial, sen

entoación, sen un oínte real, tes que prever prudentemente todos os posibles

significados que un enunciado pode ter para calquera lector posible en calque-

ra situación concibible, e debes operar de maneira que a linguaxe funcione para

expresarse con claridade en por si, sen contexto existencial ningún. A necesi-

dade desta exquisita prudencia fai da escritura o agoniante labor que comun-

mente é (Ong 1982: 104)102.

Con todo, debemos ter claro que a lectura, a súa “facilidade” ou “dificulta-

de” e as circunstancias (psicolingüísticas, sociolingüísticas...) polas que esta se

determina, van ser finalmente moi importantes. Nun idioma coma o galego

algúns dos problemas e das discusións que se deron no proceso de normativiza-

ción derivan non tanto de que pareza mellor escribir de tal ou cal maneira, senón

de que esa grafización inflúa logo dunha maneira neta en como se lea o escri-

to. A reflexión metalingüística implicada en todo proceso de escritura faise máis

complexa aínda se, ao proceso de escribir, engadimos o de comprender o escri-

to, especialmente se se aspira a estender esa comprensión a un público en prin-

cipio universal. Pero a consecución deste obxectivo non resulta doada, e as

escrituras históricas derivadas do alfabeto latino non sempre facilitan o labor.

Un sistema ideal desde o punto de vista do receptor sería, segundo H.

Rogers (1995: 35), aquel que permitise aos usuarios experimentados ler recoñe-

cendo os morfemas das palabras e ler en voz alta palabras descoñecidas; e debe-

ría, asemade, facilitar aos aprendices a adquisición das destrezas de ler e escri-

bir. Acontece, porén, que algunhas destas premisas resultan mutuamente exclu-

íntes, de maneira que a procura dunha delas (p.e., a de reforzar unha lectura

“morfolóxica”) pode bloquear a consecución das demais. Ao máis que podemos

aspirar daquela, afirma Rogers (1995), é a harmonizar as variables citadas tanto

como sexa posible, pois un equilibrio perfecto entre elas non se dá en ningún

dos sistemas de escritura coñecidos.

Afondando no proceso de recepción lectora, o escritor xera as palabras

escribíndoas unidade a unidade, pero o lector ou a lectora non as perciben da

mesma maneira –como unha sucesión consecutiva de grafemas–, senón como

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

87

102 “To make yourself clear without gesture, without facial expression, without intonation,without a real hearer, you have to foresee circumspectly all possible meanings a statement mayhave for any possible reader in any possible situation, and you have to make your language workso as to come clear all by itself, with no existential context. The need for this exquisite circums-pection makes writing the agonizing work it commonly is”.


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

88 unha totalidade con carácter unitario. Se tomamos un exemplo como escola, os

grafemas non se len un a un <e> + <s> + <c> + <o> + <l> + <a>, senón como

un todo, como unha Gestalt103 na que “[...] os todos non son sumas das partes,

senón máis ca elas, de xeito que a parte se define pola súa posición no todo”

(López 2000: 318). Ernst Pulgram xa falaba desta característica dos sistemas de

escrita occidentais a mediados do século XX, e explicaba que na lectura “[...]

percíbense esas unidades máis-longas-ca-un-grafema como unha formación

composta [ing. «composite Gestalten»], non como series de grafemas. Un le

CITY, non C, Y, T, Y” (Pulgram 1951: 147)104. De feito, a descuberta da palabra

como unidade de procesado primaria e característica dunha lectura fluída (cf.

Ehri e Wilce 1980, Henderson 1982), supuxo un avance importante no desen-

volvemento dunha teoría da lectura, e hoxe é unha opinión bastante estendida

entre os especialistas que lemos palabras e non letras.

O estudoso italiano Giorgio R. Cardona (1991: 42) cita dous exemplos que

axudan a entender esta característica do proceso lector. Por unha banda, están os

lapsus de lectura (cando completamos palabras que non están grafadas de manei-

ra íntegra) e, por outra, e de maneira complementaria, a incapacidade práctica

que moitas veces temos para localizar as grallas dunha páxina impresa. Os casos

citados constitúen dúas mostras triviais de como o lector adestrado non percibe

na liña tipográfica unha sucesión de grafemas, senón que avanza interpretando a

superficie escrita como un conxunto ordenado de todos gestálticos. Isto condu-

ce a que, no caso da interrupción súpeta dunha lectura en voz alta, esta non se

produce nunca en medio dunha unidade de sentido, senón que o lector ou a lec-

tora terminan sempre de emitir a última palabra que comprenderon antes de dei-

xar de ler (Colomer e Camps 1996: 45). Ademais, a persoa que le non precisa

identificar cada grafema para poder recoñecer a palabra, senón que avanza a tra-

vés de hipóteses, e son estas hipóteses as que provocan a inadvertencia de faltas

de ortografía ou a lectura de palabras inexistentes no texto, porque o lector ou a

lectora supoñen que deberían están alí (Colomer e Camps 1996: 47).

Esta interpretación da liña escrita non como unha serie de unidades grafemá-

ticas individuais senón como un conxunto ordenado de entidades léxicas gestál-

ticas, leva a que algúns estudosos xulguen en clave logogramática algúns dos sis-

103 Ehri (1985: 337), Sampson (1985: 208), Narasimhan (1991: 188), Scholes e Willis (1991: 224,227). Sobre este asunto cf. tamén Costa (2004: 863).104 “[...] one perceives these larger-than-graph units as composite Gestalten, not as series ofgraphs. One reads CITY, not C, I, T, Y”.

temas de escritura occidentais105, como o francés (“O noso fonocentrismo e o

noso etnocentrismo impedíronnos ver o que é realmente a nosa escritura; isto é,

unha proliferación de ideogramas arredor dun núcleo alfabético”, Lapacherie

1990: 80)106 ou o inglés (“Como Gestalts léxicas, as palabras representadas alfa-

beticamente non difiren dos sistemas de escritura ideográficos e lexicográficos,

coma o chinés”, Scholes e Willis 1991: 227)107. Desta maneira, a diferenza de

pronuncia que se produce en inglés entre blue (“azul”) e blew (pretérito de blow,

“soprar; soar; fundir, queimar”) sería igualmente de natureza logográfica e non,

como en primeira instancia podería pensarse, alfabética (Rogers 1995: 36).

Ao non partir de unidades singulares (grafemas) o alfabeto perde parte da

importancia que tradicionalmente se lle atribuía na lectura, pois a descodifica-

ción lectora é un proceso complexo que nos conduce alén dos grafemas.

Clotilde Pontecorvo (2002), especialista en psicopedagoxía da linguaxe e a

comunicación, explícao así:

Na actualidade resulta claro que a lingua escrita non é unha transcrición visual-

-ortográfica da lingua falada. O sistema alfabético de escritura é compartido

pola maior parte das linguas europeas e americanas, pero o dominio do código

alfabético non é a chave que permite aos nenos o acceso directo aos textos escri-

tos. É unha condición necesaria pero non suficiente. Ademais, [nas prácticas de

alfabetización escolar] é preciso apoiar os esforzos persoais e a miúdo interper-

soais que realizan os nenos para apropiarse das estruturas lingüísticas e das con-

vencións semióticas propias dos textos escritos (Pontecorvo 2002: 138-139)108.

En realidade a persoa que le non se apoia só na secuencia grafemática, senón

que á hora de elaborar as súas hipóteses obtén información de estratos superiores:

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

89

105 Cf. os traballos reunidos en Catach (1988), especialmente os de J.-P. Jaffré, V. Lucci, J.-C.Pellat, J. Anis e C. Buridant, así como o artigo final da propia Nina Catach. Sobre trazos trazosideogramáticos no inglés cf., entre outros, Marshall e DeFrancis (1995) e Butterworth (1997).106 “Notre phonocentrisme et notre ethnocentrisme nous ont empêches de voir ce qu’était réellementnotre écriture; c’est-à-dire, autour d’un noyau alphabétique, une prolifération d’idéogrammes”.107 “As lexical gestalts, alphabetically represented words are not different from ideographic andlexicographic writing systems such as Chinese”. Da mesma opinión son Steinberg, Nagata eAline (2000: 97).108 “En la actualidad resulta claro que la lengua escrita no es una transcripción visual-ortográficade la lengua hablada. El sistema alfabético de escritura es compartido por la mayor parte de laslenguas europeas y americanas, pero el dominio del código alfabético no es la llave que permitea los niños el acceso directo a los textos escritos. Es una condición necesaria pero no suficiente.Además, es preciso apoyar los esfuerzos personales y a menudo interpersonales que realizan losniños para apropiarse de las estructuras lingüísticas y de las convenciones semióticas propias delos textos escritos”.


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

90A lectura é un proceso interactivo que non avanza nunha secuencia estrita

desde as unidades perceptivas básicas ata a interpretación global dun texto.

Pola contra, o lector experto deduce información de maneira simultánea de

varios niveis distintos, integrando a un tempo información grafofónica, morfé-

mica, semántica, sintáctica, pragmática, esquemática e interpretativa (Colomer

e Camps 1996: 37)109.

A relación entre escritura e lectura tense convertido nos últimos anos

nunha fecunda liña de investigación, impulsada sobre todo polos estudos de

psicopedagogos e investigadores da educación (“O importante para nós, que

estudamos a escritura, non son as correspondencias entre os fonemas e os

grafemas, senón a lectura”110, Lapacherie 1990: 80, cursiva no orixinal; cf.

tamén Coulmas 2003: 210-216). En realidade, moitos dos asuntos que na

estandarización do galego foron debatidos coa etiqueta de “ortográficos”

tiñan tanto ou máis que ver coa lectura ca coa escritura e a ortografía, pois

non molestaban tanto á man do escritor como ao ollo do lector. Pénsese no

par ao/ó para a representación do encontro da preposición a coas formas do

artigo determinado masculino, ou en <g>/<j> vs. <x> (giro, japonesa vs.

xiro, xaponesa). Calquera que dese algunha vez aulas de lingua galega a estu-

dantes coñecedores do castelán –ou, o que vén ser case o mesmo, a calquera

que dese clases de galego– sabe que, para discentes adestrados nas coordena-

das lecto-escritoras daquel idioma, a inclinación a ler todo o que se escribe

conduce a moitos a oralizar ao como [‘ao], cando non existe tal pronuncia na

fala enxebre111. Aínda que é certo que a escrita actúa como modelo para a fala,

e pode chegar incluso a impoñer pronuncias que non se darían a nivel oral

(Blanche-Benveniste 2002: 27), en galego, e para o caso concreto de ao (pre-

posición a + artigo o), o influxo da escola non alterou a oralidade non plani-

ficada, pois a pronuncia [‘ao], tan propia e característica de lectores pouco

adestrados, non existe nin na fala enxebre nin no modelo estándar de galego

109 “La lectura es un proceso interactivo que no avanza en una secuencia estricta desde las unida-des perceptivas básicas hasta la interpretación global de un texto. Al contrario, el lector expertodeduce información de manera simultánea de varios niveles distintos, integrando a la vez infor-mación grafofónica, morfémica, semántica, sintáctica, pragmática, esquemática e interpretativa”.110 “Ce qui est important pour nous qui étudions l’écriture, ce ne sont pas les correspondancesentre les phonèmes et les graphèmes, mais la lecture”.111 A pronuncia [‘ao] é a recomendada nalgún documento do noso corpus (“Pero si escribimos ao,como en portugués, y lo pronunciamos como se escribe, desaparece la correlación”, CarballoCalero 1966a: 58, cursivas nosas).

oral112. E outro tanto podería afirmarse dos jornada, gigante... e exemplos

similares, para os que algúns pretenden estender en Galicia as claves de lec-

tura do portugués, obviando que tratan cunha poboación alfabetizada masiva-

mente en castelán. Como afirmaba Charles Ferguson, “A miúdo gástase

moito tempo e esforzo en cuestións de ortografía e reforma da lingua, coa

asunción tácita de que os cambios na lingua escrita serán seguidos automati-

camente de cambios na fala”, Ferguson (1968: 30)113, cando na práctica, os

galegos, alfabetizados escolarmente segundo o modelo español de lecto-

escritura, terminan, no peor dos casos, lendo o <g> de palabras do tipo higié-

nico á castelá e non á portuguesa, especialmente se a lectura é en voz alta e

nunha aula de ensino primario ou secundario114.

5.2. Alfabetización e sistema escolar

“A escritura é importante na escola porque é importante fóra da escola e non

ao revés”

(Emilia Ferreiro)115

5.2.1. Breve nota históricaEn Mesopotamia, escribir e ler constituían unha profesión, igual cá medici-

na (Bottéro 1990: 44). Na cultura grega antiga, ao pouco de introducirse a escri-

tura, aparece o “oficio de escribir”, e a escritura pasa a ser unha actividade exer-

cida por aqueles que sabían escribir, aos que se acudía para redactar un docu-

mento, de maneira semellante a como se contrataba un albanel para construír

unha casa ou un carpinteiro para fabricar un barco (cf. Ong 1982: 93-94). Isto

provocaba, entre outras cousas, que a relación epistolar se establecese sobre

regras ben distintas das actuais. Como explica Jean Bottéro (1990), as cartas, en

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

91

112 A pronuncia dun fonema vocálico velar de grao medio aberto é tamén a recomendada na nor-mativa oficial, sexa cal for a representación escollida para o encontro da preposición a co artigomasculino o(s) (RAG-ILG 2003: 86).113 “Much time and effort is often spent on questions of orthopraphy and language reform, in thetacit assumption that changes in the written language will be followed automatically by changesin speech”.114 En contra dos grafemas <g> e <j> pesa tamén a gheada, unha pronuncia perseguida outroracomo ruda e vulgar que o <x> (hixiénico) evita en moitos casos.115 “La escritura es importante en la escuela porque es importante fuera de la escuela, y no alrevés”, en G. Quinteros (ed.), Cultura escrita y educación. Conversaciones con Emilia Ferreiro(Quinteros 1999: 45).

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

92 Mesopotamia, mesmo entre personaxes ilustres –ditadas polo remitente ao seu

secretario–, eran sempre dirixidas de maneira inmediata, non ao seu destinata-

rio, senón ao letrado que lería o seu contido, en termos que aproximadamente

serían así: Ti (lector) dirás a Fulano (o destinatario): “Fulano (o remitente) fai-

che saber o seguinte...” (Bottéro 1990: 45)116.

Na Antigüidade, os iniciados no oficio lector e escritor formaban parte, ade-

mais, dun círculo restrinxido que gozaba de certos privilexios (Gelb 1974: 165,

Goody 1986: 117). Naquela altura, e durante a meirande parte da historia dos

sistemas de escritura, a maioría da poboación non dominaba o código:

Deixando de lado os innumerables milenios durante os cales as sociedades

humanas foron exclusivamente orais, é lícito concluír que desde os exipcios e

os sumerios ata os fenicios e os hebreos (por non mencionar hindús e chine-

ses), a escritura, nas sociedades que a utilizaban, estaba restrinxida ás elites cle-

ricais ou comerciais que levaban o traballo de aprendela. Os asuntos legais, de

goberno e da vida cotiá seguían sendo gobernados mediante a comunicación

oral, como en gran medida continúan séndoo ata o día de hoxe tanto no Islam

como na China (Havelock 1991: 21)117.

Pero tampouco os integrantes da elite estaban todos alfabetizados.

Asurbanipal (669-626 a. C.) foi o primeiro rei de Babilonia que aprendeu a

ler e escribir (Cardona 1991: 90). Entre sumerios e acadios, só os escribas

sabían, os nobres non (Goody 1996: 48). Nunha situación deste tipo, en que

a maioría da poboación non sabe ler e, como moito, escoita o que len outros,

“[...] os literati manteñen o seu monopolio; o mandarinato mantén o control”

(Goody 1977: 151-152)118. Lémbrese que aínda na Francia do Antigo Réxime

escribir era máis ben unha técnica propia de certos gremios, como os tipógra-

fos, os correctores de imprenta, os escribáns públicos ou os secretarios

(Chervel 1977: 48)119.

116 “Toi (lecteur), tu diras à Untel (le destinataire): «Untel (l’expéditeur) te mande ce qui suit: ...»”.117 “Leaving aside the uncounted millennia when human societies were exclusively oral, one isentitled to conclude that from the Egyptians and Sumerians to the Phoenicians and Hebrews (notto mention the Indians and Chinese), writing in the societies where it was practiced was restric-ted to priestly or commercial elites who took the trouble to learn it. The affairs of law, govern-ment, and daily life were still managed by oral communication as they are largely to this day inIslam no less than in China”.118 “[...] the literati hold onto their monopoly; the mandarinate maintains control”.119 E se do que falamos é de ortografía, na mesma época, en Francia, non a dominaban nin os pro-pios mestres de escola (Chervel 1998: 187).


A nosa perspectiva de observadores escolarizados fainos esquecer moitas

veces que a maioría dos mortais, durante a maior parte da historia, foi analfa-

beta (Lara 1983: 580). Haberá que agardar moito tempo ata que algúns estados

poñan interese en espallar a alfabetización con carácter xeral. No marco euro-

peo, o fenómeno cultural das masas letradas é un produto, mesmo nas nacións

máis desenvolvidas, de hai pouco máis dun século, cunhas poucas excepcións

(Goody 1987: 164). Houbo, daquela, que esperar case 5000 anos para que

comezase a estenderse a capacidade de ler e escribir por todo o sistema social

(Goody 1986: 121), e aínda este aserto deixa de ter validez en canto apartamos

os ollos dos países desenvolvidos de Occidente e diriximos a nosa mirada aos

países do denominado Terceiro Mundo, cunhas taxas de analfabetismo que

abraian a nosa conciencia de europeos letrados. É moi posible, ademais, que o

esforzo do Estado por espallar a alfabetización estea menos relacionado cos

supostos beneficios que a capacidade de ler e escribir pode producir no indivi-

duo que co feito evidente de que unha persoa alfabetizada cumpre máis axeita-

damente cos seus deberes cidadáns (cf. Stubbs 1980: 14, Sampson 1985: 15).

5.2.2. Escola e selección socialO rapaz ou a rapaza que acceden ao sistema de instrución, público ou pri-

vado, de calquera estado occidental, teñen que aprender o seu idioma en termos

novos. Cando se incorporan á escola saben expresarse oralmente con relativa

corrección e fluidez na lingua do seu grupo de socialización primaria (familia

e grupo de pares), pero non dominan a lingua dos libros. Saben escoitar e saben

falar, pero non saben ler nin escribir, por iso os seus pais os envían á escola.

A institución escolar vén cumprindo historicamente con eficacia o labor de

discriminación entre aqueles alumnos que conseguen dominar a lectura e a

escritura e aqueloutros que non dan interiorizado con proveito estas destrezas.

A ortografía serve así para indicar quen vale e quen non para continuar os estu-

dos, e lembremos que o nivel de escolarización acadado segue operando aínda

hoxe como indicador de aptitude á hora de acceder a determinados postos de

traballo. A xulgar polos resultados, a escola efectúa con solvencia este labor de

peneira, como demostraron hai xa algúns anos Pierre Bourdieu e Jean-Claude

Passeron en obras como Les héritiers (1964) ou La reproduction (1970). Estes

dous autores desenvolveron un marco para a análise da escola como lugar de

reprodución de desigualdades sociais, do que nos gustaría mencionar aquí o

concepto de habitus, esa subxectividade socializada, reflexo da violencia sim-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

93


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

94 bólica da clase dominante120, que actúa en contra dos individuos das clases

sociais máis desfavorecidas, que se incorporan á escola sen a predisposición

axeitada (habitus) para apropiarse da cultura escolar, multiplicando desta

maneira as posibilidades de fracaso derivadas da súa posición de partida na

estrutura social, e establecendo unha correlación entre reprodución escolar e

reprodución social. Unha orientación semellante á de Bourdieu e Passeron

(1964, 1970) é a adoptada por Basil Bernstein no seu coñecido estudo Class,

Codes and Control (1971) onde expuña a hipótese de que o soporte lingüístico

de transmisión de contidos no ensino era unha manifestación lingüística concre-

ta –o código restrinxido [ing. restricted code] das clases favorecidas–, que situa-

ba os sectores populares nunha situación de desvantaxe que non sempre conse-

guían remontar. Hoxe a teoría de Bernstein (1971) parece en parte superada121,

pois sábese que o problema non está tanto en que se empregue este ou aquelou-

tro nivel de lingua como referente, senón que a discriminación que se produce

no ensino opera máis ben como unha complexa trama de factores, tan sutil

como efectiva, que provoca a exclusión selectiva de membros concretos do teci-

do social ao consideralos menos instruídos cós demais122. En Galicia, a situación

descrita vese agravada polo conflito diglósico, que provoca en moitos casos un

menor rendemento escolar dos galegofalantes (cf. Pérez Vilariño 1979).

Asemade, a falta dun proxecto escolar propio (cf. Costa 2004: 1080-1116) pro-

voca que os instrumentos políticos e administrativos derivados da descentrali-

zación autonómica que se coñeceu en España co advento da democracia conti-

núen a ser, aínda hoxe, un ámbito de actuación pouco ou moi pouco aproveita-

do na promoción e extensión da lingua galega.

5.2.3. Ortografía e escola en GaliciaDe feito, á hora de abordar o problema da norma desde un punto de vista

práctico, unha das primeiras cuestións que se formulan é a do modelo de lingua

que debe ser promovido desde a institución escolar. Desde logo, a incorporación

120 Para afondar no concepto de habitus como conxunto de estruturas sociais interiorizadas incor-poradas ao axente en forma de esquemas de percepción, pensamento e acción que condicionan osentido práctico do seu comportamento social, cf. Bourdieu (1980). 121 Para unha revisión á baixa das teses de Bernstein (1971) sobre o aproveitamento escolar dosestudantes de certos grupos sociais cf. Gessinger e Glück (1983: 224), Gumperz (1986), Goody(1987: 284-289), Wells (1985), Romaine (1994: 213-214). 122 Para unha síntese panorámica das teorías pedagóxicas críticas coa escola burguesa capitalistae a súa falacia de neutralidade, cf. Costa (2004: 870-873).


do galego ao ensino regrado e institucionalizado tivo no século XX unha impor-

tancia capital no proceso de estandarización da lingua galega e, sen pretender

profundar no eido complexo do estudo do sistema escolar en Galicia, queremos

facer mención de dous datos básicos relativos ao noso obxecto de análise que

teñen o seu centro no sistema de ensino. En primeiro lugar, o feito de que a maio-

ría das tentativas de codificación normativa explícita que foron aparecendo nas

décadas dos sesenta e setenta teñen a súa orixe nos cambios que se foron produ-

cindo no marco lexislativo que regula o ensino en España. A Ley General de

Educación de 1970, que supuxo no seu día unha reforma xeral da educación no

conxunto do estado, toleraba con reservas o ensino do galego nos centros de

ensino, circunstancia que supuxo unha mudanza significativa con respecto á

situación precedente, onde os poucos cursos de galego que se viñan impartindo

tiñan lugar nos locais das asociacións culturais. Aquela lei educativa animou a

publicación das normativas da Real Academia Galega (1970, 1971) e tamén o

método Gallego 1, 2 e 3 para a aprendizaxe da lingua do ILG (1971-1974). Xa

antes, a Gramática elemental del gallego común (Carballo 1966) nacera vincu-

lada ao ensino, pois servira de apoio ás clases de galego da universidade com-

postelá. Pero se cadra a etapa onde máis se percibe esta vinculación entre lexis-

lación escolar e prescrición ortográfica é no bienio 1979/1980, onde a inminen-

cia da incorporación do galego ao ensino como disciplina académica de pleno

dereito alentou a aparición dun número inxente de propostas normativas, tanto

oficiais (Normas ortográficas do idioma galego, Xunta de Galicia; Ditame da

Subcomisión de Programación de Textos da Comisión Mixta Ministerio de

Educación – Xunta de Galicia) como, sobre todo, extraoficiais (Orientacións

para a escrita do noso idioma da AS-PG; Directrices para a reintegración lin-

güística galego-portuguesa de X.-M. Montero Santalla; as “normas da cátedra

de Lingüística”...). Ás aparecidas sen o respaldo dunha institución oficial debe-

mos engadir aínda as ofrecidas nos libros de texto da época (Língua Galega, de

M. C. Enríquez e X. L. Fernández Pérez; Língua. Gramática metódica da língua

galega, de X. C. Rábade, X. R. Pena e M. C. Vázquez) así como as que se poden

atopar en reedicións de textos previos, como é o caso do volume O Galego Hoxe.

Curso de Lingua, da Asociación Cultural O Facho123, que chegaría a coñecer tres

edicións en 1979 e aínda unha máis en 1980. Unha verdadeira marea normativa

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

95

123 En palabras de Fernández Rei (1994: 54), O Facho “[...] foi o agrupamento cultural con maioractividade cultural antes de 1980 e, sen dúbida, unha das asociacións que máis contribuíu a exhi-bir e dignifica-la lingua propia de Galicia”.


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

96 que debemos encadrar na loita pola apropiación dun importante capital simbóli-

co no momento histórico en que o idioma se incorporaba á institución escolar.

E relacionado con isto último está a segunda característica que queriamos

salientar. O galeguismo tivo, incluso antes de que se producisen as primeiras

fendas na lexislación franquista, moi elevadas esperanzas no ensino como motor

de galeguización. Esta confianza en que a incorporación do galego ao ensino

salvaría de maneira definitiva a nosa lingua percibíase de xeito máis marcado

nos intelectuais de maior idade, se cadra porque proviñan dun sistema escolar

que funcionara no pasado como eficaz vehículo de transmisión da ideoloxía

–tamén ortográfica– oficial. Todas estas referencias, tan constantes como ilusio-

nadas, ás posibilidades que se derivarían da docencia do galego veríanse máis

tarde dobremente frustradas. Por unha banda, pola maneira en que se desen-

volveu a entrada do noso idioma na escola, que acabou por convertelo nunha

pura disciplina académica124 ante a pasividade das autoridades encargadas de

facer cumprir os xa de seu cativos mínimos legais, fixados na Lei de Norma-

lización Lingüística de Galicia (1983) e nos seus desenvolvementos posteriores.

Pola outra, o galego incorporouse a un sistema escolar en transición, que non

tardaría moito en entrar en crise e comezar a perder a influencia social de outro-

ra na formación lingüística da mocidade. Como explica Antón Costa (2004), a

parte final do século XX caracterízase pola coexistencia de fenómenos contra-

postos de expansión e declive da escola:

Un tempo de xeneralización dos sistemas educativos como instrumentos de

inculcación de valores e de imposición dunha nova disciplina social, pero tamén

un tempo para constatación da crise dos sistemas escolares nacionais burocrati-

camente administrados, ou da propia crise da escola, na súa confrontación con

outras axencias socializadoras e de formación (Costa 2004: 830-831).

Aínda nos nosos días, como afirma Narciso de Gabriel (1992: 184-185) a

recuperación social da lingua galega non estaría asegurada incluso no suposto

de que o sistema de ensino se expresase exclusiva ou preferentemente en gale-

go. E moito menos, por suposto, nun contexto como o actual, onde non se cum-

124 Cassany, Luna e Sanz (1993) empregan un termo moi axeitado para describir a concrecióncurricular sufrida polo galego: assignaturització (cat.), que poderiamos traducir por disciplinali-zación, entendendo por tal a súa conversión en disciplina curricular, pero non a súa asuncióncomo lingua vehicular do ensino. Por outras palabras, a presión social arrincou das autoridadesas materias de Lingua e Literatura galegas, pero aínda hoxe seguimos agardando por un ensinoxeral en galego en todos os niveis educativos.


pre ningunha das dúas posibilidades. Existe asemade outra puntualización

importante que realizar verbo das relacións entre ortografía e escola en Galicia

no derradeiro terzo do século pasado. Nun idioma normalizado, cando se fala

de problemas ortográficos na escola refírese un, en xeral, á frecuencia, orixe ou

importancia de determinados erros na escrita dos discentes. Porén, no contexto

galego de fins do século XX o problema ortográfico foi doutra índole, pois o

que sucedeu foi que a normativa oficial tivo que lidar nas aulas cun castelán

omnipresente e, ao mesmo tempo, con diversas alternativas de disidencia lusis-

ta que lle disputaban o monopolio do estándar. É certo que este último factor

tivo unha importancia menor ao lado do desinterese amosado polas autoridades

en cumprir e facer cumprir a lexislación en materia lingüística, pero non é

menos certo que a disputa normativa non lle fixo ben ningún ao galego na loita

desigual que tiña que librar –está librando aínda– no sistema escolar.

Estamos, porén, perante unha característica orixinal do noso proceso de

estandarización. En contra da situación máis común nos idiomas normalizados,

en que as variedades non estándar teren un carácter basicamente oral (Milroy e

Milroy 1985: 70), algunhas das variedades non estándar do galego caracterizá-

ronse precisamente pola súa condición de escritas. En todo caso, parece nece-

sario reiterar que o problema máis grave sufrido pola lingua galega na súa incor-

poración ao sistema de ensino non foi de natureza ortográfica. Bótanse moito

en falta, no período en que se estende a súa aprendizaxe ao conxunto da pobo-

ación en idade escolar, iniciativas institucionais tendentes a fundamentar e espa-

llar o idioma propio do país en colexios, institutos e facultades, tal e como se

fixo noutros lugares de España como o País Vasco ou Cataluña.

Tal e como se produciu a súa introdución no ensino, o galego padeceu os

problemas de converterse nunha disciplina escolar obrigatoria pero non se bene-

ficiou das vantaxes dunha engrenaxe escolar que actuase en favor seu. Faltou,

como dicimos, un proxecto de política educativa autonómica125, e aínda hoxe os

efectos normalizadores da escola galega son máis ben limitados:

Desafortunadamente o sistema educativo de Galicia continua [sic] a ser un ins-

trumento de desgaleguización, que afecta negativamente á re-creación dunha

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

97

125 “Desde o punto de vista da organización estrutural da Consellaría de Educación –que recibiuvarias denominacións até o presente, aínda que conservando sempre o de Consellaría deEducación– constituíuse un aparato inadecuado, carente de efectiva dirección por ausencia deproxecto político-administrativo, con precariedade de recursos, sobre a base dun esquema disfun-cional e sen a debida cualificación técnica” Costa (2004: 912, n. 130).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

98identidade cultural galega específica, e convértese, así, ademais en ocasión e

fonte de disgregación social, arredor dos binomios entrecruzados campo-cida-

de e de clase social alta e sectores sociais populares. É certo que se deron pasos

considerábeis á [sic] prol da normalización lingüística e cultural pero aínda non

se dan as respostas institucionais adecuadas ao acelerado proceso de desgale-

guización (Costa 2004: 1114-1115).

As consecuencias negativas desta actitude política poden comprobarse en

calquera centro de ensino de Galicia, onde a imaxe do galego non mellorou

grande cousa logo de máis de vinte anos da aprobación da Lei de Norma-

lización Lingüística (1983), e aínda hoxe son máis os alumnos e alumnas que

entran falando galego na escola dos que conservan o idioma á saída dunha ins-

titución obrigada por lei á súa conservación e promoción.

6. O NORMAL E O NORMATIVO

6.1. Introdución ao concepto de norma en lingüística

O debate que se deu en Galicia na segunda metade do s. XX arredor da uni-

ficación do galego escrito denominouse moitas veces “conflito normativo”, e esta

circunstancia, entre outras, demandaba unhas reflexións sobre o termo norma. A

complexidade do vocábulo norma convida a pronunciamentos prudentes, incluso

cando estes teñan, como os nosos, unha natureza puramente introdutoria. Parte da

complicación deriva do feito de que non todos entenden o mesmo cando falan de

norma. Acontece algo semellante con lei ou regra, que comparten con norma

idéntica ambigüidade designativa (Rey 1976: 5), situación que converte esas

expresións en materia delicada no eido dos estudos lingüísticos (“¿Cómo é posi-

ble, nun mesmo campo de investigación, usar un único termo para o que é «pre-

cepto establecido» e para o que é «uso corrente»?”, Bagno 2003: 40)126. Cómpre

lembrar, ademais, que a pescuda sobre a norma conduce en ocasións alén do lin-

güístico, cara a disciplinas como a filosofía, o dereito, a socioloxía, a antropolo-

xía ou a pedagoxía, por citar algunhas das máis evidentes, de maneira que se

deben incrementar as cautelas –e tamén a modestia do investigador–, en especial

cando un se asoma a áreas de coñecemento como as citadas.

126 “Como é possível, num mesmo campo de investigação, usar um único termo para o que é «pre-ceito estabelecido» e para o que é «uso corrente»?”.


Nas liñas que seguen intentaremos perfilar algúns aspectos básicos sobre os

sentidos con que o termo norma vén sendo empregado nos estudos lingüísticos

(cf. Lara 1976, 1983, 2000; Rey 1976; Bagno 2003) e que podemos reducir a

dous fundamentais. Por unha banda, a norma remite ao habitual, o usual, o fre-

cuente, o acostumado, o normal. Noutras ocasións, pola contra, enténdese por

norma a prescrición, o académico, o selecto, o exemplar, o normativo. A dife-

renza estableceríase, pois, entre unha norma social compartida, concibida como

unha valoración metalingüística que permite aos usuarios discriminar os usos

aceptables dos inaceptables no seo dunha comunidade de falantes, e, por outra

banda, unha norma prescritiva, entendida como sistematización consciente,

articulada en forma de directorio de preceptos e elaborada case sempre por lin-

güistas. O cadro que ofrecemos a continuación ilustra esta oposición:

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

99

Normal Normativo

costumeiro escolleito

lingua padrón padrón de lingua

resultado da acción dos falantes resultado da reflexión dos lingüistas

realidade estatística ideal prescritivo

analoxía anomalía

convención social preceptiva académica

ortopraxe ortodoxia

Como vemos no cadro, o normal é algo inherente á lingua, mentres que o

normativo é unha imposición externa sobre ela. Considérase normal o estable-

cido e admitido como habitual e non marcado, o costumeiro (o que é), mentres

que o normativo é algo aínda por establecer con carácter xeral, estatisticamen-

te minoritario (o que debería ser). Transmitido a través de mecanismos de socia-

lización primaria, como a familia ou o grupo de pares, o normal é o que todos

entenden como padrón colectivo do seu idioma. Pola contra, o normativo é un

padrón de lingua configurado segundo unha determinada tradición escrita, gra-

matical e literaria, que se adquire nun estadio de socialización secundaria, aque-

la que actúa sobre o individuo xa socializado, a través de institucións como a

escola. Como o normal é resultado da acción dos falantes, actúa por analoxía

(falar coma outros) e ten unha clara vontade de homoxeneizar os usos lingüís-

ticos do individuo con aquilo que a sociedade agarda del. O normativo, ao con-


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

100 trario, provén da reflexión dos gramáticos e lingüistas, que son os encargados

de establecer a ortodoxia e, correlativamente, sinalar os usos desviados con res-

pecto ao seu ideal artificial de corrección, discriminando a lingua “boa” da

“mala”, e xerarquizando entre hábitos selectos e hábitos vulgares.

A estandarización do galego nas décadas dos cincuenta, sesenta e setenta do

século pasado ofrece un bo campo de estudo para as relacións entre o normal e o

normativo e, sobre todo, para a análise dalgunhas das tendencias que, dunha

maneira ou outra, atopamos nos escenarios lingüísticos do noso contorno á hora

de establecer un estándar de lingua. A nivel expositivo, diferenciaremos dous

grandes bloques. En primeiro lugar (6.2.), repasaremos os tipos básicos en que a

normativa adoita tomar forma nos idiomas occidentais, distinguindo entre norma

inherente (6.2.1.) e norma prescritiva (6.2.2.), que forman unha especie de par

opositivo, pois a primeira é a que goberna os usos espontáneos da lingua oral

mentres que a segunda é a que predican as gramáticas prescritivas clásicas, aque-

las que se pronuncian en termos de “correcto/incorrecto”. Despois de reflexionar

sobre os tipos de manifestación normativa analizaremos os modelos normativos

mellor representados na nosa tradición (6.3.). Dividimos esta segunda fase da pre-

sentación en dous grandes apartados, un dedicado á normativa que procura o seu

prototipo nos exemplos seleccionados polos gramáticos entre os autores do canon

literario (6.3.1.) e un segundo, que dá conta da normativa que busca os seus mode-

los de boa linguaxe na oralidade viva das falas populares e dialectais (6.3.2.).

6.2. Manifestacións normativas: tipos básicos

6.2.1. A norma inherenteFalantes de curta idade ou adultos sen escolarización emiten xuízos de valor

sobre os actos de fala baseándose nuns criterios que poderiamos clasificar de

precientíficos, pero que, en todo caso, teñen unha existencia real e compartida

pola comunidade de usuarios. Trátase da “[...] información metalingüística do

xuízo social, que contribúe obxectivamente á edificación da norma” (Rey 1983:

565)127. Aplicándolle diversas denominacións (norma inherente, norma implíci-

ta, norma da lingua oral, norma da lingua popular, norma inconsciente, norma

intuitiva, instinto de locutor nativo, metalinguaxe oral, metalingüística intuiti-

127 “[...] l’information métalinguistique du jugement social, qui contribue objectivement à l’édifi-cation de la norme”.


va, sentido normativo en linguas sen escritura, metalingua precientífica...), os

estudosos aluden con frecuencia a esta manifestación normativa, derivada da

natureza social do fenómeno lingüístico, e que cómpre non perder de vista á

hora de pescudar en procesos de codificación como o vivido pola lingua gale-

ga desde a súa renacenza no século XIX ata a actualidade.

A norma inherente é unha percepción subxectiva de carácter colectivo que

condiciona os xuízos metalingüísticos dos individuos e, asemade, axuda a con-

formar os da propia comunidade que os acolle. Trátase, pois, dunha verdadeira

aprendizaxe social (cf. Mosterín 1994: 15-16) que Ataliba T. de Castilho (2002)

caracteriza nestes termos:

Tense observado que é propio da comunidade lingüística corrixir as execucións

que representen desvíos da norma, como nos casos das analoxías propias da

linguaxe infantil, do tipo eu sabo, por exemplo. Ao censurar ese uso, está o

adulto buscando integrar o neno na comunidade considerada en sentido amplo,

e non unicamente en determinado estrato desa comunidade. O que o move,

daquela, é a presión social, que unifica os trazos culturais para que non se perda

a identidade do grupo (De Castilho 2002: 29)128.

Repararon nela, ás veces con certo abraio, os investigadores occidentais

cando estudaron as linguas extraeuropeas –“[...] pode dicirse incluso que exis-

ten tribos que teñen algo parecido á Academia Francesa” afirmaba con eurocén-

trico paternalismo Householder (1971: 263)129–, pero a súa existencia resulta

tamén constatable no seo das comunidades de fala do noso contorno, nas que a

reflexión metalingüística regrada e académica, transmitida de maneira case

exclusiva a través da aprendizaxe escolar, convive con estoutra percepción

social que dá ou tira convenabilité (Aléong 1983: 260) ás manifestacións dis-

cursivas dos falantes, favorecendo a súa reiteración ou proscribindo o seu

emprego posterior a través –especialmente en caso de interdición– de comenta-

rios reprobatorios que poden chegar á burla en contra do emisor (Havránek

1983: 815-816, Auroux 1998: 263). Desta maneira, se para a súa divulgación a

norma académica conta coa escola, a administración, os medios de comunica-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

101

128 “Tem-se observado que é próprio da comunidade lingüística corrigir as execuções que represen-tem desvios da norma, como nos casos das analogias próprias da linguagem infantil, do tipo eu sabo,por exemplo. Ao censurar esse uso, está o adulto buscando integrar a criança na comunidade ampla-mente considerada, e não apenas em determinado estrato dessa comunidade. O que o move, portan-to, é a pressão social, que unifica os traços culturais para que não se perca a identidade do grupo”.129 “ [...] one may even say that some tribes have a counterpart to the French Academy”.


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

102 ción de masas e toda unha serie de mecanismos institucionalizados fortemente

prestixiados, a norma consuetudinaria tradicional, como a chama J. J. Montes

Giraldo (1980: 252), espállase a través de procedementos como o escarnio ou

as expresións de desagrado, como sucede adoito nas regras de conduta social.

Neste sentido, a norma inherente forma parte da racionalidade práctica dos

falantes, e contribúe ao establecemento de regularidades lingüísticas que, axus-

tadas de maneira obxectiva ás estremas instituídas por ese discernimento nor-

mativo colectivo, son xeradas con todas as posibilidades de recibiren sanción

positiva da comunidade de fala.

Cando tratamos coa norma implícita cómpre, ademais, conducirse con coi-

dado, pois en caso contrario poderiamos terminar descubrindo a lagoa de

Antela. Durante séculos, os idiomas, incluídos aqueles que hoxe son estándares

estatais sólidos e cunha longa tradición normativa ás costas, careceron dunha

Academia ou un organismo regulador que asumise esa función normativa. Se

contemplamos no seu conxunto o mapa global das linguas do mundo, para a

maioría non existe aínda hoxe unha institución que vele por elas ao xeito da

Académie française. Porén, a importancia que ten entre nós a experiencia esco-

lar e o ensino da gramática fainos esquecer moitas veces o carácter esencial-

mente oral da grande maioría das linguas do mundo, para as que non existe un

aparello escrito de referencia que inclúa unha gramática, un dicionario e unha

ortografía ao xeito dos que os filólogos occidentais gardamos nas nosas biblio-

tecas. Esta circunstancia non lles impide, en todo caso, funcionar de maneira

plenamente eficaz e satisfactoria para os seus locutores (“As sociedades ágra-

fas manteñen o seu padrón lingüístico independentemente de calquera acción

preceptiva do tipo suposto pola disciplina gramatical”, Britto 2002: 148)130.

Esta norma inherente ten se cadra unha importancia singular naquelas varie-

dades de estandarización recente que se construíron en orixe sobre a base dos

falares populares. A procura dunha forte intimidade coa realidade viva da lin-

gua que caracteriza os escritos galegos do Rexurdimento persiste aínda nos

nosos días, onde a fala segue, en xeral, operando como emblema de pureza idio-

mática, e conserva un valor simbólico de fonte limpa á que acudir na procura

de galego enxebre. Se nos achegamos á norma oficial, o primeiro principio

declara que a nosa lingua normativa “[...] ha de ser necesariamente continuado-

130 “As sociedades ágrafas mantêm seu padrão lingüístico independentemente de qualquer açãopreceptiva do tipo suposto pela disciplina gramatical”.


ra da lingua falada pola comunidade e ha de achegarse cando sexa posible a ela”

(RAG-ILG 2004: 11). Por este motivo, entre outros, cando en Galicia alguén

quere criticar a incorrección dun enunciado acódese frecuentemente a adxecti-

vos como “galego inventado” ou expresións do tipo “nunca tal oíra”, “de onde

eu son non falamos así”, que remiten en última instancia a ese xuízo de acepta-

bilidade baseado na intuición do falante nativo (Yaguello 2002: 282). E lembre-

mos outra volta que este tipo de formulacións non son exclusivas da oralidade

dos usuarios iletrados, senón que poden recollerse tamén en lingüistas con for-

mación específica, como demostrou o investigador Johannes Kabatek na súa

tese de doutoramento (Os falantes como lingüistas, Kabatek 2000)131, por máis

que nestes últimos poida aparecer ás veces velada por unha cobertura de tecni-

cismos extraídos das teorías científicas máis consolidadas.

Á hora de emprender un proceso de unificación lingüística, os planificado-

res non deberan marxinar estes padróns colectivos de comportamento lingüísti-

co (Lucchesi 2002: 82), dos que, por outra banda, eles mesmos participan. De

obraren en sentido contrario, multiplícase o risco de que as súas recomendacións

non sexan finalmente aceptadas, pois o grao de identificación dos falantes cunha

norma dada (Schlieben-Lange 1976: 131) determinará o seu triunfo ou a súa

desestimación a nivel de emprego colectivo. Trátase, con todo, dunha conven-

ción, que, como tantos fenómenos de natureza social, non resulta de doada sis-

tematización. O coñecemento que se ten dela non pasa moitas veces de intuitivo,

e o seu estudo, como calquera dos de natureza sociolóxica, é un campo minado,

inzado de trampas para o investigador. O comportamento lingüístico da xente,

non é, porén, totalmente libre nin espontáneo, senón que está presidido por uns

criterios de corrección implícitos que se manifestan en comentarios normativos

do tipo “fala ben, non digas así” que van conformando, con independencia ao

tipo de reflexión metalingüística que caracteriza a instrución escolar, a norma

social da lingua falada. Vexamos un exemplo. Unha muller que vive desde hai

anos nunha cidade chama a atención sobre unha parente súa de visita na capital

polo emprego dun termo demasiado marcado (“uvas mouras” no canto de “uvas

negras”), que as delata ás dúas como de orixe campesiña:

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

103

131 Trátase, en realidade, da tradución para o galego da versión orixinal (Die Sprecher alsLinguisten, 1996) efectuada polo propio autor. O proceso de estandarización da lingua galega vénsendo desde hai anos obxecto de traballos académicos en Alemaña. Kabatek (1992, 1995, 1996,2000) é por méritos propios o máis coñecido, pero contamos ademais cos traballos de Esser(1986), Taschenberger (1990), Luyken (1991) ou Albrecht (1992).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

104¡Ai! ¡Ai Hortensia, ai Hortensia! ¡Pra outra vez non digas así!

¿E lo?

¡Di negras! ¡Di negras! Esa [mouras] é unha palabra moi mal dita –dixo–, moi

mal dita, muller. ¿E non ves que chama a atención á xente?132.

Ademais de nas valoracións metalingüísticas dos falantes, a norma inheren-

te é de vello coñecida entre os intelectuais galeguistas. Rafael Dieste tomou a

vontade de estilo da fala popular como tema do seu discurso de ingreso na Real

Academia Galega (Dieste 1971), e Ricardo Carballo Calero, o primeiro catedrá-

tico de galego da Universidade de Santiago de Compostela, sabía tamén das

“leises gramaticás que viven na língua do pobo” e facía mención delas para

reprobar o que interpretaba como excesos lusistas do escritor Jenaro Mariñas

del Valle (Carballo 1966b).

6.2.2. A norma prescritivaComo acabamos de ver no apartado anterior, as comunidades gobernan os

seus actos de fala segundo uns criterios de bondade non codificados por escrito

que, transmitidos a través de comentarios reprobatorios, van moldeando o dis-

curso individual de acordo co que a colectividade considera un uso lingüístico

correcto. Á beira desta metalingüística espontánea (Béguelin 2002: 44), existe,

para os idiomas occidentais que participan da cultura escrita, un repertorio de

xuízos metalingüísticos explícitos, sistematizados formalmente en gramáticas e

dicionarios normativos. No canto de expresións propias da norma inherente do

xeito de “pra outra vez non digas así”, a norma explícita apela de regra á autori-

dade do dicionario da Academia. Se a norma oral comunitaria conta coa “gramá-

tica dos falantes non letrados” (Scholes e Willis 1991: 223)133, a norma explícita

recorre, en caso de dúbida, á prescrición dunha gramática escrita normativa.

Este tipo de pautados explícitos adoita presentar un carácter coactivo, que

atopa no corpus normativo académico (ortografía, dicionario, gramática) o seu

ámbito de existencia paradigmático. En realidade, o tipo de norma que comen-

tamos non acostuma ser difundido a través da consulta directa desta caste de

documentos, senón que, polo común, a súa retórica prescritiva é estendida no

corpo social a través de medios estratéxicos ao dispor do Estado, que é o ente

que reclama case sempre o control desta manifestación normativa codificada e

132 Adaptado de Fernández e Hermida (1996: 117).133 “grammar of nonliterate speakers”.


institucionalizada. E un dos mecanismos que historicamente se ten revelado

máis eficiente á hora de realizar este labor de difusión e propaganda é o siste-

ma de instrución escolar. O intercambio entre docente e alumno no marco da

aula, sobre todo cando se rexe por certos estilos pedagóxicos, centra a súa carga

de traballo na aprendizaxe do código, e desenvolve unha serie de actividades

onde o discurso de interdición (“correcto/ incorrecto”) ocupa boa parte do

esforzo lectivo. Un exemplo deste tipo de ensino, afortunadamente en retroce-

so, sería o ditado tradicional, coa súa obsesión polas faltas (practicamente o

único que se puntuaba). Xunto co ditado, a redacción actuaba tamén como

outro grande mecanismo de control sobre a lingua escrita. Era aquel un ensino

gramaticalista, centrado nos exemplos canónicos entresacados dos clásicos lite-

rarios e de consecuencias funestas para os discentes que se incorporaban ao sis-

tema escolar, pois provocaba neles a impresión de que non sabían lingua, cando

en realidade o que non sabían era a lingua do libro. Ás veces, como xa sinala-

ba Labov (1966: 28), esta negación escolar reforzaba nos alumnos o emprego

das variedades subestándar como marca intragrupal.

O pronunciamento da academia da lingua, cando a hai, é de regra o máis

estimado en materia de norma explícita. Serán os demais usuarios, lingüistas

expertos incluídos, quen terán que se xustificar en caso de que os seus postula-

dos non coincidan cos académicos. O mesmo dará que o uso en discusión teña

carácter xeral e estea consolidado na fala. Calquera que ouse poñer en cuestión

os ditados da Academia deberá argumentar moi documentadamente a súa críti-

ca, e aínda logo diso, as súas posibilidades de éxito son máis ben escasas, pois

non se trata aquí de abstraer regularidades senón de impor un determinado

padrón de lingua (“Ao cabo, non existe lingua-padrón, pero si un padrón-lin-

gua, unha medida abstracta que serve para medir e avaliar os usos lingüísticos

empíricos dos falantes nativos”, Bagno 2001: 11)134. Por este motivo, a autori-

dade non reside no falante, senón no libro (gramática, dicionario, ortografía) e

nos seus custodios, que son os encargados de redactalo, renovalo se é o caso, e

velar polo cumprimento preciso dos seus ditames.

Ademais, como é sabido, os pronunciamentos académicos tenden a ser máis

conservadores ca innovadores, sobre todo no caso de estándares normalizados.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

105

134 “Afinal, não existe língua-padrão, mas sim um padrão-língua, uma medida abstrata queserve para medir e avaliar os usos lingüísticos empíricos dos falantes nativos”. Cf. taménRodrigues (2002).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

106 A súa función é termar da tradición e vixiar que non se vexa corrompida con

innovacións caprichosas. As primeiras normas da Real Academia Galega na

década dos setenta (1970) apareceron, xustamente, para evitar “[...] o perigo de

desviacións e orixinalidades suxeitivas [...]” (RAG 1970: 8), que poderían che-

gar a producirse nunha situación de falta de pautas oficiais como a que se daba

naquela altura no galego escrito.

Contempladas por xunto, rexístranse semellanzas notables entre as acade-

mias dos distintos idiomas no que se refire ao proceso de elección dos seus

membros e na tipoloxía dos seus pronunciamentos normativos. Este tipo de ins-

titucións responden a uns intereses ben determinados, herdeiros da súa condi-

ción orixinal de organismos ao servizo do poder absolutista (Lara 1976, Rey

1983). A Academia, onde a hai, non intenta descubrir ou sistematizar por escri-

to o padrón real de lingua, senón que persegue impor á sociedade un padrón pre-

fixado (Rodrigues 2002: 15, n. 3), un arquetipo de lingua construído sobre mol-

des gramaticais e literarios. Isto vese tanto na maneira de pronunciarse –unha

gramática académica figura unha lei, pola súa estrutura de regra, parágrafos,

artigos e excepcións (Paquette 1983: 373, Bagno 2003: 126)– coma no propio

carácter dalgunhas das súas regulamentacións, que teñen variado ben pouco

desde as súas orixes grecolatinas.

A retórica prescritiva explícita, en termos de obriga e interdición, de correc-

ción e falta, destinada a discriminar entre letrados e non letrados, non resulta,

desde logo, exclusiva das academias das linguas romances. A gramática máis

antiga que se conserva do sánscrito, a Astadhyayi de Panini (século V a. C.), é

tamén normativa, e establece de maneira expresa diferenzas entre o reducido

grupo dos que participan da norma e os demais: “Toda expresión non xustifica-

da aquí é un uso errado (apasabda), e aquel que o empregue non é un de nós”

(cf. Smith 1983: 31)135. Como vemos, o carácter de marca de grupo que define

a norma explícita aparece xa na formulación de Panini. Se a norma inherente

busca integrar na colectividade o aprendiz que aínda non participa dos usos

aceptados, a norma explícita discrimina a minoría dos que dominan o prototipo

que figura nas gramáticas da maioría que comete erros dun ou outro tipo.

Normalmente é un autor ou un grupo moi restrinxido (p.e. os membros da aca-

demia) quen se encarga da súa redacción. Logo, en efecto, o seu destinatario

135 “Toute expression non justifiée ici est un usage fautif (apasabda), et celui qui l’emploi n’estpas l’un de nous”.


será máis amplo, pero tanto nos seus referentes (a xente sa da corte, os grandes

escritores) como nos seus elaboradores, a norma explícita procura ámbitos máis

reducidos cá norma popular e resulta, no fondo pero tamén na forma, clasista

(cf. Lara 1983: 582).

O discurso prescritivo explícito é bastante recente na historia do galego lite-

rario. Se Rosalía de Castro escribira os seus Cantares gallegos (1863) “Sin gra-

mática, nin regras de ningunha clas [...]”136, unha parte capital do canon contem-

poráneo veu a luz segundo os criterios dunha editorial, Galaxia, que actuaba sen

o amparo dunha normativa académica137. Esta falta de cobertura académico-

-prescritiva convida igualmente a relativizar a importancia que moitas veces se

lle outorga á existencia dunha normativa ortográfica en sentido clásico.

6.3. Arquetipos normativos

6.3.1. A norma escrita (gramático-literaria)O criterio máis estendido entre as academias e institucións lingüísticas occi-

dentais á hora de prescribir os seus modelos selectivos de boa linguaxe arraiga nos

prototipos de bondade e corrección establecidos no seu día para o grego e o latín,

unha tradición na que salientan balizas ben coñecidas como a obra de Dionisos de

Tracia ou as gramáticas latinas medievais de Donato e Prisciano138, e que consti-

túe un legado que continúa influíndo nos manuais e gramáticas das linguas euro-

peas ata practicamente os nosos días. O estudoso A. Costa Rico (2004) describe

así o ensino da gramática nos studia generalia da Baixa Idade Media:

Estudábase a Gramática, que era de grande axuda para a análise dos textos lite-

rarios, a información morfolóxica e a interpretación das Escrituras, a través da

Ars Minor e Ars Maior de Donato (do século IV), das Institutiones de

Prisciano, aínda en vigor nas Constitucións Salmantinas do século XV, do

Doctrinale de Villedieu e de florilexios de Virxilio, Ovidio, Iuvenal, Cesar [sic]

e Tito Livio (Costa 2004: 122).

Para esta corrente normativa, a lingua correcta é a dos mellores escritores,

mentres que a fala popular é descrita como unha realidade deturpada que cóm-

pre corrixir sobre a base do modelo literario. O literario aparece como o bo, o

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

107

136 Citamos pola edición de Cantares gallegos de Lama (1995: 129).137 Sobre a situación da RAG na posguerra e a súa atonía normativa, cf. Fernández del Riego(1990), Freixeiro (1993, 1994). 138 Cf. Elia (1981), Joseph (1987: 70), Auroux (1994: 109).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

108 fermoso, o rico, o selecto e distinguido. Fronte ao canon literario, a oralidade

popular e dialectal é presentada como un a xeito de contramodelo mal amaña-

do, inzado de erros e desviacións. Con todo, non se postula como exemplar cal-

quera manifestación escrita literaria, senón só as máis prestixiadas, aquelas

poucas tipificadas como exemplares sobre uns parámetros estéticos e culturais

que, en última instancia, remiten outra volta ás fontes literarias gregas e latinas

(Rey 1983: 545).

A propia Antigüidade grecolatina, á hora de procurar referencias de lingua

correcta, botaba man, por vía de regra, de pasaxes de determinados escritores e

non doutros, de tal maneira que a escolla acataba un canon que se vía dobre-

mente reforzado. Por unha banda, o literario xulgábase como unha estimabilísi-

ma manifestación artística e, pola outra, víase elevado a modelo de lingua a imi-

tar. Segundo este criterio, tomábanse fragmentos da obra de Homero, Esquilo,

Platón, Aristóteles, Cicerón, Virxilio ou Horacio e ignorábanse os de calquera

outro autor considerado menor139, por moi literarios que fosen igualmente os

seus textos. Como se ve, entendíase a gramática nun sentido amplo, clasicista,

que non tiña reparos en axuntar exemplos gregos e latinos:

Vehículo dunha cultura clásica, a disciplina ignora as fronteiras do tempo e do

espazo que separan a lingua latina e a lingua grega entre Homero e Quintiliano.

[...] trátase simplemente de amosar o parentesco das dúas linguas que repousan

sobre unha cultura e unha civilización comúns que lles foron concedidas pola

natureza; segundo a fórmula de Macrobio, solis Graecae Latinaeque et soni

leporem et artis disciplinam atque in ipsa loquendi mansuetudine similem cul-

tum et coniunctissimam cognationem dedit (Casevitz e Charpin 1983: 67-68)140.

O que se establecía como arquetipo digno de estimar –e imitar– non era

“o literario” en xeral, senón unicamente unha mostra restrinxida do conxunto

das manifestacións literarias. Sometíase deste xeito a escrita literaria a unha

severa peneira, efectuando nela unha selección que interpretaba xerarquizada-

mente textos e autores e da que derivaba unha valoración asimétrica das fon-

139 Cf. Casevitz e Charpin (1983: 67), Rey (1983: 547), Joseph (1985: 46-47). 140 “Véhicule d’une culture classique, la discipline ignore les frontières du temps et de l’espacequi séparent la langue latine et la langue grecque entre Homère et Quintilien. [...] il s’agit simple-ment de montrer la parenté des deux langues qui reposent sur une culture et une civilisation com-munes que leur a conférées la nature; selon la formule de Macrobe, solis Graecae Latinaeque etsoni leporem et artis disciplinam atque in ipsa loquendi mansuetudine similem cultum et coniunc-tissimam cognationem dedit”.


tes, unha selección, á fin, que privilexiaba algúns escritores e excluía outros,

ata conformar unha norma orientada cara ao uso exclusivo dunha minoría

letrada, un grupo articulado arredor duns valores e prácticas intelectuais

comúns e que, por expresalo en termos de Bourdieu (1977, 1982), compartí-

an un mesmo capital escolar.

No caso das linguas europeas, se o idioma coñeceu no pasado procesos de

expansión que o conduciron alén do seu territorio orixinario, os membros da elite

da comunidade receptora que recibían educación formal facíano segundo os cri-

terios que se aplicaban na metrópole, e a influencia destes modelos déixase sen-

tir aínda moito tempo despois da independencia política, especialmente naque-

les casos en que se conserva o idioma do colonizador. Son coñecidas as protes-

tas que se veñen producindo no Brasil polo arquetipo literario e lingüístico pro-

movido desde o sistema escolar, que moitos consideran demasiado afastado da

realidade lingüística do país (cf. Bagno 2001, 2002). Quéixanse os brasileiros,

ademais, de que a norma literaria que os constrinxe foi construída atendendo só

a unhas determinadas referencias (“[...] un certo modelo lusitano de escrita, prac-

ticado por algúns escritores portugueses do Romanticismo”, Faraco 2002: 42-

-43)141 e non á totalidade das manifestacións literarias en portugués, o que pro-

vocou, entre outras cousas, a marxinación de certos escritores brasileiros, moi

estimados no seu país, pero rexeitados por atopárense lonxe do padrón europeo:

No canto de deducir as súas regras do uso feito polos escritores, os gramáticos

collen apenas, na obra dos grandes autores de ficción, aquelas opcións lingüís-

ticas que eles, gramáticos, xa de antemán consideran as boas, as bonitas, as

correctas –isto é, aquelas en que presuntamente non se detecta ningunha “inter-

ferencia da lingua falada”. Iso fica patente cando Bechara [Moderna gramáti-

ca portuguesa, Río de Xaneiro, 1999] di que a lingua “exemplar” se basea no

uso dos “escritores correctos” – ¿poderiamos daquela interpretar a ausencia, na

súa gramática, de autores como José de Alencar, Jorge Amado, Clarice

Lispector, Cecília Meireles como un xuízo de que eles non son “correctos”?

(Bagno 2003: 157)142.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

109

141 “[...] um certo modelo lusitano de escrita, praticado por alguns escritores portugueses doRomantismo”.142 “Em vez de deduzir suas regras do uso feito pelos escritores, os gramáticos colhem apenas, naobra dos grandes ficcionistas, aquelas opções lingüísticas que eles, gramáticos, já de antemãoconsideram as boas, as bonitas, as corretas –isto é, aquelas em que supostamente não se detectanenhuma «interferência da língua falada». Isso fica patente quando Bechara diz que a língua


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

110 Achámonos, como resulta evidente, perante unha conceptualización elitista

da corrección lingüística, unha perspectivación restrinxida que focaliza a pes-

cuda no filolóxico (Joseph 1987: 5) e que vén influíndo as nosas ideas sobre a

linguaxe, en especial aquelas que teñen que ver co arquetipo de lingua culta que

debe ser promovido. Entre adaptar a regra ao uso ou o uso á regra, os defenso-

res da norma literaria prefiren sen dúbida a segunda opción. Basicamente, esta

teorización pretende elevar á categoría de padrón xeral de excelencia idiomáti-

ca unha soa das múltiples manifestacións do fenómeno lingüístico, a emprega-

da para a creación literaria por unha elite ilustrada de escritores consagrados,

relegando o resto das realidades empíricas da lingua –incluídas as literarias non

canónicas– a unha posición de marxinalidade, cando non de expresa reproba-

ción pola súa condición inculta, impura, contaminada, e afastada do ideal (lite-

rario) que se persegue143. Na escola e no instituto fomentábase nos discentes a

emulación dos grandes escritores, converténdoos en observadores pasivos da

grandeza allea (Barton 1994: 169), pois só unha pequena parte deles conseguía

imitar con éxito a escrita dos grandes autores do canon. Pola súa banda, a ora-

lidade era vista como fonte de males e desvíos ao tempo que a escrita, represen-

tada paradigmaticamente na lingua literaria, era sinalada como arquetipo case

exclusivo de boa linguaxe (Blanche-Benveniste 1998: 29). A lingua literaria

reinterprétase así como a lingua propia, e asúmense equiparacións do tipo gale-

go = lingua de Rosalía, portugués = idioma de Camões, e outras semellantes.

Con este criterio de corrección como guieiro, elévase ao rango de mostra

exemplar só unha certa parcela da realidade lingüística, aquela que goza de per-

cepción destacada entre as clases letradas144, un colectivo de usuarios que, por

súa vez, xulga a bondade dun texto literario conforme a uns determinados

modelos estéticos e culturais propagados institucionalmente. En definitiva, o

modelo lingüístico que comentamos formaba parte dun conglomerado de regras

(fiscais, legais, morais...) que se impuñan desde a cima da pirámide social cara

a abaixo a través dun discurso autoritario e coactivo. Se a clase dominante era

«exemplar» se baseia no uso dos «escritores corretos»– poderíamos então interpretar a ausência,em sua gramática, de autores como José de Alencar, Jorge Amado, Clarice Lispector, CecíliaMeireles como un julgamento de que eles não são «corretos»?”.143 Entre nós, a gramática de Carballo Calero aspiraba a “[...] fijar el esquema de un ideal lingüís-tico que relegue a la condición de hablas vulgares o dialectales las formas que se aparten de aquelideal” (Carballo 1966a: 21).144 Segundo C. Hagège (1983: 46) os escritores de prestixio actúan como modelo mesmo para osiletrados.


a que servía de modelo na mesa ou no vestir, tamén debía selo á hora de usar a

lingua. Como afirma E. Haugen (1966c: 102), este criterio posibilitaba que as

clases privilexiadas non se limitasen a afirmar “l’État, c’est moi”145, senón que

lexitimaba o establecemento dun correlato lingüístico da afirmación anterior,

(“le langage, c’est le mien”)146. Esta concepción lingüística estendeuse por

Europa con especial intensidade no Renacemento:

A idea da lingua que se espallou ao longo do s. XVI era, polo tanto, unha idea

fundamentalmente normativa, orientada polo esforzo erudito de chegar a equi-

parar as súas linguas maternas co latín, para crear con elas unha literatura de

dimensións épicas, capaz de conferir ás súas patrias a desexada lexitimidade. A

lingua literaria converteuse por ese motivo en símbolo de toda a lingua: en base

e obxecto da reflexión; en canon gramatical e de corrección (Lara 1997: 32)147.

A ideoloxía subxacente a este tipo de consideración é de cerna máis socio-

lóxica ca lingüística (Milroy e Milroy 1985: 99), e entende que a boa lingua

debe ser privilexio exclusivo dunha elite, pois non se trata dun ben que deba

estar ao dispor da comunidade no seu conxunto. De feito, a extensión do ideal

democrático contribuíu á crise desta concepción lingüística (Coulmas 1989c),

que concibe o idioma culto como un a xeito de selecto club privado ao que só

poden acceder algúns individuos, e sempre despois de superar uns estritos cri-

terios de admisión que non están –nin é mester que estean– ao alcance de gran-

des masas de poboación.

Esta maneira de concibir o feito lingüístico carrexa, entre outras consecuen-

cias, que as gramáticas académicas e escolares, os dicionarios normativos e o

resto das publicacións desta índole adoiten tomar os seus exemplos dos clásicos

da literatura nacional e exclúan outras realidades do idioma con descualifica-

cións do tipo “rural”, “rústico”, “popular”, “familiar”, “vulgar”, “non instruí-

da”, “arcaica”, “limitada” (Lara 1983: 580). As raras veces en que este tipo de

produtos editoriais empregados para estender socialmente as normas do bo uso

lingüístico fai mención das fontes populares ou dialectais é, en xeral, para inclu-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

111

145 “O estado son eu”.146 “A lingua é a miña”.147 “La idea de la lengua que se expandió a lo largo del siglo XVI era, por lo tanto, una idea fun-damentalmente normativa, orientada por el esfuerzo erudito de llegar a equiparar las lenguasmaternas con el latín, para crear con ellas una literatura de dimensiones épicas, capaz de confe-rir a sus patrias la deseada legitimidad. La lengua literaria se convirtió por ello en símbolo de todala lengua: en base y objeto de la reflexión; en canon gramatical y de corrección”.


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

112 ílas na categoría de usos desviados ou pouco correctos148. No mellor dos casos,

preséntanse como variacións máis ou menos toleradas da lingua (literaria) que

se prescribe como culta. Como afirma A. Rey (1983: 564), os dicionarios, que

especifican que un determinado termo ou valor semántico é “popular”, non

aclaran despois, nos casos correspondentes, que nos achamos diante dun uso ou

dun vocábulo “burgués”, “intelectual”, “obreiro”..., actitude denotativa da posi-

ción que se lles adxudica aos falares populares na xerarquía valorativa.

O beau langage é o exclusivo daquel grupo reducido de usuarios que per-

tencen por nacemento á clase elevada e foron socializados segundo os seus

valores (lingüísticos, morais, estéticos...) ou forman parte daqueles poucos que,

excepcionalmente, non gozan dos privilexios económicos e sociais dos podero-

sos, pero si conseguiron, a base de esforzo e estudo, e logo de pasar polo funil

da educación formal (Bagno 2003: 69)149, dominar o código conforme o requi-

rido polos que marcan as normas. Segundo este padrón, a maioría da poboación

emprega mal a lingua, e ademais leva séculos facendo un mal uso dela.

Afortunadamente, as masas benefícianse do esforzo desinteresado dos gardiáns

da lingua, que exercen sobre ela –e sobre elas− un labor constante de vixilan-

cia, tendo conta de calquera corrente de corrupción que poida ameazar a súa

“pureza” (Pinker 1994: 384-385). Só naqueles casos en que o dano xa está tan

estendido que non ten volta, procederase a admitir tamén un uso corrente, pero

en principio existe un claro rexeitamento a aceptar na lingua ideal o comporta-

mento lingüístico de certa clase de falantes (Rey 1976: 23). Este tipo de proce-

sos son interpretados polos vixiantes da lingua como un mal necesario, pero en

ningún caso serven para sentar as bases dunha revisión xeral duns criterios de

corrección lingüística que nin inventaron eles nin, case seguro, están dispostos

a modificar. As regras do xogo son claras e este tipo de excepcións non fan

outra cousa que reforzalas.

Pódense, en todo caso, establecer límites ao canon literario como fonte de

arrequentamento, limitando o campo da escolla ás manifestacións máis recen-

tes e excluíndo obras de períodos históricos máis arredados no eixo temporal.

Así o defendían, na primeira metade do século XX, os teóricos do Círculo

Lingüístico de Praga, que puñan a estrema nos cincuenta anos anteriores á súa

148 Son os antiexemplos (fr. anti-exemples), as formas con asterisco da gramática moderna(Auroux 1998: 189).149 “funil da educação formal”.


proposta (Garvin 1983: 144). Un criterio semellante levou aos normativizado-

res da lingua galega na segunda metade do século XX a circunscribir as súas

eleccións ao período iniciado no Rexurdimento (s. XIX) e non a toda a realida-

de histórica da lingua galega. Porén, esta posibilidade non é a única que se pode

adoptar, e atopamos exemplos doutras linguas nos que se aplica un criterio cro-

nolóxico máis amplo, que habilita aos académicos e gardiáns da lingua a aco-

ller e promover nos seus traballos exemplos de épocas máis arredadas no tempo.

Así acontecía ata non hai moito no caso da lingua castelá, que tomaba masiva-

mente citas exemplares do denominado Século de Ouro (ss. XVI-XVII) da lite-

ratura española (cf. Calsamiglia e Tusón 1999: 93). E unha actitude semellante

pode apreciarse noutras academias europeas, que, igual ca española, enchían as

súas gramáticas de mostras literarias de épocas pasadas, períodos concretos en

que as letras patrias coñeceran un especial esplendor, feito que, por outra banda,

cadra ben coa vontade de elevar o literario a canon lingüístico xeral, de aí que

dirixan a súa pescuda a aqueles momentos históricos onde o literario acadou no

idioma en cuestión especiais altura e recoñecemento.

No noso ámbito de estudo, a gramática que Ricardo Carballo Calero redacta

para o grupo Galaxia a mediados da década dos sesenta constitúe un bo exemplo

desta tendencia favorable á lingua literaria, xa que toma as súas citas de escritores

consagrados nos cen anos precedentes150, e non da etapa medieval (séculos XIII-

-XV), considerada a idade de ouro das letras galegas. Acorde coa concepción de

que “A lingua ten a súa manifestación superior na literatura” (Carballo 1969: 14),

desbótanse por impuros os usos orais e populares e elíxense os exemplos de entre

as obras máis recoñecidas da tradición literaria contemporánea, un período que,

segundo a cronoloxía establecida polo propio Carballo (1963), abranguería de

1808 a 1936. Se nalgunha ocasión acode, por necesidades diversas, a manifesta-

cións literarias máis recentes, omite de regra o nome do autor (“En un escritor de

nuestros días hallo”, Carballo Calero 1966a: 220, cursivas nosas) ao entender que

non é merecente aínda de figurar con nome e apelidos na lista dos consagrados151.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

113

150 Os Cantares Gallegos de Rosalía de Castro viron a luz en 1863 e a gramática de Carballo saedo prelo, na súa primeira edición, en 1966.151 Debe sinalarse, con todo, que esta preferencia polos autores consagrados na historiografíaliteraria constitúe un risco distintivo da tradición normativa que estamos a analizar. A normaidentifícase así cunha certa concepción de clasicismo, lémbrese, a modo de exemplo, que xana Institutio de arte grammatica de Prisciano o autor máis novo dos citados era Apuleio, queviviu trescentos cincuenta anos antes da publicación daquela gramática do latín (Casevitz eCharpin 1983: 67).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

114 Este criterio de reforzar o bo galego con citas do período 1808-1936 confírelle á

gramática de Galaxia un certo aire de antoloxía de clásicos literarios, unha escol-

ma na que salienta por riba de todos Rosalía de Castro, seguida por Eduardo

Pondal, Afonso Daniel Rodríguez Castelao, Luís Amado Carballo e Manuel

Antonio. Porén, unha aplicación rigorosa desta preferencia termina en ocasións por

tinxir a Gramática elemental del gallego común dun certo anacronismo, como

cando defende a forma antre para a preposición no canto de entre –forma que, non

obstante, recoñece como maioritaria– co argumento de ser antre a preferida da

autora de Follas novas (“Esta forma [antre] es la empleada por Rosalía. Muchos

emplean entre”, Carballo Calero 1966a: 181, n. 187). Velaquí unha aplicación

práctica do que vimos expoñendo. A forma finalmente escollida é decimonónica e

minoritaria, pero ten ao seu favor a súa pertenza ao canon literario. Repárese, ade-

mais, en que a selección non se efectúa sobre un corpus literario extenso, nin tam-

pouco sobre unha mostra ampla e representativa, senón que se escolle antre só por

ser a preferida pola figura literaria máis recoñecida.

En conclusión, cando o estándar alicerza na lingua literaria dos grandes

escritores e escritoras, a lingua pasa a entenderse como unha cultura, unha tra-

dición, ou, mesmo, unha antoloxía literaria. O bo é o escrito e literario. O non

literario carece de altura e non pode, daquela, ser recoñecido como uso exem-

plar para o conxunto da comunidade. E aínda dentro do literario, as gramáticas

só recollen aqueles exemplos elevados á categoría de canónicos. Esta liña de

pensamento xa nas súas orixes gregas e latinas condenaba as manifestacións

orais espontáneas (o denominado latín vulgar, p.e.) á periferia extranormativa,

relegándoas ao apartado de desvíos e usos errados das gramáticas prescritivas.

6.3.2. A norma oral (popular-dialectal)Se, en certa medida, podemos considerar a tendencia que acabamos de

expoñer, con toda a súa atención pola lingua escrita e os modelos literarios,

como un dos paradigmas máis fecundos e recorrentes no eido da codificación

das linguas europeas, existe outra orientación normativa que actúa en sentido

inverso e conta tamén cunha longa tradición en Occidente. No canto de intentar

impoñer á maioría a norma (escrita, literaria) dunha minoría ilustrada, estoutra

tendencia procura os seus modelos nos usos orais e dialectais, considerados os

depositarios da enxebreza idiomática.

Como vimos no apartado anterior, ao situar o arquetipo de lingua exemplar

nas manifestacións literarias consagradas, estamos dando por boa unha xerar-


quización clasista dos usos lingüísticos que repudia o conxunto dos falares

populares e prestixia unicamente os hábitos lingüísticos da elite letrada

(“Novamente, podemos preguntar: ¿culto e popular son antónimos? Ou, máis

grave aínda, ¿popular e inculto son sinónimos?”, Bagno 2003: 60)152. Por esta

vía, as crenzas e estereotipos que impregnan as nosas representacións sobre a

sociedade penetran nas concepcións sobre a lingua:

[...] a expresión norma culta debe ser entendida como a que designa a norma

lingüística practicada, en determinadas situacións (aquelas que envolven certo

grao de formalidade), por aqueles grupos sociais mais directamente relaciona-

dos coa cultura escrita, en especial por aquela lexitimada historicamente polos

grupos que controlan o poder social (Faraco 2002: 40)153.

A orixe sociolóxica do prexuízo que discrimina a fala das clases populares

como pouco rica (con etiquetas do tipo “pobreza léxica”) e asigna a determina-

das manifestacións lingüísticas unha valoración positiva (riqueza de vocabula-

rio) parece bastante clara e ten como finalidade a de reforzar unha diferencia-

ción socioeconómica:

Por outra banda, é interesante lembrar que esa designación [norma culta] foi

creada polos propios falantes desa norma, o que permite albiscar aspectos da

escala axiolóxica con que interpretan o mundo. O seu posicionamento privile-

xiado na estrutura económica e social lévaos a representarse como “máis cul-

tos” (se cadra porque, historicamente, se apropiaran da cultura escrita como

ben exclusivo, transformándoa en efectivo instrumento de poder) e, en conse-

cuencia, a considerar a súa norma lingüística –difusa na súa variabilidade de

pronuncia, vocabulario e sintaxe– como a mellor en confronto coas moitas

outras normas do espazo social (Faraco 2002: 40)154.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

115

152 “Novamente, podemos perguntar: culto e popular são antônimos? Ou, mais grave ainda, popu-lar e inculto são sinônimos?”. Sobre este tema, cf. Grignon e Passeron (1989).153 “[...] a expressão norma culta deve ser entendida como designando a norma lingüística prati-cada, em determinadas situações (aquelas que envolvem certo grau de formalidade), por aquelesgrupos sociais mais diretamente relacionados com a cultura escrita, em especial por aquela legi-timada historicamente pelos grupos que controlam o poder social”.154 “Por outro lado, é interessante lembrar que essa designação foi criada pelos próprios falantesdessa norma, o que deixa transparecer aspectos da escala axiológica com a que interpretam omundo. Seu posicionamento privilegiado na estrutura econômica e social os leva a se representarcomo «mais cultos» (talvez porque, historicamente, tenham se apropriado da cultura escrita comobem exclusivo, transformando-a em efetivo instrumento de poder) e, por conseqüência, a consi-derar a sua norma lingüística –mesmo difusa em sua variabilidade de pronúncia, vocabulário esintaxe– como a melhor em confronto com as muitas outras normas do espaço social”.


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

116 Segundo Rey (1976: 20), cando se avalía globalmente o uso da lingua por un

falante, con independencia do tipo de discurso que emprega (nunha situación “neu-

tra”), o que se revisa –e o que goberna a óptica normativa da revisión– é en reali-

dade o establecemento da clase social á que pertence. En certo sentido, unha gra-

mática normativa, vehículo primordial na transmisión destes estereotipos, podería

considerarse algo así como unha gramática da lingua das clases privilexiadas:

[...] normalmente, as gramáticas normativas son rexistros de reflexos de esta-

dos de linguas da elite, baseados a maioría das veces en textos escritos por per-

soas de prestixio. Trátase da codificación da linguaxe falada ou escrita dos que

exercen o poder social, político e económico (Scherre 2002: 243)155.

A afirmación anterior de ser o idioma das clases privilexiadas o estimado

como bo uso lingüístico debe ser manexada con cautela, pois, como aclara Rey

(1976), non sempre pode efectuarse unha equiparación automática entre ambas

as realidades:

O uso das clases dirixentes, ou máis ben o que estas aprecian máis, e que non

é necesariamente o seu, convértese no “bon usage”. Este, nos nosos días, non

reflicte directamente unha xerarquía social, senón o tipo de uso valorado por

aqueles que se arrogan o monopolio do discurso da cultura (Rey 1976: 20)156.

Esta última afirmación relativa á subxectividade da valoración remite ao

marco explicativo de Bourdieu e Passeron (1977, 1982), que interpretan esa

pugna polo control da lingua culta en termos de disputa por un capital simbóli-

co que convén manter en poucas mans, evitando o seu espallamento e a conse-

guinte perda de poder dos seus custodios. No mesmo sentido parecen ir enca-

miñadas as queixas de M. Bagno (2003) en contra daquela orientación norma-

tiva que establece o seu arquetipo sobre a base dos usos escritos “correctos” e

sobre a obra dos gramáticos “esclarecidos” (“¿Pero quen di se un determinado

escritor é ou non correcto? E, peor aínda, ¿quen define se este ou aquel gramá-

tico é ou non esclarecido?”, Bagno 2003: 45, cursiva no orixinal)157.

155 “[...] normalmente, gramáticas normativas são registros de reflexos de estados de línguas daelite, baseados na maioria das vezes em textos escritos por pessoas de prestígio. Trata-se da codi-ficação da linguagem falada ou escrita dos que exercem o poder social, político e econômico”.156 “L’usage des classes dirigeantes, ou plutôt celui qu’elles apprécient le plus, et qui n’est pasforcément le leur, devient «le bon usage». Celui-ci, de nos jours, ne reflète plus directement unehiérarchie sociale, mais le type d’usage valorisé par ceux qui s’arrogent le monopole du discoursde la culture”.157 “Mas quem é que diz se um determinado escritor é ou não é correto? E, pior ainda, quem defi-ne se este ou aquele gramático é ou não esclarecido?”.


Historicamente, a extensión da democracia en Occidente trouxo consigo un

incremento do interese e do estudo de prácticas lingüísticas antano marxinadas,

o que carrexou unha crise das pautas da lingüística normativa tradicional. Os

usos idiomáticos populares padeceran ata daquela tal falta de aprecio que, como

explicamos no apartado anterior, só aparecían mencionados cando do que se

trataba era de exemplificar modos errados (Kibbee 1999: 122). Fóra de aí, os

falares do pobo carecían case por completo de interese para os lingüistas, pois

entendíase que as mostras de boa lingua só se debían rastrexar entre a literatu-

ra canónica e nunca en manifestacións que nin eran escritas, nin literarias, nin

gozaban dun recoñecemento firme por parte dos homes de letras e as institu-

cións que os agrupaban e representaban, coa academia da lingua á cabeza. Na

actualidade, este paradigma está en proceso de cambio. A investigadora C.

Blanche-Benveniste e o seu equipo (o GARS), operan cun corpus lingüístico no

que figuran mostras de francés oral e de francés escrito, e iso permitiulles

recompilar grande cantidade de datos, identificar fenómenos pouco coñecidos

e afinar a súa descrición xeral da sintaxe contemporánea (Blanche-Benveniste

2002: 105), unha sintaxe que entenden de maneira ampla e non limitada ao

canon literario. Outro exemplo desta apertura a novos usos lingüísticos de refe-

rencia sería o proxecto de estudo da Norma Urbana Culta (NURC) que desde

os anos setenta veñen realizando no Brasil (cf. Lucchesi 2002: 65) coa finalida-

de de contar cun repertorio de exemplos máis axeitado a unha realidade que

cadra mal no molde de certo portugués literario promovido como pauta única

de corrección lingüística. Tamén os estudos gramaticais galegos evolucionaron

en sentido parecido na segunda metade do século XX. Dous textos gramaticais

saídos do prelo da mesma editorial cunha diferenza de apenas vinte anos reflic-

ten esta mudanza. Se a Gramática elemental del gallego común (Carballo

Calero 1966a) tomaba case exclusivamente os seus exemplos do corpus litera-

rio (sobre todo do s. XIX), a Gramática galega de Álvarez, Regueira e

Monteagudo (1986) amosa unha abertura certa ás fontes orais, que son incor-

poradas como usos exemplares.

No canto de procurar o modelo de corrección na lingua dos libros, a pers-

pectiva que comentamos defende a elaboración dun ideal de boa lingua alicer-

zado no uso real non planificado, e os falares populares pasan a concibirse

como a base desexable do arquetipo comunitario de boa linguaxe. A ideoloxía

sociopolítica de fondo é menos aristocrática cá anterior (Casevitz e Charpin

1983: 52), e traballa para sacar a lingua escrita do circuíto restrinxido das mino-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

117


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

118 rías urbanas letradas, na crenza de que unha alfabetización xeral mitigará a dis-

tinción entre clases sociais, e, asemade, que unha extensión universal do domi-

nio da escrita terá meirandes posibilidades de éxito se se establece sobre a rea-

lidade viva da fala espontánea e non sobre padróns herdados de prescrición gra-

matical e excelencia literaria.

Este criterio normativo, alicerzado nos modelos da literatura consagrada

resulta, en todo caso, máis doado de aplicar naquelas linguas plenamente nor-

malizadas e cunha longa tradición escrita e literaria ca naqueloutras variedades

que, como a galega, reinician a súa xeira en letra impresa na contemporaneida-

de, logo dun período prolongado de silencio total ou parcial. E esta situación

agrávase en procesos de emerxencia masiva de novos estándares como o coñe-

cido na África poscolonial, onde a marcha das elites europeas e o acceso á inde-

pendencia suscitou a necesidade de establecer novos modelos de lingua culta.

As fontes literarias (europeas), de tanto peso nos estándares de colonización,

non resultaban aptas, pois ou tiñan como soporte un idioma estranxeiro ou,

cando formaban parte dunha tradición cultural autóctona (africana) posuían un

carácter esencialmente oral que as facía parecer menos axeitadas para a cons-

trución dunha lingua culta equiparable a aquelas que empregaban as elites

metropolitanas, que, á fin, era o obxectivo que se perseguía.

Non obstante, dáse moitas veces en procesos modernos de emerxencia lin-

güística que os encargados de elaborar a norma acoden ás fontes orais e dialec-

tais por consideralas testemuños fiables dunha pureza lingüística xa perdida en

ambientes urbanos e manifestacións escritas. Fronte á lingua escrita, que no

noso caso estaba monopolizada polo castelán, procurábase a referencia na lin-

gua falada, onde a hexemonía se invertía a favor do galego. Desta maneira, a

selección pasa a establecerse sobre o corpus oral e non sobre un corpus litera-

rio do que moitas veces se carece, nun proceso que Haugen (1972: 290) cuali-

ficou de reconstrución lingüística, xa que aspira a elaborar o estándar sobre a

base da lingua popular real. En Europa, Ivar Aasen estudou aqueles dialectos do

noruegués que se consideraban máis puros e menos deturpados por influencias

externas para a elaboración do estándar nynorsk (“noruegués novo”), nun inten-

to de contrarrestar o prestixio da lingua danesa –maioritaria daquela na

Administración e na Igrexa do seu país– no noruegués urbano e literario (cf.

Haugen 1966b, 1966c; Linn 1997). Tamén as propostas de Stur para o eslovaco

ou Karadzic para o serbio (Haugen 1972) están baseadas nos dialectos, de

maneira semellante a como os “falares languedocianos” (oc. parlars lengado-


cians) dan corpo á que ten sido cualificada (Price 1976: 25) a “biblia” da refor-

ma occitana, a gramática de L. Alibert.

Cando se produce esta aproximación ao acervo dialectal, que se considera

o depositario propio da esencia do idioma, pode acontecer mesmo que esta se

realice por requirimento da Academia, que desexa estear a súa arbitraxe sobre

mostras lingüísticas auténticas e puras, unha autenticidade e unha pureza que

moitas veces se van procurar a espazos xeográficos illados, nos que se entende

que a lingua se conservou salva de contaminacións. Ese foi o criterio que levou

a Academia de Ciencias norueguesa a encomendar a I. Aasen a compilación e

estudo dos dialectos da súa rexión natal, Sunnmøre, no oeste do país, á busca

do noruegués que consideraban máis enxebre, menos urbanizado e, en conse-

cuencia, menos interferido polo danés (Linn 1997: 15).

Con frecuencia, esta reivindicación dos valores lingüísticos populares, que

se presumen máis doadamente aceptables por seren os de uso máis frecuente,

adopta a forma gráfica dunha escrita simplificada, que case sempre se deseña

segundo criterios fonolóxicos, tendentes a acadar unha relación biunívoca

entre as series fonolóxica e grafemática (cf. Sgall 1987), aínda que mellor sería

denominalos fonoloxizantes, pois, como sabemos, os resultados non van nunca

alén dunha aproximación relativa –nunca completa– á utópica corresponden-

cia redonda “un-para-un” entre fonemas e grafemas. Segundo estas premisas,

debemos achegar a imaxe escrita da lingua á fala real, distanciándoa dunha tra-

dición que vén pexando o acceso de grandes masas da poboación á cultura

letrada e aos privilexios que do seu dominio se derivan. Unha das revolucións

pendentes no eido lingüístico, segundo esta maneira de pensar, sería a de com-

pletar unha simplificación da ortografía tradicional, un produto cultural que

nos chega acugulado de grafías duplas, bivalentes, mudas, ou de valor pura-

mente diacrítico, en moitos casos sen outra motivación cá de continuar modos

gráficos de épocas pretéritas, aceptados consuetudinaria e acriticamente como

correctos. Deste xeito, a escrita usual debe ser substituída, en ben dunha

ampliación democrática do número de usuarios, por outra máis asimilable, en

aras de habilitar un pasadoiro doado cara á cultura escrita aos falantes menos

familiarizados coa letra impresa.

Para a lingua galega, as disposicións enunciadas a principios de século por

Aurelio Ribalta na “Nota sobre reforma da Ortografía gallega” que figura no

seu Libro de Konsagrazión (1910) poden tomarse como exemplo programático

dos principios que vimos enunciando. Ribalta, se cadra o grande precursor da

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

119


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

120 ortografía galega simplificada, amosábase en contra, p.e., da aplicación na

escrita do criterio cultista da fidelidade etimolóxica: “E mais buskan deixáre-

nos parbos kon esto de ke se eles eskirben tal fala de tal maneira, e por ke no

tenpo dos gregos ou dos romans diziase de tal outra. Fórono ber eles”158

(Ribalta, 1910: 164-165). Repárese na prevalencia do oral sobre o escrito que

fundamenta o fragmento escolmado. O autor emprega fala (“se eles eskirben tal

fala”), un termo que remite á “substancia do aire”, no canto de palabra, un dos

constituíntes por antonomasia da “substancia da tinta”, e avoga, desde o exem-

plo, por unha simplificación da ortografía recibida.

O ideal fonoloxicista de Ribalta tivo algúns continuadores na segunda meta-

de do s. XX. Na década dos sesenta, C. Peregrín Otero (1965) amosábase favo-

rable a unha revisión fonolóxica da escrita consuetudinaria. Nos setenta, o

manual de lingua do ILG desexaba unha ortografía o máis fonética posible (ILG

1974: 23), ao tempo que a propia Academia contemplaba a posibilidade dunha

ortografía máis enxebre (“–é decir, máis inspirada na estructura fonolóxica do

proprio idioma–”, RAG 1971: 7) aínda que ambas as institucións renunciarían

máis tarde a este principio e optarían por unha recalibración cultista da ortogra-

fía consuetudinaria, apreciable, por citar unha proposta concreta, no tratamento

dos grupos consonánticos cultos que propugnan as Bases prá unificación das

normas lingüísticas do galego (USC 1977), unha solución cultista que, como

logo veremos, regulariza a súa representación íntegra e proscribe as supresións

(arquiteto) e vocalizacións (conceuto, téinica) que inzaban os textos da época.

Tentativas de simplificación dos usos gráficos e dos propios valores de

corrección que os sustentan coñecéronse desde vello en Occidente, mesmo en

estándares asentados, aínda que nunca conseguiron vencer a inercia que actúa a

favor da ortografía acostumada, e ficaron en retóricas declaracións de inten-

cións. Na nosa tradición, a Academia Galega declaraba a principios dos setenta

a necesidade dunha escrita “[...] máis doada, a fin de que o seu insino e o seu

aprendizaxe se verifiquen a nivel popular” (RAG 1970: 6), combinando as dúas

variables que vimos mencionando (simplificación ortográfica + alfabetización

masiva), pero a afirmación tiña máis de retórico que de vontade real de mudan-

za, e terminaría por ser desestimada159.

158 “E mais buscan deixárennos parvos con isto de que se eles escriben tal fala de tal maneira, éporque no tempo dos gregos ou dos romanos dicíase de tal outra. Fórono ver eles”. 159 Máis recentemente, tamén X. Maure defendía unha reforma fonoloxicista da ortografía con-suetudinaria (Maure 1991).


Pero se en xeral este tipo de propostas fracasaron no ámbito das ortografías

europeas, non acontece igual noutros lugares do mundo, onde, cando se quixo

estender a alfabetización a grandes capas da poboación160, resolveuse vehiculi-

zar o intento a través dunha ortografía simplificada. Un caso coñecido, e que

afectou a un número moi elevado de usuarios, é o do chinés, para o que a media-

dos do século XX, e coa intención de ampliar o dominio da escrita entre as cla-

ses populares, foi promovida unha simplificación do seu milenario sistema de

escritura que conseguiría implantarse con bastante éxito161.

Tentativas da mesma natureza hóuboas tamén na África poscolonial

(Tchitchi e Hazoumé 1983). No caso dos países africanos que estreaban a

liberdade, a adopción dunha ortografía simplificada –moitas veces fonolóxi-

ca–, veuse facilitada polo feito de non ter que vencer unhas prácticas previas,

pois é coñecido que unha determinada forma gráfica de representación, unha

vez establecida e aceptada socialmente, é mala de cambiar, e iso vale tanto

para os estándares máis asentados coma para os de creación máis recente. E

calquera proceso de cambio que se postule terá aínda menos posibilidades de

triunfo na medida en que a reforma sexa máis radical a respecto das pautas

consuetudinarias. Está contrastado que, salvo excepcións como a da reforma

do turco nos tempos de Atatürk (Bazin 1983), as ortografías acollen mellor

unha reforma parcial ca un intento de cambio global. E aínda no caso de refor-

mas parciais o factor que determinará o seu éxito ou fracaso será o seu grao

de emprego real. Ao cabo, se os cidadáns non a acollen favorablemente non

pasará dunha anécdota filolóxica, por moi recomendable e necesaria que lles

pareza aos seus promotores.

A hipótese dunha reprodución especular oralidade-escritura que guía

moitos intentos de aproximación da lingua dos usos cultos ás manifestacións

orais e populares presenta, por outra banda, evidentes problemas na práctica.

Halliday (1995: 28), entre outros, aclara que, nun sistema de representación

fonolóxico, o texto escrito establece a mesma necesidade co contexto có fala-

do, o que, no canto de facilitar o proceso comunicativo, termina por pexalo

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

121

160 Ao lado dos que defenden o pulo democratizador dunha reforma fonolóxica da ortografía(Peregrín 1965, Mosterín 1981) están aqueloutros que afirman que o analfabetismo non é resul-tado da maior ou menor “dificultade” da ortografía, senón de complexos fenómenos socio-eco-nómicos (Lara 2000: 5-6) e, en consecuencia, se estes non mudan, de pouco servirá a reformaortográfica. Cf. tamén Bagno (2003: 193-194). 161 Cf. Coulmas (1989a: 247), Goody (1996: 34), Robinson (1996: 196).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

122 gravemente, de maneira que un sistema deste tipo carrexaría se cadra máis

problemas dos que aspira solucionar. No corpus do noso estudo, a proposta

efectuada no Gallego 1, 2 e 3 polo Instituto da Lingua Galega camiña un

pouco na liña indicada. Os membros do ILG fundamentaron o seu modelo de

bo galego no empregado polas clases populares, que estaban analizando

(eran os primeiros pasos do futuro Atlas Lingüístico de Galicia), coordina-

dos por un catedrático de Lingüística Románica que en 1971 –ano no que sae

o Gallego 1– editara a Gramática castellana de Cristóbal de Villalón, un

volume renacentista en que se trataba de adaptar a ortografía do castelán á

súa pronuncia (García 1971). No manual do ILG converxen os dous factores

que vimos citando, por unha banda a estimación da fala popular como refe-

rencia basilar de excelencia lingüística e, pola outra, a defensa firme dunha

simplificación fonoloxizante da ortografía consuetudinaria. O intento, que

co tempo lograría promover na esfera galeguista unha maior atención e esti-

ma cara á realidade oral e dialectal, gañou para si, nun primeiro momento, a

prevención –cando non o rexeitamento expreso– das elites do galeguismo

tradicional, fortemente influenciadas polo modelo culturalista preconizado

polo grupo Galaxia.

En realidade, xa os vellos mestres da Escola de Praga afirmaban que o uso

non abonda para crear a norma estándar (Havránek 1983: 816). De por parte, no

que toca á escrita, o propio colectivo Galaxia, que promovera con éxito unha

simplificación das prácticas de preguerra, establecera unhas estremas que se

vían superadas no Gallego do ILG. Cómpre reparar, asemade, en que, ao dis-

tanciarse dos clásicos literarios e aproximarse aos modos lingüísticos popula-

res, o Instituto da Lingua ameazaba tamén o canon da Real Academia, ao tempo

que situaba a excelencia lingüística nun corpus que o ILG dominaba case en

solitario, pois as sistematizacións dialectolóxicas en marcha resultaban daquela

pouco coñecidas tanto para os homes de Galaxia como para os propios mem-

bros da Academia.

Pero aquela pretensión de enriquecer a lingua culta polo recurso á realida-

de dialectal, grafada a través dunha ortografía simplificada que facilitase a

alfabetización das masas galegofalantes considerouse unha solución extrema

e ameazou con romper o consenso do colectivo galeguista, o que terminaría

por levar ao ILG a reconsiderar a súa postura e rebaixar –e nalgúns casos,

abandonar para sempre– parte das súas disposicións iniciais en materia orto-

gráfica. Só despois desta renuncia foi posible a reconstrución dun espazo


común de galego culto, máis respectuoso coa tradición e harmónico cos

modos normativos do resto dos estándares europeos, unha convención que

conseguirá, como veremos, a aceptación xeral e mais o emprego efectivo por

parte da maioría da colectividade galeguista.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

123


II. AS PROPOSTAS NORMATIVAS DO GALEGO MODERNO(1950-1980)

1. A PRIMEIRA NORMATIVA GALAXIA (1952)

1.1. Ideal de lingua

En xeral, e como é sabido de todos, o proxecto Galaxia superaba con moito

o ámbito do ortográfico ou o lingüístico. O deseñado por Ramón Piñeiro era

máis ben un programa global que aspiraba axuntar os galeguistas que sobrevi-

viran ao desastre de 1936 para retomar a loita polo idioma e a cultura do país

nos anos escuros do franquismo:

Por eso nos propuxemos como obxectivo, non só manter vivas as estructuras

políticas na clandestinidade, como viñamos facendo xunto co resto da oposi-

ción desde os anos inmediatamente posteriores á Guerra Civil, senón tamén,

dando un paso máis alá, a creación dunha nova conciencia galeguista e a nece-

sidade de devolverlles ás novas xeracións a visión galega de Galicia, ir crean-

do neles unha conciencia de responsabilidade co seu pobo e poñelas en contac-

to coa súa historia, coa súa cultura, coa súa lingua e a súa literatura e incluso

coa realidade da súa economía. É dicir, aprenderlles a ver Galicia con ollos

galegos (Piñeiro 2002: 102).

Naquel momento histórico, coa ditadura asfixiando por completo a cultura

galega, o que cumpría era botar a andar, romper o cerco dun idioma asediado

(“Había polo tanto un baleiro nas novas xeracións, que estaban sendo formadas

como súbditas do Estado español, pero non como galegas”, Piñeiro 2002: 102).

Para tal fin, un grupo reducido de intelectuais galeguistas crean unha platafor-

ma, Galaxia, destinada a nuclear e servir de vehículo de transmisión do seu labor.

Nas “Verbas limiares da editorial” que preceden Antífona da cantiga de Ramón

Cabanillas –o primeiro libro da editora– aclárase que a idea de Galaxia é “[...]

atender os probremas culturaes i-espritoaes do noso país e das suas xentes, ofre-

cendo canle axeitado ó espallamento da obra dos nosos pubricistas” (Galaxia

1952). Ao que parece, a planificación galaxiana axéitase máis ao que os anglo-

saxóns denominan status planning ca ao traballo específico de elaboración orto-


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

126 gráfica, morfolóxica e lexical da lingua (corpus planning). Nas súas memorias,

Francisco Fernández del Riego, galaxiano sobranceiro, lembra o labor daqueles

anos xustamente en termos de planificación do status (“Os propósitos a cumprir

custaron traballosos esforzos, pero a imaxe do idioma recuperaba o significado

que se perseguía”, Fernández del Riego 1996: 96, cursivas nosas). Non esqueza-

mos que o plano de actividades do grupo Galaxia foi criticado de culturalista162

polos seus detractores, entre outros motivos por ser esa a súa manifestación máis

evidente, de maneira que a codificación dun modelo concreto de galego literario

debemos entendela inserida no proceso global de actuación deseñado por aquel

colectivo e non como obxecto de atención exclusiva.

No que se refire ao ideal de lingua que serviría de vehículo á desexada recu-

peración galeguista, o obxectivo dos homes de Galaxia pasaba por elaborar un

modelo de lingua culta sobre a base da fala oral-popular. Pero o modelo ao que

remiten todos os esforzos elaboradores é sempre a lingua literaria. O binomio

lingua oral (popular) vs. lingua escrita (literaria) fundamenta toda a perspecti-

vación do fenómeno lingüístico. Segundo esta hipótese, a fala dialectal que

escoitamos na boca do pobo non serve como vehículo de cultura, pois, tal e

como chegou a nós, logo de séculos afastada do prelo, non ten merecemento

abondo para converterse en idioma literario. Cómpre, por dicilo en termos da

Escola de Praga, intelectualizala, facela apta para a comunicación elevada (lite-

raria), e para iso hai que depurala de todas as impurezas que a contaminan, moi

especialmente da influencia perniciosa exercida polo castelán.

Estes dous modos de entender o problema da lingua, por unha banda a loita por

elevar o seu status idiomático e, pola outra, a vontade de establecer a lingua litera-

ria como arquetipo referencial de boa linguaxe aprécianse no prólogo de Celestino

Fernández de la Vega e Ramón Piñeiro –dous ilustres membros de Galaxia–, á tra-

dución do Cancioeiro da poesía céltiga de Julius Pokorny publicada pola editorial

Bibliófilos Gallegos a principios da década dos cincuenta (Fernández de la Vega e

Piñeiro 1952). Nin Piñeiro nin Fernández de la Vega falan aínda desde Galaxia163,

a plataforma que –sobre todo no caso de Piñeiro– acabaría por unirse aos seus

162 O propio Piñeiro fornece unha descrición bastante acaída do termo culturalismo “[...] influír eorientar a opinión galega –sobre todo as novas xeracións– a través da acción cultural” (Piñeiro2002: 155-156).163 A data das “Acraracións dos tradutores” que preceden o Cancioeiro da poesía céltiga é decem-bro de 1950 (“Lugo, Nadal do 1950”, cf. Fernández de la Vega e Piñeiro 1952: XVI) e o primeirolibro de Galaxia, a Antífona da cantiga que estamos comentando, non sae do prelo ata 1952.


nomes de maneira tan directa anos despois, pero as súas ideas sobre como debía

encarreirarse o galego escrito culto asoman nítidas xa nesta altura. Para empezar,

interpretan a intención do concurso de tradución convocado por Bibliófilos

Gallegos –no que resultou premiada a súa de Pokorny que agora ve a luz– nun sen-

tido converxente co que Haugen (1966a, 1966c, 1980) denomina status planning:

Coidamos que o concurso de traducións convocado por “Bibliófilos Gallegos”

responde a unha doble finalidade: por unha banda, arrequecer o cultivo litera-

rio da nosa língoa someténdoa ás necesidás espresivas das grandes creacións da

literatura universal; por outra banda, arrequecer a cultura galega co-a incorpo-

ración de valores espritoás xurdidos e froitificados n-outros ambentes

(Fernández de la Vega e Piñeiro 1952: XIII).

Non esquezamos que o marco da tradución para o galego dun texto escrito

noutro idioma resultaba moi adecuado para a presentación pública dun modelo

de lingua literaria. Porén, non parece ser esa a prioridade exclusiva da época.

Probablemente non fose nin sequera a máis importante. Tal e como avanzamos,

expresións da cita anterior como “arrequecer o cultivo literario” e “arrequecer

a cultura galega” semellan remitir máis ao universo significativo do que hoxe

coñecemos como planificación do status ca ao da planificación do corpus.

Unhas páxinas máis adiante, no apartado “O criterio da tradución”

(Fernández de la Vega e Piñeiro 1952: XV-XVI) os nosos autores ofrecen un

pentálogo de consideracións sobre a lingua no que se alude varias veces á nece-

sidade que ten o galego de superar a súa condición oral para acadar, a través da

escrita literaria, o rango de verdadeira lingua de cultura. A dualidade lingua

oral/lingua literaria está presente desde o punto I: “O galego é unha língoa de

longa vida oral que inda non acadóu unha fixación literaria plena” (Fernández

de la Vega e Piñeiro 1952: XV). Segundo entenden os nosos autores, a fala viva

non serve para a creación literaria. É mester previo indispensable para o seu

emprego culto saneala das imperfeccións que foi acumulando durante os sécu-

los que sobreviviu, ágrafa, na boca do pobo:

Tendo en conta que os recursos espresivos do galego son, pol-o xeneral, de

orixe campesiña, a primeira etapa da súa conversión en língoa de cultura supe-

rior debe consistir na escolma de aquila parte do seu vocabulario que, entreme-

dias da riqueza de variantes propia das língoas de vida puramente oral, teña

posibilidás de unha meirande dinidade literaria, procurando debullalo da codia

de ruralismo vulgar a que o conduxo un abandono literario de séculos

(Fernández de la Vega e Piñeiro 1952: XV).

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

127


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

128 Unha e outra vez, sinálase a lingua literaria como a meta a acadar. Non obs-

tante, cando Celestino Fernández de la Vega e Ramón Piñeiro redactan aquelas

verbas limiares á tradución do Cancioeiro da poesía céltiga son conscientes de

que o labor está aínda en andamento, e de que haberá que traballar moito e con

tino para que o galego consiga superar o lastre da súa oralidade e poida final-

mente elevarse á categoría superior de lingua literaria. Naquela altura, o galego

literario está en proceso de elaboración, e só despois de dar cabo a esta fase pri-

meira poderase emprender a da súa unificación:

Entendemos que a nosa evolución lingüística ainda non pasóu d-ista etapa de

escolma a unha etapa, necesariamente posterior, de unificación. Hoxe en día

non se podería trazar un lindeiro craro e seguro entre “galego literario” e “gale-

go popular”, inda que estamos en camiño de acadar tal diferenciación

(Fernández de la Vega e Piñeiro 1952: XVI).

Como vemos, naquela altura o galego literario aparece como o modelo máis

elevado de lingua ao que se pode aspirar. Para o colectivo Galaxia, esa será a

lingua ideal, de maneira que o galego será un idioma culto no momento en que

logre establecer unha escrita literaria digna de estimar. A etiqueta galego litera-

rio comparte espazo con outras como galego común, galego culto e mesmo

galego escrito nos documentos estudados. Calquera delas resulta en esencia

intercambiable coas outras tres e este repertorio terminolóxico aparece de xeito

recorrente nos textos esculcados, e non só nos inaugurais da década dos cin-

cuenta, senón case sen excepcións en calquera outro do corpus analizado que se

queira consultar. Un dos exemplos onde esta concepción (lingua culta = lingua

literaria) aparece de maneira máis patente data da década dos setenta e é da

autoría do responsable da cátedra de galego da Universidade de Santiago de

Compostela:

Lo que hace interesante el lenguaje de Rosalía no es, pues, su contribución a la

formación de un gallego común, de un gallego culto, de un gallego escrito, de

un gallego literario. Hemos visto que esta contribución es muy modesta

(Carballo 1972: 15).

Un fenómeno que caracteriza aquel período, e comprobámolo tanto na tra-

dución do Cancioeiro de Pokorny como máis adiante nos textos da propia edito-

rial Galaxia, é que os autores escapan de regra a calquera ditame ríxido en mate-

ria de galego escrito. En realidade, tampouco abundan os pronunciamentos dou-

tra índole –en forma de suxestións ou recomendacións indirectas máis ou menos


amigables–, unha actitude, por outra banda, bastante doada de entender nun con-

texto en que publicar en galego constituía xa un acto meritorio en por si.

Cando non queda outra solución que manifestarse sobre o particular, todo

son cautelas. Acéptase, por suposto, unha marxe de variación (“[...] a nosa tra-

dución ademite unha discreta variedade de formas, evita a rixidez das normas

apriorísticas [...]”, Fernández de la Vega e Piñeiro 1952: XVI) e, polo menos

en público, evítase calquera tipo de pronunciamento imperativo. A tarefa de

unificación do galego literario posponse, déixase en suspenso ata o momento

en que esta fase inicial estea definitivamente superada e o proceso poida ser

emprendido desde a experiencia (“Entendemos que a nosa evolución lingüísti-

ca ainda non pasóu d-ista etapa de escolma a unha etapa, necesariamente pos-

terior, de unificación”, Fernández de la Vega e Piñeiro 1952: XVI). En resumo,

o ideal de lingua que se persegue é a lingua literaria, pero esta é só unha liña

de actuación dentro do proceso global de intervención cultural de Galaxia. Os

intelectuais que capitanean o intento son conscientes, non obstante, de que

aínda queda bastante camiño que andar antes de dispoñer dun arquetipo vale-

doiro de galego literario.

1.2. Xustificación

Poderíase afirmar que, se cadra, a grande unificación da ortografía galega na

segunda metade do século XX foi a efectuada por Galaxia. O seu labor de reor-

ganización do galeguismo na posguerra salienta, no político e cultural, como un

dos seus aspectos máis coñecidos. No ortográfico, a simplificación operada na

escrita recibida do período 1916-1936 constitúe sen dúbida un paso moi impor-

tante cara á estandarización ortográfica que máis tarde se emprendería.

Non era a intención prioritaria de Galaxia a de moldear a escrita da lingua

nun sentido ou noutro. Máis semella que se enfrontaron ao problema ortográfi-

co por necesidade que por vontade expresa. Como podemos deducir da ortogra-

fía dos seus libros, os de Galaxia encontraron conveniente unha nivelación de

usos gráficos que evitase no posible a existencia de grandes diferenzas na orto-

grafía de volumes publicados na mesma casa editorial, pero, e sobre todo nes-

tes momentos iniciais, non manifestan publicamente posicionamentos inflexi-

bles na materia, nin parece tampouco que fose esa unha obsesión daquel colec-

tivo. Proba diso é que a convención que coñecemos como “normativa Galaxia”

mudou parcialmente co paso dos anos, de maneira que entre a ortografía de

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

129


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

130 Antífona da cantiga de Ramón Cabanillas (1952) e a de Historia da literatura

galega contemporánea, de Ricardo Carballo Calero (1963), por citar dúas

obras, existen diferenzas de detalle na convención ortográfica.

Quixeramos aclarar que, en todo caso, é esta unha parte da historia do gale-

go escrito que agarda un estudo pormenorizado. Polo de hoxe, unha análise

deste tipo con aspiracións de exhaustividade resulta aínda bastante complicada,

entre outros motivos pola falta de información á que se enfronta o investigador.

Repárese en que coñecemos aquela normativa polas súas manifestacións nos

produtos editoriais que Galaxia foi publicando a partir da década dos cincuen-

ta do século XX, pero non dispomos de explicacións detalladas sobre as pautas

que gobernaban a corrección de orixinais nin sabemos tampouco da motivación

das escollas. Non se coñece, p.e., ningún compendio daquela ortografía.

Sabemos que existían unhas liñas básicas de actuación, entre as que salienta a

de limitar o uso de diacríticos, pero non moito máis. Nin as memorias de Ramón

Piñeiro (2002) nin as de Francisco Fernández del Riego (1990, 1996), que com-

partiu con el labores de corrección textual naquela época, achegan información

concreta sobre este asunto. Nos poucos casos en que o tratan, fano de pasada e

en termos moi xenéricos.

Unha parte moi importante da información que se precisaría para analizar

axeitadamente no acontecido nos primeiros anos de Galaxia permanece inédi-

ta, e iso tampouco axuda. Pensamos, por exemplo, na correspondencia de

Ramón Piñeiro cos escritores164 da época, que moitas veces contiña indicacións

ortográficas e comentarios aclaratorios sobre o galego escrito. Igual que outro

tipo de pensamentos e planos de actuación, as ideas ortográficas de R. Piñeiro

–que polo que sabemos amosou en principio máis interese no tema ca F.

Fernández del Riego–, circularon, cando menos en parte, en forma de cartas

privadas que permanecen aínda sen publicar. Temos noticias indirectas da súa

existencia –“Lembro unha carta de Piñeiro...”, “Debo aínda gardar por aí unha

carta de Piñeiro...” eran respostas bastante frecuentes nas entrevistas que reali-

zamos a algúns dos redactores das normativas–, pero non fomos capaces de

conseguir ningunha. Hai anos, de casualidade, atopamos publicado un frag-

mento dunha destas cartas, da que máis abaixo falaremos, e que foi a que nos

164 E non só, pois tamén mantiña relación epistolar con intelectuais que non se dedicaban á escri-tura de creación ou polo menos non de maneira preferente. Pénsese no caso dos tradutores de tex-tos relixiosos na década dos cincuenta que comentamos máis abaixo.


puxo na pista desa forma de transmisión das ideas ortográficas de Piñeiro.

Unha vía de comunicación sen dúbida moi efectiva na época, pero non tanto

para os investigadores actuais, pois a maioría daquelas misivas continúa sen ser

publicada e é posible mesmo que algunhas delas se perdesen xa para sempre.

O máis parecido a unha panorámica ampla e xustificada das ideas ortográficas

de Galaxia e das razóns que as alicerzaban verémola máis dunha década des-

pois do momento que comentamos, cando vexa a luz a gramática de referencia

da editorial, a Gramática elemental del gallego común. Trátase, porén, dunha

obra que poderiamos considerar, no ortográfico, de madurez –é de 1966–, que

achega pouca información verbo das orientacións da editora ao comezo da

década dos 50.

Por todo o anterior, cando temos que comentar a motivación de Galaxia para

dispoñer ortograficamente da maneira que o fixo os seus primeiros libros,

temos que botar man de informacións máis ou menos indirectas. Unha das pos-

turas máis coñecidas é a de que o seu proceder gráfico estivo rexido pola pro-

cura da simplicidade. Cando Ramón Piñeiro escribe aos tradutores do

Ordinario da Misa, en xullo de 1952, insiste nesta demanda dunha escrita “sin-

xela”, se cadra buscando facilitar a recepción do texto polo público lector:

Dinlle un rapido [sic] vistazo ó texto do Misal que me deixaches. Anoteiche

algunhas rectificacións de detalle que se me foron ocurrindo, pois non quixen

tocarlle a literalidade do texto. Con tempo, o texto podería facerse ainda máis

sinxelo (López 1989: 219, cursivas nosas).

Esta vontade de simplificar os usos escritos (“Con tempo, o texto podería

facerse ainda máis sinxelo”) cadra ben coa diminución de diacríticos que se

aprecia na lectura dos primeiros libros da editorial. Aqueles orixinais manuscri-

tos, que chegaban a Galaxia desde lugares como Cambados ou Trasalba, revisá-

banse ortograficamente antes da súa publicación. Os autores da época (Ramón

Cabanillas, Ramón Otero Pedrayo...) remitían os seus textos nunha ortografía

aínda bastante influída polas maneiras gráficas de preguerra –por outra banda,

a época en que Cabanillas ou Otero comezaran a escribir en galego–, acugula-

da moitas veces de apóstrofos, guións, acentos graves e circunflexos e toda

unha serie de marcas que, ao xuízo dos correctores de Galaxia, resultaban un

exceso tipográfico que podía pexar unha recepción axeitada entre os lectores da

época. Os encargados da revisión dos textos, entre eles os mencionados Ramón

Piñeiro e Francisco Fernández del Riego, fóronos depurando coa idea de

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

131


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

132 “melloralos”, nunha intervención que incluía tamén o ortográfico, aínda que

este non fose o aspecto que consideraban máis importante nun momento histó-

rico en que publicar en galego era un acontecemento con moito de triunfal, con

independencia da convención de escrita que actuase en cada caso particular

como soporte do logro.

En síntese, a primeira normativa Galaxia é unha convención ortográfica

que foi moldeando a imaxe gráfica do idioma desde a súa aparición nos pri-

meiros anos 50 ata converterse nunha referencia ineludible na escrita galega

de posguerra. Pero os estudosos carecen aínda dunha exposición dos motivos

subxacentes ás decisións ortográficas e grafotácticas que se adoptaron.

Sabemos, iso si, que os de Galaxia limitaron o uso de diacríticos nun intento

de simplificar a escrita. Trataban de crear un público –que se quería o máis

amplo posible– e pensouse que eliminar o legado de marcas gráficas do perí-

odo anterior (apóstrofos, acentos graves e circunflexos...) era o camiño axei-

tado. Como xa dixemos, unha das fontes máis valiosas para a análise da nor-

mativa Galaxia (a Gramática elemental de Carballo Calero, que veremos máis

abaixo) é quince anos posterior ao momento que comentamos e non fornece

demasiados datos acerca de por que motivo en 1952 escolleron conservar

determinados grafemas, por que elixiron unhas solucións morfolóxicas e non

outras e, en fin, cal era o propósito que perseguía aquel grupo de intelectuais

galeguistas cando decidiu optar por unha serie de escollas e non por outras,

eleccións que en todo caso tiveron unha incidencia directa na escrita do noso

idioma e para as que carecemos aínda dunha resposta certa.

1.3. Ortografía

A pesar do exposto no apartado anterior, e tomando como base o texto

Antífona da cantiga (1952), de Ramón Cabanillas, podemos tirar algunhas con-

clusións sobre a primeira ortografía Galaxia, na que atopamos trazos gráficos

que co paso do tempo acabarían por consolidarse, pero tamén outros que máis

tarde serían desestimados, como acontece co uso do guión. No que respecta ao

puramente ortográfico, apréciase unha coincidencia xenérica cos hábitos de

preguerra, co emprego do repertorio grafemático –e das regras de uso– da orto-

grafía castelá, e unha variabilidade semellante na representación escrita daque-

las peculiaridades da lingua de noso para as que a ortografía española carecía

de solución. No que respecta á situación anterior á proposta de Galaxia, podé-


mola repasar nos textos recollidos no volume colectivo165 Pontevedra, boa vila

(1947), onde comprobamos como os acentos graves ou circunflexos son moi

raros xa, da mesma maneira que tampouco abundan os apóstrofos, aínda que se

cadra o que máis chama a atención ao lector actual é unha presenza bastante

estendida do <y> (salayo, rayolas...). A diferenza de diacríticos como os após-

trofos e os mencionados acentos graves e circunflexos, o emprego de guións

como marca de encontros grafotácticos (c-un, desfacel-o malfado...), que apa-

rece de maneira bastante frecuente en Pontevedra, boa vila (1947) atoparémolo

tamén nos primeiros escritos de Galaxia.

En Antífona da cantiga (1952) atopamos cinco grafemas vocálicos para os

que se habilita un único acento, o agudo, e renúnciase á indicación gráfica do

timbre da vogal tónica. No catálogo de consoantes, a distribución de grafemas

efectúase tamén segundo o modelo castelán, como vén sendo habitual desde o

Rexurdimento, con diferenciación entre e <v> segundo criterios tenden-

cialmente etimolóxicos (pobo/avelá166); <c>, <qu> e <z> en distribución com-

plementaria (cotidián, queima, zoqueiros; pazos, voces167); e <ch>, <ll>, <ñ> e

<x> para as palatais (recuncho, carballeiras, manseliños, sinxeleza168).

A orientación elaboradora de maior presenza no texto é a diferencialista.

Sen entrarmos agora en aspectos lexicais, que é se cadra onde esta vontade se

aprecia de maneira máis evidente, a súa influencia albíscase tamén nas propias

escollas grafemáticas. Erba, oxe; armoñosos, foraña169 no canto de herba, hoxe,

harmoniosos e foránea serían algúns exemplos neste sentido, ao igual que a pre-

ferencia por representar con <r> o segundo elemento de grupos con <l> para

distinguirse do castelán (bibriotecas, cramorosos, fror, pruma170); nos grupos

cultos, o primeiro elemento é normalmente suprimido (esperencia, hino, istan-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

133

165 Acompañando deseños de A. Portela Paz colaboraron con textos en galego F. J. SánchezCantón, F. López Cuevillas, A. Iglesia Alvariño, X. Mª. Álvarez Blázquez, S. Torres Ferrer, C.Collazo Lema, A. Fraguas, J. Ramón y Fernández, S. Lorenzana, R. Otero Pedrayo, E. ÁlvarezBlázquez, M. Chamoso Lamas, J. Filgueira Valverde, F. Bouza Brey, V. Risco e R. Cabanillas.Ademais, o volume contén artigos en castelán de, entre outros, M. Cuña Novás, C. E. Ferreiro ouI. Millán.166 pobo (Cabanillas 1952: 11); avelá (1952: 23).167 cotidián (Cabanillas 1952: 17), queima (1952: 36), zoqueiros (1952: 32), pazos (1952: 13),voces (1952: 9).168 Cabanillas (1952: 9).169 erba (Cabanillas 1952: 9), oxe (1952: 12); armoñosos (1952: 12), foraña (1952: 75).170 bibriotecas (Cabanillas 1952: 73), cramorosos (1952: 70), fror (1952: 66, p.e.), pruma (1952:12, 18).

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

134 te171) ou vocalizado (leutura, conceutos, coleución172) pero case nunca se conser-

va, co propósito de diferenciarse da opción do español (cast. experiencia, sinta-

xis, himno, instante, lectura, conceptos, colección).

Ás veces, ensáianse varias combinacións para o mesmo nexo consonántico,

pero todas distintas da castelá: “A dúbida e o resentimento abrochan en coplas

doentes, veladas por puntos de resiñación e dinidade” (Cabanillas 1952: 25,

cursivas nosas). No exemplo citado atopamos unha mesma secuencia grafemá-

tica castelá, <gn>, representada de dúas maneiras distintas (resiñación e dinida-

de), pero sempre á procura da diverxencia a respecto da ortografía española.

Chama a atención, asemade, a presenza de determinadas solucións gráficas nas

que se albisca a influencia dialectal, como sinsel ou relansos173 no canto de cin-

cel (“cicel”) ou relanzos.

No apartado de sufixos e terminacións, poderiamos citar –bre no canto de

–ble ou –bel como un caso claro desta teima diferencialista (apricabre, inesque-

cibre no canto de aplicable/aplicábel, inesquecible/inesquecíbel), así como a

convivencia de plurais en –ales e –aes, moitas veces xuntos nunha mesma

secuencia sintáctica (só dous exemplos: “[...] lenes ronseles de anceios, ensonos

e relembros raciaes”, Cabanillas 1952: 49; “O feitizo da hora estoira en berros

trunfaes, en voces variles de chamamento ó traballo”, 1952: 66, cursivas nosas).

En resumo, encontramos a primeira ortografía Galaxia respectuosa cos

hábitos gráficos tradicionais, aqueles que nas súas orixes decimonónicas ali-

cerzaran no castelán para iren logo adaptándose ao galego naqueles casos en

que a ortografía de orixe non podía tomarse como modelo. Unha das estrate-

xias diferencialistas ensaiada de maneira masiva antes de 1936 fora a de

empregar diacríticos, e provocara unha escrita inzada de acentos graves e cir-

cunflexos, apóstrofos e guións que ofendían uns ollos lectores, como os gale-

gos da época, afeitos ao castelán. Suprimidos agora a maioría daqueles trazos

gráficos –só se salva o guión–, a aparencia tipográfica dun escrito en galego

do tempo aproximábase bastante da dun castelán, de aí os esforzos diferencia-

listas que vimos comentando, característicos en xeral dos escritos de posgue-

rra, e que se cadra están na base do mantemento do guión nos primeiros docu-

mentos de Galaxia.

171 esperencia, (Cabanillas 1952: 48), hino (1952: 65), istante (1952: 58).172 leutura, conceutos (Cabanillas 1952: 75), coleución (1952: 79).173 sinsel (Cabanillas 1952: 12), relansos (1952: 51).

1.4. Grafotáctica

Nesa fronteira onde estreman o ortográfico e o morfolóxico, é se cadra onde

a escrita de Antífona da cantiga (1952) resulta máis claramente afastada dos

usos gráficos de preguerra, sobre todo polo reducido número de diacríticos que

presenta o texto en relación aos que podemos atopar en documentos escritos no

período 1916-1936. Ademais de diminuír en cantidade, regularízase o emprego

do guión < - > como indicador dos encontros na liña tipográfica (d-aquela),

desprazando neste uso, entre outros, ao apóstrofo < ’ > (d’aquela) do que tanto

se abusara outrora. Asemade, desaparecen os acentos grave < ` > e circunflexo

< ^ > e queda o agudo < ´ > como marca única de tonicidade.

Comezando polo guión, apréciase a simple vista a súa consolidación como

sinal gráfico da sucesión grafotáctica das preposicións con, de, en e por coas

formas do artigo determinado, artigo indeterminado, demostrativos, algúns

indefinidos (outro, algún) e aínda algunha forma máis (p.e. o pronome persoal

el, ela, eles, elas). Asemade, emprégase para grafar algún dos alomorfos da

denominada segunda forma do artigo.

con: c-o, co-a, c-os, co-as; c-un, c-unha, c-uns, c-unhas

de: do, da, dos, das; d-un, d-unha, d-uns, d-unhas; d-outro, d-este,

d-aquel; d-ela...

en: no, na, nos, nas; n-un, n-unha, n-uns, n-unhas; n-outro, n-algún;

n-este; n-el...

por: pol-o, pol-a, pol-os, pol-as

Para o encontro da preposición a coas formas do artigo determinado prefí-

rese ó a ao (a + o, a, os, as = ó, á, ós, ás). A forma amalgamada era igualmen-

te a recomendada por Ramón Piñeiro aos tradutores do Ordinario da Misa en

1952: “Non empregaría as formas ao [,] aos, senón ó e ós, que é como dí a

xente” (López 1989: 219174). No que se refire á conxunción e, pola contra, non

atopamos marcación ningunha dos seus encontros grafotácticos. Os correctores

de Galaxia decidiron evitar secuencias do tipo e-o, i-o, e-a... (O can e-a nena),

que atoparemos con relativa frecuencia aínda moito tempo despois, e optaron

por representar a secuencia sen guión (e a, e o... : “[...] débelle ó mar os anceios

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

135

174 Grafamos en cursiva (ao, aos; ó, ós) o subliñado simple do manuscrito orixinal.

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

136 de aventura e o enfronte co-a inmensidade e o alén”, Cabanillas 1952: 67, cur-

sivas nosas). Lémbrese que desta época é o libro de Ramón Otero Pedrayo Por

os vieiros da saudade (1952) e Francisco Fernández del Riego, encargado da

edición, non considerou necesario alterar a escrita orixinal do manuscrito (por

o) e escribir no seu lugar pol-o, polo, pol’o ou calquera outra variante, unha

decisión que debe interpretarse, ademais de no sentido evidente de respectar o

criterio dun escritor consagrado, na corrente xeral de supresión de diacríticos

que caracteriza a normativa Galaxia.

A sinalización de amalgamas, como dixemos, regularízase co < - > como

índice máis empregado nunha convención de escrita na que se reduce o núme-

ro de encontros aos que se lles outorga unha marca distintiva. Non obstante, é

importante aclarar que o feito de que a primeira normativa Galaxia reduza o

número de diacríticos nos seus textos non significa que descoñeza a súa exis-

tencia, nin sequera que renuncie ao seu uso de xeito definitivo. Simplemente,

decide non empregalos na escrita coidada (no “galego literario”), o que non

empece que se bote man deles cando se trata, p.e., de evocar a fala popular. O

texto que analizamos (Antífona da cantiga), que é, como sabemos, unha escol-

ma de composicións populares, ofrece varios exemplos disto.

Podemos, en efecto, atopar encontros marcados con guión, pero só na trans-

crición dos poemas, nunca na esexese de Cabanillas que acompaña os textos:

gobernal-a vida175, navío d-ouro176, ch-hei de dar177, hei d-ir178 ou non-as (d-estas

rosas, señor cura, / non-as hai no seu xardín179). Enténdese que no galego culto

–o da glosa de Cabanillas– non deben ser empregadas este tipo de representa-

cións que, pola contra, son aceptadas sen ningún problema na transcrición de

coplas populares de tradición oral.

Os diacríticos do período prebélico conservaranse aínda durante moitos

anos, e asoman en textos publicados varias décadas despois de Antífona da can-

tiga (1952). Por citar un exemplo sobre o que volveremos máis adiante, na orto-

grafía do volume colectivo O porvir da lingua galega, publicado polo Círculo

das Artes de Lugo en 1968, atopamos bastantes apóstrofos e guións. En todo

175 Cabanillas (1952: 30).176 Cabanillas (1952: 47).177 Cabanillas (1952: 48).178 Cabanillas (1952: 58).179 Cabanillas (1952: 35).

caso, o emprego dos apóstrofos resultaba bastante frecuente na primeira pos-

guerra, sobre todo nalgúns autores, de maneira que a redución operada por

Galaxia tivo naquela altura bastante de innovadora. Ignoramos se por baixo da

supresión de diacríticos latexa, subxacente, unha vontade de singularizarse,

entre outros, dalgúns grupos galeguistas que na emigración americana seguían

aínda empregando con profusión este tipo de indicadores gráficos. As diferen-

zas entre o galeguismo interior do colectivo Galaxia e o galeguismo do exilio,

motivo de coñecidos enfrontamentos noutros ámbitos180, pasarían a ter, de veri-

ficarse esta hipótese, un correlato ortográfico.

Conforme vai avanzando a década dos cincuenta, o proxecto Galaxia vaise

consolidando ata converterse nunha referencia imprescindible do galeguismo da

época. Máis asentada nos seus labores de planificación cultural, a propia

Galaxia iría avanzando na eliminación de diacríticos ata que, co tempo, termi-

nou por suprimir tamén o guión dos seus escritos. Cando máis adiante volva-

mos analizar a normativa Galaxia na Gramática elemental del gallego común

(1966), xa non atoparemos nin rastro do trazo. O fenómeno, ademais, estendeu-

se fóra de Galaxia ata caracterizar toda a escrita da época na Galicia da Terra.

Cando en 1970 a Real Academia Galega proscriba o seu uso nas Normas orto-

gráficas do idioma galego (RAG 1970) non fará outra cousa que sancionar unha

práctica habitual, hai tempo consolidada no galego escrito.

1.5. Galego, portugués e castelán

Para determinar como vían os de Galaxia as relacións entre galego, portu-

gués e castelán a principios dos anos 50 debemos acudir outra volta ás escasas

noticias indirectas que podemos atopar en documentos da época. Falta aínda

unha monografía exhaustiva neste sentido, que inclúa, entre outra documenta-

ción, a correspondencia cruzada entre os intelectuais que mantiveron a chama

galeguista no longo inverno da posguerra. A pouca que foi aparecendo publica-

da181 non resulta demasiado detallada neste sentido. Non obstante, cos poucos

datos que puidemos reunir, procuraremos bosquexar as liñas básicas do que

entendemos que era a percepción xeral do colectivo Galaxia en relación ao gale-

go e ás súas afinidades, dependencias e diferenzas co portugués e o castelán.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

137

180 Cf. Fernández del Riego (1990), Beramendi e Núñez (1995), Rubiralta (1998), Piñeiro (2002).181 Cf. Fernández del Riego (1990, 1996), Alegria e outros (1997), Portela Yáñez e Díaz Pardo(1997), Lapa (2001).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

138 Se comezamos polas relacións entre galego e castelán, o proxecto Galaxia

ponse en marcha, entre outros motivos, para impedir que o idioma e a cultura

de Galicia perezan esmagados pola presión diglósica exercida polo idioma de

Castela durante a ditadura franquista. O ambiente lingüístico e sociocultural da

época é ben coñecido. Se nos fixamos na universidade, os mozos e mozas que

cursaban estudos na de Santiago de Compostela, daquela a única de Galicia,

recibían unha docencia refractaria á realidade do país, tanto na forma –as cla-

ses eran en castelán– como nun contido do que estaban ausentes case por com-

pleto as referencias ao “galego”. Hai excepcións, como o período compostelán

de Ramón Otero Pedrayo como catedrático de Xeografía e Historia (1950-

-1958), pero as clases do escritor de Trasalba, e as súas mencións a Galicia,

constitúen unha illa no océano de alienación españolizante que se vivía naquel

momento histórico. En niveis inferiores do ensino a situación era polo estilo, e

a cousa non mellora tampouco se nos asomamos a outros eidos do panorama

cultural e sociolingüístico.

Nun escenario como o que comentamos, a meta do pulo galaxiano era “o

galego”. Entre os seus propósitos, estaban o de salvar o idioma e a cultura do país

da tensión uniformista e castelanizante e o de presentar á mocidade o que se fixe-

ra antes da guerra para intentar conseguir a súa incorporación ao programa de

renacenza cultural posto en marcha polos homes de Galaxia. O arquetipo de lin-

gua que se propugnaba era, como vimos máis arriba, culto, escrito e literario,

diferenciado da fala oral popular. Ademais, púñase moito esmero en depuralo de

castelanismos, pois queríase un idioma axeitadamente intelectualizado, apto

para a comunicación e as mensaxes de alta cultura, pero, asemade, ben delimita-

do a respecto do castelán. Unha das teimas do momento é a enxebreza, e unha

das manifestacións máis claras desta tendencia son as solucións hiperenxebris-

tas, así como un sostido afán por diferenciarse da lingua oral popular.

Esta teima por afastarse da oralidade dialectal e popular e por escapar da

contaminación do castelán apréciase ben en Antífona da cantiga, onde atopa-

mos parágrafos como o que segue:

Avivecida e broslada pol-o raeiro do sol, en arrandeo ó arrolo dos ventos manse-

liños, acariñada de estreleceres, está roscida pol-a espontaneidade a sinxeleza e o

coorido de canto soergue do misterioso fondal da natureza (Cabanillas 1952: 9).

A intención de singularizar o galego literario do galego popular e, asema-

de, do castelán literario resulta bastante evidente no parágrafo citado. A ora-


lidade considerábase un herdo rico pero pendente de saneamento, e o caste-

lán, pola súa banda, aparecía como o grande inimigo do idioma patrio. No

que respecta ao portugués, era sentido polos homes de Galaxia –e en xeral

por todo o galeguismo do momento– como o parente poderoso, o grande

aliado internacional do noso proceso de recuperación cultural e identitaria.

Cando –especialmente fóra de Galicia– algún intelectual precisaba argumen-

tos en defensa do galego, acudía con frecuencia ao argumento da irmandade

literaria galego-portuguesa medieval, unha referencia que funcionou durante

moito tempo como verdadeira carta de presentación do galego no estranxei-

ro. Aínda na década dos sesenta podemos atopar ao propio Ramón Piñeiro

expresarse nestes termos:

Se circunscribimos o concepto de cultura luso-brasileira á súa área estatal, a

presencia do galego neste Coloquio podería resultar sorprendente, porque

Galicia non é un Estado de seu nin pertence á área política do Estado portugués

ou do Estado brasileiro. Mais ocorre que unha consideración profunda da rea-

lidade cultural luso-brasileira condúcenos necesariamente ao terreo das súas

raíces comúns con Galicia. Os ámbitos cultural e estatal non se corresponden.

O estatal é, en efecto, luso-brasileiro. O cultural, galego-luso-brasileiro

(Piñeiro 2002: 170).

Ramón Piñeiro, xa daquela figura destacada do grupo Galaxia, pronunciá-

base así no VI Coloquio Internacional de Estudos Luso-Brasileiros, celebrado

nas universidades de Harvard e Columbia no mes de setembro de 1966, e alu-

día aos vencellos galego-luso-brasileiros de maneira cordial e non forzada,

pois a lusofilia que evidencia impregna moitos outros escritos do galeguismo

anterior e posterior á guerra civil española, de maneira que poderiamos escol-

mar fragmentos semellantes ao citado de figuras da altura de Ramón Otero

Pedrayo, Álvaro Cunqueiro e tantos outros persoeiros do período. Pero trátase,

cómpre aclaralo, dun lusismo retórico, que se habilita para presentar ou defen-

der o galego, sobre todo diante de estranxeiros, pero que non chega a callar

nunha convención ortográfica ou morfolóxica constante, xeral e sistemática.

Volveremos sobre esta lusofilia da tradición galeguista máis adiante, pero

quixeramos adiantar que as angueiras de Galaxia na defensa e ilustración da

lingua galega espertaban tamén solidariedades cordiais alén Miño. Por men-

cionar un autor coñecido, Manuel Rodrigues Lapa alentaba desde Anadia os

esforzos galaxianos a prol do idioma. En carta a Francisco Fernández del

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

139


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

140 Riego, datada en 1950, afirmaba: “Bem haja pela coragem que revela em

escrever a sua língua e defender a sua terra e a sua cultura” (Lapa 2001: 15).

Pasaxes como “[...] interessa-me tudo o que diz respeito à Galiza e sua cultu-

ra” (Lapa 2001: 20) e outro tipo de mencións explícitas á cultura galega (Lapa

2001: 23, 41), son correntes por aqueles anos nas cartas que o de Anadia inter-

cambiaba con Fernández del Riego. Cando o proxecto Galaxia estaba dando os

seus primeiros pasos, Manuel Rodrigues Lapa escríbelle a del Riego

(14/12/1950) nestes termos:

Interessa-me sobremaneira o plano editorial de Galaxia, e oxalá que o levem a

efeito. Há tanta coisa a fazer, tanta obra a publicar, tanto facto que investigar!

Bem hajam aqueles que, como o meu Amigo, trabalham pelo bem e pela gló-

ria da sua Terra. A pesar de todas as contrariedades, estarão sempre de bem com

a sua consciência (Lapa 2001: 27).

As complicacións virían máis tarde, cando algúns autores, entre eles o

propio Rodrigues Lapa, quixeron virar a dirección tradicional da ortografía

galega e facer do portugués a única lingua culta de Galicia. Pero non era ese

o sentido da lusofilia galeguista e a idea recibiu un rexeitamento masivo por

parte da intelectualidade autóctona. Máis abaixo analizaremos como foron

xusto os grandes intelectuais e escritores do grupo Galaxia os primeiros en

aclarar o verdadeiro sentido de pronunciamentos seus asimilables ao citado de

Ramón Piñeiro.

En síntese, nos primeiros momentos da normativa Galaxia albíscase, inse-

rida no proxecto global de recuperación cultural do colectivo, unha vontade

firme de elaborar un galego literario, ben diferenciado cara a dentro e cara a

fóra do noso territorio. Cara ao interior, a respecto do galego oral popular, que

non se consideraba adecuado para a alta cultura. Cara ao exterior, do castelán,

o grande inimigo do galego. En canto ao portugués, era percibido como un

apoio de mérito para o noso proceso de emerxencia cultural e acódese a el de

maneira recorrente cando do que se trata é de defender o galego en foros inter-

nacionais. Pero a hipótese do “parentesco” entre galego e portugués non é sen-

tida como unha ameaza, nin habilitada como coartada para acollerse ao están-

dar lisboeta como lingua literaria de Galicia, senón como elocuente argumen-

to defensivo de comprobada eficacia á hora de propugnar un espazo propio

para a lingua e a cultura galegas.


2. ERNESTO GUERRA DA CAL (1959)


Fixándonos no abano de mencións que desprega, comprobamos que a expo-

sición de Ernesto Guerra da Cal no que respecta á delimitación do seu arqueti-

po de lingua ideal no prólogo de Lúa de alén-mar (1959)182 avanza desde ámbi-

tos de concreción bastante recoñecibles (grafía, idioma) ata outros moito máis

difusos como cultura ou esprito. Neste apartado procederemos a repasar de

maneira sucinta esta progresión, que salta, como acabamos de mencionar, da

grafía ata a etérea alma da lingua. Tomaremos como guieiro do noso comenta-

rio as palabras do autor, salientando en cursiva –nosa en todos os casos– cada

unha das estacións desta viaxe cara ao portugués. Como acabamos de anunciar,

o documento principia cunha mención á ortografía (“Empregamos grafía por-

tuguesa [...]”) para ascender despois desde este punto inicial cara a ámbitos

cada vez máis abstractos, recomendando a “unificaçón lingüística con

Portugal”, e apelando aos vencellos que nos unen á “cultura lusobrasileira” para

rematar coa afirmación de que o noso espírito reside en Portugal e no Brasil (“O

verdadeiro meridián espritoal da Galiza pasa por Lisboa e polo Río”). Da orto-

grafía á lingua, da lingua á cultura e da cultura á alma mesma da nación:

ortografía > lingua > cultura > alma da nación

O lusismo de Guerra da Cal é tan claro como distante dos presupostos en

que se movía o galeguismo na época. Non se busquen termos comúns nos tex-

tos do momento como galego literario, culto, común ou escrito (ou expresións

asimilables do tipo lingua literaria, l. culta, l. común ou l. escrita). A formula-

ción de Guerra manifesta un propósito doutra índole, que apela a instancias tan

inmateriais como o espírito nacional. Segundo Guerra da Cal, o que debemos

procurar no ámbito xeolingüístico lusófono non é un estándar axeitado senón a

nosa alma propia (“o verdadeiro meridián espritoal da Galiza”), que mora,

segundo el, en Lisboa e no Río de Xaneiro. Este tipo de discurso esencialista

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

141

182 Todas as citas bibliográficas deste capítulo están sacadas da nota introdutoria que figura na páxi-na 14 do libro de poemas Lua de alén-mar (1939-1958), Guerra (1959). Ernesto Guerra da Calmantén unha ortografía lusista noutra colección de poemas, Rio de sonho e tempo: (1958-1962),publicada catro anos máis tarde na mesma editorial (Guerra 1963), así como en diversos escritoseditados dentro e fóra de Galicia na segunda metade do século pasado (cf. Gômez 2002).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

142 sobre a lingua recorda algunhas das argumentacións máis coñecidas do período

1916-1936. Se pensamos que Guerra publica este volume de poemas en 1959,

non parece desatinado pensar que a influenza das teorías lingüísticas de pregue-

rra puido pesar nas teses do noso autor, un exiliado nos Estados Unidos que

envía á Galicia da Terra unha colección de poemas escritos entre 1939 e 1958.

2.2. Xustificación

Dúas son as razóns que aduce E. Guerra da Cal para xustificar a nosa par-

tida ao encontro do portugués. A primeira, que o sistema de representación que

vimos empregando en galego carece de calquera lexitimidade histórica ou cien-

tífica. A segunda, a inaprazable necesidade de recuperar os nosos vínculos co

ámbito luso-brasileiro:

Moven-nos a isto duas razóns, ao noso ver vàlidamente xustificadoras: –a pri-

meira é a evidencia de que o sistema gráfico vixente ata hoxe entre nós non ten

base algüha respeitábel nen histórica, nen científica: a segunda, i-ainda mais

importante, é o considerarmos inadiábel o restabelecimento dos vencelhos tra-

dicionaes das nosas letras con o ámbito amplo e rico da cultura luso-brasileira,

à cal, tanto pola verba, canto polo esprito pertencemos.

Na primeira parte da xustificación enunciada reléalle á nosa ortografía cal-

quera tipo de validez desde os puntos de vista histórico ou científico (“non ten

base algüha respeitábel nen histórica, nen científica”). En canto ao aspecto his-

tórico, a opinión persoal de Guerra da Cal parece diverxente da maioritaria no

galeguismo, que coincide en sinalar que os autores e as autoras do

Rexurdimento tomaron a ortografía do castelán como fundamento da galega

condicionados polo contexto da época e cunha vontade máis pragmática ca asi-

milista. Poderase compartir o criterio ou non, pero parece se cadra excesivo

negarlle lexitimidade á decisión adoptada no seu día polos nosos clásicos do s.

XIX, un colectivo comprometido co idioma que, en todo caso, buscaba defen-

derse da presión asimiladora do castelán e non renderse a ela. En canto á supos-

ta falta de rigor científico da nosa ortografía, a reprobación seméllanos máis

débil aínda, pois, como sinalamos nas páxinas introdutorias, habería que deli-

mitar primeiro que é o que se entende por científico en materia de codificación

ortográfica para engadir a continuación que ese tipo de consideracións –sexa

cal sexa o paradigma escollido– nin son as únicas nin son tampouco as máis

importantes á hora de deseñar ou reformar unha ortografía, pois é sabido que


todas aquelas que teñen que ver co social (percepción de alteridade, grao de

aceptación, índice de emprego real, estereotipos...) pesan desde logo moito máis

cás estritamente científicas.

O noso autor apela en segundo lugar á necesidade, que ao seu xuízo non

pode pospoñerse máis, de abrazarse á realidade lingüística que se estende ao sur

do Miño e restablecer deste modo os vínculos galego-portugueses tradicionais.

A perspectiva adoptada vai alén dos límites acostumados neste tipo de formu-

lacións e Guerra supera os marcos do galego e do portugués (e do galego-por-

tugués) para teorizar sobre vencellos pasados da nosa cultura (galego-portugue-

sa) coa lusobrasileira “à cal, tanto pola verba, canto polo esprito, pertencemos”.

Como ben se ve, Guerra explícase con claridade totalizadora. Segundo o seu

punto de vista, somos luso-brasileiros en corpo (verba) e alma (esprito). Para

reforzar a súa exposición, acode ademais á patrística galeguista e cita a Manuel

Murguía como precedente do seu proxecto:

Non fazemos nisto senón seguir o conselho venerábel do patriarca Murguía que

xá recomendou a unificaçón lingüística con Portugal, apontando que nela esta-

ba o porvir do idioma.

Ademais, segundo el, a súa proposta consistiría simplemente en percorrer o

camiño de volta á casa. Non se trataría de ir cara ao portugués (ou o luso-bra-

sileiro) senón apenas de regresar (“restabelecimento dos vencelhos”, “reentrar-

mos no perímetro”...; cursivas nosas). Se chegásemos a conseguir isto, a “nosa

antiga voz recuperada” escoitaríase fóra dos límites que actualmente a constrin-

xen. Urxe daquela tirar a venda dos ollos e acollerse canto antes ao plano idea-

do por E. Guerra da Cal:

[...] e canto antes reconheçamos esta verdade, antes se abrirán à nosa antiga

voz recuperada as posibilidades de ecoar fóra dos restritos confíns comarcaes

nos que nos estamos pechando, cegos às vastas perspeitivas que temos dian-

te dos olhos.

En resumo, o lusismo de Guerra xustifícase na necesidade imperiosa de

renunciar de maneira definitiva á nosa ortografía, que carece por completo de

xustificación científica ou histórica e, seguindo o consello do patriarca Manuel

Murguía, mergullarnos na cultura luso-brasileira, que é onde reside verdadeira-

mente o noso espírito auténtico. Como vemos, Guerra desprega en 1959 unha

especie de compendio do que anos máis tarde serán argumentos recorrentes do

lusismo (críticas á ortografía consuetudinaria, citas dos clásicos da galeguida-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

143


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

144 de, o portugués como regreso ás orixes...). Salienta na súa exposición a referen-

cia continuada a unha entidade inmaterial como o espírito da lingua, alusión se

cadra máis propia do período prebélico (1916-1936) ca do proxecto iniciado na

década dos cincuenta arredor da Editorial Galaxia.

2.3. Ortografía

A estratexia ortográfica adoptada por Ernesto Guerra da Cal á hora de

dispoñer por escrito a súa antoloxía de poemas foi, segundo declara o propio

autor, a de tomar todos os grafemas posibles do portugués, co único límite de

que estes préstamos non resultasen atentatorios contra a nosa singularidade

lingüística:

Empregamos grafía portuguesa para todo-los fonemas galegos que por meio

dela poden ser representados sen se deturpar o caráiter da nosa peculiaridade

idiomática.

Logo, se se analiza cun pouco de atención a ortografía do texto, compróba-

se que a bricolaxe grafemática de Lua de alén-mar non é tan conforme ao por-

tugués como podería deducirse desta declaración inicial. A clave está en esta-

blecer ata onde pensaba Guerra que podía ser empregada a grafía portuguesa

“sen deturpar o caráiter da nosa peculiaridade idiomática”. A xulgar polos lími-

tes autoimpostos, parece que non moito. Abondo, se cadra, para confundir a un

lector de galego da época, pero quizais non tanto como para facer pensar a un

lisboeta ou a un carioca que aquel texto estaba escrito en portugués ou en algo

parecido a portugués. Como veremos neste capítulo, o que fai Guerra da Cal é

tomar algúns grafemas moi recoñecibles daquel idioma –e moi contrarios á

nosa tradición de posguerra183– e incrustalos nun texto resolto graficamente

segundo as pautas básicas do galego daquel momento.

O resultado distánciase intencionadamente dos modos gráficos da época,

pero esta asunción dos grafemas do portugués dista moito de ser completa, e a

hibridación gráfica do documento tivo case seguro que provocar –esa parece a

intención, ademais– unha estraña sensación no lector de 1959, que ficaría

pampo diante de grafemas como <ç> (unificaçón), dígrafos como <lh> (vence-

lhos, conselho) ou <nh> (caminho, reconheçamos) e diacríticos como o acento

183 “A súa escrita, no plano da norma, amosa unha elaboración distinta á de todo texto galego con-temporáneo” (Méndez Ferrín 1984: 106).

grave (à, às). Porén, ao lado dos exemplos citados atopamos outros que encade-

an a ortografía do texto á convención autóctona. E iso tanto no referido ao

repertorio grafemático –no que salienta o emprego emblemático de <x>: xusti-

ficadoras, vixente, hoxe– como no tratamento de elisións vocálicas (esprito,

espritoal) ou grupos consonánticos cultos (caráiter, perspeitivas; espresión).

Non obstante, nesta estratexia de mesturar solucións galegas e portuguesas

parece predominar a galeguidade ortográfica. O pasmo inicial provocado por

<ç>, <lh> ou <nh> non consegue romper a impresión de estarmos diante dun

texto galego con inxerencias gráficas do portugués, pois, como dicimos, Guerra

da Cal limítase a tomar algúns grafemas-símbolo da panoplia lusitana e intro-

ducilos no texto, pero non vai máis alá.

Fóra de casos tan ostensibles coma os citados, a ortografía gobérnase de

maneira xeral polas regras usuais en galego. Resultaría longo de máis enu-

merarmos aquí as ausencias gráficas que distancian a ortografía concibida

por Guerra da portuguesa oficial, non tanto a nivel grafemático (<ss>...) ou

de diacríticos (p.e., non usa o circunflexo: evidencia, ámbito) como, sobre

todo, a nivel de regras de uso. Ademais dos casos citados e quitando a excep-

ción fazemos, a maioría dos grafemas (, <ch>, <g>, <j>, <h>, <v>...) son

empregados segundo as pautas gráficas galegas e non as portuguesas. A

impresión de conxunto é dunha especie de medianía ortográfica, como cando

defende a grafía <xá>, con acento, para a representación do resultado gale-

go do adverbio latino iam, entrecruzando a forma galega (xa) coa portugue-

sa oficial (já), provocando o efecto gráfico dunha secuencia que non cadra

exactamente nin co galego literario nin co portugués estándar. De ter que

escoller unha presenza gráfica dominante, diriamos que xá máis ben parece

galego, pero en todo caso non deixaría de resultar un galego raro e por veces

desconcertante para un lector da época. Esta imaxe de ortografía insólita

vese incrementada cando aos casos anteditos sumamos solucións persoais do

autor, como o sufixo -çón (unificaçón) ou a ideada para representar a nasal

velar (algüha).

En síntese, o texto de Guerra o que fai é tomar algúns grafemas distintivos

da ortografía portuguesa e empregalos para tirar do prelo unha antoloxía de poe-

mas propios. O resultado, como comentamos, dá a impresión dun documento

escrito en galego, pero non no galego acostumado na época senón noutro gale-

go, deseñado para “sobardar os límites rexionaes e dialeitaes que ainda estrei-

tan a espresión cultural galega”. A imaxe de conxunto provocada pola ortogra-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

145

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

146 fía do noso autor é a dun texto galego con incrustacións ortográficas portugue-

sas, deliberadamente afastado da convención ortográfica galega pero bastante

lonxe do estándar oficial vixente daquela en Portugal e no Brasil.

2.4. Grafotáctica

A proposta de representación gráfica dese territorio estremeiro onde se

mesturan ortografía e morfoloxía presenta tamén curiosos trazos de mestiza-

xe. O portugués inspira, en efecto, certas representacións, pero esta imitación

consciente non é exacta, senón parcial e adaptativa. Desta maneira, determi-

nadas secuencias poden –especialmente aos ollos dun lector da década dos

cincuenta do século XX–, ser interpretadas como proclives ao portugués

(“moven-nos a isto dúas razóns”) pero a convención ideada por Guerra nunca

chega a coincidir, como dixemos, de maneira estrita co portugués oficial.

Solucións ao xeito de con o ámbito (“restabelecimento dos vencelhos tradi-

cionaes das nosas letras con o ámbito amplo e rico da cultura luso-brasilei-

ra”), poden evocar nun lector informado as estratexias de grafización do por-

tugués. Pero moi probablemente, se ese mesmo lector coñece a ortografía por-

tuguesa, a falta de –m final (port. com), unida á ausencia de acento circunfle-

xo de ámbito (port. âmbito) provocarán no esforzado intérprete unha impre-

sión gráfica contraditoria. Guerra decide eliminar recursos ortográficos xa

asentados no galego da época (con + o = co) e substituílos por outros novos

pensados por el (con o), suprimindo no cambio referencias asentadas de vello

na ortografía galega. Pero a ortografía resultante non chega a ser tampouco a

portuguesa oficial (com o âmbito) senón apenas unha mestura ortográfica a

medio camiño entre o galego e o portugués. Aos ollos dun galego, a ortogra-

fía concibida por Guerra resulta desacostumada, e se se lle presentase esa

secuencia tipográfica (con o ámbito) a un profesor de lingua portuguesa inter-

pretaríaa case seguro como un escrito con faltas de ortografía. En definitiva,

a proposta de Ernesto Guerra da Cal resulta, tamén nos límites entre ortogra-

fía e morfoloxía, unha opción moi persoal, singularizada tanto fronte ao gale-

go coma fronte ao portugués estándar:

Galego co ámbito

Portugués com o âmbito

Lua de alén-mar (1959) con o ámbito


Esta impresión de entrecruzamento das ortografías galega e portuguesa vese

reforzada polo uso alternante dalgunhas marcas diacríticas, como ocorre co

trazo. Á beira de exemplos lusizantes (“moven-nos a isto”) recollemos outros,

tan típicos do galego da época como apartados do portugués oficial (“todo-los

fonemas galegos”, “i-ainda”, “i-alén”).

En liñas xerais, achámonos diante dunha representación gráfico-morfolóxi-

ca heteroxénea, na que se combinan elementos galegos e portugueses sobre

unha base galega. Ernesto Guerra da Cal incrusta en Lua de alén-mar unha serie

reducida pero emblemática de solucións escritas que apelan ao portugués pero

non conseguen despegarse completamente das coordenadas ortográficas gale-

gas (con o ámbito).


Ao analizar como entende o noso autor as relacións entre galego, portugués

e castelán, comprobamos que, máis que explicar vencellos, marcar diferenzas,

delimitar status e aventurar escenarios futuros, o que fai Guerra da Cal é bos-

quexar para o galego un plano xeral de carácter cultural que substitúa ao que ata

daquela viña gobernando as actividades da intelectualidade galeguista. O noso

autor propón abandonar a ortografía galega e substituíla por outra, deseñada por

el, coa meta recoñecida de embutir o galego no ámbito luso-brasileiro. Con

todo, a formulación resulta tamén neste aspecto heteroxénea e pouco concreta

en moitos aspectos.

É importante sinalar que Guerra non enuncia o seu plano ortográfico en

termos defensivos –protexerse fronte á influencia do castelán– senón como

unha alternativa cosmopolita ás constricións que manteñen o noso idioma limi-

tado xeograficamente (“[...] creemos que ise é o caminho mais seguro para

sobardar os límites rexionais e dialeitaes que aínda estreitan a espresión cultu-

ral galega”). Segundo o seu punto de vista, abandonar a nosa histórica e cien-

tificamente inxustificada ortografía galega permitiríanos recuperar un pasado

dourado para poder gañar un futuro de proxección universal. Guerra da Cal

insiste na necesidade, para el imperiosa, de “[...] ecoar fóra dos restritos con-

fíns comarcaes nos que nos estamos pechando”. O seu proxecto tería como

meta non o restablecemento da primitiva unidade literaria galego-portuguesa

medieval (restablecer o que fomos para poder seguir sendo), senón un horizon-

te moito máis lonxincuo. Trataríase de retornar ao noso universo cultural ori-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

147


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

148 xinario, restablecendo os vínculos –segundo el tradicionais– do galego co

“ámbito amplo e rico da cultura luso-brasileira”.

Como xa avanzamos máis arriba, esta idea xeral de tender pontes entre as

dúas beiras do Atlántico (“aquén i-alén mar”) é presentada non como un

camiño de ida, senón como un volver ser (re-) –“restabelecimento”, “reen-

trarmos”...–. Asemade, a verbalización en termos difusos (“ámbito”, “perí-

metro”, “correntes universaes”) convida a pensar nun proceso non estrita-

mente ortográfico, nin sequera lingüístico, senón nunha iniciativa máis

ampla, destinada a inserir o galego nun novo espazo xeocultural, de centrali-

dade lisboeta-fluminense (“O verdadeiro meridián espritoal da Galiza pasa

por Lisboa e polo Río”).

En síntese, Ernesto Guerra da Cal entende que o galego debe orientar os

seus esforzos ao horizonte luso-brasileiro. O proceso debe iniciarse de manei-

ra inmediata e non para zafarse do castelán, senón para superar os reducidísi-

mos límites comarcais en que o galego permanece choído. Asemade, o novo

emprazamento non se circunscribiría ao territorio peninsular (galego-portu-

gués, portugués), senón que suporía unha partida cara a novos horizontes trans-

continentais (o promisorio espazo luso-brasileiro). Para rematar, aínda que non

recollemos aclaracións explícitas verbo do status que tería o galego unha vez

encaixado nese espazo cultural, semella plausible albiscar para a nosa lingua

unha posición vicaria (satelizada, dependente) nun recinto delimitado polo

eixo Lisboa-Río de Xaneiro.

3. A GRAMÁTICA DE GALAXIA (1966)


O arquetipo de bo galego que esta gramática bosquexa nos seus trazos bási-

cos podería definirse como unha variante aínda minoritaria, escrita, literaria,

contemporánea e supradialectal, que procura os seus referentes non na fala

popular senón na linguaxe refinada das persoas ilustradas (Carballo 1966a: 14),

un colectivo urbano que se sabe tan reducido que constitúe unha verdadeira

“aristocracia intelectual” (Carballo 1966a: 31). Os falares populares, sobre os

que non existían apenas estudos naquel tempo, nin se escollen como modelo de

enxebreza nin merecen para o autor consideración de bo galego. Ricardo


Carballo Calero defende outro modelo, o literario, seguindo unha tradición que,

desde as súas orixes grecolatinas, estende a súa influencia ata os nosos días

situando nos escritores canónicos o modelo de boa lingua. O que se pretende é

a “fijación de una lengua literaria” (Carballo 1966a: 15), delimitando ben cla-

ras as distancias entre esta e a realidade oral popular.

A dicotomía literario vs. popular é unha constante nesta obra (“Frente a la

lengua hablada [...] está la lengua literaria”, Carballo 1966a: 32) e o redactor

amosa unha preferencia neta pola segunda. O seu ideal de bo galego estéase no

idioma literario dos autores e autoras aos que Carballo Calero atribúe un máis

recoñecido prestixio na literatura galega, escolmados principalmente entre as

figuras máis destacadas da segunda metade do século XIX (a autora máis cita-

da é Rosalía de Castro, pero tamén acode a Manuel Curros Enríquez ou

Eduardo Pondal), que son ademais as que subministran exemplos cos que apoiar

a exposición gramatical. Esta elección establecía o campo da ortodoxia nun cor-

pus ben coñecido do autor, aínda que en realidade é importante sinalar que tam-

pouco existía na época un corpus organizado de exemplos de galego culto dife-

rente do establecido pola tradición literaria. Fóra desta, abríase para o profesor

Carballo o espazo desorganizado das manifestacións lingüísticas populares, un

conglomerado de falares dialectais dos que, cientificamente, era moi pouco o

que daquela se coñecía184. Non obstante, na súa elección da lingua literaria como

modelo a imitar pesou máis a concepción da escrita literaria como arquetipo

exemplar de boa linguaxe cá falta de coñecemento sistemático da realidade dia-

lectal do idioma, pois cando este se produza, xa na década dos setenta, as súas

preferencias continuarán da banda do canon literario.

O galego popular (dialectal, vulgar) sábese, ademais, contaminado polo

castelán (“Finalmente el castellano, sobre todo a partir del Renacimiento,

influyó poderosamente la lengua de Galicia, que, muy poco cultivada litera-

riamente, no podía ofrecer una resistencia eficaz”, Carballo 1966a: 25) e pre-

cisa dunha axeitada depuración se quere verse elevado á categoría de lingua

de cultura. Só se recorre a el con carácter excepcional naqueles casos onde a

lingua literaria, polo seu carácter de convención escrita, non pode marcar a

pauta. Así, cando se trata de discriminar o timbre vocálico, para o que se care-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

149

184 “Otra dificultad capital con la que tropezamos es la escasez de trabajos monográficos, y deprecedentes de estudios generales. De muchos aspectos de la lengua gallega no sabemos científi-camente nada, o sabemos muy poco” (Carballo 1966a: 16).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

150 ce de marcación gráfica, recomenda: “El buen oído, pues, será su mejor guía,

si tiene un buen maestro o puede aprender de una comunidad donde la foné-

tica gallega se conserve pura” (Carballo 1966a: 47). Pero a pasaxe citada

representa unha excepción no conxunto da nosa gramática, trátase case dunha

mención única, xa que o ideal de lingua que aquí se persegue non quere ter

nada que ver con esa oralidade popular: “Es el gallego culto, el gallego lite-

rario, que aspira a ser un instrumento cabal de cultura, el que realmente nos

interesa” (Carballo 1966a: 13).

Con estas premisas, non resulta estraño que trazos de oralidade moi eviden-

tes fiquen á marxe do galego literario que aquí se postula. Nin orixinalidades

grafotácticas galegas nin, por suposto, fenómenos dialectais como o seseo ou a

gheada atopan un oco neste ideal de lingua. De feito, nin sequera se lles conce-

de un tempo de espera, manténdoas como formas opcionais ata que se produza

unha decantación definitiva a favor ou en contra, nin se tolera tampouco para

elas un uso facultativo, que si se lle concede, p.e., ao –e paragóxico (amare no

canto de amar). Compárense os tres fragmentos seguintes:

(sobre o seseo)

En algunas comarcas, en este segundo caso [c + e, i] hay seseo, o sea, que la c

se pronuncia como s. Naturalmente, lo mismo ocurre con el signo alfabético z,

que en gallego común suena igual que en castellano. Pero el seseo debe ser con-

siderado un hábito fonético dialectal (Carballo 1966a: 62-63).

(sobre a gheada)

La pronunciación de g [...] a la manera de unha h aspirada germánica, o refor-

zada con distintos matices hasta alcanzar a veces la identidad con la j castella-

na, constituye un rasgo dialectal, aunque muy estendido, considerado como

vulgarismo y rechazado por el gallego culto (Carballo 1966a: 64).

(sobre o –e paragóxico)

La e paragógica, la misma del italiano o del castellano antiguo, se pronuncia

potestativamente con palabras terminadas en consoante, vocal aguda o dipton-

go tónico. Así: mullere, batere, fácile, dore, acaie, paie, vaie, con sus variantes

sin –e, “mujer”, “pegar”, “fácil”, “dolor”, “conviene”, “padre”, “va”. Esta e

potestativa aparece generalmente al final de frase o grupo fónico. Cuando la

palabra termina en n, este fonema conserva su articulación velar, y la e paragó-


gica forma también sílaba aparte, como en el caso de unha: corazonhe

(Carballo 1966a: 52-53).

En definitiva, o ideal de lingua que se propugna é un ideal escrito e lite-

rario, fundamentado nos exemplos dos mellores escritores do Rexurdimento,

que eran os que lle ofrecían ao redactor o canon máis firme e establecido

para a extracción dos exemplos de bo galego que ilustran o seu traballo gra-

matical. Os usos populares (orais, dialectais) actúan como contramodelo e

reciben todo tipo de críticas, pois o que aquí se amosa ao público é unha pre-

sentación organizada do galego literario, non da fala vulgar ou dialectal das

clases menos ilustradas.

3.2. Xustificación

No capítulo I da Introdución afírmase: “Hay razones prácticas que aconse-

jan la fijación de un gallego común, y, entre ellas, dos fundamentales” (Carballo

1966a: 11). A primeira ten que ver co ensino da lingua:

La primera es de orden pedagógico. Un pueblo que posee lengua propia, ilus-

trada por una brillante literatura, siente el natural deseo de que la enseñanza de

su idioma se efectúe en condiciones normales. La enseñanza del gallego en los

diversos grados escolares requiere la existencia de una gramática del gallego

común (Carballo 1966a: 11).

A segunda razón remite á lingua literaria. Os escritores que dedican o seu

talento e esforzo á empresa de construír unha literatura galega culta precisan

dun código unificado. O galego común que aquí se ofrece ten daquela como

destinatarios básicos o docente e o escritor. Deséñanse con esta premisa os per-

fís básicos dun idioma que resulte válido para a aula e a creación literaria, dous

ámbitos nos que os modos escritos herdados da tradición –escrita, literaria–

teñen un peso notable:

Se hace pues, necesario un gallego normativo que permita al profesor orientar

sus enseñanzas, y al escritor resolver sus problemas de comunicación con el

público, con un mínimo de coherencia (Carballo 1966a: 12).

No tocante á regulamentación normativa, a gramática restrinxe de maneira

consciente o radio da súa formulación. O que aquí se brinda é, como anuncia o

título da obra, elemental e non exhaustivo. Ademais, os pronunciamentos ofré-

cense cun carácter provisional (Carballo 1966a: 14, p.e.), cunha conciencia

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

151


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

152 clara de que esta obra forma parte dun proceso aínda en marcha. A materia

prima que aquí se manexa, unitaria en esencia (“[...] aunque muestra una uni-

dad sustancial, presenta en algunos aspectos formas discrepantes que luchan

por la supremacía”, Carballo 1966a: 15), presenta aspectos pendentes de reso-

lución definitiva, de aí que a prudencia goberne as orientacións e escollas desta

tentativa de sistematización:

Determinar, en estos casos y otros análogos, cuáles, entre las manifestaciones

en competencia del fenómeno lingüístico, deben estimarse como canónicas, es

cuestión delicada, que en cada ocasión habrá de resolverse ponderando todos

los elementos de la situación y arriesgando soluciones que en definitiva pue-

den fracasar o prevalecer (Carballo Calero 1966a: 14).

Situar a obra no seu contexto axuda a comprender mellor a estratexia, en

principio estraña nunha gramática que se cualifica a si mesma de prescritiva, de

non sentenciar de maneira imperativa en materia de lingua. A excepción duns

poucos casos, a estratexia elixida é a de agardar a ver como evoluciona o gale-

go estándar para decidir despois. A prudencia parece aconsellar ao redactor,

especialista en historiografía literaria, un pronunciamento mesurado en ámbito

tan delicado coma o galego común, á espera de que os seus perfís aparezan de-

señados de xeito máis nítido. O punto de vista que goberna a exposición pode-

ría describirse como “agardemos a dispor dunha codificación uniforme, acep-

tada e empregada de maneira sistemática por un colectivo amplo e maioritario

da intelectualidade galeguista e xa logo daremos conta dela, presentándoa de

maneira ordenada”. De feito, así acontece no resto dos idiomas, nos que a gra-

mática normativa “[...] es un hecho real que el lingüista puede reflejar”

(Carballo 1966a: 15). Non obstante, a situación do galego é outra. Nós estamos

aínda lonxe deste estadio e por esta razón Carballo Calero decide adoptar o cri-

terio de escoller con calma e evitar sempre que sexa posible o rexeitamento

frontal desta ou aqueloutra solución, agardando a coñecer cales das “formas en

competencia” triúnfan finalmente:

Al escribir una gramática del gallego común, el autor de la misma se hallará en

ocasiones en una situación tal, que habrá de decidirse por alguna de las formas

en competencia, en virtud de razones que podrán ser discutidas, ya que no hay

una práctica constante que las legitime incontestablemente. Es, pues, prudente,

que, al decidirse en cualquier sentido, no deje de consignar las otras soluciones

posibles en los casos más importantes, aun señalando el ámbito dialectal en que


las inscribe. En este libro, por regla general, esas variantes se consignarán en

forma de notas (Carballo 1966a: 16).

En resumo, a gramática de Galaxia ve a luz pola necesidade que na época

se sentía de poñer á disposición do público un manual que orientase a aprendi-

zaxe da lingua (p.e. nas clases de galego que o profesor Carballo Calero come-

za a impartir na Universidade de Santiago o curso 1965/66), e servise de guiei-

ro aos escritores. A gramática que comentamos forma parte, ademais, do plane-

amento de actuación galeguista do grupo liderado por Ramón Piñeiro:

Outro capítulo importante do labor de Galaxia naqueles anos consistiu en for-

necer ao público de materiais que permitisen cumprir con aqueles fins de

espertar na sociedade galega a conciencia galeguista que nos tiñamos trazado.

Por eso publicamos unha Historia de Galicia, que lle pedimos a Vicente Risco,

unha Historia da literatura, que lle encargamos a Francisco F. del Riego, e máis

tarde unha Gramática galega, que lle solicitamos a Ricardo Carballo Calero

(Piñeiro 2002: 115).

3.3. Ortografía

O estándar que vimos comentando –urbano, escrito, cultista, literario–, pre-

senta como característica máis salientable a súa defensa da representación escri-

ta íntegra dos vocábulos (“La ortografía conserva ordinariamente la estructura

morfológica íntegra de los vocablos”, Carballo 1966a: 59). A grafía correcta é

aquela que está próxima das eleccións dos escritores de maior prestixio e, en

sentido contrario, lonxe da fala popular. E a esa lingua literaria sóbranlle os dia-

críticos de preguerra, dos que, por outra banda, tampouco atopamos un correla-

to nas linguas literarias castelá ou portuguesa. Se a escrita prebélica se caracte-

rizara polas estratexias gráficas ensaiadas para a representación da oralidade, a

posguerra representada na normativa Galaxia amosa, no ortográfico, unha

faciana menos requintada, libre dos diacríticos (guións, apóstrofos, acentos gra-

ves e circunflexos) que tanto proliferaran nos escritos do Rexurdimento e aínda

do primeiro terzo do século XX.

A partir de 1916, os galeguistas irmandáranse arredor da fala, que era sen-

tida como o grande depósito de enxebreza. Non obstante, medio século máis

tarde as circunstancias mudaran e, se na década de 1910 o galego carecía dunha

tradición firme –coñecida e recoñecida– en tipos de texto fundamentais (prosa

de ficción e ensaística, p.e.) nos anos sesenta o contexto é outro. A lingua conta

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

153


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

154 agora cun rico repertorio literario ao que acudir na procura de exemplos. E vai

ser precisamente nesa “brillante literatura” (Carballo 1966a: 11) onde atopen a

súa lexitimación básica as escollas que nesta obra se presenten como galego

común. O bo galego nin garda nin debe gardar a intimidade de outrora coa rea-

lidade oral. Na actualidade, é a literatura dos clásicos contemporáneos a que

debe marcar a pauta, e esta decisión arrastra con ela moitas estratexias de gra-

fización, entre elas moitos diacríticos, que perden a súa funcionalidade:

Los apóstrofos y guiones con que querían cohonestar morfología y fonética los

primeros maestros del Renacimiento, han desaparecido totalmente de los textos

actuales. Las elisiones o contracciones que conviene reflejar en la escritura son

las contadas en que interviene preposición a, de, en, registradas al hablar de

estos morfemas. Así escribimos ao, do, na, sin apóstrofo o guión alguno. En los

demás casos, se respeta en la escritura la integridad de los vocablos, aunque la

pronunciación usual efectúe las sinalefas y elisiones (Carballo 1966a: 79).

Estamos diante do que se cadra podería considerarse o aspecto máis firme

en canto á representación gráfica dos enunciados nesta gramática. En realida-

de, o que fai Carballo é intentar sistematizar o espírito ortográfico da época,

pois a supresión de diacríticos é recoñecida unanimemente como o trazo máis

visible da convención de posguerra, e constitúe na práctica un dos aspectos máis

evidentes á hora de distinguir documentos escritos nas dúas marxes do límite

cronolóxico aberto en 1936. Ao tempo que se rexeitan apóstrofos e guións como

marca de encontros grafotácticos185, outros diacríticos habituais na escrita do

primeiro terzo do século XX, como os acentos grave < ` > ou circunflexo < ^ >,

resultan igualmente excluídos do modelo usual de galego literario moderno186.

Se tiveramos que buscar un motivo para esta decisión, a sombra da imaxe

gráfica da lingua castelá parece proxectarse sobre o criterio adoptado:

No se aconseja, pues, el uso de apóstrofos, ni el de trazos de unión [...] Fuera

de estos [do, da, dos, das, del, dela, deste; no, na, nos, nas, nel, nela, neste] y

otros casos consagrados por el uso, la ortografía no registra las elisiones. [...]

Pero esto no representa un peligro para la autenticidad de la fonética gallega.

185 Con vontade mostrativa e non exhaustiva, cf. Carballo (1966a: 79; 107, n. 13; 111, n. 17; 114;132; 175; 183).186 En contra do acento grave, cf. Carballo (1966a: 40, 76). En contra do circunflexo, cf. Carballo(1966a: 40, n. 2; 76, 77).

También el castellano vulgar conoce las elisiones, pero éstas no se reflejan en

la escritura, y el español normativo usa menos de ellas, como consecuencia del

mantenimiento de la integridad morfológica de las palabras en la ortografía.

Nada se pierde con ello, y se gana en claridad (Carballo 1966a: 60).

Efectivamente, a poda de diacríticos, xulgada á luz da convención ortográ-

fica castelá, facilitaba a lectura, respectaba a estrutura morfolóxica das palabras

e homologaba a representación escrita da nosa lingua literaria coas máis

comúns no noso contorno xeográfico e cultural. Pero tamén, sen esa armazón

gráfica, a fasquía que aquel código escrito ofrecía aos ollos dun lector ou dunha

lectora adestrados nas coordenadas da lecto-escritura do castelán –isto é, a prác-

tica totalidade dos posibles receptores ou receptoras de produtos culturais gale-

gos– perdía moita da súa carga diferencialista, e os textos ficaban moito máis

simbolicamente desprotexidos perante a ameaza constante do castelán. O gale-

go escrito, que antes de 1936 resultaba doadamente distinguible do idioma de

Castela, adquiría agora, sen a pantalla gráfica coa que nos documentos de pre-

guerra se remitía ás contraccións, elisións e outros fenómenos da oralidade, un

aspecto máis arriscadamente próximo do estándar estatal que lle disputaba o

territorio, e ese déficit de diferencialismo carrexará máis adiante algúns proble-

mas, pois serán moitas as voces que reclamen unha maior distancia gráfica

entre o galego e o castelán escritos, unha marxe (diferencialista) de seguridade

que nos manteña separados da lingua oficial. Desde os seus inicios no s. XIX,

foron constantes, entre os cultivadores do galego escrito, os chamamentos sobre

esta necesaria precaución simbólico-formal. Tamén na época que nos ocupa se

coñeceron este tipo de chamadas de alerta, nas que se reclamaba unha maior

autonomía gráfica con respecto ao español, pero non será ata máis tarde, no

período que os historiadores casteláns denominan Transición, e se cadra de

maneira máis constante e visible entre aqueles que defendían un meirande ache-

gamento ortográfico á lingua portuguesa, cando se produza un aumento –en

número e importancia– deste tipo de solucións diferencialistas.

3. 4. Grafotáctica

O comento exhaustivo de todas e cada unha das escollas en materia de mor-

foloxía da lingua que se poden rastrexar na gramática de Galaxia terminaría por

desviarnos do propósito inicial deste estudo, tanto pola extensión intrínseca que

implicaría o intento coma pola dificultade engadida que suporía dar conta das

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

155


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

156 posibilidades duplas ou vacilantes que en ocasións se ofrecen ao lector, circuns-

tancia especialmente perceptible na primeira edición da obra (Carballo 1966a),

que enuncia como preferible unha solución gráfica nun apartado (ao, de outro)

e unhas páxinas máis adiante presenta esa mesma solución en pé de igualdade

con outra (ao/ó, de outro/doutro). Por este motivo, centrarémonos apenas nal-

gúns aspectos salientables, e, tomando como fío condutor a defensa da grafiza-

ción íntegra dos vocábulos na escrita que caracteriza esta gramática, repasare-

mos algunha das consecuencias desta decisión grafotáctica na escrita dun idio-

ma, como o galego, que se atopaba daquela nun período en que a tradición

escrita resultaba aínda inestable nalgúns extremos. A imaxe gráfica da lingua,

que desde os anos cincuenta viña sendo homoxeneizada en boa medida a través

dos produtos editoriais saídos do prelo de Galaxia, precisaba aínda de comple-

tar o proceso unificador, pois, sen ser moitos, eran bastantes aínda os problemas

de grafización para os que se carecía dunha pauta unánime. Moitos destes pro-

blemas irresolutos, situados na fronteira que media entre ortografía e morfolo-

xía (ao/ó, comer o caldo/come-lo caldo, faise/fai-se...), serían obxecto nas déca-

das dos setenta e oitenta do século XX de especial controversia, entre outros

motivos, porque no momento de unificar o estándar escrito non existía sobre

eles unha práctica continuada e aceptada, que si existía no tocante á supresión

de determinados signos diacríticos (apóstrofos, acentos graves e circunflexos ou

algúns usos do guión).

Como exemplo da exposición vacilante da Gramática elemental del galle-

go común no apartado de grafotáctica, podemos citar o caso do par de

outro/doutro, dúas solucións posibles para a sucesión tipográfica da preposi-

ción de e o indefinido outro. Como sabemos, a gramática de Galaxia decan-

taríase finalmente pola representación separada dos dous vocábulos (de

outro), pois a súa vontade grafotáctica expresa era a de sinalar de maneira

clara a entidade morfolóxica das palabras. Con todo, e de maneira evidente no

caso que nos ocupa, na tradición recente do galego escrito rexistrábanse

tamén outras solucións, entre elas dela ou doutro, que o propio redactor reco-

ñecía como “formas por lo común reflejadas en la ortografía” (Carballo

1966a: 59). Porén, representacións do estilo de dela ou doutro non son do

agrado de Carballo, que as considera próximas dunha oralidade da que se

quere diferenciar, e sempre que pode ou omite mencionalas ou alude a elas de

maneira difusa, presentándoas como algo que usan “moitos”, releándolles a

categoría de galego escrito de uso común e digno de converterse en estándar


(“Muchos funden con estos dos indefinidos la preposición de: dalgún, doutro,

etc.”, Carballo 1966a: 133).

Atopamos, con todo, exemplos que parecen camiñar en sentido contrario a

esta decisión de representar separados os vocábulos na liña escrita. Formas que

a nosa conciencia grafotáctica actual consideraría aglutinacións de dúas ou máis

palabras, presentábanse escritas por xunto na gramática de Galaxia. É o caso de

óchou, atréu, amiude, porriba ou cáxeque (ao chou, a treu, a miúdo, por riba e

case que no galego actual), solucións amalgamadas que o propio Carballo sabía

raianas entre a frase e a palabra (“[...] en el límite entre la frase adverbial y la

palabra”, Carballo 1966a: 175) e que chaman a atención ao lector de hoxe. Se

cadra un dos casos máis curiosos desta tendencia a representar como un todo

gráfico unha sucesión que funciona como unha unidade a nivel semántico é cói-

doque (coido que) resultado do encontro entre a primeira persoa do singular do

presente de indicativo do verbo coidar e a conxunción que, conglomerado grá-

fico que a nosa gramática presenta como un caso de énclise:

La conjunción que se une a veces a un verbo de pensamiento o lengua, formando

una especie de adverbio que se coloca al final de la frase. La conjunción que va

entonces enclítica al verbo [...] ven hoxe o bispo, cóidoque (Carballo 1966a: 256).

Nesta obra, en consonancia coas teses da casa editora Galaxia, avógase,

como dixemos, por eliminar guións, apóstrofos e demais marcas de elisión á

hora de representar por escrito o noso idioma. Pero este desexo programático,

acabámolo de ver (cóidoque), non sempre se consegue totalmente. Resulta,

non obstante, tan doado como trampulleiro limitarse a revisar criticamente

aqueles textos seminais desde a atalaia privilexiada que nos brindan varias

décadas de estándar, un prexuízo de peso na nosa carga teórica como obser-

vadores. Coa lupa de hoxe, resulta ben fácil detectar desvíos e incorreccións,

que, é claro, naquela época non eran sentidas como tales. Unha aproximación

deste estilo, que se limitase a sinalar en que se diferencian aquelas propostas

de escrita das que usamos hoxe, non achegaría case ningún elemento de inte-

rese e resultaría, en todo caso, bastante pobre. Se os traemos a colación aquí

é máis ben para ilustrar sobre as dificultades que se derivan de manexar un

corpus no que, sobre un aspecto concreto, podemos rastrexar exemplos dunha

postura e tamén da contraria, e isto non só na mesma obra senón mesmo, ás

veces, na mesma páxina. Debemos aclarar, ademais, que a nosa sensibilidade

ante determinadas formas escritas –e ante a ortografía e as estratexias grafo-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

157


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

158 tácticas en xeral– é hoxe distinta da que existía nos anos en que estas obras

vén a luz, pois este tipo de cuestións posuían daquela, nun contexto político

de resistencia cultural militante, unha relevancia moito menor da que logo se

lles atribuiría, de tal xeito que escribir de outro ou doutro, nunha circunstan-

cia sociohistórica en que publicar en galego consistía de seu unha proeza care-

cía en moitos casos de importancia, pois os problemas do galego non eran

ortográficos senón de pura supervivencia.

Cómpre engadir aínda que o profesor Carballo, que sempre defendeu a

escrita separada das palabras na escrita, promoveu en ocasións, desde as páxi-

nas da súa gramática, agrupamentos gráficos anovadores, que coñecerían un

uso real escaso ou nulo, e que resultan igualmente contrarios á tese de manter a

autonomía morfolóxica das palabras na escrita. Entre estas amalgamas orixinais

respecto da tradición de posguerra salientan, á parte das mencionadas óchou,

amiude, porriba, cáxeque, cóidoque, as contraccións so, sa, sos, sas, que intro-

duce na cuarta edición da gramática (Carballo 1974a) como representación do

encontro grafotáctico entre o pronome persoal átono se e as formas igualmente

pronominais da serie o, a, os, as187:

También pueden darse contracciones del reflexivo o recíproco se con las for-

mas del pronombre de tercera persona que representan el objeto directo:

so ‘se lo’, sa ‘se la’, sos ‘se los’, sas ‘se las’.

Ejemplos: non so confesaba a sí mesmo ‘no se lo confesaba a sí mismo’, esa

verba nunca sa dixeran ‘esa palabra nunca se la habían dicho uno a otro’, eses

agarimos nunca sos fixeran o un ao outro ‘nunca se habían cruzado entre los

dos tales muestras de afecto’, esas contas xa sas botaran ‘esas cuentas ya se las

habían echado’ (Carballo 1974a: 189).

En resumo, e como reacción ao conxunto de diacríticos que inzaban os tex-

tos anteriores a 1936, a gramática de Galaxia defende unha escrita depurada de

signos gráficos e que procura a representación íntegra dos vocábulos na liña

tipográfica, renunciando a calquera intento de representación amalgamada do

estilo das que se rexistraran na tradición de preguerra. Os casos do tipo óchou

187 O profesor chegará mesmo a postular, na derradeira edición da súa obra, to, ta, tos, tas para acontracción dos pronomes te e o, a, os, as: “Como en las oraciones cuyo sujeto es ti no cabe chesino te, en caso de reflexión, pueden darse también las contracciones to, ta, tos, tas: apunta-to‘apúntatelo’, etc.” (Carballo 1979: 195).


(ao chou) e similares deben ser entendidos en función da consciencia metalin-

güística que existía na época, necesariamente máis débil cá nosa, e característi-

ca asemade dunha época onde os esforzos na promoción e cultivo da lingua

tiñan un grao de voluntarismo que debemos estimar por riba deste tipo de extre-

mos grafotácticos que, despois de todo, non deixan de resultar excepcionais

aínda en traballos pioneiros como o que comentamos, redactados nunha época

en que a maioría dos estudos lingüísticos sobre a lingua ou estaban xa algo atra-

sados, ou resultaban difíciles de consultar ou, simplemente, non existían.


A relación entre as tres variedades lingüísticas (galego, portugués e caste-

lán) ofrece, no desenvolvemento da obra, unha clara asimetría favorable ao cas-

telán. A gramática de Galaxia estaba destinada a coñecedores da lingua de

Castela, e as mencións ao español vertebran o conxunto da exposición:

[...] la obra se dirige a quienes tienen por lengua natal o escolar el español ofi-

cial. Se supone, pues, que el lector conoce la gramática castellana, y la lengua

española es el término de referencia de nuestro estudio (Carballo 1966a: 16).

Á parte dos problemas inherentes a un deseño editorial como o escollido

para a elaboración desta gramática, outro factor a tomar en conta é o feito de ser

o castelán a lingua de redacción do texto, unha decisión motivada de novo polo

contexto de aparición do volume (Blanco 1989: 100). Ao lado das constantes

referencias á lingua castelá, son relativamente poucas as veces que se alude ao

idioma portugués. Cando aparecen, atopamos a máis pura ortodoxia galaxiana

en materia de estándar, co galego presentado como unha lingua autónoma e dis-

tinta do portugués: “El gallego, considerado ya como lengua autónoma des-

prendida del tronco gallego-portugués, ofrece, naturalmente, variedades dialec-

tales” (Carballo 1966a: 32). E exemplos deste tipo aparecen todo ao longo do

texto. De feito, postos a elixir entre as ortografías dos dous estándares, prefíren-

se case sempre as solucións castelás ás portuguesas. Falando do ditongo –ei–,

aclárasenos en nota:

La lista [de palabras con –ei–] se hincha si vocalizamos la c velar final de síla-

ba, que sigue a la e incial en palabras cultas: eisistencia, eisixir, eiscelencia,

eitoplasma. Pero la resurrección erudita de una ley fonética caducada y la apli-

cación racionalista de una norma de pronunciación portuguesa sin más averi-

guaciones, debe suscitar fuertes reservas. Hoy la pronunciación espontánea

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

159


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

160suprime la c simplemente. Lo que se oye es esistencia, lo mismo que en caste-

llano (Carballo 1966a: 68, n. 19).

Os exemplos poderían multiplicarse, e así, un pouco máis adiante, e falan-

do dos intentos de implantar unha solución etimolóxica para aqueles casos que

a ortografía usual empregaba <x>, aclara: “El modelo del gallego medieval o

del portugués no sirve [...]” (Carballo 1966a: 78). O galego, que se atopa en

pleno proceso de elaboración dunha lingua culta (común, literaria), debe mar-

car as distancias con respecto ao castelán pero tamén con respecto ao portugués,

de tal maneira que mellor será escribir conforme ao costume de posguerra

(pexego, paxaro, caixa, fuxo), pois “[...] no parece lógico ni práctico exigir eru-

dición histórica al que escribe” (Carballo 1966a: 78).

Como vemos, o autor sabe dos ensaios precedentes en materia de galego

escrito, coñece as solucións portuguesas e castelás e, con todo, ao pronunciar-

se sobre a escrita correcta, o seu gusto parece inclinarse pola converxencia co

castelán: “Resulta, por todo ello, y en conjunto, más adaptable para el gallego

la ortografía castellana que la portuguesa [...]” (Carballo 1966a: 29). En sínte-

se, o galego común que se perfila na gramática de Galaxia é unha abstracción

lingüística fundamentada no canon literario que se vén forxando desde o

Rexurdimento, para a que se quere independencia con respecto ao castelán lite-

rario e ao portugués estándar. Postos a escoller entre as solucións castelás e as

portuguesas, as preferencias inclínanse de maneira clara a prol das primeiras.

4. VALENTÍN PAZ-ANDRADE (1968)


A nivel formal, o artigo de Paz-Andrade amosa unha concepción de lingua

fortemente tributaria das teorías organicistas188 do século XIX. Inzan no texto

as alusións a árbores e pólas lingüísticas, a linguas nais e linguas fillas e, en

xeral, é recorrente o emprego de toda esa nomenclatura característica dunha

época, o s. XIX, en que a lingüística pugnaba por homologarse coa disciplina

científica de vangarda naquela altura, as denominadas “ciencias naturais”.

Como sabemos, trátase dun vocabulario e dunha maneira de entender o fenó-

188 Cf. Morpurgo (1998: 86-88), Janda e Joseph (2003: 6-9).

meno lingüístico bastante frecuente entre nós en escritos do período 1916-

-1936. Intelectuais galeguistas como Afonso Daniel Rodríguez Castelao ou

Vicente Risco, por citar dous casos, aludían nos seus escritos ás relacións do

galego co portugués como recurso defensivo fronte á presión do castelán. En

liñas xerais, a proposta de Paz-Andrade parece participar máis daquela lusofi-

lia ca do reintegracionismo ortográfico que algúns comezarán a propugnar na

segunda metade da década dos setenta.

O noso autor propón un achegamento á órbita luso-brasileira pero non ofre-

ce un modelo (ortográfico, gramatical, léxico...) que poida servir de referencia.

Non se trata só de que non expoña un prototipo de galego “integrado” na redac-

ción do seu artigo. Nin sequera subministra información detallada arredor de

como debería ser ese código, de aí que nos inclinemos por consideralo máis

retoricamente lusófilo –ao estilo dos clásicos da época Nós– ca propiamente

lusógrafo á maneira dos reintegracionistas da década dos setenta do século XX.

A diversificación lingüística románica énos explicada por Valentín Paz-

-Andrade, como dixemos, en clave naturalista/organicista189. Trátase dunha pers-

pectiva e un vocabulario relativamente correntes daquela entre os filólogos

galegos –que aínda tardarían bastantes anos en homologarse cos modelos cien-

tíficos da lingüística moderna–, un enfoque moi debedor dos escasos e non

sempre rigorosos estudos sobre a lingua realizados en Galicia antes de 1936.

Atopamos, así, a metáfora dunha árbore (latina) con pólas (romances neolati-

nos), todo un tópico deste marco de análise190. Dado que a matriz de todo o pro-

ceso é a lingua latina, os defensores desta hipótese buscan presentar o seu idio-

ma situado o máis próximo posible á lingua “nai”, pois entenden que canto máis

ao pé dela aparezan máis pura –menos corrompida– será a lingua que descri-

ben. Paz-Andrade pronúnciase neste sentido atribuíndolle á lingua galega o títu-

lo de “primoxénito do latin” (1968: 120), circunstancia feliz que coloca o noso

idioma en posición destacada no seo da “familia” neolatina.

De acordo con esta tese naturalista/organicista, cada unha destas “pólas”

lingüísticas derivadas do tronco latino podía, por súa vez, bifurcarse. Ese sería

o caso do galego, que evolucionaría desde as súas orixes setentrionais ramifi-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

161

189 Naturalist/organicist (ing.), cf. Wolf (1999: 133).190 Tomando como base o traballo do holandés Matthias de Vries (1820-1892), J. Noordegraaf(1999) ofrece un repaso destas analoxías e metáforas botánicas (a lingua como xardín, árbores epólas lingüísticas, linguae hortus...) tan frecuentes no traballo de August Scheleicher e outros lin-güistas da época.


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

162 cándose historicamente en dúas gallas, a galega e a portuguesa. A evolución

supuxo cambios, pero nunca tan importantes como para conseguir alterar a uni-

dade idiomática esencial:

Non podían deixar de producirse influxos, e adaptacións, chamados a disminuir

a identidade formal, entre a ponla primitiva e a fortemente evolucionada e lon-

gal. Mais unha e outra pertencen ao mesmo albre lingüístico (Paz-Andrade

1968: 121).

Outras veces, esta mesma hipótese enúnciase en forma de galego e portu-

gués seren en orixe dous brazos do mesmo corpo (“[...] o portugués e-o galego,

brazos dereito i-esquerdo do mesmo corpo”, Paz-Andrade 1968: 128). Pero é

sen dúbida a da árbore a metáfora preferida do noso autor. Recorre a ela varias

veces no texto, e reitera unha e outra vez que as diferenzas entre galego e por-

tugués, dúas extremidades dun único organismo orixinario, son mínimas peran-

te a conservada unidade básica:

As desemellanzas, con todo, son pequena cousa ao par das identidades. E mira-

groso que aquelas non chegaran a mais, tendo en conta o distinto acondiciona-

mento exógeno en que viviron unha e outra ponla do mesmo tronco (Paz-

-Andrade 1968: 129).

Esta galla meridional da árbore galego-portuguesa coñecería historicamente

un espallamento importantísimo a nivel internacional, situación que converte na

actualidade o noso idioma nunha “chave máxica” (Paz-Andrade 1968: 126) para

abrir as portas das áreas lusófonas de Europa, África e América. Concorren neste

punto dous presupostos básicos da proposta de Paz-Andrade, por unha banda o

de concibir a lingua como unha ferramenta e, pola outra, o de estimala en fun-

ción do seu potencial comunicativo extraterritorial (internacional).

Da primeira delas (a lingua como útil) ocúpase monograficamente no apar-

tado 2 do artigo que comentamos (“As funcións da lingua”). As citas bibliográ-

ficas que recollemos neste apartado (Paz-Andrade 1968: 118-119) resultan

inequívocas. De O. Jespersen191 toma prestada unha pasaxe de Jevons segundo a

cal unha lingua debe ser valorada “[...] como meio de comunicación, como auxi-

liar mecánico do pensamento e como instrumento de relembranza e referencia”

(Paz-Andrade 1968: 118, cursiva no orixinal). A continuación, cita a W.

191 A referencia que dá Paz-Andrade para O. Jespersen é “Humanidad, nación, individuo, B.Aires, 1947”. A cita de Jevons tómaa de Jespersen (Paz-Andrade 1968: 118).


Marshall Urban192 e insiste na mesma imaxe do idioma “[...] como portador de

sensos, como meio de comunicación e como signo ou simbolo da realidade”

(Paz-Andrade 1968: 118, cursivas no orixinal).

A postura parece clara. A lingua, para Valentín Paz-Andrade, é un instru-

mento. Ten outras funcións, pero son a maiores (“Outras propiedades tamen

siñaladas son a mais. Complemento ou incremento da función axial”, Paz-

-Andrade 1968: 118). No resto do artigo, xa fóra deste apartado monográfico

dedicado ás funcións da lingua, insístese varias veces máis nesta perspectiva

instrumental (Paz-Andrade 1968: 123, 128). E deste aspecto deriva a segunda

grande hipótese do autor, segundo a cal o noso idioma é valioso na medida en

que nos faculta para a comunicación fóra das nosas fronteiras:

Chegóu o intre de cifrar a importancia do idioma –mais que no seu orixe e seus

servicios á creación literaria ou histórica–, no censo das persóas que valéndo-

se da ferramenta verbal recibida no lar, poden entenderse pol-o ancho mundo

(Paz-Andrade 1968: 120).

Unha e outra vez, a hipótese comunicativa, complementaria da instrumental,

aparece no centro da conceptualización do fenómeno lingüístico (“Ningunha

xerarquía conta mais, na escada do valor social das linguas, que a capacidade de

establecer relacións de entendimento directo co-as xentes d-outras áreas do

mundo”, Paz-Andrade 1968: 130). O galego destaca, para Paz-Andrade, pola súa

rendibilidade comunicativa a nivel internacional e non, p.e., polas súas virtuali-

dades simbólicas, culturais, políticas ou facilitadoras da cohesión interna. A súa

argumentación fundaméntase na opinión de que o noso idioma serve porque

serve fóra, e o enfoque adoptado parece máis dirixido cara ao exterior que cara

ao interior de Galicia. Ao seu ver, o galego non é importante en por si, senón pola

súa cotización no mercado internacional.

Esta busca de referencias no exterior apréciase tanto na propia denomina-

ción da variedade, para a que se prefire o termo galaico-portugués –no canto de

galego ou lingua galega–, como na propia función básica que para ela se esta-

blece, a comunicativa. E entramos así nunha das pautas argumentais básicas de

certo lusismo, que extrae do ámbito extragalego os seus modelos de excelencia.

Desde este punto de vista, o idioma interesa non pola súa funcionalidade no

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

163

192 A referencia para W. Marshall Urban é “Lenguaje y Realidad, México, 1962” (Paz-Andrade1968: 118).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

164 interior do territorio nacional galego, senón porque nos permite proxectarnos

cara á xeografía lusófona.

En síntese, Paz-Andrade define formalmente a lingua a base de metáforas

bioloxicistas moi comúns entre os clásicos do período prebélico, e fala de lin-

guas nais e linguas fillas, de árbores e pólas lingüísticas ou de corpos e brazos

idiomáticos. No que se refire á dimensión funcional da lingua, instrumentalis-

mo e comunicabilidade extraterritorial (internacional) constitúen as claves desta

proposta, cimentada na potencialidade do galego como vehículo de expresión

transcontinental, perspectiva verbalizada na imaxe da lingua como “chave

máxica” para abrir outros mundos alén das súas fronteiras orixinarias.

4.2. Xustificación

Cando ten que xustificar a súa proposta para o galego, Valentín Paz-

-Andrade explica que xa non ten sentido teimar na elaboración dun galego autó-

nomo. O futuro, sinala, está na lusofonía. E cómpre aceptalo con urxencia para

poder penetrar canto antes nese espazo xeolingüístico que se abre para nós,

emerxente e promisorio. Esta integración (Paz-Andrade 1968: 121) no univer-

so lusófono traería un cúmulo inmenso de vantaxes, entre elas a ampliación das

nosas fronteiras no tocante á comunicabilidade interlingüística e á apertura dun

novo e amplo mercado para os nosos produtos editoriais.

Quixeramos chamar a atención sobre a etiqueta empregada para denominar o

proceso (integración). Naquela altura, o proxecto bosquexado por Paz-Andrade

trazaba unha aproximación ao portugués en clave integrativa, entendendo o pro-

ceso como unha “viaxe de ida”. Reintegración e reintegracionismo son rótulos

serodios no noso corpus, pois non comezarán a empregarse de xeito sistemático

ata a segunda metade da década dos 70, e o seu uso denota unha evolución ideo-

lóxica na corrente, que pasa de presentar a vía portuguesa como unha viaxe de ida

(integración) a xustificala como un camiño de retorno (reintegración).

Segundo Valentín Paz-Andrade, pechar os ollos á fecunda realidade “trans-

-continental” da lingua significaría ir en contra da nosa propia historia. Carece

de sentido teimar nun galego autónomo cando o único de veras importante é o

porvir do complexo galego-portugués: “[...] hoxe pouco representa o destiño

autónomo da fala galega. O que importa, por enriba de todo, é o destiño con-

xunto da lingua galaico-portuguesa” (Paz-Andrade 1968: 121). O pronuncia-

mento é ben explícito: “hoxe pouco representa o destiño autónomo da fala gale-

ga”. A meta dos nosos esforzos debe desprazarse desde o galego cara a unha


abstracción mixta e de status máis difuso (“a lingua galaico-portuguesa”), que

sería a verdadeiramente relevante. O único rumbo significativo, aquel que inte-

resa “por enriba de todo” é o do conglomerado galego-portugués, non o da “fala

galega autónoma”. Poucas veces atoparemos unha formulación antiautonomis-

ta exposta de maneira tan clara. E menos aínda na década dos sesenta, que son

os anos en que este artigo ve a luz:

¿Cales son as razóns que nos deben levar a afanarnos no galego-luso-brasilei-

ro e abandonar o galego tradicional que se viña fabricando laboriosamente

desde o século XIX? A primeira, a intelixibilidade mutua entre millóns de

usuarios, entre eles os habitantes dunha área en proceso de expansión econó-

mica e demográfica como o Brasil.

Pero a aproximación que defende Paz-Andrade terá –polo menos a nivel

retórico– un carácter parcial. Non se trataría de asumir íntegro e sen reservas o

estándar oficial portugués, senón de adaptalo de maneira pragmática e limitada

(“[...] facendo os axustes necesarios [...]”, Paz-Andrade 1968: 131) para mello-

rar as nosas posibilidades comunicativas con Portugal, o Brasil e outros países

lusófonos. Ao que parece, pretende aportuguesar a lingua para que, logo de

efectuados os axustes necesarios, os galegos poidamos comunicarnos mellor

“pol-o ancho mundo” (Paz-Andrade 1968: 120).

O horizonte que aquí se establece propende asemade a abandonar para sem-

pre o que Valentín Paz-Andrade denomina o “preito rexional”. A denominación

preito rexional ten un campo de significación asimilable ao que hoxe coñece-

mos por autonomismo ou isolacionismo, corrente de estandarización que cons-

titúe, como sabemos, a tendencia maioritaria do activismo galeguista desde a

época do Rexurdimento. Para o noso autor, é xusto esta tendencia tradicional na

elaboración do idioma a que hai que rexeitar. O que Paz-Andrade demanda é un

cambio de rumbo. Ao seu entender, cómpre abandonar o enfoque tradicional do

problema do galego (Paz-Andrade 1968: 128) para embarcarnos con urxencia

na aventura lingüística deseñada por el para nos proxectar no mundo.

Como dixemos, Valentín Paz-Andrade defende a lingua como un medio de

comunicación, seducido polas posibilidades de intelixibilidade mutua entre

galego e portugués, e será neste aspecto onde sitúe tamén a xustificación bási-

ca do seu proxecto persoal para a escrita do galego. Entende Paz-Andrade que

a importancia do galego non deriva tanto da súa condición de lingua derivada

do latín nin dos seus logros literarios pasados ou presentes, senón da súa con-

dición de chave do grande universo lusófono (“bicontinental, repartido en dous

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

165


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

166 hemisferios”, Paz-Andrade 1968: 123), universo no que destaca como elemen-

to máis salientable o estado brasileiro.

En síntese, resulta van encastelarse no proxecto de elaboración dun ideal

autónomo de galego literario. Cómpre desbotar canto antes un punto de vista tan

restritivo, que viña entendendo o problema do galego en clave rexional (nacio-

nal) –obviando as ramificacións extragalegas do tronco orixinario– e abrir os

ollos ás vantaxes evidentes que se derivarían da nosa inserción no extenso e pro-

metedor mundo cultural e lingüístico luso-brasileiro, millonario en posibles

interlocutores e potenciais consumidores para os nosos produtos editoriais.

4.3. Ortografía

A concreción gráfica da proposta de Valentín Paz-Andrade resulta en xeral

pouco rigorosa e bastante descoidada. Nas liñas que seguen intentaremos trazar

algunhas liñas básicas desta escrita desleixada, pero advertimos que se trata só

dunha mostra, pois, como sen dúbida vén comprobando o lector nos fragmen-

tos que fomos citando, as faltas de ortografía inzan no texto. É importante sina-

lar que nesta relación de “faltas de ortografía” non incluímos aqueles “erros”

que un lector de hoxe atoparía nun documento calquera escrito na década dos

sesenta do século XX. Referímonos unicamente a aquelas infraccións á propia

convención establecida por Paz-Andrade para a redacción do seu artigo. Son, xa

que logo, faltas ás súas regras –e non ás nosas– as que entorpecen a lectura do

documento. Entre estas irregularidades atopamos acentos que se omiten, guións

que sobran, encontros grafotácticos que unhas veces se escriben e outras non...

Vexamos un exemplo. Para a palabra que nós escribimos lingua rexistramos no

texto ata catro grafizacións distintas, e que van desde lingua (Paz-Andrade

1968: 117) ou lingoa (1968: 125, 127), comúns no galego da época, ata língua

(1968: 118) ou lengua (1968: 130), escritas portuguesa e castelá, respectiva-

mente, do substantivo. A frecuencia de uso parece inclinarse a favor de lingua,

sen acento ortográfico, pero a falta de univocidade ortográfica permite que cal-

quera poida acudir ao texto e tomar algún dos outros tres exemplos, pois o noso

autor ofrece unha panoplia ben diversa de representacións gráficas do vocábu-

lo (lingua, língua, lingoa, lengua). Daquela, cómpre tento á hora de pronunciar-

se sobre a convención de escrita empregada por Paz-Andrade na grafización

deste artigo, pois non sempre resulta doado distinguir as fórmulas gráficas

intencionadas daqueloutras secuencias grafemáticas que case con seguridade

non son outra cousa que puros erros tipográficos.


A nivel expositivo, centraremos a nosa panorámica nos grafemas (repertorio

e regras de uso), no tratamento gráfico dalgúns grupos cultos, nos diacríticos

–con especial atención aos acentos– e nalgúns sufixos e terminacións. Como o

noso obxectivo non é elencar con pormenor a totalidade dos usos gráficos do

texto, limitarémonos a recoller uns tantos que nos permitan delimitar as súas

orientacións básicas, escapando así do efecto multiplicador –pero non necesaria-

mente máis clarificador– que provocaría o comento do catálogo completo.

Parece claro que, malia os continuos descoidos, tanto a panoplia de grafe-

mas como as regras que gobernan o seu uso resultan netamente converxentes

coa ortografía galega da época. Achámonos, daquela, perante un texto escrito

segundo as pautas xerais (galegas) da época ao que se lle engadiron logo algu-

nhas solucións peculiares. O documento, desde o punto de vista gráfico, apare-

ce como un conglomerado de tres elementos: ortografía tendencialmente gala-

xiana, incrustacións lusizantes e simples faltas de ortografía.

Non obstante, moitas veces encontramos solucións desconcertantes aínda

para un texto pouco metódico como o que nos ocupa. Un dos casos se cadra

máis destacados neste sentido é o do grafema <g>, que atopamos utilizado en

tres ocasións de maneira diverxente coa tradición galega: girar193, exógeno194,

virgen195. O problema xorde no momento de clasificar estes exemplos.

¿Lusismo ou castelanismo?, ¿pura falta de ortografía (influída polo castelán)?

A resposta non é sinxela. Os empregos coinciden basicamente co portugués,

en efecto, pero tamén co castelán (cast. girar, exógeno, virgen; port. girar,

exógeno, virgem). Xulgalos como lusismos ortográficos resultaría coherente

cos postulados teóricos do autor, pero o certo é que girar, exógeno ou virgen

poderían igualmente ser tomados por puros castelanismos. Sexa cal for o seu

carácter, trátase en todo caso de exemplos gráficos excepcionais nun texto

resolto segundo os usos canónicos na ortografía galega de posguerra. En rea-

lidade, na mesma páxina de girar atopamos prestixiosa, linguaxe, enxergado,

puxo ou eixo196, que máis reforzan a hipótese da gralla cá do lusismo, pois é

<x> e non <g> (ou <j>) o grafema preferido na redacción. De todas manei-

ras, as faltas influenciadas pola ortografía castelá non son estrañas ao texto e

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

167

193 Paz-Andrade (1968: 117).194 Paz-Andrade (1968: 129).195 Paz-Andrade (1968: 124).196 Paz-Andrade (1968: 117).

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

168 en exemplos como paraguaya197, Rey198 ou gayolas199 parece máis evidente a

orixe da interferencia.

Tampouco son infrecuentes, porén, as solucións lusizantes, e así atopamos

exemplos como cuase200 ou quantitativamente201, que, como vemos, o noso autor

resolve con máis intención que homoxeneidade, pois alterna dúas combinacións

grafemáticas, <cua> / <qua>, para unha secuencia única en portugués (port.

quase, quantitativamente). Pero, outra volta, eses dous exemplos con <cua>

constitúen excepcións netas ás coordenadas ortográficas xerais dun artigo reple-

to de formas coa solución galega <ca> (calquera, cando, canto, catro ou cadro202)

no canto da portuguesa <qua> (qualquer, quando, quanto, quatro, quadro).

Se a ortografía do texto resulta cambiante na representación de unidades

soltas (<c>, <g>, , <x>, <y>), a situación empeora cando os grafemas entran

en combinación entre si. Á falta de sistematicidade no tratamento gráfico dos

grupos consonánticos cultos, típica dos escritos da época, únese aquí o descoi-

do xeral que caracteriza o texto. Se tomamos o grupo /ks/, atopamos que Paz-

-Andrade pode resolvelo graficamente vocalizándoo en –i– (eisiste203, eisixi-

do204), ou en –u– (próusima205), aínda que a opción preferida parece ser a da súa

conservación (expansión206, explosivo207, experimento208...). En canto aos grupos

con líquidas, rexistramos tamén un tratamento vacilante, ata o punto de, en oca-

sións, unha mesma palabra aparecer escrita de dúas maneiras distintas ao longo

do texto: “crima social” (Paz-Andrade 1968: 118, cursivas nosas) pero “razas,

terras e climas” (1968: 129, cursivas nosas); “groriosa simbiosis” (1968: 124)

pero “lingua gloriosa” (1968: 128, cursivas nosas). A inclinación xeral parece

ser a de grafar con <r> o segundo elemento do grupo (craro, recramar, exem-

197 Paz-Andrade (1968: 122).198 Paz-Andrade (1968: 124).199 Paz-Andrade (1968: 125).200 Paz-Andrade (1968: 122, 125).201 Paz-Andrade (1968: 130).202 calquera (Paz-Andrade 1968: 118), cando (1968: 118, 119, 128), cantos (1968: 125), catro(1968: 119, 121), cadros (1968: 131).203 Paz-Andrade (1968: 122).204 Paz-Andrade (1968: 128).205 Paz-Andrade (1968: 129).206 Paz-Andrade (1968: 122).207 Paz-Andrade (1968: 123).208 Paz-Andrade (1968: 125).

pro, exprorar209... ), pero o descoido ortográfico do escrito chega ás veces a

escurecer a atmosfera ortográfica preferente. Como sabemos, eses mesmos gru-

pos con líquidas que acabamos de citar escríbense en galego moderno confor-

me á etimoloxía (claro, reclamar, exemplo), solución idéntica á adoptada en

portugués ou en castelán que se faría xeral entre nós a partir das Bases prá uni-

ficación da lingua galega (1977) que comentaremos máis abaixo (cf. II. 9.).

A troca de claro en craro é unha manifestación gráfica diferencialista, típica

do galego escrito daquela altura. O exemplo de craro sérvenos para lembrar que

os hiperenxebrismos –unha estratexia gráfica ben galega– resultan moito máis

frecuentes no texto que os posibles lusismos ou castelanismos. Cando Paz-

-Andrade se separa da convención de galego literario da época, faino moitas

máis veces en clave hiperenxebrista ca en clave lusista (ou castelanista). Se

cadra, estamos perante o máis amplo e representativo catálogo de hiperenxebris-

mos do noso corpus. Rexistramos no artigo de Paz-Andrade mostras de case

todos os tipos (determiñación, conquerir, impresioante, suficente, brilantez210...),

o que reforza de novo a hipótese dun texto escrito en galego que presenta, como

peculiaridade engadida, algúns trazos discordantes da corrente maioritaria. O

lusismo aquí é só un recurso gráfico máis, desde logo moito menos utilizado có

hiperenxebrismo. Atopamos lusismos (ortográficos, morfolóxicos, léxicos), pero

non unha alternativa ortográfica lusista ao estilo das que comezarán a aparecer a

finais da década dos setenta.

Esta falta de unificación que vimos comentando termina por ensombrecer

o conxunto. Atopamos pudera211 nunha páxina e podera212 na seguinte; maos213

e maus214 [mans]..., toda unha serie de permutacións que dificulta enorme-

mente a sistematización, ata o punto de que ás veces non nos sentimos capa-

ces de aventurar cal podería ser a inclinación gráfica principal. No caso xa

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

169

209 craros (Paz-Andrade 1968: 122), recramando (1968: 131), exempro (1968: 121, 125), expro-rar (1968: 125).210 determiñación (Paz-Andrade 1968: 118), conqueridores (1968: 120) e conquerir (1968: 122),impresioante (1968: 129), suficente (1968: 125), brilantez (1968: 129). A lista podería continuar,pois trátase do fenómeno máis característico do texto: vigairo (Paz-Andrade 1968: 117), determi-ñación (1968: 118), destiño (1968: 119, 121, 124), siñaladas (1968: 118), cartos (“tres cartos[cuartos] do total”, 1968: 119), posicioal (1968: 119)...211 Paz-Andrade (1968: 118).212 Paz-Andrade (1968: 119).213 Paz-Andrade (1968: 130).214 Paz-Andrade (1968: 124).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

170 citado de lingua parece esta (e non língua, lingoa ou lengua) a escollida. Con

todo, non nos atrevemos a escoller, p.e., entre maor e maior, pois non só

temos varias mostras de cada unha das formas, senón tamén dos seus deriva-

dos (maor, maorías, maores vs. maior, maioritario215), de xeito que ambas as

opcións están ben fundamentadas e calquera delas podería habilitarse para

rexeitar a outra como solución preferida.

No capítulo de diacríticos, salientamos o emprego do circunflexo como

marca de timbre vocálico en certos casos (sô, prô216 no canto de só, para o do

galego estándar actual). O acento ortográfico circunflexo < ^ >, bastante común

no período anterior a 1936, resulta porén bastante anacrónico nun texto que ve

a luz en 1968, pois o saneamento de diacríticos constitúe un dos riscos máis

visibles e mellor aceptados dun período, como o galego de posguerra, domina-

do pola imaxe gráfica adoptada por Galaxia, que leva máis de tres lustros ser-

vindo ao público os seus produtos editoriais sen acentos graves, sen acentos cir-

cunflexos, sen apóstrofos e, desde cedo, tamén sen guións.

Pero a eiva maior, unha vez máis, segue sendo a falta de unidade, que leva

a Paz-Andrade a empregar ata tres marcas gráficas distintas para o til de nasa-

lidade. Un único trazo no portugués < ˜ >, represéntase mediante acento circun-

flexo (Guimarâes217), diérese (Camoës218) ou sen marca ningunha (Sao Paulo219),

adoptando tres solucións distintas para un único diacrítico portugués (port.

Guimarães, Camões, São Paulo).

No apartado de sufixos e terminacións, tanto podemos atopar solucións pro-

clives ao portugués (–imento: desenvolvimento, conocimento, reconocimen-

to220...) coma formas sufixais do galego literario da época (-án: napolitán,

humán, africáns221...). Fóra destas dúas inclinacións básicas, o tratamento de

sufixos e terminacións afoga nunha xeral falta de homoxeneidade (edás, posi-

215 maor (Paz-Andrade 1968: 122, 130), maorías (1968: 122), maores (1968: ) vs. maior (1968:131), maioritario (1968: 121).216 sô (Paz-Andrade 1968: 118, 121, 125, 126), prô (1968: 132). 217 Paz-Andrade (1968: 120).218 Paz-Andrade (1968: 121).219 Paz-Andrade (1968: 119).220 desenvolvimento (Paz-Andrade 1968: 117, 121, 126), reconocimento (1968: 119), expandi-mento (1968: 120, 122, 128), entendimento (1968: 121, 123), valimento (1968: 121), crecimento(1968: 122), conocimento (1968: 125), acollimento (1968: 126), florecimento (1968: 126), movi-mento (1968: 127).221 napolitán (Paz-Andrade 1968: 117), humán (1968: 119, 122, 125), mañán (1968: 122, 126),africáns (1968: 122), meridiáns (1968: 124), italiáns (1968: 127).

bilidás... pero comunidade, sociedades222; posibre pero irremovibel223...) que

afecta tamén ao plural das palabras agudas rematadas en –l, espazo ocupado

alternativamente polo sufixo popular –ales, e polo arcaizante –aes (xerales,

orientales, occidentales, funcionales, medioevales vs. diferenciaes, sociaes,

verticaes, colateraes224).

En síntese, a ortografía do texto podería cualificarse como descoidadamen-

te galega. As faltas de ortografía son tantas que non só empecen calquera ten-

tativa de sistematización, senón que por veces chegan a dificultar a lectura (“E

de certo unho pauliña común as demais lenguas ibéricas [...]”, Paz-Andrade

1968: 130 no canto de É de certo unha pauliña común ás demais linguas ibéri-

cas). Podemos atopar algunha solución próxima ao portugués (sufixo –imento)

pero unha análise minuciosa evidencia que a característica ortográfica básica

non é tanto o lusismo coma a falta de unidade. Como se veu, o catálogo amosa

grafizacións duplas (clima/crima, gloriosa/groriosa), triplas (Guimarâes,

Camoës, Sao Paulo), cuádruplas mesmo (lingua, língua, lingoa, lengua). E

outro tanto acontece no apartado de sufixos e terminacións (posibilidás/socie-

dades; orientales/verticaes...). Cómpre advertir asemade que a carga teórica do

observador podería en ocasións levalo a interpretar como lusismos grafemáti-

cos formas que máis parecen faltas de ortografía influídas polo castelán (girar,

exógeno, virgen). Non deixa de resultar curioso, ademais, que unha teorización

lusista acumule ortograficamente tal cantidade de solucións non xa galegas –a

ortografía é, no esencial, a nosa tradicional–, senón hipergalegas (hiperenxe-

bres), ata o extremo de que o texto podería tomarse como unha colección de

mostras do diferencialismo hiperenxebrista.

4.4. Grafotáctica

Neste apartado bosquexaremos algúns dos trazos que caracterizan o

documento de Paz-Andrade nese eido da escrita onde estreman ortografía e

morfoloxía. Se, como acabamos de ver, a nivel grafemático o texto salienta

pola súa falta de uniformidade, a situación non mellora cando esas palabras

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

171

222 edás (Paz-Andrade 1968: 119), posibilidá (1968: 120), posibilidás (1968: 132), variedás(1968: 123) vs. comunidade (1968: 128), sociedades (1968: 128).223 posibre (Paz-Andrade 1968: 124) vs. irremovibel (1968: 127).224 xerales (Paz-Andrade 1968: 126), orientales (1968: 128), occidentales (1968: 128), funciona-les (1968: 128), medioevales (1968: 129) vs. diferenciaes (1968: 123), sociaes (1968: 124), ver-ticaes (1968: 125), colateraes (1968: 128).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

172 de corpo gráfico inestable entran en combinación na liña tipográfica. Sen

dúbida, o recurso máis empregado para representar encontros grafotácticos é

o trazo < – >.

É coñecido o gusto do noso autor por este diacrítico, que usa incluso para

unir os seus apelidos (Paz-Andrade), orixinalidade gráfica que provocou no seu

día unha célebre crítica do profesor Carballo Calero225. En liñas xerais, rexistra-

mos algúns guións típicos da primeira normativa Galaxia (co-a, d-un, n-aquel,

pol-o) que se mesturan no texto con guións portugueses (“[...] describe o obxeto

considerando-o como a ferramenta que fai viable a comunicación intra-homes”,

Paz-Andrade 1968: 118) e doutro tipo, como par-a no canto de para a (“[...] toda

lingua que atesoure probadas virtudes funcionales par-a comunicación e a cria-

ción da cultura”, 1968: 128), bastante máis raros na escrita de posguerra e aínda

na propia historia do galego escrito moderno.

Como regra xeral, o trazo marca encontros das preposicións con, de, en e

por con formas do artigo, do demostrativo e dalgúns indefinidos, ao xeito de

como se facía nos primeiros escritos de Galaxia (c-o, co-a, c-un, c-unha; d-un,

d-unha, d-este, d-ese, d-aquel, d-algún, d-outro; n-un, n-unha, n-este...; pol-o,

pol-a)226. Non obstante, o texto adoita incumprir esta pauta e o descoido formal

fai convivir d-esta (Paz-Andrade 1968: 118) con De éste xeito (1968: 128). Ás

veces, a alternancia aparece apenas separada por unhas poucas liñas. Catro, p.e.,

son as que median entre con unha (“con unha varina de Peniche”, Paz-Andrade

1968: 125, l. 3) e c-unha (“c-unha mao diante e outra detrás”, 1968: 125, l. 7).

Pola nosa pescuda sabemos que c-unha é a forma preferida, pero o desleixo

ortográfico deste texto resulta ás veces abafante.

225 “Non nos lembramos –mais non estamos à la page nestes choios (nen en ninguns)– ter vistoantes de agora unidos por un trazo os apelidos de Paz-Andrade. Pasara-nos o mesmo cos casosde Bouza-Brey ou Blanco-Amor. Na nosa mocidade, cando fixemos o coñecimento destes tresescritores, Paz, Bouza e Blanco eran os apelidos paternos –ou primeiros– dos nosos amigos, eAndrade, Brey e Amor, os maternos –ou segundos–, respectivamente. [...] Ainda ben, o vedrañoescritor, xornalista e político a quen sempre chamamos afectuosamente Valentin, é, a mais depolítico, xornalista e escritor, tamén advogado de acreditada competéncia, e se pon entre Paz eAndrade un guión –a non ser que xa herdara a aglutinación do seu pai–, el terá as suas razónslegais –de direito positivo– para facé-lo, ainda que parece evidente que nese suposto estemos forado direito natural” (Carballo Calero 1982: 369).226 co-a (Paz-Andrade 1968: 119), co-as (1968: 128), c-unha (1968: 132); d-un (1968: 117, 120),d-unha (1968: 118), d-esta (1968: 118), d-aquel (1968: 121), d-aquela (1968: 121), d-aqueles(1968: 120); d-algúns (1968: 122), d-outros (1968: 118), d-outras (1968: 119); n-un (1968: 118,119), n-unha (1968: 119), n-este (1968: 119, 122), n-esta (1968: 119), n-aquel (1968: 127), pol-o(1968: 120), pol-a (1968: 117), pol-as (1968: 120, 121).

A preposición e sofre tamén unha representación variable (“o portugués e-o

galego, brazos dereito i-esquerdo do mesmo corpo”, Paz-Andrade 1968: 128), e

outro tanto acontece coa preposición a, que atopamos moitas veces sen o acento

agudo < ´ > (“abandoada a [á] súa sorte”, 1968: 131). Con todo, a situación máis

grave no referido á coexistencia de formas diversas para unha mesma secuencia

é a da preposición para seguida das formas do artigo determinado (o, a, os, as).

Se comezamos polo feminino, a forma escolleita semella pra (para + a). Porén,

este encontro grafotáctico pode ser igualmente representado como pra a ou par-

a. De feito, aparece máis veces par-a que para ou pra a227.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

173

227 para a = pra (Paz-Andrade 1968: 128, 132); par-a (1968: 126, 128) ou pra a (1968: 129).228 para o = pro (Paz-Andrade 1968: 119); prô (1968: 130) ou pró (1968: 130; en puridade, oexemplo que atopamos é prós, en plural).

para a

pra

pra a

par-a

Cómpre advertir que, na peculiar ortografía do texto, pra pode ser tamén a

grafización da preposición para e non da súa amalgama co artigo feminino

(para + a). Asemade, para e pra, como variacións en alternancia do noso para,

poden atoparse separadas unicamente por un par de liñas:

Mais si agora lembramos ao filosofo galo, ha ser por algunha cousa ainda mais

chea de ensulla. Para nos é aquela onde define ao linguaxe como “o instrumen-

to que lle permite ao esprito chegar a auto-conciencia”.

Despois d-esta, ningunha outra peza de convencimento compre pra dar ideia da

desfeita moral que supón a un pobo o abandono da sua fala (Paz-Andrade

1968: 118; cursiva no orixinal, subliñados nosos).

E se pasamos ao masculino (para + o) a situación enléase aínda máis, pois

entra en xogo a variable do acento circunflexo < ^ >. As posibilidades de grafi-

zación de para + o pasan a ser, deste xeito, tres (para o = pro, pró, prô228) e,

igual ca en exemplos anteriores, as permutacións poden compartir páxina (“prós

intreses da cultura occidental” / “prô galego”, Paz-Andrade 1968: 130).

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

174

Se combinamos os dous cadros anteriores compróbase logo a falta de uni-

formidade á hora de representar o encontro de para coas formas do artigo deter-

minado. Paz-Andrade emprega ata cinco solucións grafotácticas distintas

(pra/pro, pra a, par-a, pró, prô) na representación dunha secuencia que en gale-

go moderno representamos de forma única (para o, para a).

229 d-expresión (Paz-Andrade 1968: 117), d-abondo (1968: 119, 128), d-espallamento (1968:129), d-esprito (1968: 124), d-esquecer (1968: 130).230 car-o futuro (Paz-Andrade 1968: 119, 122).231 quen-a (Paz-Andrade 1968: 117); non-o (1968: 131).

para o

pro

pró

prô

para o

pro

pró

prô

para a

pra

pra a

par-a

Non obstante, non son estes os únicos casos onde se representan unidos seg-

mentos gráficos que en contextos diferentes atoparíamos exentos. O documento

ofrece ademais todo un repertorio de palabras escritas xuntas, unidas cun trazo.

Podemos atopar < - > como indicador do encontro grafotáctico da preposición de

cunha vocal átona inicial (d-expresión, d-abondo, d-espallamento229...), para escri-

bir a locución prepositiva cara a cando vai seguida das formas do artigo determi-

nado (car-o futuro230), como marca de oralización alveolar de <n> (“ainda que

hoxe non-o sexa onde debera”231), como indicador gráfico da denominada segun-

da forma do artigo (“De todol-os xeitos”, “nutril-a defensa”232) e tamén para sina-

lar procesos morfolóxicos de derivación por prefixación (neo-latinas233) e compo-

sición (indo-europeas234); con todo, tamén abundan as infraccións a esta norma, e

nalgún caso a representación alternante afecta incluso a unha mesma palabra, que

podemos atopar escrita de varias maneiras distintas segundo a páxina que consul-

temos (subestimatoria, Paz-Andrade 1968: 126 vs. sub-estimación, 1968: 129,

p.e.). Finalmente, Paz-Andrade fai tamén uso do trazo para separar o pronome do

verbo, á portuguesa: (“describe o obxeto considerando-o como a ferramenta que

fai viable [...]”, Paz-Andrade 1968: 118).

Esta fartura de trazos, unida ao descoido formal que caracteriza o texto, pro-

voca bastantes veces a aparición de usos que poderiamos cualificar de “hiper-

correctos”, como a-o, com-a ou o xa citado par-a no canto de ao, coma e para:

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

175

232 puxemol-os pés no eido (Paz-Andrade 1968: 118), nutril-a defensa (1968: 128), De todol-osxeitos (1968: 122). 233 neo-latinas (Paz-Andrade 1968: 121).234 indo-europeas (Paz-Andrade 1968: 122).

a-o (no canto de ao) “De xeito que a-o descoñocer éste pro-

ceso multiplicador [...]” (Paz-Andrade

1968: 126)

com-a (no canto de coma) “Cando menos si se exerce com-a deica

agora” (Paz-Andrade 1968: 119)

“Tanto sexa tomado de fora com-a de

dentro” (Paz-Andrade 1968: 128)

“[...] principios non sempre tan profesa-

dos com-a declamados” (Paz-Andrade

1968: 131)

par-a (no canto de para) “¿Qué camiño debe escoller Galiza

par-a axustar a futura evolución da súa

lingua?” (Paz-Andrade 1968: 131)


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

176 Aínda que o guión foi practicamente o único diacrítico conservado tras a

poda á que Galaxia someteu a convención ortográfica de preguerra, o seu

emprego fora desaparecendo co paso dos anos, e na década dos sesenta tiña xa

unha presenza máis ben testemuñal. A propia Galaxia había tempo que o supri-

mira das súas publicacións, e o signo tampouco figura nos exemplos da gramá-

tica da editorial, aparecida apenas dous anos antes que o artigo de Paz-Andrade,

e que constitúe, como vimos, unha exposición paradigmática do que naquela

altura se entendía por bo galego escrito. Asemade, o criterio seguido por Paz-

-Andrade para xuntar ou separar palabras diverxe por veces do vixente no gale-

go literario da época, e non só nos casos en que se segue unha tendencia de

aproximación á ortografía portuguesa, senón –e moi especialmente– en todos

aqueles onde do que se trata é de representar encontros grafotácticos de noso

(par-a, prô, d-espallamento, car-o futuro...).

Para finalizar, o texto ofrece aínda outras curiosidades referidas á secuen-

ciación e distribución de palabras na liña tipográfica. A idea daquilo que debía

considerarse palabra –e, en consecuencia, ser grafado entre brancos– e daquilo

que non –e, por conseguinte, era mester escribir xunto– resultaba naquela altu-

ra bastante distinta da nosa actual. En documentos daquel período podemos ato-

par unidos elementos que hoxe consideramos varias palabras (“Pra non mexer

demais na nómina dos autores [...]”, Paz-Andrade 1968: 118, cursivas nosas).

Ou, pola contra, veremos escritos separados elementos que nós consideramos

un todo (de cote por decote “O bilingüismo [...] predispón ao plurilingüismo,

eisixido de cote na vida das sociedades modernas”, Paz-Andrade 1968: 128,

cursivas nosas). Esta diferente conciencia metalingüística posibilita secuencias

como arregañadentes (“as demais lenguas ibéricas, arregañadentes toleradas”,

Paz-Andrade 1968: 130) onde o castelanismo adopta unha forma escrita que o

asimila a vocábulos galegos (regañar, arregañar; dentes), facéndoo máis grafi-

camente presentable aos ollos dun lector galego. É de xustiza sinalar, porén, que

este tipo de exemplos (demais, de cote) non teñen a condición de rarezas que si

posúen moitos dos que fomos relacionando neste apartado, e igual poden apa-

recer en Paz-Andrade que en practicamente calquera outro autor da década dos

sesenta. E aínda unha secuencia gráfica como arregañadentes non sorprendería

naqueles anos da mesma maneira que hoxe a nós, pois as expectativas do lector

son necesariamente distintas nunha e noutra época. Cando Valentín Paz-

-Andrade dá ao prelo o seu artigo o galego sobrevive mercé ao pulo dunha

minoría urbana ilustrada que emprega o idioma cando pode, de preferencia en


escritos literarios, mentres que hoxe o galego ten case completado o seu proce-

so de normativización, e opera desde hai vinte anos cunha convención ortográ-

fica recoñecible –e recoñecida– a nivel social e institucional nun grao que

daquela só algúns optimistas eran quen de soñar.

En resumo, a ortografía do texto, que xa resultaba inestable cando o ámbi-

to era estritamente o da palabra, complícase aínda máis cando aquelas unidades

de representación alternante entran en contacto na liña tipográfica. O recurso

favorito do autor é o de grafar as unións por medio dun trazo. O diacrítico, que

aparece tres veces no título do artigo (Paz-Andrade; trans-continental, galaico-

-portuguesa) emprégase segundo criterios diversos, nuns casos continuadores

da primeira normativa Galaxia, noutros tendencialmente lusistas e aínda encon-

tramos outros gobernados por criterios persoais, hipercorreccións á parte. A

concorrencia de todos eles afasta a ortografía do documento da tendencia á eli-

minación deste tipo de marcas que viña caracterizando a grafotáctica usual na

década dos sesenta e converte o de Paz-Andrade no escrito máis profusamente

guionizado dos analizados.


O artigo de Valentín Paz-Andrade é un dos quince que figuran no volume

colectivo O porvir da lingua galega, publicado polo Círculo de las Artes de

Lugo. Para o noso autor ese horizonte (porvir) está moi claro: o futuro do gale-

go está na lusofonía. Portugal, as súas colonias africanas e as súas excolonias

–especialmente o Brasil– constitúen o escenario onde o galego debe encaixar a

prol da súa expansión internacional. Asemade, inclúese algunha consideración

ocasional acerca das relacións entre galego e castelán, pero moi de esguello,

porque o eixo da argumentación é o de presentar en termos amables o seu plano

de integración no universo multicontinental da lingua portuguesa.

O galego representa o pasado dun idioma que a día de hoxe está presente en

tres continentes. A lingua orixinaria descríbese como un idioma arcaico, depo-

sitario dos valores primitivos da fala. Por explicalo nos termos bioloxicistas xa

mencionados, o galego sería a “ponla primitiva” e o portugués a “fortemente

evolucionada e longal” (Paz-Andrade 1968: 121) dunha mesma árbore lingüís-

tica. O propio adxectivo galaico (lingua galaico-portuguesa235, comunidade lin-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

177

235 Paz-Andrade (1968: 115).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

178 güística galaico-portuguesa236...) que aplica ao noso idioma –no canto do máis

neutro galego– evoca esa dimensión de cousa antiga. O idioma “galaico” repre-

senta, pois, o pasado. O futuro está no novo mundo, e o propio autor debuxa un

mapa dese territorio de promisión:

Si agora quixeramos pôr lindeiros ao territorio lingüístico, básicamente uni-

forme, do galego-portugués, teríamos de situar en Ribadeo o do Norte, e o do

Oeste en Corumbá, deixando o Atlántico no meio. O primeiro marca a extre-

ma do Continente europeo. O segundo, na fronteira bolivariana do Brasil, con

Ponta Porá na paraguaya, marca as extremas no continente sud-americano.

Máis alá d-unha raia e da outra ábrense os dominios da lingua de Castela

(Paz-Andrade 1968: 122).

Nese novo marco galego-luso-brasileiro o galego encarnaría a orixe remo-

ta, a enxebreza primixenia dunha fala que máis tarde, da man dos portugue-

ses237, evolucionou ata converterse nunha verdadeira lingua. Esa formulación

binarista e xerarquizadora –fala (galego) vs. lingua (portugués)– está presente

en maior ou menor medida en todos os escritos lusistas e rebaixa o galego a

unha situación de inferioridade formal e funcional con respecto ao estándar

portugués. Trátase, claro é, dunha estratexia retórica que consiste basicamente

en facer de menos a alternativa contraria (a do galeguismo tradicional), relean-

do ao idioma calquera posibilidade de elaboración autónoma, nun intento de

revalorizar a propia (a do lusismo “integracionista”), que promete grandes van-

taxes para a fala asoballada. Co paso do tempo, e con variacións nalgún caso

moi relevantes segundo o autor que se consulte, esta aproximación ao portu-

gués formularase en termos restrinxidos –máis ou menos abertos á fonte lusi-

tana (máximos e mínimos lusistas)– ou absolutos –estándar oficial portugués

(lusofonia)–, pero fundamentarase sempre con comentarios de menosprezo

verbo da realidade idiomática galega e de gabanza do estándar portugués.

Valentín Paz-Andrade parece neste artigo de 1968 máis favorable á primeira

opción –achegarse ao portugués de maneira limitada–, unha postura que pode-

riamos definir como autonomismo lusista –ou, se se prefire, lusismo autono-

236 Paz-Andrade (1968: 128).237 “O que os nosos devanceiros forxaron, embreñados no costado occidental da Romania, viñachamado a un destiño grorioso, que non podría morrer nas nosas maus. O destiño que conquerìu[sic] valentemente como verbo da aventura corrida pol-as naus de Portugal co-a Cruz de Cristonas velas” (Paz-Andrade 1968: 123-124).


mista– xa que combina unha estratexia de achegamento ao portugués (lusismo)

cunha certa independencia para o galego (autonomismo):

Os termos da custión non deben ser tomados no senso de que o galego, pra mar-

char en maior irmandade formal co portugués, teña que deixar de ser o que é.

Non se pretende chegar a unificación literal. Mais trátase de conter a disocia-

ción, facendo os axustes necesarios pra aproveitar as ventaxas mútuas que un

intertroque permanente podería proporcioar (Paz-Andrade 1968: 131).

En ningún momento a integración é formulada en termos de asunción inte-

gral do estándar oficial portugués senón, como acabamos de ver, desde unha

perspectiva utilitarista, destinada a expandir as potencialidades comunicativas

que xa de seu ten o noso idioma. A función clave dun idioma –de calquera idio-

ma– é para Paz-Andrade a de posibilitar o intercambio comunicativo, e esa é a

meta da súa proposta para o galego. Non se trataría de unificarnos co portugués

ata de deixar de ser o que somos, senón de rendibilizar, mediante unha reforma

restrinxida (lusografía) as capacidades comunicativas que se derivarían dun

“intertroque permanente” con aquel idioma.

De todo ese vasto mundo “bi-continental, repartido en dous hemisferios”

(Paz-Andrade 1968: 123) salienta, con luz propia, o estado brasileiro. Máis que

polo ingreso do galego na lusofonía, Paz-Andrade parece estar pola nosa inser-

ción na brasileirofonia238. Polo seu potencial económico e a súa crecente expan-

sión demográfica, o país americano deberá ter un peso específico no universo

lusófono, superior incluso ao das nacións europeas (Galicia e Portugal). O

“mapa da lingua de Camöens e Rosalía” esténdese hoxe por catro continentes

(Paz-Andrade 1968: 121) e parece de xustiza que o emerxente Brasil desempe-

ñe un papel sobranceiro (“[...] ha de ter sempre un papel gravitante no conxun-

to, non somente pol-a forza do número. Hoxe tamén pol-a sua puxanza econó-

mica e a xerarquía da sua literatura”, 1968: 121).

Este universo novo que a ferramenta lingüística pon ao noso dispor inclúe

tamén localizacións en África. Menciónanse os casos de Angola e Mozambique

para aclarar que, aínda que tamén alí falan portugués, aos países africanos men-

cionados custaralles algo máis acadar os índices de progreso e benestar que o

portugués nos brinda a nós (“Tardarán mais si se quer, outros países, como

Angola ou Mozambique, en chegar a unha escada de maor desenvolvimento”,

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

179

238 Tomamos o termo brasileirofonia de M. Bagno (2001: 15).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

180 Paz-Andrade 1968: 122). Como é sabido, os ricos son todos primos e dos

pobres ninguén quere ser parente, de maneira que non é o exemplo dos países

africanos que falan portugués o que nós seguiremos, senón o moito máis ven-

turoso dos curmáns brasileiros, xa que, promete Paz-Andrade, cando nós nos

integremos na lusofonía non padeceremos o atraso terceiromundista das colo-

nias africanas, senón que o portugués traerá para nós un despegue imparable

segundo o exemplo brasileiro.

Unha e outra vez, o Brasil é o centro do universo que a lingua común abre

para os galegos e as galegas. Se para outros autores foi a descuberta de Portugal

a que os inclinou a pensar na necesidade dunha integración do galego co portu-

gués, no caso de Paz-Andrade parece ser que foi a experiencia brasileira a orixe

do seu posicionamento. De maneira xeral, o noso autor non se expresa en ter-

mos peninsulares (galego-portugués) senón en clave transcontinental. O conti-

nente americano aparece unha e outra vez como exemplo das posibilidades

comunicativas que ofrece o noso idioma se o sabemos ver cos seus ollos:

Poucos ensiños mais fecundos, pra un galego de hoxe, que o recibido da comu-

nicación na sua lingoa, cos inmigrados xaponeses radicados en Campo Grande

ou Cuyabá, ou exprorar a y-alma dos tupís-guaranís que baixan da tribu ao

mercado das cidades, por citar sô dous exempros (Paz-Andrade 1968: 125).

Fascinado polo modelo brasileiro, nin a lingua galega soa (o galego-gale-

go, non o galego-portugués) nin tampouco o castelán son obxecto de moitos

comentarios. Como dixemos máis arriba, o galego representa o pasado remo-

to, as orixes lonxincuas da fecunda árbore galaico-portuguesa, e alúdese ao

territorio de Galicia como o espazo onde a lingua perdeu pulo (“[...] o idioma,

desleixado na casa, [...]”, Paz-Andrade 1968: 128) e ficou desamparada (“[...]

despois de chegar a fala de reis, abandoada a sua sorte [...]”, 1968: 129). Pola

súa banda, do castelán afírmase que exerce unha forte presión asimilista sobre

o galego (Paz-Andrade 1968: 119), que o marxina e fomenta no noso idioma

un complexo de inferioridade. Pero a consecuencia máis grave desa influencia

é que escurece nos galegos a idea de pertenza a unha comunidade lingüística

internacional. Cómpre, daquela, abandonar xa para sempre a nosa reclusión –o

preito rexional– e abrirnos aos vastos horizontes dun portugués estendido por

varios continentes.

Probablemente, o castelán non preocupe demasiado ao noso autor porque

para el o porvir do galego non está en Galicia, senón fóra dela, alén mar, onde


funciona como vehículo lingüístico dunha área en expansión. Na perspectiva

tradicional, o español, que desde hai séculos vén asoballando o galego no seu

territorio propio, era o inimigo maior. Desde o punto de vista de Paz-Andrade,

porén, non resulta xa tan perigoso (“Enxergado d-este xeito o problema, fica

desbotado o enfoque tradicioal do mesmo”, Paz-Andrade 1968: 128). Esta rup-

tura co enfoque usual do problema da lingua introduce aspectos novos, e con-

duce o autor a afirmar que, se cadra, deberiamos comezar a deixar de buscar

fóra (no castelán) unhas culpas que ao mellor son nosas:

Partindo das premisas que nos impoñen os feitos consumados, pode chegarse

axiña ao ponto crítico. ¿Qué camiño debe escoller Galiza par-a axustar a futu-

ra evolución da súa lingua? A pregunta presupón que o porvir da nosa fala, non

pende somentes dos factores alleos que veñen interferindo a sua rehabilitación

en cheo. ¿Non pode d-algún xeito estar recramando certa virada no rumo da

política interna do idioma? (Paz-Andrade 1968: 131).

Esta “virada no rumo” na defensa e ilustración da lingua galega implica,

evidentemente, achegarse ao portugués. A cuestión do galego, ameazado polo

poderoso estándar castelán e abandonado á súa sorte en Galicia, debe ser rede-

finida en termos novos (“A causa do idioma galego non é certamente unha

causa perdida. O que compre agora é pôl-a ao día e no seu sitio”, Paz-Andrade

1968: 127). E esa actualización condúcenos directamente ás pólas transconti-

nentais do romance primitivo (brasileirofonía). É urxente desbotar definitiva-

mente os criterios de apreciación da tradición galeguista, que non só ensombre-

ceron a correcta visión do problema senón que agrandaron de maneira artificial

as diferenzas entre galego e portugués e encerraron o problema no interior de

Galicia. Só se operamos así comezarán a mellorar as cousas, pois a cuestión da

lingua “[...] non se pode agardar que mude por fora, se non empeza a mudar por

dentro” (Paz-Andrade 1968: 129).

En síntese, o galego simboliza o pasado dunha lingua que evolucionou a

través do portugués, que como potencia colonial o estendeu por todo o

mundo. Rexeitado na súa terra de orixe, o futuro pasa por poñer en valor o seu

parentesco coa fecunda póla meridional da árbore galego-portuguesa orixina-

ria e abrirse a novos e prometedores espazos xeolingüísticos. Ao seu xuízo,

non será imprescindible unha integración total, pero si parece necesario un

cambio de rumbo nas pautas existentes para a defensa e cultivo do idioma,

unha mudanza superadora do limitado punto de vista tradicional que faga

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

181


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

182 posible a nosa apertura ao universo comunicativo multicontinental que a

“chave máxica” da lingua pon ao noso dispor.

5. AS NORMAS DA ACADEMIA (1970, 1971)


O modelo de galego culto que se codifica nas normas da Academia é un

idioma culto, escrito e literario. O que se pretende é a “unificación da lingua

escrita”, a “codificación dun idioma literario” (RAG 1971: 19). Como ben se

ve, a pegada do profesor Carballo Calero –o redactor da Gramática elemental

del gallego común– na elaboración destas normas faise presente desde o primei-

ro momento239. Inseríndose de cheo nunha tradición da que tamén participa a

gramática de Galaxia, para a Real Academia Galega o bo galego é o escrito

(literario), e a fala ocupa con respecto a este un lugar xerarquicamente inferior.

A conceptualización do estándar resulta moi clara neste sentido, pois o que

quere a Academia é “[...] manter o galego en forma literaria, non como fala

local confinada á espresión da vida rústica na súa elemental economía” (RAG

1971: 23). En todo caso, o propósito da Academia é promover a extensión social

deste prototipo literario. Xa en 1968 o seu presidente, Sebastián Martínez-

-Risco, defendía a necesidade de redactar unha gramática “[...] que chegue a

facer do galego literario o «galego común»” (Martínez-Risco 1968: 25), de

maneira que o posicionamento dos epítomes ortográficos de 1970 e 1971 no

relativo ao ideal de lingua non fai outra cousa que sancionar oficialmente os

presupostos da RAG na materia, nucleados pola oposición dicotómica escrita

literaria vs. fala oral e dialectal.

Ao repasar as autoridades literarias que se aducen na defensa das escollas

ortográficas, atopamos outra volta a pegada de Ricardo Carballo Calero na

selección do canon: Rosalía, Pondal, Castelao, Amado Carballo, Manuel

Antonio (RAG 1971: 25) son os mesmos autores –e na mesma orde– que veñen

aparecendo na gramática de Galaxia240 desde a súa primeira edición (Carballo

239 Segundo os estudosos, Ricardo Carballo Calero foi o responsable fundamental da normativaacadémica. Cf. Fernán-Vello e Pillado Mayor (1986: 182-183), Blanco (1989: 187-188, 1991:12), Montero Santalha (1991: 37).240 Cf. Carballo Calero (1966a: 92, n. 7), coa única excepción de Ramón Cabanillas, que si se cita-ba na gramática e non aquí.


1966a), unha nómina, como xa se dixo, monopolizada polos clásicos do

Rexurdimento241, e, en xeral, por escritores consagrados antes de 1936. A

corrección e a autenticidade lingüísticas que as normas prescriben como mode-

lo a imitar ciméntanse sempre na práctica dunha elite ilustrada (“[...] persoas

con axeitado tiduo, lingüistas de oficio ou escritores de creto [...]”, RAG 1971:

24), e condénanse os usos orais populares a unha condición subalterna. En resu-

mo, enténdese o estándar como unha variedade de base literaria, ben definida

con respecto da fala –considerada unha manifestación lingüística inferior– e

que toma a lingua dos autores literarios canónicos como arquetipo preferente.

5.2. Xustificación

Na liña do que acabamos de expoñer, a RAG interpreta que o que se necesi-

ta en Galicia é un galego para a literatura e para os usos cultos urbanos. Os domi-

nios de existencia do noso idioma estanse ampliando e cómpre actuar axiña:

[...] o crecente desenrolo da literatura galega e o prestixio que a lingua está

adquirindo en todos os seitores cultos da poboación, dentro e fora de Galicia,

esixe urxentemente unha codificación da ortografía usual (RAG 1970: 8).

O contexto socio-histórico está mudando para mellor, a necesidade dunha

unificación da escrita vaise sentindo cada vez de maneira máis imperiosa, e a

RAG, que conserva unha autoridade carismática nunha época en que a lingua

carecía practicamente de institucións de referencia, non pode eludir por máis

tempo o labor de arbitraxe ortográfica que se lle vén reclamando desde distin-

tas instancias. No parágrafo primeiro do engadido morfolóxico de 1971

(“Algunhas normas para a unificación morfolóxica da lingua galega”), vólvese

de novo sobre esta idea:

Cando a Real Academia Gallega pubricóu as Normas ortográficas aprobadas

con data 15 de febreiro de 1970, inicióu coa cautela que parecéu prudente o

labor de ordenación do idioma. Para proseguir ese labor era preciso, en primei-

ro termo, abordar algúns problemas de morfoloxía, co propósito de avantar uns

pasos decisivos na unificación da ilngua [sic] escrita, aspiración que por todas

partes se manifesta na actualidade (RAG 1971: 19).

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

183

241 De entre eles, Rosalía de Castro salienta como a referencia máis citada.


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

184 Pero a representación gráfica do galego culto é aínda inestable nalgúns

aspectos. Diante desta situación, a Academia considera máis axeitado esperar

a que sexa a propia lingua a que decida –ela soa–, a súa inclinación normati-

va: “[...] non é natural forzar académicamente esa unificación, sen agardar a

que a lingua, en liberal competencia de formas, madure para ese fin” (RAG

1971: 21-22). Outra volta, albíscase a pegada de Carballo na aplicación da teo-

ría de que o máis axeitado é deixar a lingua evolucionar libremente (“en libe-

ral competencia de formas”) para despois, unha vez que se produza a súa

(natural) decantación, presentar os seus resultados de maneira ordenada e sis-

temática. Por esta razón, o que se ofrece é apenas “[...] un mínimo de normas

para o uso da lingua escrita” (RAG 1971: 20). Renúnciase, como fixera no seu

día Carballo ao redactar a gramática de Galaxia, a ofrecer unha ordenación

completa, detallada e sistemática dos problemas que pode suscitar a grafiza-

ción do galego. Pola contra, os académicos aspiran unicamente a abrir o cami-

ño, botar os cimentos (“Pomos, con estas normas, as bases dunha unificación

da lingua escrita”, RAG 1971: 21) e prefiren agardar a que, nun proceso gober-

nado polo “libre xogo do contraste” (1971: 20) o galego escrito acade unha fas-

quía unitaria, unívoca e ben definida.

En síntese, perante as continuas demandas elevadas á Academia solicitando

dela un pronunciamento en materia de galego escrito, o organismo resolve

finalmente publicar un breve prontuario. Para a súa elaboración, e facendo bo o

lema do seu escudo, deciden recoller (colligit) os usos escritos xerais e depura-

los (expurgat), seleccionando de entre eles os que consideran máis ao xeito, que

serán os que finalmente distingan coa sanción de oficiais:

Por todo elo, a Academia, movida tamén por constantes requerimentos neste

sentido da sociedade galega, decide fixar unhas normas mínimas de uso orto-

gráfico que, recollendo as unánimemente ouservadas, e escolmando as que

estima máis oportunas antre as poucas aínda controvertidas, ostenten o selo de

oficialidade que lles dá o proprio carácter da Corporación que as formula

(RAG 1971: 9).

5.3. Ortografía

Se tiveramos que sintetizar as claves de representación gráfica que se pre-

sentan no epítome da Academia diriamos, ao fío da cita anterior, que a que aquí

se postula é a ortografía usual da época (as “normas de uso ortográfico [...] una-


nimemente ouservadas”). Dos tres pasos do lema académico (Colligit.

Expurgat. Innovat), céntranse nos dous primeiros e deixan para mellor ocasión

o terceiro. Recollen as prácticas máis comúns e establecidas e elixen de entre

elas as que estiman máis cultas para os usos literarios, circunscribíndose sem-

pre, repetimos, ao ortográfico e a aqueles casos de pertinencia morfolóxica de

máis directa influencia na escrita. En puridade, trátase da mesma convención de

base castelá que vén empregando a casa editorial Galaxia nas súas publicacións

e que vimos detallada na gramática de Carballo Calero (1966a). Habería que

engadir, asemade, que a RAG adopta unha cautela máxima á hora de sancionar

positivamente unhas fórmulas e desbotar outras:

A esta copiosa laboura previa, que a prudencia e a modestia aconsellaban,

correspondéu o limitado da codificación, como aconsellaban a mesma modes-

tia e a mesma prudencia (RAG 1971: 24).

Como ben se ve, o intento da RAG ten como albo a exposición ordenada

da “actual ortografía galega” (RAG 1971: 6). Á hora de verbalizar o tipo de

código, as denominacións remiten sempre a que o galego que se codifica ten a

súa orixe nunha práctica real e asumida, fixada consuetudinariamente nos

documentos escritos de posguerra, e así rexistramos expresións como ortogra-

fía acostumada242, ortografía usual243 ou as xa dúas veces citadas “normas [...]

unanimemente aceptadas” (RAG 1971: 8). O pautado académico non preten-

de, pois, forzar a lingua (RAG 1971: 21) senón simplemente dar conta dun uso

preexistente. As normas da Academia queren ser, neste sentido, máis “nor-

mais” ca “normativas” e limítanse, por conseguinte, a efectuar unha presenta-

ción sistemática daquilo que todo o mundo vén recoñecendo desde hai tempo

como bo galego escrito.

Como dixemos, a ortografía castelá está na base desta convención e incluso

se remite a ela en caso de dúbida (“[...] dáse por coñecida a ortografía castelá,

que se toma como punto de referencia, xa que ten o carácter de supletoria da

galega usual”, RAG 1971: 9). A idea repítese moitas veces nas páxinas introdu-

torias do epítome, enunciada por contraste (“[...] en xeral omitimos aquelas nor-

mas ortográficas que coinciden coas castelás”, RAG 1971: 10). Lembremos que

a normativa académica inclúe ao cabo da parte ortográfica o famoso apartado

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

185

242 RAG (1971: 7).243 RAG (1971: 8).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

186 IV, “A norma supletoria” (“Nos casos non previstos nestas normas, serven de

supletorias as usuáis na ortografía castelá”, RAG 1971: 18). Tanta e tan signifi-

cada presenza da convención gráfica da lingua hexemónica (castelá) nas nor-

mas ortográficas dunha variedade lingüística minorizada como a galega, resul-

ta bastante sorprendente aos ollos do lector actual. Cómpre, porén, non perder

de vista o feito evidente de que as coordenadas de elaboración e recepción que

actuaban no circuíto no que este epítome académico estaba destinado a funcio-

nar –e funcionou, de feito, con eficacia– eran moi distintas das nosas. Debemos,

unha vez máis, evitar xulgar con principios de hoxe o acontecido nun contexto

histórico e político moi distinto do que ocupamos como observadores.

Estas normas consuetudinarias, cimentadas no ortográfico na convención

castelá, unificadas en grande medida sobre a base da práctica máis asentada

na época, e sobre as que a Academia resolve pronunciarse con suma pruden-

cia, vense na obriga de escoller, nalgúns casos, entre varias solucións posi-

bles, nun momento en que, por dicilo coas súas palabras, o “contraste prácti-

co” das “solucións en competencia” non se decantou aínda de maneira firme

e unívoca por unha delas. A elección debe ser unha soa, “[...] pero as varian-

tes non recollidas foron coidadosamente estimadas e renunciadas con mágoa

perante a necesidade imperiosa de elexir, con todos os riscos que unha elei-

ción comporta” (RAG 1971: 24).

No plano estritamente gráfico, salientamos a proscrición definitiva de elisións

e contraccións grafotácticas –e os trazos, apóstrofos e guións con que estas se mar-

caban–, co propósito de intentar que as secuencias separadas por brancos de texto

se correspondan con palabras exentas e non con agrupacións amalgamadas

(“Como regra xeral, as palabras escribiranse na súa integridade [...]”, RAG 1971:

16). De feito, este apartado III (“Contraccións”) é o máis elaborado do bloque orto-

gráfico, pois o I (“O abecedario galego”) limítase a describir o alfabeto, o II (“O

acento ortográfico”) a expoñer as regras de acentuación (“As regras de acentua-

ción son as mesmas que en castelán”, RAG 1971: 13) e o IV é a xa mencionada

“norma supletoria”, que sinala o castelán como modelo para os casos de dúbida.

En síntese, a Academia dá por boa a ortografía de base castelá que se vén

empregando desde o s. XIX no galego literario. Cun proceso de unificación aínda

inconcluso, a RAG decide pronunciarse con cautela e restrinxir a súa regulamen-

tación a un couto reducido de fórmulas que o uso terminou por converter en

correntes e practicamente incontrovertidas, de entre as que destaca, pola súa visi-

bilidade na escrita e pola firmeza con que se enuncia, a supresión de diacríticos


como marca de elisións e fenómenos grafotácticos, se cadra a característica máis

destacada da grafía de posguerra, que atopa ao cabo neste epítome sanción oficial.

5.4. Grafotáctica

A normativa académica, especialmente na súa primeira versión (a que esco-

llía animás como morfema de plural, RAG 1970), escapa deliberadamente de

subministrar información morfolóxica:

O leitor debe ter en conta que este opúsculo aspira a lle fornecer información

esclusivamente ortográfica. De xeito que non se ocupa en resolver os proble-

mas que se poden presentar no orde morfolóxico ou fonético (RAG 1970: 9).

Porén, parte das regras ortográficas que se enuncian afectan, na súa aplica-

ción discursiva, á estrutura morfolóxica das palabras e á súa representación. Na

súa brevidade, os epítomes académicos de principios dos 70 (RAG 1970, 1971)

achegan, esparexida ao longo dos apartados en forma de comentarios sobre as

regras ortográficas, algunha información valiosa sobre como entenden os seus

redactores que debe a morfoloxía estar presente na escrita. Do seu comento ocu-

parémonos nas liñas seguintes, centrándonos só, como en casos anteriores,

naqueles extremos máis relevantes.

Cando as normas da Academia eran só ortográficas (Normas ortográficas do

idioma galego, RAG 1970), distribuían as súas dezaoito páxinas en dúas grandes

partes, unha introdución (RAG 1970: 5-10) e un bloque de normas (RAG 1970:

11-18) que aparecía por súa vez dividido en catro subapartados. No primeiro (“O

abecedario galego”, RAG 1970: 11-13), enumerábanse as letras e os seus nomes

respectivos, as aglutinacións bigrafemáticas que se empregaban en galego e,

finalmente, describíanse as pronuncias respectivas de dígrafos e grafemas. O

segundo (“O acento ortográfico”, RAG 1970: 13-16) explicaba as regras de acen-

tuación, e o terceiro trataba de como e por que debían rexistrarse por escrito

algúns encontros grafotácticos (“As contraccións”, RAG 1970: 16-18). O cuarto

estaba constituído por unha única norma, a célebre e xa citada “norma supletoria”

(“Nos casos non previstos nestas normas, serven de supletorias as usuás na orto-

grafía castelá”, RAG 1970: 18). Dos catro subapartados da regulamentación, se

cadra o máis autónomo con respecto á ortografía do castelán sexa o terceiro, o que

trata dos encontros grafotácticos, pois no resto rexistramos unha presenza das

convencións gráficas vixentes para aquel idioma que ensombrece de maneira

notoria esta tentativa de unificación referendada pola Real Academia Galega.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

187


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

188 En efecto, nos comentarios grafotácticos os académicos non contan coa

ortografía do castelán como referencia e vense na obriga de arriscar solucións

orixinais en relación a unha serie de trazos que posúen unha importancia capi-

tal na nosa escrita e resultan asemade especialmente importantes para a imaxe

das palabras no espazo tipográfico. A grafotáctica fóra xa no pasado obxecto de

debate no galeguismo e as adaptacións do castelán (ortografía en que alicerza a

galega contemporánea, como se repite aquí unha e outra vez) non serven, de tal

xeito que os pronunciamentos sobre “contraccións” deben por forza efectuarse

lonxe da tutela daquel estándar. Como característica máis salientable neste

ámbito sinalamos a oficialización definitiva da supresión de diacríticos como

marca de encontros grafotácticos e, con ela, a renuncia á representación deste

tipo de secuencias no galego literario:

Como regra xeral, as palabras escribiránse na súa integridade, deixando á pro-

nuncia, segundo o uso o pida, a ouservancia das elisións ou troques de soni-

dos por asimilación que sexan oportunos. Fican enteiramente arrombados os

signos gráficos empregados noutrora para indicar elisións: o apóstrofo e o

trazo de unión, como non sexa, este derradeiro, nos compostos non refundidos

(RAG 1970: 16).

No parágrafo anterior pode percibirse, tanto na forma coma no contido, a man

e a maneira de pensar a escrita de Ricardo Carballo Calero, firme defensor de

manter a estrutura morfolóxica dos vocábulos na liña tipográfica, como compro-

bamos máis arriba ao falar da Gramática elemental del gallego común. Segundo

as normas da Academia, non se representarán os encontros grafotácticos á hora

de escribir, xa que se aspira a que a morfoloxía das palabras resulte identificable

a simple vista polos lectores. Para maior claridade, as normas da RAG, que se

declaraban, como vimos máis arriba, atentas unicamente aos aspectos gráficos da

escrita (e non aos morfolóxicos nin aos fonéticos ou fonolóxicos), expoñen orde-

nadamente as únicas unións grafotácticas que se van tolerar na escrita do galego,

e que restrinxen a aquelas poucas establecidas consuetudinariamente:

Non se efectuarán na escrita máis contraccións que as admitidas polo uso. Así:

1) as de pronomes persoás antre sí: mo, ma, mos, mas; cho, cha, chos, chas; llo,

lla, llos, llas; nolo, nola, nolos, nolas; volo, vola, volos, volas; llelo, llela,

llelos, llelas.

2) a preposición a co artigo determinado: ao, á, aos, ás.

3) a preposición de co artigo: do, da, dos, das, dun, dunha, duns, dunhas; cos

pronomes tónicos de terceira persoa: del, dela, deles, delas, delo; e cos

demostrativos: deste, desa, daqueles, etc.


4) a preposición con co artigo: co, coa, cos, coas; cun, cunha, cuns, cunhas.

5) a preposición en co artigo: no, na, nos, nas; nun, nunha, nuns, nunhas; cos

pronomes tónicos de terceira persoa: nel, nela, neles, nelas, nelo; cos prono-

minás que comencen por vocal: neste, nesa, naqueles, noutro, nalgún, nal-

gures (RAG 1970: 17).

Esta enumeración (RAG 1970: 17-18) ten máis importancia se tomamos en

conta o carácter de mínimas que a si mesmas se conceden estas normas. Se

sendo un breve epítome deciden ocuparse con tanto detalle deste asunto é por-

que resultaba do seu máximo interese. Con todo, e como ben se deixa ver, falta

no cadro anterior a forma doutro (de + outro) e as súas variantes, pois as nor-

mas non contemplaban tal posibilidade, de tal xeito que preferían a escrita sepa-

rada (de outro), que cimentaban desde o punto de vista teórico na súa vontade

expresa e xa comentada de que a escrita debía fuxir de intentar dar conta, como

outrora, de toda canta asimilación se producía na fala. Como acabamos de ver,

só deberían figurar no discurso escrito aquelas xa consagradas polo uso e, ao

criterio da RAG, doutro non entraba nese grupo.

Cando, a penas uns meses despois, e empuxadas pola aparición do Gallego

1 do ILG, estas normas inicialmente ortográficas pasen a ser tamén morfolóxi-

cas (RAG 1971) non se producirán grandes novidades en relación ás pautas de

grafización que acabamos de comentar. Os engadidos á versión primeira versan

unicamente sobre a flexión nominal (plurais e femininos), a grafía de determi-

nados ditongos e nexos consonánticos (–ai–, –au–, –ui–; CL–, PL–, FL–,

–CT–), a unificación dalgúns sufixos e terminacións (os presentes en

irmán/irmá; estábel; resolución; bondade), a forma llelo (lles + o), o morfema

de perfecto (falóu, batéu, saíu) e a conservación do -n final nalgunhas palabras

(falcoeiro vs. cancioneiro). Nesta ampliación do epítome de 1970, aínda que se

producen algunhas mudanzas notables (como o paso de animás a animais como

forma de plural), non se propoñen grandes cambios grafotácticos, pois a RAG

segue firme no seu postulado de manter a autonomía dos vocábulos na escrita

e limítase a achegar doce páxinas máis ás dezaoito de 1970244.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

189

244 Esta ducia de páxinas de índole tendencialmente morfolóxica divídese, tamén, en introdución(8 pp.) e clausulado prescritivo (4 pp.), de tal maneira que, na súa versión completa, a normativaacadémica contén en total trece páxinas de introdución (cinco na parte de ortografía e oito na demorfoloxía) e doce de exposición de regras (oito ortográficas e catro morfolóxicas).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

190 5.5. Galego, portugués e castelán

Xa comentamos máis arriba cal é a relación que nesta normativa se estable-

ce coa ortografía castelá, referente explícito do articulado e ortografía supleto-

ria da galega en caso de dúbida. Esta circunstancia, que caracteriza a escrita do

galego desde a súa recuperación no s. XIX, presenta para a Academia múltiples

vantaxes, entre elas:

[...] ten a ventaxa de ser de doada asimilación para todo aquel que coñeza a

ortografía oficial, é decir, para todo galego non analfabeto; a ventaxa de vir

funcionando desde hai tempo, de xeito que a xente adquiríu o hábito da mesma;

a ventaxa, afinal, de non escluir pola súa natureza reforma[s] futuras inspira-

das polas peculiaridades do galego, xa que a pronuncia do castelán moderno e

do galego moderno son suficientemente afíns para que calquer rexistro de dis-

tinción poida ser establecido sen necesidade dunha alteración total do sistema

(RAG 1971: 7).

Á beira das alusións á lingua castelá, omnipresentes, as relativas á lingua

portuguesa resultan máis ben escasas. Porén, acódese ao idioma veciño como

lexitimador complementario dalgunha das solucións. Na defensa do plural en

–is (animais) afírmase:

Non se pode consagrar a reposición do –l– intervocálico, cuia caída é caracte-

rística do galego, na formación dos pluráis dos nomes, fora do caso dos mono-

sílabos e certos cultismos. A solución que recomendamos, característica hoxe

do galego oriental, non resulta violenta para ningún galego, coincide co portu-

gués e está abonada históricamente (RAG 1971: 25).

Reparemos en que a coincidencia co portugués nin é o único criterio nin é

tampouco ao que se lle concede máis peso na decisión, senón que aparece

mencionado en segundo lugar, detrás da receptividade social positiva (“non

resulta violenta para ningún galego”) e ao pé da súa existencia en períodos

anteriores da nosa lingua escrita (“está abonada historicamente”). Máis adian-

te, ao tratar o sufixo –bel (estábel) volvemos atopar unha enunciación seme-

llante, na que tamén se combinan varios parámetros (o uso tradicional, a his-

toria e a forma portuguesa):

Estábil, semellábel, móvel, son solucións que aparecen nos documentos galegos

desde o século XIII. Están, pois, abonadas pola historia. Coinciden co portu-

gués. Igualmente está documentado o plural moviis. Pero a tradición non é uná-

nime. As outras formas admitidas aparecen tamén xustificadas (RAG 1971: 26).


Atopamos pois, a ortografía do castelán como argumento basilar e o refe-

rente portugués como criterio coadxuvante de lexitimación. O que aquí se

quere, como dixemos, é fixar unha lingua literaria propia (autónoma). Unha

realidade á que en ningún momento se lle relea nin a existencia nin as posi-

bilidades de futuro. Non podía ser doutra forma na normativa emanada

dunha academia que ten a súa razón de ser no idioma galego. Vivo no pobo

e consagrado como vehículo de cultura mercé ao seu emprego literario, o

noso idioma debe, con todo, disputar os seus dominios de existencia aos dous

estándares estatais cos que garda relación no plano histórico. A ponderación

cabal de ata onde pode (ou debe) aproximarse dun e do outro é tema delica-

do, no que haberá que procurar, á maneira sutil dun moderno alquimista, o

necesario equilibrio:

A relación do galego coas linguas oficiáis dos dous estados peninsulares, rela-

ción que preside a realidade da súa esistencia histórica e actual, desembocóu

nun matizado xogo de dependencias que hai que ordenar e equilibrar nunha

dosificación axeitada [...] (RAG 1971: 23).

Sobre cales deben ser as claves que presidan esa proporción entre as tres

realidades lingüísticas é pouco o que se di, e menos aínda o que pode dedu-

cirse das sucintas xustificacións que acompañan o articulado. Con todo,

admítese a existencia destes tres idiomas como unha realidade “histórica e

actual” que non se pode obviar. No comentario non se bota man en ningún

momento de termos do tipo galego-portugués (diasistema galego-portugués,

cultura galego-portuguesa, idioma galego-portugués...), dos que tanto se fala-

rá na década dos oitenta do século XX. Asemade, recoñécese o “xogo de

dependencias” entre galego, portugués e castelán e as consecuencias que esta

situación carrexa para a nosa lingua, que debe pelexar en inferioridade de

condicións245 contra dous estándares consolidados (“as linguas oficiáis dos

dous estados peninsulares”) que lle disputan o territorio. Unha posición deli-

cada para a que cómpre buscar unha saída axeitada, que permita a superviven-

cia do noso idioma nacional sen quedarmos presos na órbita de ningún dos

estándares iberorrománicos veciños.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

191

245 Algunhas son mencionadas directamente “Supondo elaborada esta ortografía, poucas posibili-dades dunha rápida e eficaz difusión se lle presentan mentras en todos os grados do insino non seestude a lingua do país” (RAG 1971: 7-8).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

192 6. GALLEGO 1, 2, 3 (1971-1974)


As raíces do modelo de lingua culta que o ILG propón no seu manual afon-

dan na fala do pobo. Os usos orais, dialectais e populares, aqueles que os gale-

guistas veteranos do grupo Galaxia ou da Academia contemplaban con preven-

ción e retiñan lonxe do seu arquetipo de galego culto (escrito, literario) érguen-

se aquí en exemplo de pureza idiomática. O equipo elaborador do método de

lingua do Instituto considera, en contra do sentir maioritario entre a intelectua-

lidade galeguista daquela época, que é na realidade oral onde hai que procurar

o galego propio.

O galego común que se promove desde as páxinas do manual do Instituto

busca, á mantenta, adaptarse aos hábitos e pautas reais dos falantes, e eleva a

fala á categoría de lingua exemplar. A escrita literaria tamén é tomada en

conta246, pero non co carácter primordial que se lle concedía no epítome da

RAG. No Gallego outórgaselles aos falantes a razón idiomática, e estímase o

seu galego como o mellor e máis auténtico. Asemade, o idioma culto debe cons-

truírse desde os falantes –e non tanto desde os escritores– pero tamén para eles,

pois unha lingua culta non se establece só desde (e para) a literatura (“[...] la

falta, hasta nuestros días, de una lengua culta, literaria o no, hacia la que tien-

da todo hablante en su afán de ser entendido [...]”, ILG 1971: 6, cursivas nosas)

senón que debe aspirar a máis amplos dominios de existencia.

Ben se ve que o ideal de lingua despraza o seu eixo do literario ao oral popu-

lar. O Gallego, un método práctico para a aprendizaxe da lingua, ofrece baterías

de exercicios que resultan moi útiles nos cursos de galego, unha iniciativa para a

promoción social do idioma que principiara na década dos sesenta e, espallada

polo asociacionismo cultural, continuaba en plena vixencia no tempo en que os

246 O concepto de lingua literaria do Gallego 1, 2, 3 (ILG 1971, 1972, 1974) é moito máis amplocó da normativa da RAG. Se a Academia citaba só escritores canónicos (Rosalía, Pondal,Castelao, Amado Carballo, Manuel Antonio, RAG 1971: 25), a nómina do ILG resulta máis aber-ta e xenerosa cos coetáneos: Cabanillas, Cunqueiro, Amado Carballo, Novoneyra, NoriegaVarela, R. Piñeiro, Carré Alvarellos, García-Sabell, Castelao, Rosalía, Neira Vilas, Risco, CurrosEnríquez, Blanco Amor, Otero Pedrayo, Filgueira Valverde, M. Valladares, M. Casado Nieto, M.María, Cuevillas, Pondal, Pimentel, Fole, Dieste, Iglesia Alvariño, Celso Emilio, Añón, LeirasPulpeiro, Franco Grande, Carballo Calero, C. Casares, M. Suárez, A. Cotarelo, L. Moure Mariño,Ben-cho-shey, M. González Garcés, Abad Flores, Suárez Llanos, P. Vázquez, A. M. Casas,Fernández del Riego, Joham Airas, Airas Nunes, Mendiño, Manuel Antonio, Bouza Brey, RofCarballo, X. M. Beiras, F. Rey Romero, E. Gregorio Fernández, A. Villar Ponte...


tres volumes do Gallego saen do prelo. Entre os exercicios do manual, atopamos

numerosas actividades destinadas a facer falar á xente, afastándoa da “monoto-

nía da letra” que podería provocar o traballo exclusivo con textos escritos:

Acompaña a cada lectura una ilustración con la que se pretende romper la

monotonía de la letra y dar al profesor, en caso de que lo haya, una pieza de

conversación para ejercitar oralmente a los alumnos (ILG 1971: 8).

Unha expresión como a citada (“monotonía de la letra”) resultaría bastante

estraña tanto na gramática de Galaxia como nas propias normas da Academia,

onde, como se explicou máis arriba, o foco situábase de maneira preferente na

escrita e non na fala; e aínda dentro da escrita, a elección recaía nas manifesta-

cións literarias canónicas e non en calquera tipo de texto, pois o que importaba

non era tanto o soporte (escritura) como a gloria literaria acadada polo autor,

que actuaba como respaldo do exemplo escolleito. En contra desta tendencia, a

lingua que aquí se aspira a sistematizar non é só a literaria, senón que se parte

dunha conceptualización máis ampla do fenómeno lingüístico e, desde logo,

moito máis aberta ás manifestacións orais. Este ideario percíbese claramente no

“Prólogo” e mais na “Advertencia preliminar” do Gallego, que chega a definir-

se como método para o ensino da fala (“Faltaba todavía un método de carácter

práctico mediante el cual se pudiera aprender a hablar la lengua siguiendo un

sistema progresivo, o bien perfeccionar la utilizada coloquialmente”, ILG 1971:

5, cursiva no orixinal). Nestas páxinas prologais, atopamos decote expresións

do tipo hablado, hablante, lengua hablada e outras semellantes, alusivas sem-

pre á lingua modélica, ata o punto de que o Instituto desbota todo aquilo que

puidese resultar estraño aos falantes naturais:

Hemos huido, por tanto, de todo aquello que podría dar una impresión de arti-

ficioso al hablante espontáneo, pero también de lo que no tiene una utilización

general a nivel de lengua hablada (ILG 1971: 6).

Repárese na asunción do falante común (“hablante espontáneo”) como

guieiro na selección de formas, e o rexeitamento de todo aquilo que a este usua-

rio-guía puidese resultarlle pouco natural. Asemade, é o uso oral xeral (“utiliza-

ción general a nivel de lengua hablada”) o que se establece como pauta para as

escollas. O galego correcto que aquí se postula é o empregado a nivel oral-

-popular, de tal xeito que, en comparanza co visto, p.e., na gramática de Galaxia

ou no epítome da RAG, atopámonos no extremo contrario do arco: o galego

común, que era para Galaxia e a Academia o idioma culto e literario dunha

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

193


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

194 minoría ilustrada, é para o ILG a lingua viva que emprega a diario a maioría dos

falantes, aquelas manifestacións idiomáticas que coñecen un uso efectivo, unha

realidade palpitante e de existencia masiva, en claro contraste con aqueloutra

abstracción que, a partir dun couto minoritario de usos (e usuarios) ilustrados,

pretendía estenderse ao conxunto da colectividade. Se a Gramática elemental

del gallego común ou a normativa da RAG focalizaban o seu interese (como

fonte de exemplos e como lingua a unificar) nas manifestacións literarias, o ILG

ten outras preferencias, tanto no relativo á busca de exemplos como no que toca

ao modelo lingüístico que se quere sistematizar. Leamos o seguinte fragmento,

onde se recolle esta idea da fala popular como modelo básico de referencia:

Sóio se debe escribir –r– naqueles casos consagrados popularmente sin chegar

a ser vulgarismos [cravo, fraco...].

Debemos rematar decindo que nos cultismos, polo xeral, hai que conservá-las

grafías latinas, sin someté-la lingua a toda unha serie de deformacións idiomá-

ticas que non teñen a sanción da fala popular (ILG 1974: 42, cursivas nosas).

Xustificacións como as subliñadas (“casos consagrados popularmente”,

“sanción da fala popular”) resultarían ben raras nos textos que se sitúan na este-

la da “normativa Galaxia”, fundamentada, como se veu, na escrita literaria dos

autores clásicos. Se aqueles procuraban autoridades e exemplos de bo galego

nos escritores consagrados, o Instituto da Lingua apaña os seus na fala popular,

ata tal punto que podemos considerar o Gallego como o intento máis firme de

elevar a lingua popular a lingua nacional (xeral) de usos cultos.

6.2. Xustificación

Segundo acabamos de ver, o Gallego é un método para a aprendizaxe da lin-

gua en tres volumes que sitúa na oralidade o seu centro de interese. Trátase

dunha iniciativa editorial anovadora, amparada pola Universidade de Santiago

de Compostela e destinada a servir de material de apoio á docencia. Formúlase

como un manual de carácter práctico (ILG 1971: 5), deseñado segundo as novas

tendencias en materia de didáctica da lingua (“Metodológicamente, se han teni-

do en cuenta las tendencias recientes en la enseñanza de las lenguas [...]”, ILG

1971: 8). Coa atención centrada na fala, pouco estraña a abundancia de exerci-

cios destinados á práctica e mellora da competencia oral, tanto pasiva (com-

prensión) coma activa (expresión), pois o que se busca é capacitar os discentes

“[...] para hablar y comprender correctamente la lengua gallega” (ILG 1971: 5).


Ao mesmo tempo, o curso achega un interesante compendio gramatical (“Ó

longo dos tres tomos intentamos ir dando os fundamentos da gramática galega

[...], ILG 1974: 217). Esta vontade evidénciase de xeito moito máis amplo e

visible, se cadra, no Gallego 2 e no Gallego 3 que nas páxinas do volume ini-

cial. Ademais de notas sobre gramática, atopamos información xeral sobre

antropoloxía e cultura galega, en moitos casos en forma de sínteses monográfi-

cas da autoría de especialistas alleos ao Instituto aos que lles foron solicitadas

colaboracións para o proxecto.

Finalmente, ademais de manual para aprendizaxe da lingua e compendio de

gramática –ou se cadra por iso mesmo–, o Gallego non pode escapar da obriga

de debuxar un modelo concreto de galego culto. Un modelo que, como veremos

no apartado seguinte, difire parcialmente da proposta da RAG en máis puntos

dos admitidos no prólogo (segunda forma do artigo e amalgamas de a e para co

artigo masculino son os únicos recoñecidos, ILG 1971: 6) e perfila nos seus

contornos básicos un estándar moito máis apegado á fala popular ca aqueloutro

que viña sendo defendido polo grupo Galaxia. O intencionado fonoloxicismo

da súa proposta é un risco que aparece adoito en iniciativas que, como a do

Instituto, buscan ampliar o número de usuarios da lingua escrita, obxectivo que

o ILG confiaba en lograr máis doadamente sobre a base dun prototipo de gale-

go común como o que aquí se propugna, alicerzado na fala popular e non na

escrita literaria dos autores consagrados.

6.3. Ortografía

Á luz do anterior, resulta bastante coherente que as pautas de representación

do manual do Instituto amosen unha característica coloración fonoloxicista247,

inseríndose nunha corrente que contou con defensores diversos na historia do

galego escrito. O fonoloxicismo –fonetismo denomínao o ILG–, que busca acur-

tar a distancia entre fala e escrita para mellor e máis rapidamente alfabetizar a

totalidade da poboación, atopa se cadra no Gallego 1, 2 e 3 a súa máis comple-

ta exposición desde a enunciada por Aurelio Ribalta en 1910.

Ademais, o método do ILG distingue graficamente as vocais abertas das

pechadas, unha oposición fonolóxica para a que a escrita de posguerra, sanea-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

195

247 Ramón Piñeiro (1971: 364) salientaba tamén o “punto de vista marcadamente fonetista” dométodo no seu comentario do Gallego 1 no número 33 da revista Grial.


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

196 da dos diacríticos ensaiados outrora para a súa representación, non conseguira

arbitrar unha marca gráfica axeitada (cf. Carballo Calero 1966: 76). E non fal-

taron xa daquela queixas neste sentido (cf. RAG 1971: 7, Vázquez Cuesta 1967:

195-196). Nun momento histórico en que a ortografía moderna parecía que

renunciara á distinción, vai o ILG e decide recuperala:

NOTA MUY IMPORTANTE: En los vocabularios de cada lectura y en la teoría

gramatical se ha adoptado un sistema para distinguir las vocales tónicas e / o

abiertas de las cerradas. Cuando son abiertas, van impresas en negrita: e, o. (Por

ejemplo: ferro, porta). De modo que se entiende que toda e, o tónica no desta-

cada tipográficamente es cerrada (ILG 1971: 8).

A fórmula adoptada pode parecer algo rudimentaria desde a atalaia da orto-

grafía actual –que, por certo, carece dun sistema xeral de marca gráfica do tim-

bre vocálico– pero o intento debe ser interpretado, en todo caso, como un sín-

toma do espírito que guía o texto. Lonxe da cautela de que fixo gala a Academia

nos seus epítomes normativos (RAG 1970, 1971), o ILG, en coherencia co seu

ideario lingüístico –o “dogmatismo popularista” que lle criticaba Carballo

Calero (1974: 38)–, dá entrada, e case sen filtrar, á riqueza viva da fala oral

popular, de aí os arquitetos, arbres fruteiras, aspeutos, eucalitos, moitismas e

unha longa serie de solucións análogas que inzan no manual.

No Gallego 3 (ILG 1974: 23), o volume que pecha a serie e tamén o máis

firme e ousado en canto á ordenación do galego escrito, ofrécese, ao falar da

acentuación, un pentálogo ortográfico que ben podería servir para ilustrar as

claves que gobernan esta obra:

[...] unha ortografía sempre é algo convencional, mais pra que sexa axeitada

hase de cimentar nos seguintes principios:

1) proporcioná-la meirande claridade posible ó lector

2) sé-lo máis fonética que permita a tradición cultural

3) non estragar peculiaridades propias da lingua

4) ser lóxica e, como consecuencia, doadamente memorizable

5) ser económica, esto é, que aforre signos

Ao que se ve, o didactismo parece guiar esta proposta de escrita, que se

quere (1), (4) de doada lectura e asimilación, (2) fonolóxica e (5) parca en dia-

críticos. E todo o anterior sen forzar ou alterar trazos característicos da lingua


(3) ou da nosa tradición gráfica. Velaí os postulados básicos do que en termos

de grafización constitúe, en esencia, unha simplificación fonoloxicista da orto-

grafía consuetudinaria, e, en aspectos extraortográficos –gramaticais e léxicos,

p.e.–, unha abertura ás variedades dialectais como fonte de arrequentamento

preferente do galego común. Con todo, e pola súa relevancia en relación ás acti-

tudes que anos máis tarde adoptarán algúns galeguistas en materia de planifica-

ción do estándar, cómpre engadir que o pentálogo citado compleméntase unhas

páxinas máis adiante co seguinte comentario:

N.B. Moitas das chatas que se poidan presentar xa se tiveron en conta polo

I.L.G. É necesario, pois, seguir respetando as normas. Agradeceríamos, de

tódalas maneiras, que nos remitiran observacións pra engadir, derogar ou refor-

mar alí onde fora razonable (ILG 1974: 25).

O Instituto, que presenta unha reforma das pautas convencionais de grafi-

zación, sométese, polo menos retoricamente, ao goberno da Academia (“É

necesario [...] seguir respetando as normas”) e acata a súa autoridade, aínda que

disinta en maior ou menor medida dos seus postulados. Unha cortesía deste tipo

resultará bastante infrecuente en certos galeguistas no bienio 1979/80 e duran-

te boa parte da década seguinte, un período tristemente pródigo en individuos

ou colectivos que esixían que todo o mundo escribise en galego segundo as

regras que marcaban el ou o seu grupo de colegas, desestimando calquera auto-

ridade –persoal ou institucional– que ousase discordar do proceder ortográfico

que el(es) estimaban máis axeitado.

6.4. Grafotáctica

Como xa comentamos máis arriba, o manual que presenta as credenciais do

Instituto da Lingua Galega no proceso de estandarización amosa como caracte-

rística máis salientable o seu apego á fala popular, que é elevada consciente-

mente polos seus redactores á categoría de arquetipo emblemático de boa lin-

guaxe. No plano formal, este xiro referencial cara ao oral-popular é presentado

aos ollos lectores cun traxe gráfico marcadamente fonoloxicista. Como dixe-

mos máis arriba, a ortografía do Instituto pretende, “sen estragar peculiaridades

propias da lingua”, ser “o máis fonética que permita a tradición cultural” (ILG

1974: 23). Esta rotunda declaración de principios a respecto das relacións entre

oralidade e escritura vai ter, como agora veremos, uns efectos directos e moi

visibles nese territorio fronteirizo onde estreman o ortográfico e o gramatical.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

197


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

198 A vontade do ILG de aproximar fala e escrita percíbese tanto en cuestións

de importancia máis cativa –p.e. destacar en negra as vocais de grao medio

abertas (ferro, porta) para facilitar a oralización do texto– coma en propostas de

maior entidade, diverxentes en moitas ocasións das usuais na normativa consue-

tudinaria. Moitas destas disensións son de índole grafotáctica. De feito, as dis-

crepancias confesadas entre o modelo de grafización do ILG e o da RAG son

en esencia deste tipo:

Adoptamos, en principio, las normas provisionales propuestas por la Real

Academia Gallega. Las diferencias con ellas son, únicamente, las que se refie-

ren a la segunda forma del artículo y al resultado de las contracciones de las

preposiciones a y pra con los artículos masculinos (ILG 1971: 6).

Repárese en que non se menciona nada acerca do emprego de , <v>,

<h>, <g>... así como tampouco se enumeran, p.e., formas e funcións de signos

diacríticos. O que está en cuestión aquí é como harmonizar escrita e oralidade

verbo duns puntos de índole máis morfolóxica (segunda forma do artigo e

encontros grafotácticos) ca estritamente ortográfica. A escolla entre ao ou ó

para dar conta do encontro entre a preposición a e o artigo o ten moito que ver

coa información lingüística de tipo morfolóxico que queiramos fornecer ao lec-

tor. E outro tanto acontece á hora de decidir se segmentar ou non prá e pra a na

liña tipográfica. Existe aínda outro factor en xogo, tamén relacionado coa lec-

tura. Á hora de decidir entre a grafía separada de Coller o autobús ou a amal-

gamada Colle-lo autobús débese tomar en conta que, se optamos por represen-

tar a denominada segunda forma do artigo, o lector ou a lectora tenderán –nun

contexto sociolingüístico coma o galego, fortemente influenciado polas pautas

de lectura e escritura do castelán– a pronunciar, nunha lectura en voz alta, todo

o que aparece escrito, de tal xeito que articularán a segunda forma (Colle-lo

autobús) aínda que esta non pertenza ao seu galego nativo. De maneira inversa,

e por idéntico motivo, de non a representar na escrita, o máis probable é que

tampouco a oralicen, aínda que esta maneira de pronunciar constitúa un trazo

espontáneo do seu galego oral. E o mesmo sucede con grafizacións como ó ou

pró. Trátase, nos tres casos citados (Colle-lo autobús, ó e pró), de intentos diri-

xidos a guiar a oralización, subministrando datos que exceden o ámbito do

puramente ortográfico para influír, neste caso de maneira deliberada, noutros

niveis de análise, entre eles os que teñen que ver coa lectura individual silencio-

sa e tamén coa lectura en voz alta.

As tres solucións citadas teñen un carácter marcadamente fonoloxicista, en

consonancia coa vontade do ILG de deseñar unha ortografía o máis “fonética”

posible que mencionabamos ao comezar este apartado. Non obstante, o Instituto

da Lingua efectúa tamén importantes concesións á ortografía usual e sinala

límites concretos ao seu fonoloxicismo tendencial. Neste sentido, non todos os

casos de posible contracción grafotáctica deben, en opinión do ILG, ser grafa-

dos de maneira obrigatoria, senón só algúns deles. Para o resto, mellor respec-

tar a práctica fixada polo uso de posguerra e manter a ortografía íntegra dos

vocábulos, e iso incluso recoñecendo (ILG 1971: 25) que a oralidade camiña

noutro sentido:

Cuando dos vocales átonas de diferente palabra entran en contacto, en la lengua

hablada puede pronunciarse una sola, cosa que no se refleja en la escritura:

tod(a) a familia

colg(a) o pote

cando (e)stóu

deixaba qu(e) as muxicas

Non pretende o ILG dar conta escrita, a cano aberto, de calquera encontro

grafotáctico, pois non se lle escapa que unha decisión dese tipo, coherente co

seu programa fonoloxicista, camiñaría de feito en contra dos modos gráficos

acostumados na época, de aí que decidan poñer couto á orientación que carac-

teriza o manual, enunciando (ILG 1971: 34) aqueles casos de escritura reco-

mendada e tamén aqueloutros que, sendo correntes e moitas veces sistemáticos

na fala, non deben, porén, ser consignados na escrita:

Recuérdese:

1. Las vocales átonas son más vacilantes que en castellano: d(e)reito, pedíndo-

lle, feridos (la primera e es casi una i).

2. Cuando hay dos vocales átonas en contacto suele desaparecer la primera en

la lengua hablada: refregarll(e) as orellas, feridos d(e) acidente, qu(e) a cal-

quera hora.

3. Entre dos a en contacto (la 2.ª tónica) puede aparecer en la lengua hablada

una i epentética: a iauga, a ialma.

Como acontece de maneira case xeral nas normativas do noso período, pode-

mos atopar ocasionalmente solucións contraditorias coas liñas básicas que aca-

bamos de referir. As normativas que comentamos foron nalgunha ocasión criti-

cadas a partir de unha ou dúas escollas concretas, que eran citadas para, a través

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

199


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

200 delas, reprobar a totalidade do pautado. Casos coñecidos desta tendencia son a

polémica suscitada entre os defensores de ao (a Academia, p.e.) e os defensores

de ó (o ILG, sobre todo) para representar o encontro grafotáctico da preposición

a co artigo determinado o, unha polémica que, con outros protagonistas, tamén

se coñecera no século XIX (Hermida 1992). Outro exemplo de como se poden

esaxerar algunhas discrepancias de detalle son os debates que se produciron

nesta época entre os partidarios e os detractores da representación da segunda

forma do artigo248. Detalles ortográficos se se quere pouco relevantes, pero que

no moderno proceso de estandarización do galego acadarían unha importancia

enorme. Repárese, ademais, que, á hora de decidir entre grafar ao e ó ou entre

Coller o autobús e Coller o autobús a pura ortografía non supón un gran auxi-

lio, porque existen razóns para escoller unha opción e outras igualmente válidas,

desde o punto de vista ortográfico ou lingüístico, para elixir a outra, de tal

maneira que, á fin, a decisión terá que ser tomada sobre a base de criterios

extraortográficos, non sempre exentos de arbitrariedade. Ademais, sexa cal sexa

a decisión final, os defensores da forma desbotada poden acusar aos da propos-

ta contraria de parcialidade, e levarán razón, pois insistimos en que neste tipo de

eleccións os criterios científicos ou serven de pouco ou non serven de nada.

Con estas premisas, seleccionar unha ou dúas propostas ortográficas e

facer bandeira delas (a favor ou en contra), resulta perigosamente simplificador

e pode terminar ofrecendo unha imaxe deformada do documento e do propio

proceso de estandarización. Dado que nos encontramos nunha etapa de conso-

lidación, os pronunciamentos son ás veces tantariñantes e non en todos os casos

conseguen os redactores unha coherencia redonda. Un exemplo menor, distinto

dos que se citan con maior frecuencia (ao/ó, –bel/–ble....) pode exemplificar

isto que dicimos. Cando afirmamos que Galaxia ou a Academia postulan o

mantemento da estrutura morfolóxica íntegra dos vocábulos, que deben, segun-

do este criterio grafotáctico, ser presentados na escrita separados por espazos en

branco e non soldados (con ou sen a mediación gráfica de diacríticos como

guións ou apóstrofos) falamos dunha preferencia, non dunha regra que apliquen

sempre e en todos os casos. E outro tanto sucede cando explicamos que o ILG

admite, pola contra, máis amalgamas có resto á hora de escribir, pois tamén

neste caso rexistramos algunhas excepcións netas á regra declarada. Deste

248 Segundo J. Kabatek, “Este elemento [a segunda forma do artigo] chegou a ser unha especie desímbolo na discusión en torno á norma escrita” (cf. Kabatek 2000: 191-193).


xeito, Carballo Calero, o grande defensor de xebrar con criterios morfolóxicos

os vocábulos na escrita, postula desde a súa Gramática elemental del gallego

común a forma amiúde, grafada toda xunta, mentres que o ILG, adaíl da orali-

dade na escrita e valedor de formas como ó, pró, come-lo caldo (no canto das

analíticas ao, para o, comer o caldo), preconiza escribir a locución a miudo

separada. É claro que á hora de optar por grafar amiúde ou a miudo inflúe tamén

a percepción do observador e a súa capacidade de discriminar –ou non– dúas

palabras nesa sucesión grafemática, pero iso non invalida o noso exemplo como

mostra elemental de que as liñas que imos sinalando nas distintas propostas de

normativización (escribir os vocábulos xuntos ou separados; preconizar un

modelo literario ou un modelo oral) deben interpretarse máis como inclinacións

xerais ca como prescricións ríxidas e aplicadas de maneira infalible e sen con-

tradición. Son varios os casos en que observamos unha falta de acatamento das

propias normas e non poucas as mostras atopadas de incoherencia máis ou

menos flagrante. Se as citamos aquí, da man deste exemplo mínimo (amiude/a

miudo) é tamén para advertir en contra de pronunciamentos categóricos sobre

os textos e os seus autores, pois non é infrecuente atopar exemplos que invali-

darían ese tipo de xuízos maximalistas, sempre máis fáciles de enunciar teori-

camente ca de demostrar cos textos, sobre todo nunha época como a nosa, onde

sobre moitas cousas non se sabía case nada e non son raras as irresolucións ou

as receitas inconsecuentes.


No Gallego, que escolle a fala como ideal de corrección e deseña unha

escrita apegada á realidade oral como manifestación gráfica deste ideal, o cas-

telán e o portugués aparecen como atrancos no proceso de elaboración dun

estándar propio. Os dous son poderosos inimigos do galego, e o manual, que

non agacha o seu empeño autonomista (“[...] en materia lingüística somos radi-

calmente enxebristas, é decir, “separatistas” no primitivo sentido da palabra”,

ILG 1974: 82), sinala os límites do perímetro de seguridade que debe estable-

cerse en relación a aqueles dous estándares, tanto a nivel teórico (p.e. no referi-

do á conceptualización do pasado, presente e futuro do galego) como a nivel de

representación escrita.

O peso do castelán resulta bastante importante, como por outra banda vén

sendo habitual nos textos da época. O propio título do manual aparece en cas-

telán –Gallego–, e o primeiro volume chega mesmo a empregar aquel idioma

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

201


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

202 como lingua de redacción. Porén, en toda a exposición gramatical e, sobre todo,

na formulación normativa, a presenza do castelán aparece moito máis matizada

ca nas obras anteriores. Sábese que na presión que o idioma de Castela exerce

sobre o galego reside o obstáculo maior para o proceso de emerxencia en mar-

cha e á análise dos castelanismos dedican sete capítulos do libro (do 11 ao 17).

Pero, nunha exposición moito menos dependente ca outras previas, non atopa-

mos enunciado ningún do estilo da “Norma supletoria” do epítome académico

(“Nos casos non previstos nestas normas, serven de supletorias as usuáis na

ortografía castelá”, RAG 1971: 18). Máis ben prefire o ILG erguer barreiras

diferencialistas, como vemos na xustificación da escolla de ca no canto de que:

Como resume: do esame dos feitos tiramos en consecuencia que no uso de hoxe

hai algunha vacilación entre ca e que con visible predominio de ca. Desde un

punto de vista normativo debemos recomendá-lo uso de ca, tendo en conta a

súa meirande enxebreza, de onde resulta unha forma máis diferencialista e

tendo en conta, a máis, que ás veces hai casos onde que non é admisible de

xeito ningún (ILG 1974: 184).

Pero unha nova corrente, o lusismo, comeza a tomar forza nos anos en que

aparece o método do ILG. O Gallego 3, que pecha a serie, publícase a penas uns

meses despois do célebre artigo de Manuel Rodrigues Lapa (1973) no que o de

Anadia pasou a defender o portugués como única lingua culta posible para os

galegos. No Gallego 1 (1971) e Gallego 2 (1972) o influxo do portugués no

galego resultara en esencia irrelevante e mesmo neste volume terceiro o lusis-

mo considérase unha forma máis de diferencialismo (outros desvíos diferencia-

listas serían o hiperenxebrismo, o arcaísmo, o vulgarismo ou o dialectalismo),

e dedícaselle apenas un tema (o 9, ILG 1974: 81-83), fronte aos sete nos que se

estudaba a influencia do castelán (temas 12-17). Entende o ILG que a asunción

indiscriminada de solucións portuguesas produciríase máis por ignorancia dos

recursos propios ca por estar o galego falto dos necesarios xiros ou elementos

vocabulares, e adoptan perante esta tendencia unha postura semellante á que

fixeron valer en contra do exclusivismo literario da corrente maioritaria na

época, a de reclamar como valor referencial para o galego culto o uso popular:

Pra sermos, xa que logo, consecuentes co noso principio de non xebrar escesi-

vamente o galego culto do popular (de xeito que aquel non sexa letra morta

prós galegos), témonos que pronunciar contra a portuguesización do galego. Se

queremos ter unha norma operante teremos que estraela do uso (ILG 1974: 82).


Os redactores do manual operan coa certeza plena de que a fala popular

pode superar con éxito a proba da intelectualización que teorizaron os clásicos

da Escola de Praga. O idioma propio ten valor de seu e non precisa, por exem-

plo, de pseudoevolucións (*cadeirádego por catedrático) ou deformacións

caprichosas (*contenteza por contento):

Hai, finalmente, dous diferencialismos, estes sí, sin xustificación ningunha, a

non ser por un complexo de inferioridade lingüística, que non ten razón de ser,

porque o galego ten persoalidade de seu abondo, sin lla andar disimulando con

palabras inventadas. Referímonos ás seudoevolucións [*cadeirádego por cate-

drático] e ás creacións ou deformacións caprichosas [*contenteza por conten-

to] (ILG 1974: 94).

En resumo, rexistramos no método do ILG unha conceptualización de gale-

go, portugués e castelán como realidades lingüísticas diferenciadas e, asemade,

unha aposta decidida pola elaboración dun estándar autónomo para o galego. A

proposta do Instituto parece, vista desde hoxe, probablemente máis acertada no

plano teórico ca nalgunhas das súas recomendacións (ortográficas, morfolóxi-

cas e léxicas) concretas, pero en todo caso non se lle pode relear a aquel grupo

de filólogos mozos o esforzo totalizador co que se iniciaron na angueira estan-

darizadora, nin tampouco o seu atrevemento á hora de tomar partido en aspec-

tos daquela bastante controvertidos que continuaban pendentes dunha solución

que nin Galaxia, nin moito menos a Academia no seu epítome se aventuraran a

dar. Debemos, outra volta, evitar caer na tentación metodolóxica de xulgarmos

aquelas solucións á luz do que hoxe entendemos por bo galego escrito, sen repa-

rar no alcance daquel ideario na época en que se presentou o manual.

7. MANUEL RODRIGUES LAPA (1973)


O modelo de lingua prioritario e case único para o filólogo portugués Manuel

Rodrigues Lapa é o que serve de vehículo á creación literaria. O seu programa de

rexeneración para o noso idioma, tal e como o expuxo no célebre artigo de 1973

(“A recuperação literária do galego”), ten nel o seu horizonte exclusivo. Non aspi-

raba Lapa a unha recuperación global da lingua galega, que incluíse todos os domi-

nios de uso, senón que o seu interese estaba na lingua da ficción literaria.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

203


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

204 Pola súa banda, a lingua popular recibe de Lapa severas críticas. En purida-

de, os usos orais e dialectais galegos reciben o mesmo desprezo cós portugue-

ses (Lapa 1973: 285). A lingua que verdadeiramente lle importa a Rodrigues

Lapa é a literaria249, e o resto das realidades lingüísticas (aquí e en Portugal)

ocupan para el unha posición subordinada. Trátase, como sabemos, dunha

maneira de enfrontarse ao feito lingüístico que, desde as gramáticas do grego e

do latín, vén marcando en Occidente o canon académico da boa linguaxe.

Cómpre aclarar asemade que, cando un dos intelectuais do grupo de Piñeiro ou

un dos filólogos da Real Academia Galega prescriben os usos literarios como

prototipo xeral de corrección están a pensar na literatura galega, de tal xeito que

os autores que se citan son galegos e galegos son tamén os exemplos literarios

que ilustran a gramática de Galaxia, mentres que cando Lapa sinala a literatura

como fonte da excelencia lingüística, refírese sempre á literatura portuguesa.

Para o de Anadia, a tradición literaria do galego moderno é, en conxunto,

menor e pouco estimable, e os comentarios que efectúa sobre os nosos clásicos

non son desde logo nin bos nin xenerosos. A literatura galega é, ao seu xuízo,

unha expresión rústica, “lírica”, primitiva (“O galego, tal como está, só pode

exprimir capazmente os fenómenos da vida simples, o encantamento, o engado

da poesia pura”, Lapa 1973: 282, cursiva no orixinal), carente de léxico (“[...] o

vocabulário galego, como está fixado na fala e na literatura é ainda puro trans-

plante duma sociedade agrária envelhecida, ultrapassada, e o que é mais, pres-

tes a extinguir-se”, Lapa 1973: 282). Pero o problema non é só lingüístico,

senón que afecta tamén aos propios escritores, incapaces de describir certos

ambientes (“Até que ponto se revela a incapacidade do escritor galego em expri-

mir certos ambientes mais requintados deduz-se dum caso curioso que nos foi

apontado pelo próprio Ramón Piñeiro [...]”, Lapa 1973: 282). A literatura gale-

ga non pode, en consecuencia, ser tomada en consideración.

E se Rodrigues Lapa non aprecia a literatura galega contemporánea, moito

menos digna aínda lle resulta a lingua popular. Esta actitude perante a fala

diverxe tamén do sentir maioritario da tradición galeguista, pois que unha cousa

é considerar a lingua literaria superior á popular e outra ben distinta descualifi-

car esta última de maneira frontal e sen matices. Como xa se dixo, a liña de

estandarización que arrinca en Galicia na segunda metade do s. XIX viña defen-

249 A súa idea era “[...] aproximar o galego do português literario, sem prejuízo da língua falada,que continuaria o seu rumo natural” (Lapa 1985: 35).


dendo a lingua popular como referencia de mérito para a construción do están-

dar, e esta consideración continúa plenamente vixente na posguerra. Como

declaraba o profesor Carballo nas páxinas da gramática de Galaxia, “La lucha

por una lengua literaria que no sea estraña al habla viva, pero que la supere

como medio artístico, se viene sosteniendo desde el Renacimiento [...]”

(Carballo 1966a: 32). Pero Lapa non comparte este respecto pola fala galega,

pois a lingua culta que el soña para os galegos fica moi lonxe do ideal de gale-

go común que propugnaba o grupo Galaxia, “fundado en la abstracción de las

realidades del gallego” (Carballo 1966a: 12). Na tradición galeguista de pos-

guerra, a lingua do pobo sábese contaminada, pero valórase como depositaria

dun tesouro lingüístico que cómpre recoller e depurar, co convencemento de

que, debidamente saneada, ben pode ser incorporada á literatura. Así se mani-

festa na gramática de Galaxia, nas normas da RAG, ou, máis aínda, no manual

do ILG, comprometido coa oralidade ata límites que no seu día conseguiran

escandalizar a ortodoxia galeguista. Deste xeito, cando Lapa afirma que desde

a súa oralidade corrupta o galego non chegará nunca a constituír un estándar,

estase pronunciando en contra de crenzas moi asentadas na nosa tradición, ali-

cerzada desde o Rexurdimento nunha atención coidadosa ás manifestacións lin-

güísticas populares como fonte de lexitimación, actitude que o propio Lapa

parece recoñecer, aínda que sexa para criticala:

Iglesia Alvariño, no prólogo da sua tradução [dos Carmina de Horacio], justi-

fica o processo: “non hai outro galego á que acudir, pra facer unha lingua lite-

raria, que o que falan as xentes dos nosos campos e ribeiras [...]”. É mais ou

menos o que todos ou quase todos os escritores galegos têm feito, I. Alvariño

talvez mais que nenhum; mas por este processo, não se pode chegar à constru-

ção duma língua literária comum (Lapa 1973: 283).

Polo que se ve, ao filólogo portugués das manifestacións lingüísticas de

Galicia non lle serve cousa ningunha, nin a fala nin a literatura. A nosa única

saída é, para el, o portugués literario. A fala –e os propios falantes–, asentada

fonte de arrequentamento do galego escrito, lexitimación valorada de escollas

vocabulares e mesmo inspiradora de solucións ortográficas –pénsese nos dia-

críticos ensaiados para a súa representación escrita–, está hogano estragada de

maneira irreversible:

O programa fica traçado em linhas gerais, como a tarefa a reduzido prazo. Dele

ressalta claramente a impossibilidade de não mais se poder contar com a popu-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

205


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

206lação rural para a defesa do vernáculo. Pelo contrário, daqui por diante pode

muito bem ser esse mundo rural, pelo esforço de adulteração sistemática a que

está submetido e vai progredindo com as circunstâncias, o maior adversário do

idioma [...] (Lapa 1973: 282).

En síntese, o ideal de lingua, que nos casos anteriores variaba en relación ás

fontes de arrequentamento que se sinalaban como principais (nomeadamente,

literarias ou populares), aparece en Lapa formulado de xeito diferente. Para o

de Anadia, a recuperación do galego só pode vir da man do portugués literario

continental. Velaí o seu ideal idiomático para Galicia. Se na gramática de

Galaxia, nas propostas da Academia ou do Instituto ou, en xeral, en calquera

outra proposta da nosa tradición atopabamos un respecto –máis ou menos retó-

rico, segundo os casos– pola nosa lingua popular e a nosa literatura nacional, ás

que se acudía á procura de material lingüístico, bótase ben de ver que son outros

o alcance e a intención do plano de Lapa. Segundo el, o galego non serve, os

esforzos por construír unha lingua culta fracasaron definitivamente, e todo o

que non pase por asumir o portugués estándar constitúe unha alternativa errada

e condenada ao fracaso.

7.2. Xustificación

Neste apartado quixeramos sinalar un dato que o propio Lapa cita no seu

artigo de 1973 e que por vía de regra non aparece destacado polos estudosos da

historia do galego escrito coa importancia que ao noso xuízo merece. Manuel

Rodrigues Lapa decide nesta altura, en efecto, abandonar posicións previas e

dar publicidade á súa nova tese do portugués como lingua de cultura para

Galicia. Pero esa idea nin é súa nin foi o primeiro en formulala. O camiño que

agora decide seguir o profesor portugués é o iniciado tempo atrás por Ernesto

Guerra da Cal. No corpo do artigo Lapa dá noticia deste precursor e do influxo

que exerceu na súa mudanza de criterio:

E um desses escritores, cidadão do mundo, que até nisso é galego-português,

Ernesto Guerra Da Cal, já iniciou esse trabalho de integração nas obras que tem

composto e prefaciado (Lapa 1973: 286).

Como se vê, a nossa longa explanação não fez mais do que glosar e concreti-

zar o pensamento dum prestigioso escritor galego, hoje medianeiro autorizado

entre a Galiza, Portugal e o Brasil, em cujo porvir cultural acredita religiosa-

mente [...]. E é quase um milagre ter sido um escritor galego, superiormente


apetrechado, o primeiro a dar a esta ideia a forma justa e concreta por que todos

esperávamos (Lapa 1973: 287, cursivas nosas).

Ao ser máis coñecido entre nós o papel desempeñado por Lapa có desen-

volvido por Ernesto Guerra da Cal, –que só tempo máis tarde comezaría a ser

reivindicado como precursor do reintegracionismo (cf. Gômez 2002)–, podería

pensarse que a mención a Guerra da Cal tivese unicamente carácter retórico.

Segundo esta interpretación, o autor de Lua de alén-mar tería para Lapa o puro

valor instrumental de avalar con comentarios “de galegos” a súa postura parti-

cular. Pero pensamos que a alusión a Ernesto Guerra da Cal non ten no texto o

mesmo peso cás de X. Alcalá, C. Durán, M. T. Barro250, E. Blanco Amor, B.

Losada ou calquera outro dos mencionados no artigo. De feito, segundo acaba-

mos de ver, Lapa non fai outra cousa que “glosar e concretizar” o pensamento

de Ernesto Guerra da Cal, a quen recoñece tanto a autoría coma a prioridade no

proxecto reintegracionista.

Outro factor que tería influído no cambio de postura de Rodrigues Lapa

sería a súa descuberta súpeta de que o galego está a ramo de morte, constata-

ción que o levaría a cesar no apoio que desde Portugal viña concedendo ao pro-

xecto dos seus vellos amigos de Galaxia e pasar a promover o plano deseñado

–e xa experimentado na década dos cincuenta– por E. Guerra da Cal. A xuízo

de Lapa, nuns poucos anos, os que van de 1967 a 1973, o contexto galego

mudou para peor:

Perguntamos daqui ao nosso bom amigo de Santiago de Compostela [Ramón

Piñeiro]: o panorama será realmente, neste momento, assim tão esperançador?

Entre o seu discurso académico [1967] e a sua “Carta” [1972251] não se teria

dado alguma ocorrência (o mundo caminha tão depressa!) que tornasse o qua-

dro menos promissor?” (Lapa 1973: 279).

Perante esta nova visión da circunstancia socio-histórica en que se desen-

volve o galego, o filólogo de Anadia principia como dicimos a defensa públi-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

207

250 C. Durán e M. T. Barro formaban parte do chamado “Grupo de Traballo de Londres”, que remi-tía un Boletín bimensual a mestres e mestras galegos. En 1972 apareceran publicadas (números 7e 8 do Boletín) algunhas propostas de ortografía galega aportuguesada (Durán 1976: 361, n. 2), epor este motivo o Grupo de Londres aparece mencionado nos textos de Lapa (1973) ou MonteroSantalla (1976, 1979). Cf. tamén Barro, Toubes, Durán, Fernández-Gasalla e Pérez (1971).251 O artigo de M. Rodrigues Lapa (1973) sería unha especie de contestación a unha “Carta deSantiago de Compostela” publicada uns meses antes por R. Piñeiro en Colóquio/Letras(Piñeiro 1972).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

208 ca dunha solución aos problemas do noso idioma que diverxe de maneira

clara do proxecto galaxiano. Se ata daquela viña apoiando a construción

dunha literatura nacional galega, culta e digna de estimar, esa mesma vía

parécelle agora inútil e carente de sentido. O esforzo sostido na elaboración

literaria dun idioma outrora exclusivamente oral e popular resulta inútil

naquela altura, en especial nun contexto internacional como o que está para

vir, no que só sobrevivirán as linguas fortes (“[...] numa Europa à procura da

unidade, visando uma expresão comum na política e na economia, parecerá

aberrante a reivindicação lingüística preconizada pelas etnias diferenciadas”,

Lapa 1973: 281). O noso débil idioma está condenado a desaparecer sen

remisión nun contexto lingüístico globalizado, de aí a necesidade de asumir-

mos canto antes un idioma forte coma o portugués, que garantiría para nós

un futuro venturoso, millonario en falantes. En contraste coa adxectivación

fusquenlla coa que se alude á nosa realidade lingüística oral e literaria, o

panorama que, segundo el, se abriría para nós de aceptarmos o portugués

descríbese en termos abertamente luminosos:

Daqui a 25 anos, essa língua renascida para a civilização, incorporada já de

pleno dereito no idioma de Portugueses e Brasileiros, seria lida por mais de 200

milhões de indivíduos; e num prazo de 50 anos, assim o dizem os futurólogos

da Demografia, serão 400 milhões a falar o galego-português. É uma perspec-

tiva risonha, que nos debe encher de júbilo e ufania! (Lapa 1973: 286).

7.3. Ortografía

En realidade, o proxecto de Lapa para pouco no escrito. O xiro cara ao orto-

gráfico da corrente reintegracionista é posterior, e aínda que algúns dos seus

promotores citaron en ocasións a Lapa como aval da súa tendencia, o que en

realidade desexaba o de Anadia non eran manifestacións gráficas de lusofilia

senón que Galicia tomase o portugués como lingua estándar. Deste xeito, o que

presenta como salvación dos nosos problemas non é a ortografía portuguesa,

senón o idioma enteiro (“uma língua que lhe é brindada em salva de prata”,

Lapa 1973: 286). Non se detallan aquí repertorios de grafemas e diacríticos,

acompañados de regras para a súa recta combinación. O que se pretende é con-

vencer á vella garda galeguista das vantaxes de acollerse ao portugués. Non se

trata, xa que logo, de escoller esta ou aqueloutra forma de escribir, senón de que

unha nación, Galicia, asuma o estándar de outra, Portugal.


Manuel Rodrigues Lapa, sobre a base dun artigo no que Ramón Piñeiro

(1972) efectúa unha panorámica da “língua e cultura do seu país” (Lapa 1973:

278) enuncia cal debería ser, ao seu xuízo, a orientación lingüística e cultural

do galego. O ortográfico ten neste plano, evidentemente, unha importancia

menor. Tentativas de representación escrita que desde sempre foran considera-

das extremas entre nós, como o emprego dos dígrafos <lh> e <nh> no canto de

<ll> e <ñ>, posúen para Lapa unha relevancia máis ben pequena (Lapa 1973:

283), pois o que lle cómpre ao galego é ir máis alá desas solucións tímidas e

sacrificar, nesta viaxe cara ao sur, calquera solución que o afaste do portugués.

No vocabulario, p.e., iso implicaría que ledicia debe ser sempre substituído por

alegria (Lapa 1973: 283) ou que diante da tríade fiestra, xanela e ventá, “[...]

onde estivesse escrito fiestra (ou ventá), adoptaria a forma galega idêntica à

portuguesa, xanela” (Lapa 1973: 284). O “esforço de adaptação” (Lapa 1973:

287) será sempre e exclusivamente noso, pois é o galego o enfermo que preci-

sa curación. O papel que Lapa adxudica ao portugués é o de acollernos no seu

seo nunha aperta fraternal, pero non se amosa en ningún caso disposto a ceder

no propio para facilitar a integración do galego.

En resumo, a proposta de Manuel Rodrigues Lapa formúlase en termos lin-

güísticos e culturais, non ortográficos. Cando se alude a este ou aqueloutro

trazo gráfico é como mostra mínima da lingua que nos é brindada en bandexa

de prata e non como unha estratexia defensiva perante a presión da lingua cas-

telá ou calquera outra das xustificacións tradicionais habilitadas na historia

moderna do galego escrito para a asunción de solucións (gráficas, morfolóxi-

cas, lexicais) portuguesas. Para acadar un cabal desenvolvemento do programa

proposto, o galego, ese idioma corrompido de maneira irremisible nas súas

manifestacións orais populares e falto dun corpus literario no que fundamentar

unha lingua culta, deberá ceder no propio a favor do portugués (“[...] uma lín-

gua literária é assim que se cria, impondo, a bem do comum, o sacrificio do

local [...], Lapa 1973: 284). Pero, insistimos de novo, a diferenza do que acon-

tecerá máis tarde na reformulación ortográfica da estratexia lusista teorizada

por Xosé-Martiño Montero Santalla (1976), a formulación de Lapa era moito

máis ambiciosa e non se limitaba ao ortográfico, tanto que o propio autor decla-

ra que “[...] poderá aos que não conhecem o nosso passado galegófilo parecer

uma espécie de incitação a um Anschluss cultural e lingüístico do galego” (Lapa

1973: 286). Repárese outra volta en que, cando o proxecto de Lapa aparece per-

filado nos seus contornos orixinais, presenta sempre un carácter global (cultu-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

209

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

210 ral e lingüístico), nunca limitado ao ortográfico, de tal maneira que evocar os

desexos de Lapa en defensa de proxectos parciais (lusógrafos) non resulta total-

mente correcto, pois as teses do de Anadia enunciáronse desde o principio en

forma de substitución lingüística neta do galego polo portugués e non en forma

de adaptacións de pequeno detalle (ortográficas).

7.4. Grafotáctica

Como fomos vendo, se lemos con atención o artigo de Manuel Rodrigues

Lapa de 1973, observamos que o seu plano elévase moi por riba do ortográfico

e do grafotáctico. O ilustre filólogo portugués diríxese a Ramón Piñeiro e aos

seus vellos colegas de Galaxia para intentar convencelos da necesidade –que el

sente como inaprazable– de reorientar os camiños da lingua e da cultura de

Galicia (Lapa 1973: 278-279) cara ao estándar portugués. O problema do gale-

go, ao seu xuízo, é xeral, de xeito que a ortografía, a morfoloxía ou o léxico

constituirían, no seu deseño de planificación lingüística para Galicia, apenas os

chanzos iniciais dun proxecto de asunción total (lingüística e cultural) do mode-

lo lisboeta. O camiño poderá ser percorrido por nós os galegos de maneira máis

ou menos rápida, aínda que, dado o ineludible do proceso e a situación de dete-

rioro irreversible pola que atravesa a nosa lingua, o noso autor aconsella facelo

“aceleradamente” (Lapa 1973: 286), para así rematar canto antes coa situación

de prostración que vén padecendo o idioma ao norte do río Miño.


Logo do visto ata agora, non resulta moi difícil prever cal vai ser a postura

de Lapa perante os tres idiomas en pugna no noso territorio (galego, castelán e

portugués). O galego é o idioma dunha cultura débil e inferior –o inglés, p.e.,

éo dunha forte e superior (Lapa 1973: 281)–, que fracasou definitivamente no

intento de construír un idioma literario sobre a base dos falares populares e

constitúe, ademais, unha anomalía lingüística no panorama europeo e mundial,

no que só sobrevivirán os idiomas grandes e poderosos. Como existiu unha

comunidade literaria medieval, o que debemos facer os galegos é, seguindo a

idea de Ernesto Guerra da Cal, asumir o portugués, sen concesións e sen solu-

cións intermedias.

Pola súa banda, do castelán fálase en xeral pouco no artigo de Lapa. O filó-

logo de Anadia céntrase máis no galego, no portugués e no galego-portugués.


Enúnciase o castelán como a influencia perniciosa que terminou por corromper

sen remedio a fala galega e frustrou redondo o intento de elaboración dun están-

dar autónomo, e castelán aparece tamén como adxectivo denigratorio contra

escritores galegos, que poden ser declarados culpables do delito de nacer fóra

de Galicia (Xavier Alcalá) ou de ter obra publicada naquel idioma (Eduardo

Blanco Amor). Outra vez, os problemas todos do galego, neste caso a ameaza

que representa a lingua de Castela, terán cumprido fin cando asumamos o “idio-

ma de Portugueses e Brasileiros” (Lapa 1973: 286).

Como xa se comentou, a nosa incorporación a ese “[...] vasto mundo que o

Português criou”( Lapa 1973: 287) efectuaríase sobre a base de concesións uni-

laterais pola nosa banda. O idioma portugués nunca se vería obrigado a renun-

ciar a ningunha das súas características para favorecer ese reencontro fraternal,

senón que sería ao galego ao que lle correspondería en exclusiva a realización

do esforzo. Rodrigues Lapa amósase igualmente en contra de tolerar, nin seque-

ra con carácter facultativo, a representación de peculiaridades da lingua de

noso, pois as tendencias lingüísticas que gobernan un mundo globalizado son

contrarias a este tipo de alternativas (“[...] esse mundo que nos espera repugna-

rá certamente o alarde excessivo das matizações”, Lapa 1973: 278). Será ao

galego, e non ao portugués, ao que, para recuperalo literariamente, haberá que

“obrigá-lo a ser o que já foi” (Lapa 1973: 285). En síntese, a relación entre os

tres idiomas podería, para Lapa, enunciarse como segue: o galego, corrompido

polo castelán, só pode volver ser un idioma de cultura se acepta renunciar ao

propio e integrarse sen concesións no universo cultural e lingüístico da lingua

portuguesa. Calquera outra alternativa carrexará de forma inelutable a súa

morte nun prazo breve.

8. XOSÉ-MARTIÑO MONTERO SANTALLA (1976)


Á hora de comentar o modelo de lingua ideal que fundamenta esta propos-

ta ortográfica, debemos comezar se cadra por establecer a hipótese básica

sobre a que se ergue a formulación de Montero Santalla. Segundo o noso

autor, galego e portugués son unha soa e única lingua, o que sucede é que a

ortografía galega consuetudinaria, que el denomina Ortografía Galega

Autónoma (OGA), avanza en sentido diverxente da normativa que rexe no

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

211


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

212 resto do ámbito lingüístico e esta discrepancia obstaculiza a percepción de

unidade entre galego e portugués.

Unha vez que se superen as diverxencias ortográficas, brillará a “unidade fun-

damental da lingua galego-portuguesa” (Montero Santalla 1976: 3) e o problema

do galego desaparecerá, pois teremos o noso idioma incorporado de pleno dereito

ao seu dominio lingüístico propio. E para activar e fomentar esa “[...] conciencia

de que Galiza pertence á comunidade lingüística portuguesa” (Montero Santalla

1976: 3, n. 4), cómpre imprimir de inmediato un cambio de rumbo que posibilite

a incorporación do galego escrito ao portugués literario (Montero Santalla 1976:

1). Esta nova rota deberá ademais ser dirixida polos organismos responsables da

normativa galega autónoma, e comezar por unha declaración pública da RAG e do

ILG recoñecendo a necesidade de virar a ortografía galega cara a Portugal:

Parece-nos urxente que os organismos responsábeis da normativa idiomática

galega (concretamente a Academia Galega e o Instituto da Lingua Galega)

fagan pública unha declaración clara do “rumbo a Portugal” que debe seguir a

nosa ortografía: un camiño que nos leve progresivamente á unificación máxi-

ma co noso ámbito idiomático, isto é, coa ortografía oficial portuguesa, empre-

gada en Portugal e no Brasil (Montero Santalla 1976: 12).

A clave do proceso está na identidade fundamental que Xosé-Martiño

Montero recoñece entre as linguas galega e portuguesa, un presuposto sobre o

que volveremos máis adiante, pero que o autor recoñece como principio inelu-

dible para poder acadar –tal e como quería Lapa–, a integración do galego no

portugués: “O propósito de Rodrigues Lapa de buscar a integración do galego

co portugués presupón evidentemente, como premisa básica, que galego e por-

tugués son unha única lingua” (Montero Santalla 1976: 2).

Montero Santalla parte desta hipótese teórica, que el asume “sen máis”,

para deseñar toda a súa estratexia unificadora (“Por razóns de brevedade acei-

tamos sen máis o presuposto de que galego e portugués son fundamentalmente

a mesma lingua, fundándonos simplesmente en que ésa é aínda, ao noso ver, a

convicción máis común”, Montero Santalla 1976: 3). A seguir aclara que no seo

desa comunidade lingüística galego-portuguesa existirían tensións entre o pro-

pio e o comunitario, unhas diferenzas que os galegos aínda non entenden en

toda a súa complexidade (“Noutras palabras: na conciencia cultural galega non

está suficientemente clarificada a dialéctica, esistente en todo idioma, entre a

unidade e a diversidade”, Montero Santalla 1976: 2). Desde o punto de vista de

Montero Santalla a ortografía normativa portuguesa representaría a unidade e a


ortografía galega autónoma a diversidade. A solución ao problema pasaría,

daquela, por unha unificación ortográfica galego-portuguesa, que poría fin á

percepción de alteridade que existe entre os dous idiomas e tornaría factible a

integración do galego no universo lingüístico que lle é propio.

O noso autor aclara que, en todo caso, estas diferenzas parciais non son

exclusivas do galego-portugués, senón que se dan noutros idiomas que trans-

cenderon o seu marco xeográfico orixinario para estenderse por amplos territo-

rios do mundo:

Xa aludíamos a que non é éste un problema específico do galego-portugués;

dáse en certo grau en todas as linguas, sobre todo naquelas que abranxen unha

grande estensión xeográfica. Son coñecidas as diferencias de pronuncia entre o

inglés falado en Inglaterra e o dos Estados Unidos (Montero Santalla 1976: 8).

Dado que o galego pertence a unha comunidade lingüística que se estende por

varios países, esta tensión entre unidade e diversidade (“Na lingua falada na

Galiza constátanse diverxencias con respeito á lingua considerada como normati-

va no mundo luso-brasileiro”, Montero Santalla 1976: 3) resolveríase cunha uni-

ficación ortográfica que remataría co desatino que constitúe, en opinión do autor,

a existencia simultánea de dous sistemas ortográficos para un idioma único:

A ortografía normativa portuguesa, dunha parte, e a ortografía galega, doutra,

constitúen na práctica sistemas ortográficos autónomos; coexisten, portanto,

dous sistemas ortográficos no interior dun mesmo idioma. ¿Cal é a causa desta

situación aberrante? (Montero Santalla 1976: 4).

En síntese, a concepción de lingua ideal nesta ponencia (Montero Santalla

1976: 12), que é o nome que Montero Santalla emprega para designar a súa pro-

posta sobre ortografía, parece clara. Se se acepta a premisa básica de galego e

portugués seren a mesma lingua, non ten sentido que os galegos insistamos en

continuar coa nosa discordancia respecto da ortografía normativa do noso espa-

zo idiomático propio, que é a portuguesa oficial. Urxe daquela un cambio de

traxectoria, e este “rumbo a Portugal” (Montero Santalla 1976: 12) debe princi-

piar polo establecemento en Galicia dunha ortografía unificada, que neste arti-

go atoparemos bosquexada nos seus perfís básicos.

8.2. Xustificación

Coa vista posta no debate acaecido entre Ramón Piñeiro e Manuel

Rodrigues Lapa en 1973, Montero Santalla decide –tres anos despois–, presen-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

213


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

214 tar a súa iniciativa ortográfica particular. Pretende o noso autor que, como míni-

mo, non se abandone o debate (“Mas esperamos que, polo menos, sirva para

manter vivo o diálogo público en torno a este tema”, Montero Santalla 1976:

12). O de Ferrol presenta a súa proposta de 1976 como unha solución de com-

promiso entre os postulados de Lapa (1973) e os de Piñeiro (1973). Segundo

afirma, é posible “[...] procurar unha integración literaria de todo o ámbito lin-

güístico galego-portugués” como quería Lapa e, asemade, “[...] non renunciar

ao que é realmente galego en cuestión de lingua”, como pretendía Piñeiro

(Montero Santalla 1976: 2). O que aquí se persegue é demostrar de maneira sin-

tética que “[...] esa vía meia esiste, e que se concretiza fundamentalmente na

unificación ortográfica” (Montero Santalla 1976: 2, cursiva no orixinal).

Xosé-Martiño Montero Santalla presenta as súas recomendacións ortográ-

ficas como unha opción útil, fácil e necesaria. Útil en canto que abriría un hori-

zonte venturoso de posibilidades para o galego, fácil porque só tería carácter

ortográfico e apenas ocasionaría problemas de adaptación, e necesaria porque

a ortografía que daquela se empregaba en Galicia non garantía plenamente o

porvir do noso idioma, que, pola contra, gozaría dun mañá asegurado se se

aceptase a unificación co portugués. Vexamos como desenvolve cada un destes

tres aspectos.

Rematar coa “bifurcación ortográfica” e “reconstruír a unidade gráfica”

(Montero Santalla 1976: 7) resultaría útil porque animaría a algúns galegos reti-

centes a escribir na súa lingua, o galego escrito pasaría a ter un aspecto gráfico

menos particular (illado, individual), e abandonaríanse excentricidades gráficas

para acollerse a uns hábitos escritos máis abertamente cosmopolitas. Para

defender a súa postura Montero Santalla recorre a varios argumentos, algúns

dos cales terminarían por converterse anos despois en tópicos da corrente lusis-

ta. O primeiro deles, o da galaxia millonaria en falantes que a asunción do por-

tugués abriría para os galegos, é unha opinión que xa vimos mencionada con

anterioridade noutros pioneiros do lusismo como Valentín Paz-Andrade (1968)

ou Manuel Rodrigues Lapa (1973). En segundo lugar, acode ao motivo máis

vago e abstractamente promisorio de o portugués ofrecer ao galego un futuro

escintilante, acugulado de bondades:

Muitos galegos que hoxe non deprenden a súa lingua porque a consideran

minifundista e pouco útil nun mundo de tendencias cosmopolitas como o con-

temporáneo, sentiríanse probábelmente encoraxados a facelo ao saberen que

con ela se abrían a unha das primeiras linguas do mundo, que os coloca a nivel


de comunicación plena con 125 millóns de persoas –cousa que hoxe apenas

sucede–, e que presenta un porvir grávido de radiantes promesas (Montero

Santalla 1976: 6).

Un dos aspectos se cadra máis febles do plano deseñado por Montero

Santalla é a afirmación de que o proceso resultaría doado para os galegos:

“Mais ¿é realmente posíbel a unificación ortográfica galego-portuguesa?

Estamos convencidos de que é non só posíbel mas tamén fácil no esencial”

(Montero Santalla 1976: 7). Aínda que restrinxe con habilidade a súa formula-

ción ao eido ortográfico, non deixa de semellar contraditorio que un cambio de

rumbo nas prácticas escritas usuais en galego, conducente a unha integración no

marco ortográfico que lle é propio (o do acordo luso-brasileiro de 1945), poida

efectuarse de maneira sinxela e sen grandes dificultades, cando, na práctica,

supón o abandono de solucións gráficas establecidas nunha tradición que vén

desenvolvéndose en Galicia desde a segunda metade do s. XIX.

Como sabemos, calquera mudanza, por pequena que sexa, nun ámbito tan

connotado como o ortográfico reviste sempre unha enorme complexidade. Tanta,

que este tipo de intentos case sempre fracasa. Grandes estándares europeos,

como o inglés ou o francés, coñeceron ao longo da súa historia iniciativas refor-

mistas que se frustraron pola distancia que media entre a teoría do filólogo no

seu gabinete e a práctica cotiá dos usuarios, polo xeral pouco ou nada dispostos

a cambiaren os seus usos ortográficos se non ven para iso un motivo de peso. As

reformas ortográficas poden, no sentir dos filólogos, semellar máis ou menos

xustificadas ou considerarse máis ou menos necesarias, pero as dificultades que

se derivan dunha mudanza ortográfica terminan por afogalas, xa que os cidadáns

con competencia lectora e escritora non van abandonar unhas pautas ortográfi-

cas nas que xa están prácticos –e ben traballo lles custou– por outras novas, e

menos aínda se non comparten os presupostos do reformador. E iso tomando en

conta que idiomas como o inglés ou o francés contarían –en caso de decidir cam-

biar– con todo o aparato do Estado para a difusión da nova ortografía, circuns-

tancia que, lamentablemente, non se daba no caso galego.

A situación sería distinta no caso de que a necesidade de cambio fose com-

partida polo conxunto da sociedade, ou polo menos, gozase do apoio maiorita-

rio das súas elites políticas e intelectuais, pois nese contexto incrementaríanse

de maneira notable as posibilidades de éxito da reforma. Pero xa o propio

Montero Santalla recoñecía que na cultura galega esa necesidade non se perci-

bía no sentido que el propuña, senón que a irmandade entre galego e portugués

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

215


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

216 viña entendéndose na tradición galeguista nun sentido máis ben difuso252. O

feito de que o colectivo encargado de promover, aceptar e empregar a ortogra-

fía reformada non compartise os presupostos de Montero Santalla imposibilitou

na práctica o éxito da súa iniciativa integracionista. Mentres a sociedade galega

no seu conxunto non entenda, como o noso autor naquela altura, que, por unha

banda, renunciar ás marxes de autonomía dos nosos modos ortográficos é unha

penitencia necesaria á que nos obriga a nosa responsabilidade culpable (“Se tra-

tamos de deslindar responsabilidades, resulta ser Galiza a culpábel de seguir

unha ortografía separatista, pois non se adere á unificación ortográfica realiza-

da por Portugal e Brasil co Acordo Ortográfico Luso-Brasileiro do ano 1945”,

Montero Santalla 1976: 4, cursivas no orixinal) e, pola outra, esta mesma comu-

nidade de fala non asuma tampouco que o sacrificio toma o seu sentido en aras

dun ben superior (“[...] a unidade ortográfica da lingua é un ben de valor supe-

rior, que é preciso procurar mesmo a costa de certos sacrificios”, Montero

Santalla 1976: 12), poucas posibilidades restan de completar con éxito a tan

desexada unificación ortográfica galego-portuguesa.

En terceiro lugar, este cambio de rumbo xúlgase necesario porque a ortogra-

fía galega autónoma, co seu separatismo aberrante, ten máis consecuencias

negativas ca positivas (“Os efeitos positivos da autonomía ortográfica son, pois,

mínimos. Mas, con se mostraren tan escasos, merecerían aínda ser defendidos

se non comportasen simultáneamente graves consecuencias negativas”,

Montero Santalla 1976: 6). Cómpre, daquela, dar cabo canto antes desta ano-

malía gráfica particularista que vén toldando desde hai tempo a conciencia de

o galego pertencer a unha comunidade lingüística internacional, a galego-por-

tuguesa, para poder emprender canto antes o camiño da unificación, e rematar

coas “múltiples e graves” (Montero Santalla 1976: 6) consecuencias negativas

do noso inxustificable separatismo ortográfico.

252 Tampouco os partidos políticos nacionalistas estaban moi interesados en Portugal. Falando dasreferencias internacionais da Unión do Pobo Galego (UPG), o estudoso Vivero Meogo (2001:1030) afirma: “Había a crenza da existencia dunha comunidade cultural de orixe, que non coin-cidía coas fronteiras políticas; mais isto non quere dicir que houbera un movemento xeral de reu-nificación en calquera dos países; por non falar do nivel de incomprensión, de xeito xeral daspoboacións, que existía entre Galiza e Portugal”. Esta lusofilia teórica funcionaría, ademais, axeito de recurso simbólico-defensivo fronte ao castelán (“A identificación, ou cando menos oachegamento notorio ao portugués por parte de varios sectores do nacionalismo galego, conver-teuse nun factor de diferenciación cuxa transcendencia simbólica (a vontade de diferenciaciónconsciente respecto do castelán, e polo tanto a negación máis radical da españolidade de Galicia)supera con moito, ao meu ver, a simple vontade científica máis ou menos fundada dos seus defen-sores e detractores”, Núñez Seixas 1997: 177).


En síntese, Xosé-Martiño Montero Santalla define a súa proposta como

unha alternativa medianeira entre a de Lapa de 1973 e a defendida pola tradi-

ción galeguista capitaneada por Ramón Piñeiro. A súa ortografía unificada é

unha solución útil, fácil e necesaria que eliminaría os obstáculos gráficos que

ata o de agora viñan impedindo en Galicia o recoñecemento da súa pertenza ao

universo lingüístico galego-portugués. Recoñece, porén, algunhas das dificulta-

des que se presentarían á hora de converter o seu proxecto teórico en realidade

ortográfica aceptada e empregada por amplos dominios de poboación. Entre

elas, admite que a unificación ortográfica só estaría xustificada no caso de

aceptarmos, por unha banda, a identidade entre galego e portugués, e, pola

outra, a necesidade de renunciarmos ás nosas prácticas escritas en proveito do

ben común que representa a unificación ortográfica galego-portuguesa.

8.3. Ortografía

Os problemas que ocasionaría a posta en práctica do programa de Xosé-

-Martiño Montero Santalla son agrupados polo noso autor en dous bloques. Un

primeiro está constituído por problemas de carácter basicamente gráfico. Un

segundo conxunto engloba aqueloutras discrepancias (ortográficas) nas que

existe ademais unha diverxencia fonética real entre galego e portugués:

Por conseguinte, ao falarmos de unificación ortográfica galego-portuguesa,

temos que distinguir dous tipos de problemas: por unha parte, problemas mera-

mente gráficos, nos que existe discrepancia ortográfica a pesar de que a pro-

nuncia é sustancialmente idéntica nas dúas áreas; e, por outra, problemas nos

que subxaz unha diverxencia fonética (Montero Santalla 1976: 8).

Ao desagregar nas súas pautas ortográficas concretas os aspectos encadra-

dos xenericamente neses dous grandes grupos reparamos en que a división que

se ofrece resulta en exceso redutora, e algunhas das cuestións que Montero

Santalla considera só ortográficas teñen implicacións que van alén da escrita e

repercuten no proceso de recepción lectora. Se comezamos polos problemas

que considera estritamente ortográficos, comprobamos, desde o primeiro enun-

ciado, que a alternativa que aquí se defende consiste máis ben nunha aceptación

dos modos ortográficos portugueses:

Son problemas meramente gráficos os seguintes: aceitación dos dígrafos por-

tugueses lh e nh, en vez dos signos castellanos ll e ñ; emprego de b e v nos

mesmos casos que en portugués; uso do trazo de unión e dos acentos gráfi-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

217


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

218cos, e transcrición da paragoxe e da epéntese nos mesmos casos que en por-

tugués (Montero Santalla 1976: 9, negras nosas).

O emprego de <lh> no canto de <ll> traería en Galicia consecuencias evi-

dentes a nivel simbólico, e este tipo de factores pode resultar finalmente deci-

sivo á hora de desestimar unha solución ortográfica, como vimos máis arriba ao

falar dos pares <w> / <v> do checo, <c> / <k> no alemán ou <c> / <qu> nal-

gunhas linguas sudamericanas. Experiencias previas noutros lugares do mundo

poñen de manifesto que se un grafema é percibido a nivel social como algo

estranxeiro non conseguirá ser aceptado, velaí unha das causas polas que a

secuencia <lh>, que se intentou estender como uso xeral na escrita do galego

varias veces ao longo da súa historia gráfica contemporánea, resultou sempre

desbotada. Co <nh> a situación agrávase, pois á percepción xeral de dígrafo

alleo únese neste caso a circunstancia de esa mesma secuencia bigrafemática vir

funcionando con éxito na ortografía galega en palabras como unha, algunha ou

ningunha. Deste xeito, o <nh> galego nada ten que ver co <nh> portugués, ora-

lizado como nasal palatal (Espanha). Desta maneira, o dígrafo representa valo-

res moi diferenciados en galego e portugués (algunha vs. Espanha), e a asun-

ción do padrón lisboeta de escrita –e de pronuncia– chocaría abertamente cunha

práctica ben asentada na nosa ortografía. Sucede, por outra banda, que a secuen-

cia bigrafemática do galego non pode ser tachada de calco do castelán, pois o

<nh> de unha ou algunha foi adoptado entre nós logo de ensaiar outras posibi-

lidades (um-ha, un-a, un-ha... cf. Alonso Montero 1970: 54, 55) e non como

unha imitación deliberada da ortografía castelá.

No punto 2, a dificultade de empregar en galego os grafemas e <v>

segundo o patrón ortográfico portugués xustifícase, segundo Montero Santalla, na

necesidade de efectuar sacrificios en beneficio da unidade galego-portuguesa. A

complicación deste criterio radica en que só se pode aplicar se se comparte o

punto de vista do autor. En caso contrario, a reforma, que só serviría para dificul-

tar a escrita –introducindo unha “inútil complicación”–, perde o seu sentido:

[...] o falante galego, que descoñece a pronuncia labio-dental do v, vese obri-

gado a empregar dous signos gráficos para un único fonema; a dificultade que

lle comporta esta inútil complicación somente pode encontrar xustificación en

aras da unidade ortográfica do idioma (Montero Santalla 1976: 9).

No punto 3, pola contra, explícasenos que asumir o uso portugués do trazo

< - > traería vantaxes de relevo para os galegos:

[o emprego do trazo] ao delimitar as distintas partes do enunciado, non só com-

porta unha máis fácil comprensión do escrito, senón que tamén facilita a escri-

tura; evita, por exemplo, unha innecesaria complicación de acentos (Montero

Santalla 1976: 10).

O paso da teoría á práctica revélase de novo complexo neste punto, pois unha

utilización á portuguesa do trazo provocaría máis problemas dos que un agarda-

ría de primeiras. Evidentemente, pódese xulgar, como Montero Santalla, que

“[...] a adopción do uso portugués comportaría máis ben ventaxas que dificulda-

des para o falante galego” (Montero Santalla 1976: 10), pero os resultados da súa

aplicación discursiva non parecen darlle a razón en todos os casos. De feito,

Montero Santalla non achega exemplos de uso do diacrítico, senón que se limi-

ta a enuncialo nos termos xenéricos que figuran na cita anterior. Para non entrar-

mos en comentarios prolixos sobre a conveniencia ou non desta solución, lem-

braremos os exemplos que a sistematización do trazo segundo o molde portugués

provocaría anos máis tarde na vella gramática de Carballo Calero (hai-che-vos

moita família, roubaron-che-me-vos todos os feixes, romperon-se-che-me-vos os

osos, Carballo Calero 1979: 287-288), e que revelan que o trazo á portuguesa

non sempre faría máis fácil escribir en galego.

Parte da anunciada facilidade deste programa de unificación desaparece

cando, no punto 5, chega a quenda da acentuación (“A cuestión dos acentos grá-

ficos é algo máis complicada”, Montero Santalla 1976: 10). Consciente desta

circunstancia, o noso autor opta outra volta por unha estratexia elusiva, que

neste caso consiste en reducir a dous os acentos do portugués (“En portugués

empréganse regularmente dous acentos (agudo e circunflexo) [...]”, Montero

Santalla 1976: 10) para aclarar a continuación, nun engadido en nota a pé de

páxina, que en realidade existen en portugués outros dous acentos máis, o grave

< ` > e o de nasalidade < ˜ >. Asemade, atopamos neste punto 5 unha das esca-

sísimas concesións ao galego de todo este proxecto ortográfico, que consistiría

na exención de os galegos empregarmos o acento grave: “O acento grave ( ` )

ten na ortografía portuguesa un uso restrinxido; podemos prescindir dele aquí”

(Montero Santalla 1976: 10, n. 17). Trátase, repetimos, dunha dispensa que

resulta excepcional neste deseño dunha viraxe neta “rumbo a Portugal”. Cando,

no bloque seguinte, se nos permita non poñer en práctica de xeito inmediato o

emprego de <ss>, a licenza terá esta vez unicamente carácter temporal (“[...]

para a unidade gráfica do idioma non sería escesivamente grave que de momen-

to se deixase neste ponto unha certa liberdade no uso”, Montero Santalla 1976:

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

219

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

220 11, cursivas nosas). Trátase, pois, dunha simple moratoria e non dunha exención

definitiva como no caso do acento grave.

No punto derradeiro deste grupo de problemas “meramente gráficos” ato-

pamos unha estratexia retórica que consiste en acudir ao galego oral ou ao patri-

monio dialectal ao rebusco de exemplos que coincidan con formas portuguesas

estándar. Procúranse só aqueles casos en que, logo de sufrir adicións vocálicas

como a paragoxe ou a epéntese, unha palabra galega resulta homógrafa doutra

portuguesa. O procedemento inclúe pasar por alto parámetros tan relevantes

como a frecuencia de uso, a amplitude da área dialectal de emprego, a represen-

tatividade ou a regularidade da forma escolleita, para fixarse só no seu aspecto

gráfico. Non interesan todos os exemplos en que o galego oral presenta parago-

xe ou epéntese, senón só aqueles poucos que coinciden tipograficamente coa

normativa oficial luso-brasileira. O propio autor recoñece que a coincidencia

entre galego e portugués é nestes casos “fundamental” (Montero Santalla 1976:

10) pero non absoluta. E abonda reparar nos exemplos escollidos (ele, aquele;

ideia, cheio) para detectar o sentido da escolma. As formas citadas, en efecto,

poderían chegar a escoitarse ocasionalmente en Galicia, pero as posibilidades

de ver escrito de maneira regular e non connotada253 vocábulos como ele ou

cheio, aínda nun documento da época en que Santalla presenta a súa proposta,

parecen desde logo reducidas. E iso sen contar con que á beira de ele e ideia

aparecerían dicire, cantare; ceio ou soio (dicir, cantar; ceo, só no estándar

actual) e todo un conxunto de formas afíns, que non serían se cadra tan ben reci-

bidas por non resultaren homógrafas de vocábulos portugueses254. Está por

demostrar, ademais, que os galegos empreguemos cheo con intención conscien-

te de renunciar á unidade ortográfica co portugués e someternos de maneira ser-

vil á ortografía castelá. Este tipo de mención selectiva de fenómenos dialectais

253 Sobre unha forma do tipo ele afirman os gramáticos R. Álvarez e X. Xove que: “Nos rexistroscoidados non se practica; non se representa na escrita, agás por reproducir fielmente un rexistrooral: «Xa fun a Marinhe / xa mirei o mare»” (Álvarez e Xove 2002: 36). Sobre unha do xeito deideia: “É característica da lingua coloquial e ten certo carácter dialectal; non se representa naescrita, salvo que se queira dar un traslado fiel da lingua oral: « a i-alma» [...], «comprábaio»”(Álvarez e Xove 2002: 38).254 De feito, cando Montero Santalla volva expoñer compendiadamente as súas opinións ortográ-ficas (Directrices para a reintegración lingüística galego-portuguesa, 1979) aclara de maneiraexplícita este aspecto: “Non se reflexará na escrita o i eufónico de orixen sintáctica (surxido porepéntese entre as vogais hiáticas final e inicial de dous vocábulos distintos, as cuais viñeron aficar en contacto no discurso); asi, grafará-se: a alma (non: a ialma), contará-o (non contaráio)”(Montero Santalla 1979: 18).


chegaría a ser bastante común nos escritos reintegracionistas durante as déca-

das dos setenta e oitenta do século pasado, aínda que os estudos dialectais de-

senvolvidos para a elaboración do Atlas Lingüístico de Galicia (ALGa) e a pro-

pia deriva do lusismo terminarían por evidenciar a súa ineficacia e provocar o

seu abandono posterior como argumento de lexitimación.

Como fomos vendo ao longo deste comentario dos aspectos incluídos no

primeiro apartado, os esforzos de Montero Santalla por amolentar a “[...] acei-

tación da ortografía portuguesa nos pontos que nós chamamos «problemas

meramente gráficos»” (Montero Santalla 1976: 12), non sempre consegue facer

desaparecer do lector a sombra de que, se cadra, esa renuncia ás prácticas orto-

gráficas habituais de posguerra non resulta tan sinxela como aquí se represen-

ta. Pero se os propósitos “meramente gráficos” de Montero Santalla atopaban

mal acomodo na escrita da época, os inconvenientes aumentan en número e

importancia no bloque (b), o dos “problemas de natureza gráfico-fonética”

(Montero Santalla 1976: 10-12). O propio autor admite que “A unificación orto-

gráfica nestes casos resultará un pouco mais dificultosa, sen dúvida, mas non

necesariamente imposíbel” (Montero Santalla 1976: 10-11). Velaquí o esquema

expositivo que se emprega de maneira sistemática en todos os puntos deste sub-

apartado: enunciación da dificultade + convite a superala co argumento de que

non é imposible. Citamos o enunciado do punto (2), o relativo aos grafemas

<c>, <ç> e <z>, por ser o máis conciso, aínda que, como dicimos, a estrutura

expositiva aparece en todos eles:

Tamén o emprego de c, ç e z orixinaría algunhas dificuldades para o falante

galego. Mas tampouco son éstas insuperábeis: a maior parte dos casos poden

reducirse a un número limitado de correspondencias regulares entre a pronun-

cia e a escrita (Montero Santalla 1976: 11).

O redactor intenta estender á maioría do galeguismo a súa convicción per-

soal de que, se esa é a nosa vontade unánime, podemos adoptar a ortografía do

portugués e, ademais, o sacrificio paga a pena. Os puntos que se tratan neste

bloque (b) son os seguintes: adopción de <g> e <j> no canto de <x>; regulari-

zación á portuguesa do emprego de <c> e <z>; adición de <ç> e <ss>; empre-

go de <qu> e <gu> + vogal nos mesmos casos que en portugués e, por último,

transcrición en galego da nasalidade segundo o padrón ortográfico lusitano.

Como vemos, as reformas que se propoñen van desde unha redistribución

no uso de determinados grafemas (<c>, <z>, <g>) ata a incorporación dalgúns

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

221

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

222 novos (<ç>, <j>). E outro tanto acontece cos dígrafos, con cambios inmediatos

para <gu> e <qu>, e formas novas como o s dobrado (<ss>). Asemade, introdú-

cense innovacións netas en galego moderno como sacristão ou pantalão no

canto de sacristán ou pantalón (Montero Santalla 1976: 12). Igual que sucedía

nos puntos contemplados no apartado (a) (Montero Santalla 1976: 9-10), a uni-

ficación ortográfica galego-portuguesa que figura no título do artigo tradúcese

tamén no (b) na implantación en Galicia de pautas ortográficas portuguesas.

O proxecto de unificación ortográfica galego-portuguesa de Montero

Santalla aparece aquí cunha face menos grata, pois a asunción da ortografía

portuguesa nos puntos devanditos suporía renunciar a usos escritos consuetudi-

narios que nin son sempre influencia do castelán nin parece que fagan perigar

gravemente a supervivencia da lingua. Tampouco a substitución de xente, xogo,

cabeza, facer, noso, cando, pantalón, sancristán por gente, jogo, cabeça, fazer,

nosso, quando, pantalão, sacristão semella poder ser asumida sen reticencias

pola comunidade galeguista.

O que acontece neste caso é o mesmo que vimos máis arriba no bloque dos

problemas “meramente ortográficos”. O establecemento en Galicia dunha orto-

grafía como a ideada por Xosé-Martiño Montero Santalla só faría xeito se todos

os galegos e todas as galegas partísemos dos mesmos presupostos có autor, entre

eles, que galego e portugués son unha única lingua, que as maiores diverxencias

entre galego e portugués son de tipo fonético ou que a unidade ortográfica da lin-

gua (portuguesa, galego-portuguesa) é un ben de valor superior que cómpre aca-

dar aínda que implique grandes sacrificios para os galegos. Porén, tal e como se

desprende do documento, non parece ser esa a percepción do problema da lingua

máis estendida naquela altura na esfera do galeguismo, de aí que o autor teña que

apelar unha e outra vez ás hipóteses anteditas para intentar persuadir o círculo de

usuarios do galego escrito da época de que resulta útil e necesario levar a efecto

as súas recomendacións ortográficas.

8.4. Grafotáctica

Cando rastrexamos o artigo de Xosé-Martiño Montero Santalla á procura

dos seus pronunciamentos en materia tan delicada como a grafotáctica, atopa-

mos algúns datos que resultan reveladores da verdadeira natureza do seu proxec-

to. O autor realiza críticas veladas ao emprego da segunda forma do artigo, como

cando defende o uso do trazo “nos mesmos casos que en portugués” (Montero

Santalla 1976: 9) deslexitimando, por omisión, a grafía da segunda forma, e o

mesmo albo parecen buscar afirmacións como a de que “[...] se os andaluces

seguisen a mesma actitude dos galegos, deberían escreber, por exemplo, en vez

de estados, los zapatos, algo así como ehtaoh, lo-sapatoh” (Montero Santalla

1976: 8). Porén, o alcance verdadeiro das aspiracións de Montero Santalla vai

alén do puramente ortográfico para estenderse ata os ámbitos de normativización

académica clásica (ortografía, gramática, dicionario). Deste xeito, e logo de

completar a unificación ortográfica, os chanzos seguintes serían a elaboración

dunha gramática e dun dicionario unificados:

Cando a ortografía estexa fundamentalmente unificada, será o momento de que

os organismos competentes de ambas zonas lingüísticas (Galiza por unha parte,

e Portugal e o Brasil por outra) se poñan a traballar en común para a elabora-

ción dunha gramática unificada e dun diccionario da lingua galego-portugue-

sa. Será este o último paso no proceso de integración lingüística galego-portu-

guesa (Montero Santalla 1976: 13).

A presunción de que, unha vez completada a unificación ortográfica, os

“organismos competentes” de Galicia, Portugal e o Brasil van traballar xuntos

na elaboración dunha gramática e dun dicionario comúns retrotráenos a un con-

texto sociohistórico que asombra ao lector actual. Obviando neste momento as

dificultades dun acordo que implicase simplemente os estados portugués e bra-

sileiro255, quixeramos chamar a atención sobre a conxuntura histórica en que a

ponencia que comentamos saíu publicada. Houbo, en verdade, un tempo en que

se pensou que co remate da ditadura militar o escenario político español muda-

ría ata o extremo de posibilitar que unha Galiza ceibe –se cadra federada con

outras nacións ibéricas– participase de pleno dereito nun acordo internacional a

tres bandas entre as autoridades académicas galegas, portuguesas e brasileiras.

Logo de conseguido o acordo, claro, as nosas institucións nacionais habilitarí-

an medios materiais e humanos para a súa promoción social. Desde o coñece-

mento da evolución posterior dos procesos constitucional e estatutario, o inves-

tigador actual non pode evitar un certo abraio –e tamén un certo desencanto–

perante o desfase entre os desexos daquela promoción galeguista e o novo recin-

to deseñado co advento da democracia en España.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

223

255 Cf. A demanda da ortografia portuguesa organizada por Ivo Castro, Inês Duarte e IsabelLeiria (1987).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

224 Por outra banda, e á vista de cal era o papel que se nos reservaba aos galegos

e ás nosas prácticas escritas neste novo marco ortográfico, non parece desasisado

crer que, a nivel gramatical e de vocabulario, seriamos igualmente nós quen teria-

mos que redimir a nosa culpa polo pecado de separatismo renunciando a caracte-

rísticas propias no altar da integración co portugués. A explicación que citamos a

seguir, ofrecida por Montero Santalla no apartado de ortografía, parece aplicable

á gramática, ao léxico e mesmo a outros aspectos da nosa realidade cultural:

Somos nós os culpabeis, non tanto por ser Galiza unha minoría desproporcio-

nada, así poboacional como xeográficamente, dentro do ámbito lingüístico por-

tugués, canto por non estar o noso separatismo ortográfico esixido de forma

absoluta por ningunha das nosas peculiaridades lingüísticas. ¿Por qué, entón, a

cultura galega segue este camiño solitario? (Montero Santalla 1976: 4).

Como se aprecia no fragmento escolmado, a responsabilidade da situación

é enteiramente nosa. Somos unha minoría no noso ámbito lingüístico propio (o

portugués), e as nosas “peculiaridades” non xustifican o noso separatismo.

Ademais, o problema afecta á cultura galega no seu conxunto e non só á súa

ortografía. A formulación, que evidencia agora de maneira máis patente a súa

relación coa de Lapa, que como vimos tamén situaba o problema nunha dimen-

sión global (cultural) e non só ortográfica, parece en todo caso reforzar a nosa

impresión de que, tamén no gramatical e lexical, os galegos deberiamos acatar

a normativa portuguesa.

En síntese, ao revisar o tratamento que se lle outorga ás relacións entre mor-

foloxía e ortografía todo parece indicar que aquelas discusións que tanto preo-

cupaban aos galeguistas da época (ao/ó, beber o leite/bebe-lo leite, de

outro/doutro...) carecían de sentido no plano de Montero Santalla, pois nun

futuro unificado os galegos solucionariamos as nosas dúbidas consultando unha

ortografía, unha gramática e un dicionario do portugués, estándar oficial do

noso ámbito lingüístico.


A estas alturas da nosa análise parece en certa medida redundante ofrecer

moitos máis detalles acerca de como percibe Xosé-Martiño Montero Santalla as

relacións entre galego, portugués e castelán. Con todo, e atendendo á estrutura

da nosa propia exposición, ofreceremos unha visión panorámica das concep-

cións básicas que fundamentan a súa proposta.


As relacións que o noso autor establece entre galego, portugués e castelán

son bastante claras: o galego e o portugués son unha mesma lingua, e o caste-

lán –ao que se lle dedica moita menos atención– aparece apenas como unha

ameaza para o porvir da lingua. O segundo apartado daquel artigo (“A cues-

tión de fundo: ¿galego ou galego-portugués?”, pp. 2-3) dedícase íntegro a acla-

rar as relacións entre galego e portugués, aínda que o tema será obxecto de

atención continuada ao longo do texto. Como afirma o sociolingüista francés

Louis-Jean Calvet (1974: 56), “Todo comeza pola denominación”256, e no pro-

ceso de estandarización do galego este é un asunto sobre o que se ten debati-

do moito. Tanto que, cando moitos anos despois se discutiu ao máis alto nivel

unha reforma da ortografía oficial, unha das condicións previas para conseguir

que as autoridades académicas sentasen a falar foi que ese aspecto non se tra-

taría e as discusións se centrarían naqueles trazos ortográficos onde podería

avanzarse no establecemento dun compromiso firme e asumible por todos (cf.

Monteagudo 2004: 89).

No caso que nos ocupa, a resposta á pregunta de se galego e portugués son

o mesmo idioma sábese problemática, e Montero Santalla admite que a nosa tra-

dición non é moi firme neste aspecto, pois, ao tempo que son frecuentes as men-

cións xenéricas a unha ideal irmandade galego-portuguesa, non existe logo unha

aplicación ortográfica desta lusofilia retórica, xa que os usos ortográficos gale-

gos veñen diverxendo tradicionalmente dos normativos en Portugal e no Brasil:

Se pasarmos fugazmente en revista as afirmacións que sobre o asunto encon-

tramos na mesma cultura galega, toparíamos co seguinte resultado: na súa

maioría os escritores e lingüistas galegos tenden a afirmar unha unidade idio-

mática básica galego-portuguesa, mais non sempre saben despóis situar neste

marco esencialmente unitario as diverxencias que constatan entre a lingua

común da Galiza e a normativa portuguesa (Montero Santalla 1976: 2).

A cuestión é espiñenta, e como parece previsible que a súa análise porme-

norizada non resulte se cadra moi acaída para unha presentación amable como

a que Montero Santalla pretende co seu artigo, elúdese, e asúmese “sen máis”

(Montero Santalla 1976: 3) a hipótese de que galego e portugués son a mesma

lingua. O recoñecemento deste suposto, con ser capital, deixa pendente de acla-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

225

256 “Tout commence par la nomination”. Sobre o tema da denominación das linguas, cf. Tabouret--Keller (1997).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

226 ración outro asunto: ¿cal sería o status da lingua galega no universo lingüístico

luso-brasileiro? O redactor, outra volta, refuga pronunciarse sobre o estatuto

lingüístico do noso idioma nese hipotético escenario posterior á unificación, co

pretexto de que o problema do galego é de natureza esencialmente ortográfica.

Deste xeito, unha vez superada a nosa convención escrita separatista, a concien-

cia da unidade escintilará en por si:

Partimos, pois, deste presuposto, que consideramos sólidamente asentado mas

que aquí renunciamos a fundamentar: o galego é unha variedade ou modalida-

de da lingua portuguesa. Algúns pedirán talvez que precisemos antes de nada

cál é a índole esacta desa modalidade: se se trata de un dialecto que debe sub-

meterse á normativa literaria lusa, ou se é unha alternativa igualmente válida

que o portugués literario. Mais esta disxuntiva resultarános ficticia cando situe-

mos o problema no seu terreo esacto: a ortografía. Porque a orixen daquele obs-

curecimento da conciencia de unidade lingüística radica, xustamente, no terre-

no ortográfico (Montero Santalla 1976: 3, cursiva no orixinal).

En efecto, o noso autor parece que consegue esquivar a cuestión coa escusa

de que o status do galego resolveríase de vez coa unificación ortográfica. Porén,

se revisamos as etiquetas que se empregan para o galego e o portugués na redac-

ción do artigo, a impresión xeral é a dunha asimetría xerárquica claramente des-

favorable ao galego. Por unha banda, fálase de “comunidade lingüística galego-

-portuguesa”, pero tamén de “comunidade lingüística portuguesa” para referirse

a esa mesma abstracción (“A conciencia de que Galiza pertence á comunidade lin-

güística portuguesa [...]”, Montero Santalla 1976: 3, n. 4). Por outra, e de manei-

ra tan sutil como sistemática, etiquetas frecuentes na época como galego literario,

galego común ou idioma galego, son substituídas na exposición por outras máis

difusas, entre as que predomina fala257 para referirse ao galego e normativo258

como adxectivo máis veces empregado para cualificar o portugués. Trataríase,

pois, de efectuar “[...] unha conciliación da fala galega coa ortografía portugue-

sa” (Montero Santalla 1976: 12), cunha finalidade que parece patente, a de opo-

ñer á oralidade galega (caos, improvisación, espontaneidade, falta de rigor...), a

normativa ortográfica portuguesa (orde, reflexión, formalidade, unificación...).

257 A modo de exemplo: “lingua falada na Galiza” (Montero Santalla 1976: 3), “fala galega”(1976: 5, 7), “fala da Galiza” (1976: 9), “fala nativa da Galiza” (1976: 6).258 Entre outros, “normativa portuguesa” (Montero Santalla 1976: 2, 10), “ortografía normativaportuguesa” (1976: 9), “normativa gráfica portuguesa” (1976: 10).


As connotacións dos termos escollidos para denominar cada unha das rea-

lidades lingüísticas non semellan inocentes, e parecen evidenciar un afán por

facer de menos o galego e, simultaneamente, presentar o portugués como para-

digma de estándar estable e prestixioso259. Este menosprezo do galego, que ato-

pamos tamén –e de maneira máis notoria– nos escritos de Lapa260, converterase

co tempo nun argumento recorrente na teorización lusista. O razoamento é

coñecido. O galego está enfermo (oralidade, fragmentación dialectal, contami-

nación do castelán...), e isto rebaixa a súa categoría fronte ao portugués. Non

obstante, como forma parte da comunidade lingüística galego-portuguesa,

aínda existe unha solución, a única sensata, que é adoptar a ortografía dos nosos

“irmaos de lingua” (Montero Santalla 1976: 6), a oficial en Portugal e no Brasil,

e conquistar así un futuro glorioso para a nosa fala.

Ao lado do comento dos nosos vencellos co mundo lingüístico portugués,

que constitúen o centro da ponencia que nos ocupa, as referencias ao castelán

son vagas e imprecisas. En realidade, as críticas diríxense máis veces contra a

ortografía galega autónoma (OGA) ca contra o castelán. Como xa dixemos, en

opinión de Montero Santalla o noso problema é sobre todo ortográfico. O feito

de empregarmos a ortografía castelá impide que percibamos con claridade a

nosa pertenza irrenunciable a un ámbito lingüístico –denominado alternativa-

mente portugués ou galego-portugués– que supera os límites xeográficos da

nosa nación e se estende polos estados portugués e brasileiro. Xa que logo,

mentres non mudemos o rumbo da nosa ortografía continuaremos expostos á

entrada masiva de “impurezas intrusas” procedentes do castelán, que amezan

por reducir o galego á categoría de simple dialecto da lingua de Castela:

A identificación coa ortografía castellana propicia unha dependencia crecente da

lingua oficial. Pouco a pouco, nun proceso insensíbel pero constante, a lingua vai

dando acollida dentro de sí a todo tipo de impurezas intrusas: tanto na morfoloxía

como no léxico –e até na fonética– o galego esperimenta unha progresiva identi-

ficación co castellano; non é infundado temer que este proceso de identificación

acabará por facer do noso idioma un mero dialecto do castellano, e esfumará así

[sic] a identidade propia da lingua da Galiza (Montero Santalla 1976: 7).

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

227

259 Recollemos aínda outros exemplos de oposición fala (galega) vs. normativa (portuguesa),entre eles: “diverxencias [...] entre a lingua común da Galiza e a normativa portuguesa” (MonteroSantalla 1976: 2); “Na lingua falada na Galiza constátanse diverxencias con respeito á lingua con-siderada como normativa no mundo luso-brasileiro” (1976: 3).260 Cf., entre outros, Lapa (1973, 1977, 1979, 1981, 1982, 1986).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

228 Quixeramos, con todo, comentar un dato que nos parece de relevancia en

relación á maneira que ten de percibir Montero Santalla tanto as relacións

entre galego e castelán como a súa influencia no porvir da lingua. O noso

autor leva traballando a prol do galego desde os seus anos en Roma261. X.-M.

Martiño Montero é un galeguista animoso que leva anos esforzándose, p.e., na

galeguización da liturxia. Como resultado deste traballo de base na promo-

ción social do idioma coñece de primeira man o contexto sociolingüístico do

país. Deste modo, e a diferenza de Manuel Rodrigues Lapa (1973), que, como

vimos máis arriba, describía a nosa realidade sociolingüística en termos pesi-

mistas, cun galego a ramo de morte, contaminado polo castelán, fragmentado

dialectalmente e sen posibilidade ningunha de combater a presión diglósica,

Xosé-Martiño Montero Santalla pronúnciase de maneira bastante máis pru-

dente. Segundo el, o galego, de continuaren as constricións que o aferrollaban

daquela, non morrería, aínda que si vería ameazada a súa continuidade como

lingua maioritaria de Galicia:

Cando se fala de ameaza á supervivencia do galego, cumpre facer unha preci-

sión. O perigo non consiste en que o galego vaia desaparecer; é ésta unha posi-

bilidade practicamente escluída xa hoxe. A ameaza está en que o galego pode

deixar de ser a lingua da Galiza, isto é, a súa lingua maioritaria e fundamental

(Montero Santalla 1976: 5, n. 8, cursivas no orixinal).

En síntese, as relacións entre galego e portugués son as esperables en quen

se achega ao problema da lingua cos presupostos declarados por Montero

Santalla. Para o autor, galego e portugués son unha única lingua. O castelán é

unha ameaza para esta unidade e un perigo para a supervivencia do galego

como lingua maioritaria de Galicia. A única solución razoable pasa daquela por

asumirmos a identidade propia da fala galega e adoptarmos a normativa portu-

guesa, abandonando xa para sempre a ortografía castelá, que vén enmascaran-

do tradicionalmente a conciencia da devandita unidade.

261 Froito das súas primeiras preocupacións pola lingua, asinara un “Manifesto para a superviven-cia da cultura galega” con outros trece mozos estudantes na capital italiana. Coñecemos variasversións daquel “Manifesto”. A primeira (Montero Santalla e outros 1973), trátase dun orixinaldestinado á revista Grial e redactado en ortografía galega, que non chegou a publicarse. Unhasegunda versión, en ortografía “galego-portuguesa” e sen notas, vería a luz o ano seguinte na lis-boeta Seara Nova (Montero Santalla e outros 1974a), e, finalmente, unha versión en castelán –econ notas– aparecería, tamén en 1974, na revista madrileña Cuadernos para el diálogo (MonteroSantalla e outros 1974b).


9. AS BASES PRÁ UNIFICACIÓN DAS NORMAS LINGÜÍSTICAS DOGALEGO (1977)


O ideal de lingua estándar que fundamenta as Bases prá unificación das

normas lingüísticas do galego –Universidade de Santiago de Compostela 1977

(USC 1977)– albíscase como un idioma autónomo, que busca equilibrar as dife-

rentes tendencias (nomeadamente, o autonomismo da tradición maioritaria

–normativa Galaxia, RAG, ILG...– e as máis recentes formulacións lusistas262)

nunha ordenación estable e razoada que actualice os hábitos ortográficos con-

suetudinarios para adaptalos aos novos requirimentos e ámbitos de uso que se

albiscaban para o galego no escenario sociopolítico desfechado á morte do dita-

dor. Con todo, e a diferenza de tentativas anteriores, o texto das Bases presén-

tase ao público sen unha introdución que expoña as ideas sobre a lingua que ser-

ven de alicerce conceptual ao articulado. O corpo da regulamentación aparece

precedido unicamente dunha sucinta presentación da casa editorial Anaya, res-

ponsable da publicación (USC 1977: 3) e un limiar, tamén dunha páxina de

extensión (USC 1977: 5), do presidente da Real Academia Galega. A seguir, e

sen máis preámbulos, o punto 1, “O alfabeto”. Deste xeito, afeitos ás longas e

matizadas explicitacións prologais de textos como a gramática de Galaxia, a

normativa da Academia ou o propio método de lingua do ILG, as Bases presén-

tansenos orfas dunha exposición doutrinal onde poder rastrexar a ideoloxía lin-

güística en que se fundamentan. En todo caso, o ideal de lingua que aquí se

defende é un idioma culto ao que se lle recoñece unha identidade diferenciada

no mapa lingüístico peninsular. En palabras de Ediciones Anaya, e en alusión

ao escenario político que está a punto de poñerse a funcionar, esta obra “[...] terá

unha importancia capital nos primeiros pasos da autonomía cultural de Galicia”

(USC 1977: 3).

Así a todo, asoman en ocasións indicios de cal podería ser o ideal de lingua

que subxace aos postulados ortográficos. A modo de exemplo, a conceptualiza-

ción da lingua escrita culta efectúase desde unha perspectiva máis ampla –non tan

acaroada ao literario– cá vista en documentos anteriores. Deste xeito, a área de

pertinencia do termo galego escrito, p.e., é bastante máis extensa cá doutros tex-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

229

262 Esta busca intencionada de equilibrio reflíctese na nómina de participantes, que incluía repre-sentantes das distintas alternativas en disputa (cf. Rivas 1977).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

230 tos do período e inclúe “literatura, octavillas, notas de prensa, cartas de protesta”

(USC 1977: 30, n. 5). Na cita anterior enxérganse, ademais, datos concretos sobre

a ideoloxía dos promotores e sobre o propio contexto sociohistórico de aparición

da obra, que posibilitan que “octavillas” e “cartas de protesta” aparezan mencio-

nadas como soportes correntes do galego escrito ao pé de manifestacións litera-

rias consagradas. Lembremos que o canon literario era a referencia primordial de

importantes documentos anteriores, nos que se optaba por unha estratexia de lexi-

timación das escollas máis tradicional e elitista e, desde logo, carente das conno-

tacións que se derivan de mencionar nun texto normativo emanado da universida-

de os panfletos, as notas de prensa ou as cartas de protesta ao pé dos exemplos

literarios, por moito que esta alusión sexa única e figure en nota a pé de páxina.

En resumo, o documento das Bases non ofrece ao lector unha conceptua-

lización extensa e demorada do seu ideal de lingua estándar, senón que máis

ben se limita a presentar e xustificar a súa regulamentación ortográfica e mor-

folóxica sen dedicar demasiadas glosas aclaratorias ao ideal de lingua que

anima o texto. Non obstante, se atendemos ao alcance e intención dos seus

postulados, así como a algún outro comentario indirecto presente no articula-

do, podemos percibir unha abstracción de lingua menos constrinxida no lite-

rario cá de tentativas previas.

9.2. Xustificación

O intento das Bases xorde da necesidade de unificar un modelo de galego

escrito para o mundo escolar. A primeira edición do texto envíase como agasa-

llo de Nadal “a tódolos mestres galegos” (USC 1977: 3), e unha casa editora

especializada na publicación de material didáctico (Anaya) é a responsable da

primeira edición dun documento redactado despois dunha serie de seminarios

de lingua celebrados durante o curso 1976-77 no Instituto da Lingua Galega,

aos que concorreron “mestres, filólogos, escritores e sociolingüistas” (USC

1977: 3) e nos que se discutiron263 con pormenor e sosego as liñas ortográficas

e morfolóxicas básicas dun galego escrito válido para a escola.

263 A fórmula asemblearia adoptada para chegar a acordos foi duramente criticada polo catedráti-co Carballo Calero: “Hai moita xente dabondo sinxela para crer que unha conclusión filolóxicadebe adoptarse por sufraxio universal, como unha medida lexislativa nun réxime democrático.Mais unha asamblea de galegos non é axeitada para tomar decisións en verbo do idioma sobre abase dun home un voto, con igualdade de valor o sufraxio do lingüista e o do escritor, o do polí-tico e o do crego” (Carballo 1977: 215).


Os horizontes que se enxergan para o noso idioma –e cada vez con máis

forza– perfílano como unha materia de ensino xeral na que, ademais, haberá que

alfabetizar á práctica totalidade dunha poboación (non só a escolar), que fala

maioritariamente galego pero nin o le nin o escribe. Con estas premisas, o mer-

cado editorial está servido, de aí que a iniciativa privada procure o apoio dos

docentes aos que obsequia coas Bases –a primeira edición foi non venal–, ao

consideralos un grupo prestixiado de relevancia capital no novo marco de xogo

que se abre para o libro galego: “É unha satisfacción pra nós poder axudar ós

escolantes no seu labor restaurador da cultura galega. O traballo que lles cóm-

pre facer non é doado; por iso asumímo-la obriga de lles ofrece-la nosa colabo-

ración” (USC 1977: 3).

Un galego para a escola. Velaí a xustificación fundamental das Bases. Tamén

o presidente da Academia alude ao novo escenario cando afirma no Limiar: “De

certo que estas normas serán un instrumento eficaz pra esa alfabetización masi-

va na nosa lingua que a evolución dos tempos vai tornando necesaria e urxente”

(USC 1977: 5). Este criterio-guía inflúe tanto no proceso de elaboración coma

no propio pautado, unha convención pormenorizada de mínimos ortográficos e

morfolóxicos á que se chega por consenso logo dun demorado proceso de elabo-

ración que contou coa participación activa de diferentes axentes sociais implica-

dos na promoción do idioma. O concurso na fase de discusión dun colectivo

amplo e representativo do activismo galeguista e a vontade panorámica do regu-

lamento publicado son algunhas das características que convidan a contemplar

as Bases como se cadra o máis grande intento normativo da época, sobre todo se

pensamos nas necesidades concretas e inaprazables do aínda incipiente colecti-

vo de profesores e profesoras de lingua, tan precisados e precisadas dun pronun-

ciamento sólido, coherente e ben xustificado que amparase o seu labor nas aulas.

Cómpre engadir que esta unificación da escrita, ideada e desenvolvida coa

vista posta no público escolar, pretende moi conscientemente conciliar as dis-

tintas tendencias que se viñan rexistrando para o estándar na escrita de posgue-

rra –sobre todo as propugnadas pola Academia, o Instituto e o lusismo– arredor

dun espazo común de representación escrita. Un marco de referencia con “valor

fundamentalmente experimental” (USC 1977: 5) sobre o que construír, logo

dun período de ensaio que permita contrastar na práctica estas normas (“propos-

tas e non impostas”, USC 1977: 5) unha unificación sólida do galego escrito.

En resumo, un galego para o ensino á procura da “integración equilibrada” das

“tendencias existentes no proceso unificador” (USC 1977: 5), unha sistemati-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

231


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

232 zación ampla e flexible que se presenta con ánimo conciliador e coa esperanza

de servir de base firme á buscada unificación de usos escritos.

9.3. Ortografía

Se á hora de explicitar o seu ideal de lingua culta (influencia relativa dos

formantes literario e oral-dialectal, p.e.) as Bases resultan breves, no apartado

da sistematización ortográfica e morfolóxica resultan, pola contra, o documen-

to máis completo dos vistos ata o de agora. Lémbrese, asemade, que unha vez

que se publiquen marcarán a pauta da práctica totalidade dos textos posteriores,

e moi especialmente daqueles que acadarán co paso do tempo unha maior acep-

tación na práctica, pois tanto as oficiais Normas ortográficas e morfolóxicas do

idioma galego de 1982, como as disidentes Orientacións para a escrita do noso

idioma da Asociación Sócio-Pedagóxica Galega (1979, 1980a, 1980b), teñen a

súa matriz nas Bases, que codifican por vez primeira solucións hoxe correntes,

entre elas algunhas que perderían ao pouco de se publicar calquera tipo de carga

connotativa para convertérense en práctica usual incontestada.

Unha das premisas básicas das Bases, coherente coa súa procura da acepta-

ción do público escolar, é a simplificación á que someten algúns trazos da escri-

ta, entre eles a acentuación ortográfica:

Unhas regras de acentuación teñen que basearse nos tres principios seguintes:

a) permitir averigua-la sílaba tónica dunha palabra no cen por cen dos casos; b)

esixir un gasto mínimo de tildes, e c) seren doadamente memorizables (USC

1977: 8, n. 1).

A escrita de posguerra viña caracterizándose precisamente pola eliminación

dos acentos distintos do agudo, pero a aproximación ortográfica ao estándar

portugués que defendían os postulantes lusistas estaba pola recuperación dal-

gúns dos vellos diacríticos, que serían reincorporados ao galego segundo a

norma portuguesa. Entre ambas as alternativas, as Bases deciden optar por unha

simplificación do repertorio de marcas acentuais e optan por < ´ > como sím-

bolo único. Son conscientes de que, actuando deste xeito, as regras de acentua-

ción do galego terminan por se parecer máis ás do castelán cás do portugués

(USC 1977: 8, n. 1), pero, como xa antes dixemos, o documento procura o seu

público entre os escolantes e “[...] na práctica, adopta-las regras da acentuación

portuguesa ía redundar no aumento das complicacións pedagóxicas do ensino

do galego” (USC 1977: 9, n. 3).

Se na ordenación dos signos de acentuación prima a sinxeleza, noutros casos

son a tradición literaria ou a representatividade dialectal das formas os criterios

que se habilitan. Por citar algúns casos, a tradición literaria alenta a preferencia

polo plural en –is para as palabras rematadas en –l (animal, animais) e a repre-

sentatividade dialectal serve para organizar o cadro dos demostrativos (este/a,

ese/a, aquel/a; isto, iso, aquilo, USC 1977: 34). Pola súa banda, o criterio lusis-

ta, cunha presenza insólita no corpo xustificatorio dun documento autonomista,

está detrás da prioridade outorgada ao sufixo –bel (amábel) no canto de –ble

(amable) ou na aceptación do emprego facultativo de plurais do tipo úteis (USC

1977: 30), e esta influencia do modelo lusitano resulta aínda máis visible no

apartado 5 “Acomodación de palabras e sufixos cultos”.

Ademais da simplificación demótica, a tradición literaria, a oralidade dia-

lectal ou a converxencia co portugués, atopamos outros argumentos aducidos en

apoio das eleccións normativas, entres eles o fonoloxicista (que postula a repre-

sentación, p.e., da segunda forma do artigo) ou o diferencialista (defensa de

andabamos no canto de andábamos no ICP). En todo caso, non se aprecia o pre-

dominio manifesto dun destes criterios sobre os demais, senón que a tendencia

xeral parece ser a de buscar unha media ponderada entre eles, elixindo en cada

caso a solución que se considere máis axeitada e máis facilmente socializable

desde a escola. No seguinte cadro, recollemos, sen esgotar todos os casos posi-

bles, algúns exemplos desta articulación entre criterios e escollas:

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

233

Tradición literaria Plural –ns (cans, pantalóns); sufixo –án/–á

(irmán, irmá); pronome suxeito ti

Oralidade dialectal Pronome átono lle/lles; posesivo cadanseu;

demostrativos: este, esta, isto

Converxencia Grupos cultos: ditar, vítima, conflito, conduta,

co portugués estrutura, flutuar, sedutor, tradutor, aflición,

dicionario, construción, tradución

Sufixos e terminacións: cristián vs. humano

Simplificación Acento único < ´ > como marca de tonicidade

(alí, álbum, inhóspito)

Fonoloxicismo Encontro de a + o: ó; preposición pra; segunda forma

do artigo (agárda-la nena, come-lo caldo)

Diferencialismo Acentuación paroxítona para o ICP, IAP e IPP

(andabamos, andaramos, andariamos)

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

234 Como dixemos, e a diferenza do que acontecía en normativas previas, nas

Bases non parece salientar un criterio sobre do resto. Se nas normas de Galaxia

ou nas da Academia pesaba moito o canon literario, no Gallego a oralidade

popular, e no lusismo (E. Guerra da Cal, V. Paz-Andrade, X.-M. Montero

Santalla) a vontade de achegarse á ortografía portuguesa, o espírito daqueles

Seminarios celebrados na Universidade de Santiago de Compostela desde

decembro de 1976 a xuño de 1977 semella estar máis por harmonizar as distin-

tas tendencias, especialmente as tres de maior relevo (RAG, ILG, lusismo), bus-

cando conformar un estándar autónomo para o ensino sobre os alicerces dunha

combinación de criterios na que o peso dunha das orientacións (cultista, popu-

larista, lusista, fonoloxicista, diferencialista) non ensombreza as restantes. Esta

imaxe de conxunto polifónico refórzase, ademais, polo carácter de ensaio con

que se presentan as Bases (“Como no seu día fixeran a Academia e mailo

Instituto, tamén neste caso se procede con plena conciencia do valor fundamen-

talmente experimental das normas propostas”, USC 1977: 5) e pola optativida-

de que concede en determinados extremos, e que se traduce en forma de enun-

ciacións duplas (ao/ó, –bel/–ble) nos puntos máis controvertidos.

En resumo, achámonos perante un repertorio de instrucións ortográficas e

morfolóxicas para o galego escolar que dota á escrita dunha coloración homo-

logable á actual. Estamos, asemade, diante dun pacto conciliador, pormenoriza-

do e ben razoado desde os puntos de vista filolóxico e sociolingüístico, elabo-

rado polo conxunto máis plural reunido nunca na historia da ortografía galega,

publicado pola Universidade de Santiago de Compostela, daquela a única de

Galicia, e prologado polo presidente da Academia, características todas elas que

confiren ás Bases unha especificidade que as singulariza de maneira moi mar-

cada no conxunto das normativas aparecidas na década dos setenta.

9.4. Grafotáctica

Entre as propostas de grafización que se enuncian para esa área onde estre-

man o ortográfico e o morfolóxico destaca a proposta de representación da deno-

minada segunda forma do artigo. Xa no seu día, cando fora presentada polo

Instituto da Lingua no Gallego 1, 2 e 3 fora obxecto de severas reprobacións,

especialmente por parte daqueles que, defensores de manter íntegra a identidade

morfolóxica dos vocábulos, consideraban agrupacións do tipo Colle-lo autobús

demasiado próximas da oralidade. Por este motivo, os redactores das Bases dedi-

can bastante espazo á xustificación desta solución grafotáctica, ata o punto de


facer dela nunha das máis amplamente xustificadas do documento. O propio

dato dunha tan demorada cobertura teórica constitúe en por si un síntoma das

resistencias que tal grafización suscitaba na época en que as Bases viron a luz.

De acordo coa tradición máis establecida, as Bases limitan o uso do guión

á segunda forma do artigo e mais a algunhas palabras compostas. Pero, desde o

punto de vista grafotáctico, a disposición nunha liña escrita dunha serie de sig-

nos que permitan ao lector ou á lectora descodificar o que aquí se denomina

“segunda forma do artigo” podería resolverse de varias maneiras, e a de empre-

gar o guión é só unha delas:

Pra notar graficamente as secuencias de verbo ou pronome + segunda forma do

artigo (comer + o + caldo; comémoslles + o + caldo) pode escollerse entre tres

posibilidades: comé lo caldo, comelo caldo e come-lo caldo. Non hai razóns de

peso que decidan a favor dunha ou doutra escolla. De todas maneiras, en comé

lo caldo queda moi desfigurado o infinitivo e en comelo caldo resulta moita

intimidade entre un verbo e un artigo que pertence á palabra seguinte. Por esta

razón, e porque visualmente é máis lexible, preferiuse a terceira solución.

Evidentemente, o problema do guión neste uso é posterior ó problema do arti-

go –lo, –la (USC 1977: 12-13, n. 1).

Repárese na fundamentación lingüística dos argumentos. Tanto comé lo

caldo coma comelo caldo son rexeitadas con razóns máis morfolóxicas ca orto-

gráficas. A primeira (comé lo caldo) por alterar a forma da palabra (“queda moi

desfigurado o infinitivo”) e a segunda por provocar unha unión gráfica desacos-

tumada que, ademais, atenta contra a disposición morfolóxica usual dos vocá-

bulos, pois o artigo que aparece colado ao verbo en comelo caldo “pertence á

palabra seguinte” e o costume demanda un branco entre as dúas palabras. En

todo caso, recoñécese implicitamente que os motivos para preferir unha das

posibilidades e rexeitar as outras dúas entran no campo do extralingüístico, pois

“non hai razóns de peso que decidan a favor dunha ou doutra escolla”, e se ao

cabo as Bases optaron por Come-lo caldo foi porque crían que deste modo auxi-

liaban mellor o labor de descodificación do público lector.

Como vemos, a imaxe gráfica que está detrás de todo o razoamento anterior

é a da lingua castelá, á súa vez influída pola máis común entre os romances neo-

latinos. Por esta razón, desbótase calquera outra posibilidade “orixinal” de

representar o galego por escrito, o que avala unha vez máis a tese de que as lin-

guas non se estandarizan ex nihilo, senón que o proceso está en todo momento

gobernado polo influxo das linguas do contorno xeolingüístico máis próximo,

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

235


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

236 en especial por aquelas que, no seu caso, lle disputen á lingua en proceso de

estandarización o territorio e a propia comunidade de usuarios.

Pero non só se proscriben grafías experimentadas no s. XIX ou no primeiro

terzo do XX para grafar a segunda forma do artigo, senón que resultan en igual

medida rexeitados os empregos “á portuguesa” dos guións, que algúns querían

incorporar á escrita do galego:

A propósito do guión tamén se pensou na posibilidade de usalo pra marca-la

enclise dos pronomes: sábe-se, dá-mo, etc. A tendencia do galego á enclise de

pronomes (que faría posibles grafías chocantes coma trouxémos-che-lle-lo) e o

feito de que en contextos moi escasos revistiría este guión valor diacrítico,

aconsellou prescindir do seu uso (USC 1977: 12-13, n. 1).

Non obstante, antes de decidir como grafar a segunda forma do artigo cum-

priría discutir sobre a súa existencia (“Evidentemente, o problema do guión neste

uso é posterior ó problema do artigo –lo, –la”, USC 1977: 12-13, n. 1), pois se

finalmente resulta que a tal “segunda forma” non ten existencia real ou sistemá-

tica na lingua e é apenas un invento dos lingüistas, ben se pode prescindir da súa

representación. De feito, desde o apartado do guión (pp. 12-13) os redactores das

Bases remiten ao apartado 8 (pp. 31-33), o dedicado ao artigo onde, en efecto, o

que se nos ofrece non é unha explicación gráfica (orto-gráfica) sobre a correcta

disposición dos elementos, senón que o que se nos brinda, pola contra, é unha

análise gramatical da secuencia grafotáctica con que estamos a tratar. Existen,

segundo explican as Bases, dúas formas (alomorfos) do artigo en galego, cunha

aparición dependente do contexto grafotáctico, e como tales alomorfos en distri-

bución alternante deben ser entendidos e reproducidos na escrita. Non se trata,

pois, de dar acubillo na escrita a un capricho fonoloxicista sen base real, senón

de reflectir na escrita un trazo morfolóxico de noso, firme e ben contrastado:

O feito de propor tamén como normativa a segunda forma do artigo (lo, la, los,

las) non se debe, como moitos cren, ó desexo de facer unha transcripción

fonética na escrita habitual, senón a que en galego hai dúas variantes combi-

natorias do artigo. Ou sexa, que o artigo aparece cunha forma ou con outra

segundo a súa posición na frase e os sonidos veciños; alomorfos deste tipo hai-

nos en tódalas linguas e constitúen un rasgo morfolóxico sempre enriquecedor

(USC 1977: 31, n. 1).

En síntese, no apartado dedicado á grafotáctica salientamos a defensa

firme da denominada segunda forma do artigo, unha solución escrita que


resultou moi debatida naquel tempo e que chegou a representar emblematica-

mente as orientacións normativas dun sector do galeguismo autonomista. Non

obstante, parece importante sinalar que a discusión sobre o carácter gramati-

cal da secuencia e sobre a conveniencia ou non da súa representación forma

parte dunha etapa constituínte como a que a ortografía do galego moderno

vivía naquela altura.


Dixemos máis arriba que as Bases non nos parecían explícitas abondo en

relación ao ideal de lingua que as animaba. Non obstante, si que atopamos ben

definida a posición que se quere para ese futuro galego culto en relación aos

dous grandes estándares estatais peninsulares. Esta claridade expositiva deriva,

en boa medida, da súa delimitación firme e consciente dos marcos que sinalan

o límite entre a nosa ortografía e a castelá que lle servira de orixe no

Rexurdimento. E tamén delimita lindeiros en relación á ortografía do portugués,

que algúns, no ronsel de Lapa (1973), comezaban a defender para o galego,

nunha época en que o reintegracionismo era reivindicado basicamente como

lusografía (cf. Montero Santalla 1976).

Con respecto ao castelán, a ortografía que se quere para o galego revisa os

hábitos herdados como nunca ata daquela. Despois de repasar con lupa a tradi-

ción escrita de posguerra, recoméndase nas Bases a eliminación definitiva de

determinadas inercias ortográficas que aínda persistían nas marxes do galego

común. Entre elas, algúns acentos, que foran no seu día incorporados de manei-

ra acrítica ao galego desde o castelán, son eliminados por “superfluos” e “inúti-

les”, como aqueles que marcaban diacriticamente algúns usos dos demostrati-

vos (este, ese, aquel e variantes); de determinadas partículas (mais; un; que, cal,

quen, canto, cando, como, onde) ou os adverbios rematados en –mente (USC

1977: 11-12). Moi lonxe do seguidismo das normas da RAG, as Bases escapan

de pronunciamentos do xeito da sonada “norma supletoria” do epítome acadé-

mico, ben pouco acaídos para a defensa dunha meirande autonomía da ortogra-

fía galega con respecto á castelá que lle serviu de alicerce orixinario.

Con respecto ao portugués, o texto das Bases é, en puridade, e como xa adian-

tamos máis arriba, unha das exposicións normativas autonomistas máis próximas,

no fondo e na forma, do estándar lisboeta. Lembremos que, no plano teórico, ato-

pamos na primeira edición das Bases pronunciamentos tan inequívocos neste sen-

tido como a defensa dunha “[...] futura e desexable ortografía na que o son pala-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

237


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

238 tal (o do x tradicional) se vira representado por j ou g + e, i, conforme á etimolo-

xía é as ramas portuguesa e brasileira do noso grupo lingüístico” (USC 1977: 18,

n. 3). As Bases, ademais, remiten de maneira expresa a dicionarios de portugués

na procura de solucións ortográficas e morfolóxicas (USC 1977: 20, 26, p.e.).

Pero, como tamén fomos vendo, as Bases van alén do teórico, e a pegada do están-

dar portugués percíbese na sistematización dos grupos cultos, así como en toda

unha serie de pequenas decisións do corpo regulamentar.

En síntese, as Bases teñen claro que o futuro galego escrito debe marcar moi

claras as súas diferenzas con respecto ao castelán, e esta barreira de seguranza

diferencialista debe procurar no estándar portugués a súa fonte de arrequenta-

mento preferente. Desta maneira, aplícanse no articulado os principios que se

glosaban na “Presentación” de Editorial Anaya e mais no “Limiar” de Domingo

García-Sabell, daquela presidente da Academia, e ofrécese ao público docente

unha firme delimitación teórica e ortográfica da posición que, ao xuízo dos ela-

boradores, debe ocupar o futuro estándar galego en relación aos seus poderosos

veciños peninsulares.

10. DIRECTRICES PARA A REINTEGRACIÓN LINGÜÍSTICA GALEGO--PORTUGUESA (1979)


Como xa acontecía no seu artigo de 1976 (“Unificación ortográfica gale-

go-portuguesa”), Xosé-Martiño Montero Santalla centra os seus esforzos

expositivos na escrita da lingua. Se Manuel Rodrigues Lapa (1973) formulaba

as súas teses en termos culturais, o de Ferrol prefire circunscribirse á grafía.

Non obstante, mentres en 1976 os intereses de X.-M. Montero Santalla en

canto á lingua escrita limitábanse, cando menos a nivel teórico, ao estritamen-

te ortográfico, o plano que deseña nas Directrices para a reintegración lingüís-

tica galego-portuguesa (1979) inclúe tamén aspectos morfolóxicos, o que vén

complicar tanto a explicación como as propias posibilidades reais de acepta-

ción e aplicación futuras do articulado. Á hora de establecer o ideal de lingua

que fundamenta este opúsculo ortográfico debemos salientar, entre outros

asuntos, a referenciación no padrón portugués, a equiparación entre lingua

estándar, lingua normativa e lingua normal e tamén a concepción instrumen-

talista da lingua e do seu sistema de representación.


Os principios ortográficos das Directrices para a reintegración... de

Montero Santalla, son, por unha banda, os fixados no Acordo ortográfico luso-

-brasileiro de 1945 (Montero Santalla 1979: 8), e pola outra, a información que

subministran as gramáticas do portugués (1979: 7). Non obstante, como logo

veremos, a reintegración lingüística que se defende nas Directrices non impli-

caría unha disolución total do galego no estándar ortográfico e gramatical

luso-brasileiro, senón que o programa de converxencia deseñado por Montero

Santalla sinala límites ao proceso. Tal e como aquí se expón, o galego seguiría

conservando, unha vez completada a reintegración, peculiaridades ortográficas

e morfolóxicas distintivas, pois cómpre lembrar que o que aquí se presenta é o

aspecto final que tería o galego-portugués unificado.

A categorización do arquetipo de boa lingua perfílase nun sentido tradicio-

nal, abeirada ás manifestacións escritas. Non obstante, e igual que facía o autor

no artigo de Grial de 1976 (“Unificación ortográfica...”), os termos emprega-

dos para referirse ao noso obxecto de interese son moi xenéricos. Desde logo,

non se fala de lingua ideal, nin tampouco atopamos etiquetas máis específicas

do tipo estándar ou lingua estándar, así como tampouco aparecen lingua lite-

raria (galego literario, portugués literario...) ou outras semellantes. O termo

normativo (lingua normativa, portugués normativo...) parece outra volta o pre-

ferido de Montero Santalla, nesta ocasión compartindo espazo de significación

con lingua normal. En efecto, atopamos nas Directrices algún exemplo paradig-

mático daquel entrecruzamento teórico e terminolóxico que comentamos na

introdución entre aquilo que ten existencia real a nivel lingüístico e o que debe-

ría tela, entre o que hai (o normal) e o que debería haber (o normativo) na boa

linguaxe. Para o noso autor lingua normal (Montero Santalla 1979: 25, 27) ou

lingua escrita normal (1979: 26) son rótulos intercambiables con lingua (escri-

ta) normativa (“Non se admitirán na lingua escrita normal outras contraccións

do artigo definido distintas das indicadas”, Montero Santalla 1979: 26). A esta

identificación entre normal e normativo engádese no texto de Montero Santalla

o estereotipo lingüístico de concibir a lingua normativa como paradigma da lin-

gua en si. Desde este punto de vista, a lingua normativa (ou lingua “normal”) é

a lingua por excelencia, a representante emblemática do idioma, o que relega o

resto das manifestacións lingüísticas ás marxes do sistema.

En terceiro lugar, logo de comprobar que as referencias da súa iniciativa orto-

gráfica están na “Normativa lingüística da Área Luso-brasileira (NAL)” (Montero

Santalla 1979: 7), e logo de constatar a equiparación entre lingua normativa, lin-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

239


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

240 gua normal e lingua, resta apenas revisar outra das claves do texto de X.-M.

Montero, a perspectiva instrumental que adopta verbo da lingua escrita. Para

Montero Santalla, a normativa ortográfica sería pouco máis ca un obxecto, un ins-

trumento, algo así como unha camisa que podemos mudar sen maiores consecuen-

cias. A postura é coñecida no autor, que xa en 1976 se empeñaba en presentar o

seu proxecto de unificación ortográfica galego-portuguesa como algo esencial-

mente fácil (Montero Santalla 1976: 7). Agora, cando do que se trata é de regula-

mentar a reintegración, o proceso non se percibe xa como algo tan sinxelo, aínda

que seguen existindo, ao seu ver, solucións da ortografía portuguesa que poderían

ser adoptadas “imediatamente sen o menor risco” (Montero Santalla 1979: 5).

Entre elas algunhas das que comentaremos máis abaixo, como o <m> en posición

final de palabra, os dígrafos <lh>, <mh> e <nh>, a acentuación ortográfica daquel

idioma “e vários outros de menor importáncia” (Montero Santalla 1979: 5).

Cun coñecemento elemental do percorrido histórico da ortografía galega

desde o seu renacemento na segunda metade do s. XIX ata os anos setenta, e

coa experiencia previa do noso autor nas reunións das Bases prá unificación das

normas lingüísticas do galego de 1977, cualificar de fáciles os cambios enume-

rados ten que entenderse dentro dunha concepción reducida (instrumental) do

código escrito, á que se uniría neste punto unha vontade de atenuar a recepción

negativa que poderían ter as súas iniciativas ortográficas na época en que ven a

luz, especialmente logo do rexeitamento xeral e case unánime que recollera a

proposta de Manuel Rodrigues Lapa (1973), a efectuada polo propio Montero

Santalla en 1976 ou algunhas das alternativas discutidas nas Bases de 1977.

Outra das pasaxes onde se manifesta esta concepción simplificadora do

ortográfico é aquela na que Montero Santalla (1979: 8) asegura que o grao de

dificultade dunha ortografía pode establecerse mediante cálculos estatísticos:

Ora, o grau de dificuldade dun sistema ortográfico pode evaluar-se cuantitati-

vamente mediante métodos estatísticos que meden a sua correspondéncia co

sistema fonolóxico. Pois ben: unha análise comparativa do sistema ortográfico

que propomos, demonstra que para os galegos esta ortografia galego-portugue-

sa non será mais dificultosa do que é para os mesmos portugueses e brasileiros

a sua ortografia actual, nen sequer mais difícil do que é a ortografia española

para os hispanoamericanos e seseantes en xeral (que constituen, por certo, a

grande maioria dos falantes dese idioma).

Esta maneira de ver a ortografía dun idioma relega, polo menos en parte, a

dimensión social. E sabemos que este modo de proceder adoita ser negativo

para calquera iniciativa reformista. O sistema de representación dunha lingua,

por moito que circule de maneira exclusiva nun certo tipo de escritos e estea res-

trinxido a uns dominios de uso concretos, funciona a uns niveis que transcen-

den o puramente utilitario para penetraren en ámbitos máis complexos e non

sempre previsibles, de aí que unha vez que se consolida un código os cambios

sexan polo común lentos, custosos e, salvo excepcións, de tipo parcial e non

global como o que Montero Santalla defende nas Directrices.

Se o código fose unha ferramenta e nada máis, un utensilio, algo así como

un martelo, poderiamos deixar un e tomar outro mellor ou máis moderno.

Poderiamos mesmo volver á ferramenta vella se a nova non resulta logo na prác-

tica tan boa como nos dixeran. Mesmo sería posible facer un uso alternante das

dúas, empregando a ferramenta vella nunhas ocasións e noutras a ferramenta

nova. Pero un sistema de representación escrita non funciona como un martelo,

de maneira que cómpre ter moi en conta as coordenadas sociolingüísticas –pre-

xuízos incluídos– que gobernan os usos lingüísticos da nosa comunidade, unhas

coordenadas que son ben malas de establecer ás veces –e máis aínda se só ope-

ramos con cálculos estatísticos– pero das que en definitiva dependerá en boa

medida o éxito ou o fracaso da reforma.

10.2. Xustificación

Como dixemos, Xosé-Martiño Montero Santalla presentara inicialmente

(“Unificación ortográfica galego-portuguesa”, 1976) a súa proposta ortográfi-

ca como unha terceira vía entre, por unha banda, o proxecto do portugués

Manuel Rodrigues Lapa (1973) para recuperar o galego literario, e, pola outra,

a defensa das pautas herdadas de representación –e da propia identidade do

idioma galego– propugnada por Ramón Piñeiro (1973). Sería posible, segundo

afirmaba Xosé-Martiño Montero no artigo publicado na revista Grial tres anos

antes, harmonizar nunha soa ambas as propostas, “[...] reducilas a un ponto

intermedio, un lugar de encontro, ou mesmo, se se quer, a un compromiso”

(Montero Santalla 1976: 2). Como vimos en II. 8., con esta idea como guieiro,

o autor dedicábase naquel artigo a explorar a que el mesmo bautizara como ter-

ceira vía para a ortografía galega. Pero as circunstancias son outras en 1979.

Foron moitos os sucesos, as decisións tomadas e os cambios acontecidos no

escenario da planificación ortográfica galega. Por citar só dous puntos de entre

un grupo amplo e complexo de factores, lembraremos apenas que entre 1976

e 1977 tiveron lugar as reunións que conduciron á redacción das Bases prá uni-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

241


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

242 ficación do idioma galego (Universidade de Santiago 1977), reunións nas que

X.-M. Montero participara de forma activa en defensa da corrente lusista. En

segundo lugar, entre 1976 e 1979 Ricardo Carballo Calero pasa de defender o

autonomismo a participar dalgúns dos principios do novo lusismo264. Deste

modo, o catedrático de galego, que non figuraba na relación de intelectuais

lusistas que ofrecía X.-M. Montero no seu artigo de 1976, encabeza con hono-

res a de 1979 (“[...] cumpre citar ante todo a Ricardo Carballo Calero [...]”,

Montero Santalla 1979: 4, cursivas nosas).

Estes cambios, entre outros, inflúen na postura de Xosé-Martiño Montero

en materia de galego escrito. Tres anos despois de proxectar unha vía meia entre

o reintegracionismo de Lapa e o autonomismo de Piñeiro recoñece que unha

solución do xeito non pode darse:

Polo menos en teoría, dous son fundamentalmente os camiños que se oferecen ao

idioma da Galiza, no que respeita ao seu desenvolvimento interno: ou ben rein-

tegrar-se de cheio no ámbito lingüístico orixinário (o lusobrasileiro), ou ben

constituir-se en língua independente do portugués (Montero Santalla 1979: 3).

As alternativas para a lingua fican claras: reintegración ou independencia.

Outra saída non a hai:

Un terceiro camiño distinto deses dous ou intermédio non pode existir.

Necesariamente deberá dar-se unha destas duas alternativas: ou galego e portu-

gués son a mesma língua (sen perxuízo de peculiaridades próprias de cada

área), ou son línguas independentes; non existe un ponto intermédio (Montero

Santalla 1979: 3).

Como dixemos, o conxunto de recomendacións ortográficas de Xosé-

-Martiño Montero xa non se presenta, como en 1976, como unha solución fácil,

senón que a ortografía reintegrada resultará máis difícil cá que el denominaba

Ortografía Galega Autónoma (OGA), a promovida pola Academia e o Instituto

(“Sen dúvida, será máis difícil que a OGA”, Montero Santalla 1979: 8). A afir-

mación é firme e inequívoca (“sen dúvida”) e o único incentivo que se enuncia

264 Dous artigos de Carballo, aparecidos un ano antes (“A liña do galego literario”, Carballo 1972)e un ano despois (“La constitución del gallego como lengua escrita”, Carballo 1974b) do artigode Lapa (1973) demostran que a súa postura inicial a respecto da oferta do de Anadia foi distin-ta da que adoptaría máis tarde. Como exemplo de artigo de transición podería citarse “Ortografíagalega”, máis explícito no título ca na súa exposición. O cambio comeza a callar arredor de 1977(Carballo 1977, 1978a, 1978b) e farase máis claro logo da súa xubilación, nos escritos do perío-do 1980-1990.


no texto para acatar as maneiras ortográficas de Montero Santalla é o de com-

partir o seu convencemento particular de galego e portugués seren unha única e

a mesma lingua, para logo, sobre a base dese presuposto, reunir o alento que

cómpre para dar cabo da empresa reintegradora.

Ao autor non se lle oculta que, se o colectivo dos que á altura de 1979 len

e escriben en lingua galega non participa de maneira xeral das súas hipóteses

de partida en materia de lingua –e de lingua escrita–, o seu programa de rein-

tegración, que presenta en autoedición para o seu debate público, perde a súa

razón de ser:

Pois somos ben conscientes de que unha operación desta envergadura só pode-

rá ter sentido se emprendida solidariamente pola cultura galega no [sic] sua

totalidade ou polo menos na sua maioría (Montero Santalla 1979: 5).

Un ano antes, en carta enviada a A Nosa Terra, pronunciábase en termos

case idénticos aos expostos nas Directrices:

Xa coñecedes as miñas ideias sobre o noso futuro lingüístico: cóntome entre os

que defenden unha gradual e progresiva reintegración do noso idioma escrito

co portugués, mormente no aspecto ortográfico. [...] Pero a iso só poderá che-

garse mediante un acordo xeral da cultura galega, que somente poderá surxir

despois dun debate amplo e responsábel, no que se discutan honradamente as

diversas alternativas (Montero Santalla 1978c, cursivas nosas).

A nivel formal, e como complemento do clausulado, engádense algunhas

citas de clásicos da cultura galega asimilables ao proxecto de imitación orto-

gráfica que aquí se propugna. Manuel Murguía e Antón Vilar Ponte aparecen

en texto e na contraportada, e tamén se toman dous fragmentos de Xohán

Vicente Viqueira. Completa a nómina Francisco Tettamancy, de quen apare-

ce un único fragmento na páxina 42. Asemade, a lista de autores e autoras

contemporáneos que defenden as mesmas ideas de Montero Santalla medrou

con respecto á cativa nómina de 1976 na que só aparecían os nomes de

Valentín Paz Andrade, Ernesto Guerra Da Cal e Pilar Vázquez Cuesta265

(Montero Santalla 1976: 3, n. 4). Nunha lista encabezada, como antes dixe-

mos, por Ricardo Carballo Calero atopamos, ademais dos devanditos, a

“Carlos Durán, Isaac Alonso Estravís, Higin[i]o Martínez Estévez, Xosé-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

243

265 O propio autor recoñecíanos en 1999 que Pilar Vázquez Cuesta non se consideraba lusista eque a catedrática de portugués lle recriminara, con razón, a súa inclusión naquela lista de 1976.


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

244 -Luis Rodríguez, Xosé-Ramón Pena, Xavier Rodríguez Baixeras, A. Gil

Hernández, Anxo G. Guerra, Teresa Barro, Xosé-María Monterroso Devesa,

Xavier Alcalá, Manuel Miragaia” (Montero Santalla 1979: 4, n. 2), aos que

se xuntan os “non-galegos” Manuel Rodrigues Lapa e Joan Coromines

(Montero Santalla 1979: 4, n. 2).

Este recurso de extractar anacos de persoeiros coñecidos da cultura galega

do pasado para presentalos como pioneiros do reintegracionismo terminaría por

facerse habitual en certos escritos lusistas na década dos oitenta. No que toca

aos listados da vangarda reintegracionista, característicos dos textos do noso

autor, poderían entenderse tamén nun sentido inverso ao desexado por Montero

Santalla, pois a pormenorización detallada dos seguidores da corrente reflicte,

por omisión, a inexistencia dun apoio xeral ao proxecto dentro da esfera gale-

guista. Esta circunstancia, se volvemos á declaración anterior de que a reinte-

gración só tería sentido se fose emprendida pola colectividade galega no seu

conxunto (Montero Santalla 1979: 5) abala o proxecto ortográfico das Direc-

trices desde os seus cimentos.

10.3. Ortografía

Unha revisión sucinta deste compendio da alternativa reintegracionista

abonda para comprender que o galego reintegrado que aquí se postula sería, de

chegar algún día a completarse, unha realidade moito máis complexa e distan-

te da ortografía galega tradicional ca aqueloutro modelo de galego unificado

que o propio Montero Santalla defendía en 1976. A exposición detallada das

regras ortográficas e morfolóxicas evidencia que unha aplicación práctica e con

carácter xeral da teoría lusista exposta nas Directrices para a reintegración lin-

güística galego-portuguesa non resultaría tarefa doada, entre outros motivos, e

como o mesmo autor recoñece, porque –a diferenza do manifestado en 1976–,

as mudanzas non poderían circunscribirse ao ortográfico e terían importantes

implicacións no plano morfolóxico.

Vexamos algúns dos puntos básicos que caracterizan este modelo reinte-

gracionista. A nivel grafemático, observamos a inclusión de signos gráficos

desaparecidos hai séculos do galego escrito común, como é o caso de <ç>

(cabeça, poço; çapato, çumo, Montero Santalla 1979: 12) ou <j> (janeiro,

jeito; 1979: 13). Montero Santalla interpreta esta adopción non como a incor-

poración innovadora de elementos alleos procedentes doutro idioma, senón

como unha recuperación266, un a xeito de préstamo interno de elementos gra-

femáticos. Desde a súa perspectiva, non se trataría de importar unidades gráfi-

cas doutro idioma, senón de restablecer para o galego moderno formas do seu

propio repertorio medieval. Ao mesmo tempo, este galego reintegrado empre-

garía secuencias bigrafemáticas desbotadas ou descoñecidas na tradición de

posguerra, como <lh> (filho, colher; Montero Santalla 1979: 14), <ss> (altís-

simo, nosso, esse, amasse; 1979: 14), <qu> (cinqüenta, freqüente; 1979: 23) ou

<mh> (umha, algumha; 1979: 14).

Outro tipo de mudanza consistiría en asignar valores novos a formantes grá-

ficos xa coñecidos nas pautas de representación consuetudinarias. Deste xeito,

unidades ou pares grafemáticos coñecidos e ben asentados no galego literario

de posguerra pasarían a operar no prototipo de galego reintegrado das

Directrices cunhas correspondencias distintas ás agardadas por un escritor ou

un lector familiarizados co galego literario da época.

O cadro que ofrecemos a continuación ilustra cales poderían ser algunhas

das dificultades máis inmediatamente previsibles para levar a termo unha refor-

ma ortográfica como a que se postulaba naquel compendio reintegracionista de

1979267. Na columna da esquerda figuran os grafemas implicados e na da derei-

ta o novo uso que se prescribe para eles nas Directrices de Montero Santalla:

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

245

266 “Ao mesmo tempo, esta ortografia mantén fidelidade á nosa história lingüística. Por exemplo,recupera para a escrita signos gráficos de longa tradición no noso idioma, como son entre outros aletra j ou a cedilla (ç) ou o uso de –m final, comúns nos textos medievais e frecuentes aínda nalgúnsescritores modernos” (Montero Santalla 1979: 9). En nota, aclárase que eses escritores modernoseran Frei Martiño Sarmiento, Rosalía de Castro e Antonio López Ferreiro (1979: 9, n. 9).267 Para os exemplos do cadro, cf. Montero Santalla (1979: 12-14).

<g> fugir, gente, longe

<h> uso restrinxido: hora vs. coerente

<m> pam, cam

<nh> galinha, banhar

<v> cantava, cantavas, cantava...; agradável; haver,

dever, descrever; árvore, dúvida; livre, livro

<z> dizer, fazer; pazes (pl. de paz)

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

246 A diferenza dos elementos gráficos <ç>, <j>, <lh>, <ss>, <qü>, <mh>, que

citamos máis arriba, os referidos no cadro anterior (<g>, <h>, <m>, <nh>, <v>,

<z>) xa eran utilizados no galego literario da época. A mudanza radica, por

unha banda, na nova sistematización que se pretende para o seu uso e, pola

outra, en considerar estas alteracións dentro do conxunto de medidas que “non

comportan problemas para os falantes galegos” (Montero Santalla 1979: 5),

apreciación subxectiva que ten pouco que ver coa percepción maioritaria da

época en materia de grafemas e regras de grafización.

Como xa dixemos, o referente de todos estes cambios é sempre o acordo

ortográfico luso-brasileiro de 1945. Non obstante, Montero Santalla, á parte de

promover a inclusión de novos elementos gráficos e cambiar as regras de uso

dalgúns dos xa coñecidos na escrita da época, decide arbitrar algunhas solu-

cións gráficas orixinais, que resultan deste xeito dobremente diferenciadas, pois

carecen de correlato tanto na convención galega tradicional coma na propia nor-

mativa oficial portuguesa. Neste grupo de propostas ortográficas estritamente

individuais, salientan, entre outras:

Galego PortuguésGalego-portugués

reintegrado

linguaxe linguagem linguage

solteirón solteirão solteirôm

pan pão pam

sultán sultão sultám

zapato sapato çapato

unha uma umha

No capítulo de diacríticos, o proceso de reintegración carrexaría igualmen-

te unha longa serie de consecuencias na liña das que levamos vistas. Por unha

banda, provocaría innovacións formais derivadas da adición de novas marcas,

quer con carácter obrigatorio, como o acento circunflexo (avô, temê-la,

compô-lo; Montero Santalla 1979: 20), quer con carácter potestativo, como o

acento grave (à, às / á, ás; 1979: 19) ou o til de nasalidade (irmã, irmão / irmá,

irmao; 1979: 19). Ademais, e como sucedía en cláusulas ortográficas xa sina-

ladas máis arriba, prescríbese un uso distinto do acostumado para algúns dia-

críticos de uso común, como o trazo de unión, o acento agudo, a diérese ou os

signos de exclamación e interrogación. Vexamos.

O trazo non se empregará para grafar a denominada segunda forma do arti-

go (Teño que colle-lo coche), senón que se preceptúan (Montero Santalla 1979:

18) uns usos converxentes co estándar portugués:

Na Galiza será obrigatorio o uso do hifen nos 3 casos seguintes, nos que tamén

é obrigatorio na NAL [normativa lingüística da área luso-brasileira]:

a) para marcar a división dunha palabra en fin de liña [...]

b) para separar os pronomes enclíticos e o verbo de que dependen; así, grafa-

remos:

leva-a, come-os (non lévaa, cómeos);

c) na contracción do advérbio eis coas formas pronominais de complemento

directo:

eis-me, eis-te, ei-lo, ei-la, eis-nos, eis-vos, ei-los, ei-las.

O acento agudo pasa tamén a gobernarse segundo o padrón lisboeta, situa-

ción ortográfica que anula o modelo previo, tomado do castelán. Entre outros

vocábulos, perden o seu acento aqueles que seguen a pauta de aqui, tabu, latim,

algum, anis, obus, jardins, comuns, ruim, ainda, sair, cantaria, tio, sua

(Montero Santalla 1979: 20, 21). Correlativamente, pasan a levar acento orto-

gráfico agudo aquelas palabras que seguen o modelo de táxi, álbum, íris, vírus,

álbuns, hóquei, amáveis, história, espécie, itinerário, légua, ténue ou ingénuo

(Montero Santalla 1979: 21, 22).

No que toca á diérese, deixa de ser empregada segundo o modelo castelán

e pasa a ser administrada segundo as pautas brasileiras. Reproducimos o frag-

mento polo peculiar da escolla, que marxina a normativa portuguesa peninsular

para acollerse ao padrón brasileiro:

Do mesmo modo que no Brasil (e contrariamente á práctica mais comun hoxe

en Portugal, que prescinde do trema, salvo en derivados eruditos de nomes

estranxeiros), na Galiza empregará-se o trema nos seguintes casos:

a) habitualmente sobre a letra u (que resultará asi ü) nos grupos güe, güi, qüe,

qüi, para indicar que dita letra non é muda mas ten o valor fónico de /w/;

exemplos: averigüei, ungüento, argüir, lingüística, cinqüenta, freqüente,

ubiqüidade;

b) opcionalmente, en poesia, sobre as letras i ou u cando se quer indicar que

tais vogais, contrariamente á pronúncia comun actual e por esixéncia métrica

da versificación (ben sexa debida a licéncia poética, ben, nos escritores clási-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

247


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

248cos, a pronúncia arcaica), non forman ditongo mas hiato coa vogal contígua;

por exemplo, saüdade, vaïdade (ambos vocábulos pronunciados tetrasílabos)

(Montero Santalla 1979: 23).

Finalmente, a imitación do modelo luso-brasileiro conduce a suprimir os

signos gráficos de interrogación e exclamación iniciais (“De regra, os signos de

interrogación e de exclamación usarán-se [...] somente en fin de frase”,

Montero Santalla 1979: 23). Con todo, concédese para Galicia o seu emprego

opcional tamén no principio do enunciado (Montero Santalla 1979: 24).

Pero a escrita que resultaría de aplicar as Directrices para a reintegración

de Montero Santalla non alteraría a práctica consuetudinaria (autonomista) só

nos casos citados, senón que ocasionaría tamén mudanzas morfolóxicas, que

polo xeral son presentadas en forma de solucións facultativas. O grupo é nume-

roso, pero unha relación básica desta optatividade abonda para comprender a

súa vontade e orientación: pantalons / pantaloes, cans / caes268; ti / tu269; el /

ele270; aquel / aquele271; cho [che + o] / to [te + o]272; no-lo, vo-lo / nolo, volo273;

canto / quanto274; cal / qual275...

10.4. Grafotáctica

Como fomos vendo nos subapartados anteriores, as implicacións discursi-

vas que se derivan da alteración dun modelo de representación gráfica como o

establecido para a lingua galega na posguerra carrexan consecuencias que se

espallan por recantos supraortográficos non sempre previstos por quen, como o

noso autor, parte dun preconcepto puramente instrumental do sistema de codi-

ficación escrita. Para non repetirmos aspectos que foron xurdindo nos epígra-

fes precedentes, limitarémonos a sinalar algúns dos problemas máis conspicuos

de entre os tratados no apartado 1.2. das Directrices para a reintegración

(“Grafia dos fenómenos de fonética sintáctica”), que é onde se concentran

268 Montero Santalla (1979: 28).269 Montero Santalla (1979: 104).270 Montero Santalla (1979: 30).271 Montero Santalla (1979: 31).272 Montero Santalla (1979: 30).273 Montero Santalla (1979: 17).274 Montero Santalla (1979: 14, 31).275 Montero Santalla (1979: 31-32).


aquelas solucións escritas relacionadas de maneira máis directa coas posibilida-

des distribucionais e combinatorias das unidades na liña escrita.

Desde o seu rexurdimento como lingua de usos escritos na segunda metade

do s. XIX, tenden a representarse en galego escrito unha serie de fenómenos gra-

fotácticos que se senten como característicos. Nestes casos, ademais, a ortogra-

fía do castelán non achega modelos, o que obrigou aos nosos escritores a ensaiar

solucións propias, que irían unificándose conforme a unhas pautas bastante fir-

mes no período 1916-1936 e, sobre todo, nas décadas dos cincuenta e sesenta.

Desta maneira, cando as estratexias tradicionais de grafización sexan cuestiona-

das por Lapa en 1973, a reacción xeral da intelligentsia galeguista será de rexei-

tamento, ao entenderse que os galegos contamos cun código bastante estable,

pendente de homoxeneizar nalgúns estremos, pero suficientemente coñecido –e

recoñecido– como para provocar a desestimación da proposta do portugués.

Xosé-Martiño Montero Santalla, que comparte os posicionamentos de

Rodrigues Lapa, leva anos empeñado en adecuar os propósitos do filólogo de

Anadia á realidade galega. Primeiro, en 1976, presentando unha iniciativa “só

ortográfica” e agora, nas Directrices, introducindo modificacións morfolóxicas

que conceden aos fenómenos de contracción e elisión o beneficio da optativi-

dade. A reintegración, tal e como aquí se enuncia, toleraríanos aos galegos unha

grafización potestativa destas secuencias grafotácticas, que se saben asentadas

na tradición autóctona.

Deste modo, permítese a representación amalgamada das preposicións a, de

ou en coas formas dos artigos determinado e indeterminado:

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

249

276 Montero Santalla (1979: 15, 31).277 Montero Santalla (1979: 16).278 Montero Santalla (1979: 16).

a a aquele / áquele276

de de um / dum277

em num / em um278

Esta mesma tolerancia con solucións grafotácticas que non se dan no estándar

portugués esténdese tamén aos encontros con indefinidos, de tal maneira que os


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

250 galegos poderiamos seguir facendo uso das nosas formas escritas, sempre, iso si,

conforme ás prescricións ortográficas establecidas por Montero Santalla: dacá,

dacô, dalá, dalém; neste, nalgum, noutro, nalguém... (Montero Santalla 1979: 16).

En ocasións, a optatividade en morfoloxía vaise encadeando. Como admite

o pronome che (port. te), ten que admitir as súas contraccións: cho, cha, chos,

chas (port. to, ta, tos, tas)279. No caso de lles a situación complícase aínda máis,

pois entra en combinación, cando aparece amalgamado coas formas do artigo

determinado, coa permisividade de empregar ou non o trazo en certos casos,

polo que nos atopamos cunha solución tripla:

279 Montero Santalla (1979: 16).

Galego PortuguésGalego-portugués

reintegrado

llelo lho lho, lhe-lo, lhelo

Como vemos, mentres en galego (llelo) ou en portugués (lho) a grafía é

única, as Directrices admiten ata tres distintas (lho do portugués e lhe-lo ou

lhelo en galego reintegrado) da mesma secuencia, deixando ao criterio indivi-

dual do escritor o emprego dunha ou outra alternativa grafotáctica.

De modo xeral, a tendencia básica de grafización destes encontros na fron-

teira entre o ortográfico e morfolóxico resólvese acudindo ao portugués:

En canto á aglutinación ou separación (mediante hifen ou sen hifen) de vocá-

bulos que constituen locucións ou sintagmas, na Galiza tenderá a seguir-se o

uso dos luso-brasileiros (Montero Santalla 1979: 17).

De novo, a optatividade (“tenderá a seguir-se”) na morfoloxía reintegrada.

Entre as locucións que Montero Santalla recomenda grafar soldadas atopamos:

afinal, aonde, apesar, contodo, debalde, decerto, depressa, devagar, deveras,

embalde, enfim, entretanto, portanto, porventura, sobremaneira, sobremodo,

sobretodo... (Montero Santalla 1979: 17). A tradición galega entendía que nes-

tes casos existían dous vocábulos diferenciados, de maneira que os representa-

ba exentos, separados por un espazo en branco (con todo, de certo), no enten-

demento de que escribilos xuntos xeraría problemas á hora de establecer o esta-

tuto morfolóxico da secuencia.


O abano de concesións ao galego neste prototipo reintegracionista alcan-

za tamén a morfoloxía verbal (falades/falais, Montero Santalla 1979: 33, ama-

che/amaste, 1979: 34...), se cadra non tanto por ir en contra da nosa tradición

de escrita como por superar a sensación de alteridade que determinados riscos

morfolóxicos do portugués provocarían en Galicia, de aí que falou-na ou uniu-

-no aparezan ao carón de falou-a, uniu-o (Montero Santalla 1979: 30), pois

Montero Santalla sabía ben das prevencións que este tipo de formas suscita-

ban entre os galegos e procuraba minoralas concedéndolles a graza dunha

opcionalidade transitoria.


As relacións entre galego, portugués e castelán que se expoñen nas

Directrices para a reintegración lingüística galego-portuguesa coinciden no

esencial coas que o noso autor defendía no seu artigo de 1976 “Unificación

ortográfica galego-portuguesa”. Para Xóse-Martiño Montero Santalla o por-

tugués segue constituíndo a lingua-meta cara a que deben encamiñarse en

exclusiva todos os esforzos da galeguidade, e o castelán, que só é obxecto de

comentarios xerais e nunca tan detallados como os que se dedican á lingua

portuguesa, aparece outra volta como unha especie de contraexemplo do por-

tugués, unha lingua allea que ameaza a supervivencia do galego, corrompen-

do a súa esencia ata desnaturalizalo. Cando se quere subliñar o carácter nega-

tivo dalgunha alternativa ortográfica ou morfolóxica das empregadas na orto-

grafía galega tradicional, o argumento preferido por Montero Santalla é cua-

lificala de castelanismo.

A nivel ortográfico a influencia do español resultaría dobremente pernicio-

sa, pois, por unha banda, deixa indefensa a nosa lingua fronte ao avance da lin-

gua de Castela e, en segundo lugar, escurece nos galegos e nas galegas a con-

ciencia de pertencermos a unha poderosa comunidade lingüística internacional

nucleada polo portugués. Para o galego se librar de chegar, nun tempo non moi

distante, a converterse nun dialecto do castelán, a única alternativa sensata é a

de acollerse ao abeiro protector que nos brinda a nosa lingua irmá, o portugués.

Neste aspecto concreto as Directrices introducen unha variación de matiz que

delata o progreso interno coñecido pola alternativa reintegracionista, que xa se

vai atrevendo a amosar de maneira máis explícita algúns dos seus fundamentos.

Cando en 1976 X.-M. Montero presentaba a súa alternativa como unha vía meia

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

251


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

252 entre a proposta de Lapa (1973) e a defensa da tradición herdada de Piñeiro

(1973), a idea era que o galego debía unificarse ortograficamente co portugués,

un idioma que tamén se emprega no Brasil. Agora, en 1979, a comunidade lin-

güística de referencia xa non é unicamente a portuguesa (ou a galego-portugue-

sa) senón a luso-brasileira, e este novo marco xeográfico inclúe algúns países

do continente africano:

O ámbito lingüístico luso-brasileiro abranxe na actualidade sete estados

soberanos, todos eles membros da ONU (un na Europa: Portugal; un en

América: Brasil; e cinco xovens estados africanos: Angola, Cabo Verde,

Guiné-Bissau, Moçambique, Sao-Tomé-e-Príncipe; e ademais alguns peque-

nos territórios na Ásia), cun total duns 150 millóns de falantes (Montero

Santalla 1979: 3, n. 1).

Non se trata xa de recuperar a primitiva unidade medieval da lingua litera-

ria galego-portuguesa, senón de adherirse a un poderoso estándar internacional.

As remisións á comunidade lingüística portuguesa do artigo de 1976 (Montero

Santalla 1976: 3, n. 4) alternan agora coas referenciadas no ámbito lingüístico

lusobrasileiro (Montero Santalla 1979: 3) ou no máis amplo aínda território lin-

güístico galego-luso-brasileiro (Montero Santalla 1979: 7).

Dentro do eido terminolóxico, outra novidade denota o avance que, tanto a

nivel formal coma reivindicativo, foi experimentando a alternativa reintegra-

cionista. O moderno lusismo, reforzado pola recente adhesión á corrente do

catedrático de galego da Universidade de Santiago de Compostela, e alentado

tamén pola forza e ilusión dos mozos e mozas que se incorporan ao movemen-

to desde as aulas universitarias compostelás, entende agora que o proceso de

aproximación ao portugués é un movemento de re-integración, e non de inte-

gración como se afirmaba nas súas formulacións iniciais (cf. Lapa 1973,

Montero Santalla 1976, Estravís 1978). O emprego do prefixo re- revela unha

mudanza evidente. Non se trata de iniciar unha nova rota. O camiño lusista

sería moito máis fácil de andar, pois consistiría simplemente en volver (re-) ao

noso ser propio. E para conseguilo o galego debe “reintegrar-se de cheio no

ámbito lingüístico orixinário (o lusobrasileiro)” (Montero Santalla 1979: 3).

No sucesivo, reintegrarse e reintegración pasarán a ser as etiquetas coas que

se coñeza esta alternativa, en substitución de integrarse ou integración, que

quedarán para a historiografía como denominacións características das primei-

ras formulacións do movemento.


11. AS NORMAS DA CÁTEDRA DE LINGÜÍSTICA


O ideal de galego culto que o profesor Ricardo Carballo Calero promove

desde a súa cátedra na Facultade de Filoloxía da Universidade de Santiago de

Compostela é un arquetipo malo de sistematizar. Tanto na documentación que

emanaba da cátedra (material didáctico, publicacións especiais para o Día das

Letras Galegas...) coma nos seus escritos persoais (artigos, colaboracións en

prensa, crítica literaria...) o Carballo reintegracionista280 operou con varios

modelos de galego escrito, que diferían uns doutros no seu grao de lusismo281

(“O ritmo de adaptaçom na reintegraçom ortográfica variará segundo o campo

em que se actúe, segundo a cultura do discente ou do público a quem se dirige

a mensagem”, Carvalho 1990: 32), de aí que, en función do medio ao que fose

destinado, o catedrático introducía máis ou menos trazos do estándar portugués,

nunha especie de bricolaxe ortográfica que en ocasións incluía tamén trazos

morfolóxicos e lexicais.

Perante a necesidade de centrar documentalmente a nosa investigación,

decidimos esculcar a normativa lusista que o catedrático de galego difundía

desde a facultade compostelá, pola influencia que as coñecidas pola denomina-

ción coloquial de “normas da Cátedra de Galego” exerceron sobre unha parte

importante dos futuros docentes de lingua, un colectivo onde o denominado

“reintegracionismo de mínimos” –homologable, en liñas xerais, ao que presen-

tamos neste apartado– arraigaría con singular fortuna naquela altura. E como

fonte textual resolvemos acudir á versión que desta normativa se inseriu na

derradeira edición da Gramática elemental del gallego común (Carballo 1979),

volume que, por outra banda, viña sendo empregado como libro de consulta das

clases de lingua da Facultade de Filoloxía.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

253

280 Entendemos por Carballo reintegracionista aquel que, sobre todo a partir de 1977, postula uncambio de rumbo ortográfico con respecto á tradición autonomista que ata daquela defendera (cf.Carballo 1972, 1974b). En esencia, coincide co que a estudosa Carme Blanco (1991, 1992) deno-mina “o terceiro Carballo”, por oposición ao “primeiro” (o de antes da guerra) e ao “segundo” (ocolaborador de Galaxia).281 En realidade, ese parece ser un trazo distintivo xeral do reintegracionismo da época: “Polo quese refere ao reintegracionismo, cumpre observar que no momento presente nom todos os reinte-gracionistas adoptam todas estas particularidades [as da lingua de redacción de Problemas da lín-gua galega, de Carballo Calero, p.e.], especialmente as ortográficas, ou nom as adoptam sempre,por causas diversas” (Montero Santalha 1982: 49).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

254 Poderiamos botar man, aínda, doutra documentación, e procurar apunta-

mentos de aula de antigos alumnos de Carballo, ou analizar os cambios intro-

ducidos na segunda edición das Normas ortográficas e morfolóxicas do idio-

ma galego da Academia282 (RAG 1977) –aparecida oportunamente283 ao

mesmo tempo que as Bases prá unificación das normas lingüísticas do gale-

go (USC 1977)–, ou reconstruír a convención empregada na compilación

Teatro Nós (Carballo 1979), pois en todas esas fontes existen riscos patentes

do lusismo de Carballo Calero. Non obstante, decidimos ao cabo escoller o

texto gramatical porque, polas súas características (formato, extensión...),

ofrece, sobre todo nos planos ortográfico e morfolóxico, a que se cadra cons-

titúe a panorámica máis completa da grafía lusista que Carballo defendía por

aqueles anos.

O propio autor informa de que as revisións que se operan nos exemplos da

Gramática elemental forman parte dun documento remitido á Academia no

que se demanda a inclusión desta preceptiva na normativa oficial, así como da

coincidencia fundamental do clausulado coa doutrina ortográfica que desde

hai uns anos vén espallando desde a súa cátedra (Carballo Calero 1979: 152,

264). Somos conscientes do risco que corremos ao fixar nun só texto unha

diana móbil como a normativa lusista de Carballo, unha convención que, como

xa dixemos, el mesmo recoñecía variar dependendo da ocasión (“Segundo os

campos em que se actue, as modificaçons que se introduzam na ortografia para

achegá-la ao ideal projectado podem ser maiores ou menores”, Carvalho 1990:

34). Non obstante, unha consulta efectuada a unha antiga colaboradora súa na

cátedra, a profesora M. C. García, disuadiunos do intento cando afirmou des-

coñecer a existencia dun documento escrito onde a “normativa da Cátedra de

Lingüística” figurase ordenada e por escrito, e esa información, unida aos fac-

tores anteditos, convenceunos da oportunidade de centrar a nosa análise na

novena edición da Gramática elemental del gallego común (1979) e deixar

para máis adiante outras pescudas, incluída a das explicacións de aula do

Carballo reintegracionista.

282 Aquela segunda edición das normas académicas de 1971 regulariza o tratamento de gruposconsonánticos cultos –púbrica, seitores, suxeitivas, compricar mudan en pública, sectores, suxec-tivas, complicar (RAG 1977: 7-8)– pasa a admitir plurais do tipo moveis (á beira de móviles:“móvil, moveis ou móviles”, 1977: 28) e propugna o sufixo –bel no canto de –ble (susceptíbel,1977: 7-9).283 Cf. as recensións en Grial de ambos os textos (Carballo 1978a, 1978b).


No que toca ao ideal de lingua, o Carballo lusista amosa unha conceptuali-

zación en xeral coincidente coa das seis edicións anteriores da Gramática.

Deseñado nos seus perfís básicos na xa comentada primeira edición (Carballo

1966a), o arquetipo de gallego común que se defende segue a ser de base escri-

ta e literaria, diferenciado, cara ao exterior, dos estándares castelán e portugués

e, cara ao interior, do galego oral popular e dialectal. Acontece, porén, que o

autor non entende por galego común en 1979 o mesmo que entendía en 1966 ou

aínda en 1976, que é cando ve a luz a sexta edición da gramática. O prototipo

cultista dun galego (literario) afastado da realidade oral mantense na derradeira

edición da Gramática, pero búscase agora unha intimidade –sobre todo ortográ-

fica– co portugués que non se daba nas anteriores. Ao que parece, Carballo

acode á lingua lusitana en busca de subministros (gráficos, gramaticais, léxi-

cos) cos que reforzar aquelas estremas do galego literario que considera máis

débiles. Pero a estratexia adoptada ten consecuencias importantes para o gale-

go escrito. Cara ao interior, increméntase a distancia que media entre o galego

culto (escrito, literario) e o galego popular (oral, dialectal). Cara ao exterior, a

maior aproximación á órbita portuguesa preséntase como unha eficaz arma

diferencialista fronte ao castelán.

O que se postula desde as páxinas da derradeira edición da Gramática ele-

mental del gallego común é un arquetipo lingüístico para iniciados, destinado á

alta cultura, que deixa fóra, polo menos en principio, amplos dominios de pobo-

ación. Ás veces, o elitismo lusista converxe co elitismo etimoloxista que asoma-

ra en fases previas da construción do galego literario. Asemade, a grafía lusista

é presentada como a alternativa “culta” fronte á grafía tradicional, que pasa a

ser rexeitada por “vulgar”. Repárese na argumentación que acompaña a defen-

sa das grafías <g> e <j> para substituír o <x> herdado da tradición:

[...] esta grafía [xente, queixo] es la vulgar, impuesta por la imposibilidad de

difundir una grafía etimológica sin una enseñanza escolar organizada, pero no

excluye una grafía culta en la que g (ge = se) y j representen la antigua palatal

sonora, hoy ensordecida, además de la función velar de la g (ga) (Carballo

1979: 104, subliñados nosos).

Con todo, este tipo de coincidencias entre o lusismo que comeza e as vellas

tentativas de corte etimoloxizante non son demasiado frecuentes, pois Carballo

Calero non aspira a consolidar unha ortografía etimolóxica, senón outra, aínda

por perfilar completamente, máis conforme á portuguesa oficial. O que sucede

é que, como a solución etimolóxica ten en galego unha tradición máis firme –e

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

255

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

256 recoñecida– acode a ela para amortecer a orixinalidade que, sobre todo na escri-

ta de posguerra, supoñen algunhas das grafizacións que agora defende.

O ideal de lingua do Carballo lusista diverxe do defendido na súa etapa

autonomista e o catedrático vese na obriga de procurar uns referentes distintos

aos que empregara ata daquela. Como sabemos, os planificadores da ortografía

galega viñan loitando desde o século XIX por harmonizar, case á maneira dun

alquimista, elementos de distinta procedencia –a oralidade, a tradición literaria,

a literatura medieval, os usos dialectais mellor aceptados...– esforzándose en

ponderar tan diferentes achegas nun arquetipo de galego común compensado,

unificado e digno de estimar. A ortografía lusista, porén, parte dun presuposto

case exclusivo, o de aportuguesar a escrita do galego todo o que se poida, e para

iso rexeita a arela de equilibrio da tradición autóctona e, centrada no modelo

portugués, acode ao resto das fontes de arrequentamento só naqueles casos en

que coinciden co padrón ortográfico preestablecido.

Se cadra co portugués, vale. Se non, veremos. Con este criterio como divi-

sa, revísanse os distintos formantes dun idioma literario que leva funcionando

máis de cen anos. Os lusistas modernos adoitan acudir aos mananciais costu-

meiros (galego falado, galego literario...) e someter as súas achegas á peneira do

estándar lisboeta, para tomar só aqueles elementos que coinciden cos da lingua

meta e arrombar o resto, con independencia de que se trate de solucións xa esta-

blecidas (o grafema <x>, p.e.) ou de formas que nalgún caso presentan maior

representatividade dialectal cás escollidas (cantais por cantades, p.e.). Ao par-

tir dun código xa fixado ao que se hai que aproximar (o portugués padrón),

deféndense algunhas epénteses (ideia) pero non todas (aiauga); algunhas para-

goxes (vale, aquele), pero non outras (naie, dicire)... e así con tantos outros

fenómenos. E todo este xeito de proceder albíscase tamén, como veremos a con-

tinuación, nas propostas do Carballo lusista.

En resumo, a lingua ideal de Carballo segue a ser a lingua literaria. Un

padrón escrito que demanda no usuario unha certa formación letrada, ben deli-

mitado con respecto a outras realidades da lingua, especialmente con respecto

á oralidade popular. Ademais da fala do pobo, o grande e xa secular inimigo do

galego común (escrito, literario) vén sendo a lingua castelá. O portugués escri-

to, meta verdadeira de teóricos como Manuel Rodrigues Lapa, fornece a

Ricardo Carballo Calero axeitada munición diferencialista en defensa do seu

modelo aristocrático de lingua literaria, e ese semella ser o propósito primordial

con que o noso catedrático se achega a aquel idioma.


Cando ten que argumentar os motivos do seu cambio de rumbo, Ricardo

Carballo Calero non entra, no corpo da Gramática elemental, en demasiados

detalles. As explicacións que se ofrecen neste sentido son en xeral buscadamen-

te imprecisas, se cadra porque o volume que desde o curso 1965/66 viña ampa-

rando as súas clases de lingua non se axeita aos modos gráficos que defende

agora en 1979. Deste xeito, o investigador opta por afirmacións do tipo da

seguinte: “Como consecuencia de los estudios científicos y de política lingüísti-

ca últimamente publicados, nuestro concepto del idioma es más rico y más pro-

fundo” (Carballo 1979: 11). Pero nin dá conta de cales son eses estudos científi-

cos –e de política lingüística–, nin de que maneira influíron na súa actual diver-

xencia co autonomismo; nin aclara tampouco os parámetros concretos da súa

nova conceptualización –máis rica e máis fonda– do idioma. Como é sabido,

quen queira saber do ideario e das xustificacións do Carballo lusista pode con-

sultar os seus escritos, sobre todo os aparecidos logo da súa xubilación en 1980.

O texto que nos ocupa resulta singularmente pobre neste sentido, pois céntrase

no ortográfico (o reintegracionismo como lusografía) e apenas achega informa-

ción concreta sobre as razóns que o levaron a abandonar o bando autonomista.

Con independencia do momento concreto en que se producise o seu cambio

de orientación, o certo é que en 1979 o seu ideal de galego é distinto do que ata

daquela viñera defendendo. Tanto, que o seu texto sobre lingua máis completo

e matizado, a Gramática elemental del gallego común, xa non lle cadra ao xeito.

Aínda que o seguirá empregando nas aulas ata a súa xubilación, tenderá a bus-

car outras plataformas para difundir o seu lusismo, pois a gramática, concibida

e resolta conforme á ortodoxia autonomista, non se adecúa ao seu credo reinte-

gracionista. Se fose por el, reescribiría o texto enteiro (“Hubiéramos preferido

escribirlo totalmente de nuevo, es decir, hacerlo otro, hacer otro”, Carballo

1979: 11). Como isto non é posible, o que fai é someter a revisión o libro orixi-

nal, inserindo aquelas mudanzas que considera máis urxentes (“[...] nos limita-

mos a efectuar las enmiendas que juzgamos menos aplazables”, Carballo 1979:

11). Destas, non todas son de tipo lusista, pois rexistramos engadidos do estilo

dos efectuados en edicións anteriores (introdúcense, p.e., 30 exemplos novos no

apartado III. 11. “Valor significativo del timbre vocálico”, Carballo 1979: 114-

-117) e tamén se detectan, por citar outro influxo evidente, concordancias co

documento das Bases prá unificación das normas lingüísticas do galego (USC

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

257


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

258 1977), bastante visibles na regularización do tratamento gráfico dos grupos

consonánticos cultos (cf. Carballo 1979: 139, 265, 266).

A orixe dos cambios haina que buscar no seu distanciamento da corrente

(autonomista) maioritaria e no seu entendemento do lusismo como a única solu-

ción de futuro para o galego. Trátase, como veremos, dun reintegracionismo fun-

damentalmente ortográfico, no que o morfolóxico e o lexical tamén están presen-

tes, pero en menor medida. O noso autor defende a aproximación ao portugués

como o grande remedio dos problemas do galego, pois serve tanto para nos defen-

der da presión asimiladora do castelán como para moderar un exceso de riscos de

oralidade que vén detectando desde hai tempo na nosa lingua literaria. Fronte ao

castelán, que moitas veces se introduce no galego literario por influencia da fala,

o portugués convértese no recurso diferencialista prioritario do Carballo lusista:

Los estudios lingüísticos favorecieron una reacción que tiene como objetivo la

reintegración del gallego al tronco románico occidental en el que surgió, depu-

rándolo de las adherencias del castellano que contaminaron el habla popular y

que se reflejaron también en la lengua literaria (Carballo 1979: 60).

Se analizamos polo miúdo a cita anterior, observamos información ben

clara do asunto que nos ocupa. En primeiro lugar, as razóns seguen sendo igual

de vagas que na introdución, ¿a que “estudios lingüísticos” se refire o autor?

Por outra banda, o reintegracionismo preséntase como un movemento de cam-

bio (“una reacción”) con respecto á tradición establecida. Atopamos, asemade,

un indicio terminolóxico clave para datar o pronunciamento: a etiqueta “reinte-

gración”. O movemento, que nos primeiros escritos de Valentín Paz-Andrade

(1968), Manuel Rodrigues Lapa (1973) ou Xosé-Martiño Montero Santalla

(1976) recibía o nome de integración, pasa a designarse co novo rótulo, que

achega toda a carga semántica do prefixo re- (“repetir, volver ser o que xa se

foi...”) e evidencia un cambio redondo na maneira de entender a alternativa

lusista que xa se advertía nas Directrices para a reintegración... de X.-M.

Montero Santalla (1979).

Ademais de para a diferenciar do castelán, aportuguesar a lingua literaria

serviría tamén para delimitar de maneira máis clara as diferenzas entre a orali-

dade popular e a escrita literaria. Obsérvese a nota aclaratoria que engade

Carballo no apartado II. 9 “Gallego coloquial y gallego literario”:

Un cierto populismo, un cierto dialectalismo literario amenazan, como en los

días de los Precursores, la substantividad de la lengua. [Ahora, en 1979, hay


evidentemente una reacción reintegracionista, fruto principalmente de los estu-

dios universitarios, que está restaurando la lengua literaria, restableciendo las

formas auténticas. Por primera vez, repercute la lengua culta en la conciencia

popular. La enseñanza del idioma, que se normalizará con el régimen autonó-

mico, ha mejorado sensiblemente la calidad de la lengua escrita], Carballo

(1979: 77, n. 11; os corchetes, que delimitan o anaco engadido na sétima edi-

ción, figuran no orixinal).

A maioría dos presupostos son coñecidos: prevención en contra da fala (o

“populismo” e o dialectalismo como ameazas para a esencia –“substantividad”–

da lingua); emprego do substantivo reacción para referirse á corrente (“reacción

reintegracionista”); xénese universitaria do proceso (“fruto principalmente de

los estudios universitarios”, estudos que, en todo caso, o profesor non concre-

ta). Outros argumentos, pola contra, non os atoparamos citados aínda, como a

posible influencia da lingua culta na “conciencia popular” –influencia que tam-

pouco se determina– ou a esperanza nunha futura –e plena (“se normalizará”)–

incorporación do galego ao ensino regrado. Resultaría doado, desde a nosa ata-

laia de observadores que coñecen o que logo sucedeu, censurar o confiado opti-

mismo dunha afirmación do estilo da antedita (“La enseñanza del idioma, que

se normalizará con el régimen autonómico [...]”), pero a crítica sería tan fácil

como trampulleira, pois as ganas de cambiar as cousas son un trazo coñecido

dos demócratas daqueles anos, e a opinión de que a galeguización do ensino

resultaría un logro capital no noso proceso de recuperación cultural era practi-

camente unánime no galeguismo da época, moito máis aínda nun docente vete-

rano como Ricardo Carballo Calero.

Ademais dos argumentos xa citados (defensa fronte ao castelán, distancia-

mento contra o popularismo dialectalizante), o catedrático de galego defende o

reintegracionismo por consideralo máis selecto có autonomismo. Ás veces,

como dixemos no apartado anterior, esta vontade de excelencia cultista conver-

xe con outras correntes coñecidas na tradición autóctona, como a que levou no

pasado a algúns intelectuais a promover unha ortografía “etimolóxica” para o

noso idioma. Esta combinación retórica de cultismo, etimoloxismo e reintegra-

cionismo resúltalle moi acaída ao noso autor, como dixemos, na defensa dos

grafemas <g> e <j> no canto do <x>:

El fonema s se representa por x. Una ortografía etimológica más culta conser-

va el uso de g o j para representar el fonema sonoro z del gallego antiguo, hoy

ensordecido (Carballo 1979: 150).

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

259

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

260 Repárese na estratexia de presentación empregada, que o leva a enunciar a

regra en abstracto (“una ortografía etimológica más culta”), omitindo uns exem-

plos (gente, queijo) que chamarían a atención dos lectores da gramática, tanto

dos galegos coma dos casteláns, un pouco na liña expositiva que xa comenta-

mos nas Directrices para a reintegración... de X.-M. Montero Santalla (1979).

En definitiva, a razón última dos cambios parece estar na súa ruptura co

autonomismo e na recentemente adquirida percepción do reintegracionismo

como a única solución de futuro para o galego. O que non termina de quedar

claro son as causas que motivaron a mudanza de criterio, pois as mencionadas

(estudos universitarios, cultismo...) non conseguen, ao noso xuízo, deitar luz

abonda sobre as motivacións verdadeiras. Con todo, cómpre insistir no feito de

que as modificacións ortográficas e morfolóxicas que se expoñen son só as

mínimas, as máis urxentes, pois as súas conviccións lusistas non exclúen refor-

mas futuras: “La necesidad de una reintegración del gallego en su mundo origi-

nario se nos aparece máis clara, y ello nos impondrá en el futuro inevitables

retoques” (Carballo 1979: 12).

11.3. Ortografía

A materialización gráfica da teoría reintegracionista de Carballo Calero con-

céntrase basicamente en dous apartados, o III. 26 “Ortografía” (Carballo 1979:

148-155), no que describe as novidades en materia de acentos, grafía etimolóxi-

ca (<g>, <j> no canto de <x>) e uso de guión, e o IV. 15 “Normas morfológicas”

(Carballo 1979: 264-267), no que se ocupa dos nexos consonánticos e mais dal-

gúns sufixos e terminacións. Non obstante, tanto os argumentos dos cambios

como a propia relación destes asoman aquí e acolá –no corpo de texto e en notas

a pé de páxina–, por todo o documento. En xeral, trátase dun reintegracionismo

centrado no ortográfico (lusografía) que non renuncia á defensa de peculiarida-

des de noso nos aspectos gramatical (morfoloxía e sintaxe) e léxico.

Como fomos vendo, a vella gramática non resulta un soporte axeitado para

a difusión do credo lusista. E isto, que resultaba patente na fundamentación teó-

rica da proposta, ponse de manifesto tamén no apartado dos exemplos. Cando

pode, o catedrático revisa a redacción orixinal para adaptala ás súas novas ideas,

e así suprime afirmacións como a de que o sistema vocálico galego é máis pare-

cido ao castelán que ao portugués (Carballo 1979: 64) por entrar en contradi-

ción cos seus novos postulados, neste caso coa súa defensa para o galego do sis-

tema portugués de marcas acentuais.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

261

284 Carballo (1979: 66).285 Carballo (1979: 103).286 Á parte dos xa comentados (Guerra da Cal 1959, Paz-Andrade 1968, Lapa 1973, MonteroSantalla 1976, 1979) poden consultarse tamén Vázquez Cuesta (1967) e Lorenzo (1975).

No que se refire á denominación da lingua, todo un conxunto de pequenas

variacións intenta acondicionar o texto á nova doutrina do redactor. O rótulo

galego da redacción orixinal muda en galego vulgar; alfabeto faino en alfabeto

usual... Compárese a redacción orixinal e a revisada en 1979 dos dous fragmen-

tos (as palabras subliñadas son as engadidas na sétima edición):

Gramática elemental del

gallego común

(19744; dúas reedicións en 1976)

“El gallego ha generalizado el uso de

la preposición a [...]”

“El alfabeto consta de las siguientes

letras [...]”

Gramática elemental del

gallego común

(19797)

“El gallego vulgar, por influencia

del castellano, ha generalizado el

uso de la preposición a [...]”284

“El alfabeto usual consta de las

siguientes letras [...]”285

Como vemos, o que antes era habitual e non marcado (“gallego”) rexéita-

se agora de maneira pexorativa (“gallego vulgar”). O que antes era xeral (“alfa-

beto”) pasa a ser presentado como unha alternativa máis, ao lado doutras

(“alfabeto usual”). E poderiamos citar máis exemplos dun procedemento apli-

cado con profusión na derradeira edición da Gramática elemental. En purida-

de, o galego escrito de posguerra fora descualificado por outros autores antes

de Carballo, ata o punto de que pode considerarse a existencia dunha certa tra-

dición de queixa, contraria aos modos gráficos maioritarios286. O cambio está

en que agora é o mesmísimo catedrático de galego da Universidade de

Santiago quen o critica.

Só un fragmento máis. Nas seis edicións anteriores o noso autor pronunciá-

rase en contra da ortografía etimolóxica. Afirmacións como a que segue deixan

poucas dúbidas sobre este aspecto:


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

262Este fonema palatal fricativo xordo es el que quieren representar con ge, gi o j

los escritores modernos que pretendieron emplear una ortografía etimológica

(Carballo 1974, 1976a, 1976b: 129, por citar só as tres anteriores).

Agora a súa opinión mudou, e o que antes era un intento caduco e xa des-

estimado (“pretendieron emplear”) enúnciase como unha alternativa vixente:

“Este fonema palatal fricativo xordo es el que quieren representar con ge, gi o j

los escritores modernos que emplean una ortografía etimológica” (Carballo

1979: 132, o subliñado sinala o cambio efectuado na sétima edición). Repárese

en que, ademais de non mencionar exemplos vocabulares desta “ortografía eti-

mológica”, silencia o feito evidente de que se trata dunha alternativa marxinal

en relación á centralidade da escolla grafemática de <x> na nosa tradición.

No apartado III. 26, o titulado explicitamente “Ortografía”, salientan, en

liñas xerais, a defensa do acento grave –ò (ao) e à no canto de ó e á da ortogra-

fía usual–; os cambios nas regras de uso do agudo (pasan a acentuarse palabras

como cámbio ou língua e perden o seu acento outras como raiña); de <g> e <j>

no canto de <x> (gente, queijo no canto de xente, queixo); e do uso de guión

para separar o pronome átono enclítico (“ve-lo «verlo», fa-las «las haces»”;

Carballo 1979: 151). É ademais neste apartado onde as modificacións son pre-

sentadas como a normativa da cátedra de Lingüística e Literatura Galegas:

La ortografía académica reformada, conforme a los usos, muy extendidos hoy,

codificados por la Dirección del Departamento de Filología Gallega de la

Universidad, y que aquélla ha presentado para su adopción en una futura edi-

ción de las Normas [da RAG], se concreta en los siguientes puntos [...]

(Carballo 1979: 152).

Algúns dos cambios ortográficos figuran acompañados de xustificacións

bastante cuestionables, como cando defende a separación con guións dunha

secuencia gráfica amalgamada de pronomes enclíticos (acaroándosemelle)

afirmando que desta maneira aforramos o acento (acaroando-se-me-lle). Ao

noso xuízo, eliminar unha marca (o acento agudo), obrigar a empregar tres

(guións) e presentar o cambio como algo positivo (“Pero nosotros separamos

los pronombres del verbo y entre sí mediante el guión: acaroando-se-me-lle,

con lo que se evita el acento gráfico”, Carballo 1979: 144) resulta bastante

ousado, especialmente nunha ortografía, como a forxada na posguerra, que

pulou sempre pola supresión de diacríticos dentro dun plano global de simpli-

ficación dos usos escritos.

No apartado “Normas morfológicas” (Carballo 1979: 264-267) compléta-

se a panoplia presentada no de “Ortografía” engadindo algunhas prescricións

máis: simplificación de –ict– e –uct– en –it– e –ut– (vitória, flutuar); no apar-

tado de sufixos e terminacións, –bel (estábel, solúbel), –zón e –són (persegui-

zón, confesón) e plurais do tipo fácil-fáceis e cal-cais. A propia concisión des-

tas consideracións morfolóxicas reforza a idea dun Carballo primordialmente

lusógrafo, pouco preocupado en xeral polos aspectos gramaticais e tampouco

demasiado polos lexicais287.

En resumo, o interese de Carballo céntrase no ortográfico, que é o ámbito máis

veces comentado e tamén o máis documentado no capítulo de exemplos. Os eidos

gramatical (morfolóxico e sintáctico) e lexical presentan unha relevancia menor

tanto a nivel expositivo como a nivel de aplicación discursiva. No que respecta ás

propostas concretas en materia ortográfica, esta alternativa do Carballo lusista non

difire grandemente da deseñada por X.-M. Montero Santalla no seu artigo de

Grial de 1976 (“Unificación ortográfica galego-portuguesa”), da defendida nas

Orientacións para a escrita do noso idioma, da AS-PG (1979, 1980a, 1980b) ou

da que podería derivarse dunha lectura reintegracionista das Normas ortográficas

do idioma galego da Comisión de Lingüística (Xunta de Galícia 1980).

11.4. Grafotáctica

No que se refire á representación de encontros na liña tipográfica, R.

Carballo Calero continúa recomendando a súa non representación (“La orto-

grafía conserva ordinariamente la estructura morfológica íntegra de los voca-

blos [...]”, Carballo 1979: 130) e só acepta aquelas amalgamas máis asentadas

na “práctica general y oficial” (1979: 131). Non obstante, menciónanse con-

traccións como so (se + o; non so confesaba a si mesmo, eses agarimos nunca

sos fixeran o un ao outro288), to (te + o; apunta-to289) ou òn (a + un), ònha (a +

unha)290, aínda que se recomenda a súa non representación na liña de texto

(“[...] el gallego común evita en general, como el portugués, estas construccio-

nes”, Carballo 1979: 196).

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

263

287 Con todo, atopamos algún léxico lusista: bairro; mó e abó (moa e avoa); vale, mele (val, mel);meio, água ou algunhas formas verbais que pasan da CIII á CII (escreber, dicer, viver). 288 Carballo (1979: 196).289 Carballo (1979: 195).290 Carballo (1979: 187, n. 22; 254).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

264 O aspecto se cadra máis salientable nese campo no que estreman ortografía

e morfoloxía é a aceptación por parte de Carballo Calero dos guións portugue-

ses (fíxo-se). Como sabemos, o guión fora dos poucos diacríticos que sobrevi-

vira á purga efectuada por Galaxia e podíase atopar aínda nos primeiros volu-

mes da editorial viguesa (como vimos en II.1. en Antífona da cantiga de Ramón

Cabanillas). Non obstante, o uso do guión como marca grafotáctica fora aban-

donado co paso do tempo e cando, xa a mediados da década dos sesenta,

Ricardo Carballo Calero recibe a encomenda de redactar a gramática de

Galaxia, proscribe o seu uso do galego literario. Pola súa banda, o método de

lingua do ILG reintroducira o guión no circuíto galeguista ao empregalo para a

representación da segunda forma do artigo (Teño que colle-lo autobús para ir á

escola), pero a solución nunca resultara do agrado do noso catedrático. De sete

edicións da gramática, condena o guión en seis. De feito, se agora defende o seu

uso non é por querer aproximarse dunha fala oral popular da que sempre esca-

pou, senón por vontade expresa de converxencia co portugués. A mudanza pro-

voca ás veces exemplos curiosos nun texto que fora escrito desde conviccións

autonomistas e contrarias ao emprego do trazo (roubaron-che-me-vos todos os

feixes, romperon-se-che-me-vos os osos; Carballo 1979: 287).

Como acabamos de ver, e se exceptuamos o caso do guión, pouco é o que de

novo se engade na Gramática elemental nese eido onde se mesturan o ortográfi-

co e o morfolóxico. Ricardo Carballo Calero, que no pasado se manifestara aber-

tamente en contra das representacións de encontros grafotácticos que enchían os

escritos de preguerra, atopa agora na ortografía portuguesa outro argumento para

lexitimar a súa vella postura291. Antes por coherencia co castelán e agora por asi-

milación ao portugués, o noso catedrático, defensor firme de manter a autono-

mía tipográfica das palabras, zafaba outra volta dalgunhas solucións escritas

(doutro, colle-lo pan) que xa no pasado non terminaban de gustarlle.


Desde o momento en que Carballo Calero comezou a defender en público

as teses reintegracionistas viuse na obriga de construír unha fundamentación

291 Falando de so (se + o) e to (te + o) aclara este argumento nun fragmento engadido nesta edi-ción (“[...] el gallego común evita en general, como el portugués, estas construcciones […]”,Carballo 1979: 196, cursivas nosas).


teórica –e tamén terminolóxica– que termase da nova alternativa. Quixo facelo,

ademais, sen que a mudanza resultase moi evidente. Pero os cambios foron tan-

tos e tan importantes que o disimulo foi ao cabo imposible.

No que respecta ás pautas de escritura, un bo exemplo da evolución ortográ-

fica do autor son os artigos escolmados en Umha voz na Galiza, seleccionados

de entre os publicados entre 1933 e 1989 na prensa galega (Carvalho 1992) e

publicados cunha presentación de Carmen Blanco. No que respecta á teoría nor-

mativa, o rastrexo resultaría algo máis complicado, ao atoparse disperso en dis-

tintos artigos, moitos deles aparecidos tamén nos xornais. Pero regresemos ao

noso texto. A Gramática elemental del gallego común foi unha das prexudicadas

pola derrota lusista emprendida polo noso autor. Concibida, ampliada e corrixi-

da durante máis de dez anos (seis edicións entre 1966 e 1976) segundo paráme-

tros autonomistas, a súa revisión para dala ao prelo por sétima vez amosaría ao

autor a inadecuación fundamental daquel texto para o espallamento do lusismo.

Alterar a ortografía dos exemplos galegos dunha gramática escrita en caste-

lán puido se cadra resultar un labor relativamente sinxelo, pero modificar os pre-

supostos teóricos dunha gramática autonomista292 para facelos cadrar con posi-

cionamentos reintegracionistas –por moito que se trate dun reintegracionismo

lusógrafo– non resulta xa tarefa tan doada. Por iso declara no prólogo que a vella

gramática non se axeita aos seus novos intereses, xa que para iso tería que escri-

bila enteira outra vez. Desta maneira, o lector que coñeza algunha das seis edi-

cións anteriores atoparase coa evidencia chocante dunha normativa ortográfica

lusista incrustada nun texto autonomista. Un autonomismo, ademais, que na gra-

mática que nos ocupa ten un carácter basilar, reforzado en todas e cada unha das

edicións, e de maneira algo máis marcada a partir da cuarta (Carballo 1974).

Cando caracterizamos como autonomista a Gramática elemental del galle-

go común non estamos pensando só en apartados concretos293, senón que o con-

xunto da obra, desde o apartado I.1 (“La bibliografía del gallego y la del portu-

gués”, Carballo 1979: 15-18) ata o derradeiro (V. 13 “Conjunciones”, 1979:

337-338) está vertebrado sobre a hipótese de galego e portugués seren idiomas

(linguas literarias) diferentes.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

265

292 En realidade, a de Carballo non era unha gramática autonomista máis senón a grande gramá-tica do momento, pois a de L. Carré (1967) ou de J. A. Saco Arce (1868), reeditada tamén en1967, carecían do prestixio da súa.293 Cf. II.5 “Gallego y portugués”, II. 6 “Gallego y castellano” (Carballo 1979: 60-73).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

266 Lembremos asemade que Carballo presentaba a alternativa reintegracionista

nun sentido pragmático-defensivo fronte ao castelán, circunscribindo as rela-

cións entre galego e portugués basicamente ao ortográfico. O noso autor sempre

defendeu peculiaridades propias do galego (o dígrafo <mh> ou os pronomes che

e lles, p.e.) que deberían ser respectadas nese futuro galego reintegrado. Por

outra banda, a etiqueta galego-portugués, que tanto se empregaría máis tarde nas

formulacións lusistas, aparece moi poucas veces no libro, e sempre referida á lin-

gua literaria medieval294. Cando se refire ao noso idioma, emprega o termo galle-

go, con adxectivos (g. común, g. literario, g. escrito, g. hablado, g. dialectal...)

ou sen eles, pero gallego ao cabo. Atopamos, mesmo, aseveracións isolacionis-

tas que sorprenderían sen dúbida a non poucos seguidores do Carballo lusista,

como cando afirma: “[...] sería poco exacto decir que el gallego es la derivación

histórica del gallego-portugués” (Carballo 1979: 87). Como lingua moderna, o

galego aparece nas páxinas da gramática como unha lingua autónoma, diferen-

ciada do portugués e cun proceso de unificación a punto de ser completado:

En el caso del gallego, aunque no exista una oficialidad incontestada, existe

una forma común del gallego suficientemente unitaria, y, por otra parte, las

variedades no afectan generalmente a su caracterización frente al portugués

(Carballo 1979: 63).

Unha exposición, como se ve, clara e macizamente isolacionista. Ademais,

as que tamén aparecen por todas partes son as referencias ao castelán. Ata o

punto de que a intimidade coa lingua de Castela chega a exceder ás veces as

mencións esperables nun volume como o noso (unha gramática de galego escri-

ta en castelán). Así, cando ten que describir o labor académico, o lema segue

sendo o da Real Academia Española (RAE) e non o da Real Academia Galega:

Al gramático –en el sentido más usual o vulgar de esta palabra– le estorban las

variantes. Su labor es del tipo académico clásico, una labor de política cultural.

Supone el propósito de fijar y limpiar el idioma, eligiendo –conforme a un cri-

terio determinado, o según un criterio ecléctico– fonemas, morfemas o sintag-

mas a los que se pretende canonizar [...] (Carballo 1979: 46, cursivas nosas).

294 “Al trazar un cuadro del desarrollo de los estudios de filología y lingüística gallega, es nece-sario referirse, cuando se trata de la lengua y la literatura antiguas [...] al repertorio bibliográficoportugués, ya que la fase de formación del romance, y las primeras manifestaciones escritas delmismo, son comunes a los dos tipos lingüísticos hoy existentes, entonces confundidos en el lla-mado gallego-portugués” (Carballo 1979: 17).

O eco do “Limpia, fija y da esplendor” da RAE resulta evidente no frag-

mento citado, no canto do “Colligit. Expurgat. Innovat” da RAG, ben máis axei-

tado á nosa problemática concreta. Con todo, a lingua de Castela continúa per-

cibíndose como a grande ameaza da galega, aquela que exerce sobre dela unha

presión alienante da que cómpre liberarse canto antes. O remedio contra esta

influencia perniciosa consistía antes nun cóctel no que se combinaban diferen-

tes fontes de arrequentamento (a tradición literaria máis asentada, as formas

dialectais mellor aceptadas, a literatura medieval, a lingua portuguesa...) e que,

a grandes trazos, poderiamos describir como unha mestura ponderada entre

galego oral e galego literario:

Con todas estas incidencias, el gallego moderno, tanto en su forma espontánea

oral como en su forma literaria, se nos presenta en un estado dialectal, aunque

la lengua escrita muestra una fuerte tendencia a la unificación, lo que nos per-

mite hablar de un gallego común como ideal a medias realizado sobre la base

de un compromiso entre las modalidades más extendidas en el habla del pue-

blo y entre los escritores de más prestigio (Carballo 1979: 99, cursivas nosas).

Desde os presupostos reintegracionistas que agora comparte o autor, os

ingredientes autóctonos da receita orixinaria fican eclipsados polo portugués. E

a vontade de equilibrio harmónico entre formantes endóxenos, esluída na nova

e prioritaria de modificar a escrita consuetudinaria segundo o modelo exóxeno

do estándar lisboeta. Cómpre sinalar, non obstante, que na revisión da súa expo-

sición gramatical, Ricardo Carballo Calero formula un reintegracionismo prác-

tico (lusografía) e foxe polo xeral de teorizar sobre a nova doutrina. As raras

veces en que o fai, pronúnciase en termos moi pouco concretos e case sempre

pospoñendo a reforma, ben á espera dunha aceptación por parte da RAG da súa

proposta ortográfica e morfolóxica (Carballo 1979: 152, 264), ben, como acon-

tece no prólogo, agardando a ver como evolucionan os acontecementos en

materia de galego escrito:

[...] la conciencia de que el gallego, como idioma hispánico occidental, no debe

volver las espaldas a las otras formas del romance atlántico, nos aconsejaría

hoy en algunos casos una distribución distinta. Pero como todo esto es materia

opinable, y no sabemos, de momento, qué rumbo inmediato tomará el idioma,

no hemos realizado rectificaciones importantes [...] (Carballo 1979: 12).

En síntese, as relacións entre galego, portugués e castelán seguen a ser, no

teórico, case idénticas ás expostas nas seis edicións anteriores. Cambia a grafía

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

267


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

268 dos exemplos e algunhas recomendacións ortográficas e morfolóxicas, pero

permanecen as referencias á proximidade lingüística entre galego e castelán, á

necesidade de dar remate ao proceso de elaboración dun estándar “fundado en

la abstracción de las realidades del gallego”, 1979: 48), ou ás diferenzas entre

galego e portugués, mencións todas elas netamente autonomistas, presentes

desde sempre no volume e que levarán o autor a escoller outras plataformas para

a difusión do seu novo ideario.

12. AS NORMAS DA COMISIÓN DE LINGÜÍSTICA DA XUNTA (1980)


A ortografía dunha lingua aparece se cadra como o ámbito máis necesaria-

mente unívoco no eido da codificación lingüística. Mentres que no léxico ou

mesmo nalgúns extremos morfolóxicos (diminutivos e aumentativos, p.e.) as

autoridades académicas adoitan tolerar certo rango de variación, a ortografía

perfílase como o espazo característico da preceptuación taxativa, aquel estremo

da planificación do corpus onde existe unha –e só unha– maneira correcta de

proceder. Dunha normativa ortográfica os occidentais agardamos un estilo

imperativo, un conxunto de cláusulas redactado en termos de “correcto/inco-

rrecto”, un texto, en fin, con certas analoxías con outro tipo de códigos legais.

Por iso resulta tan curioso o estilo de redacción das Normas da Comisión de

Lingüística da Xunta de Galicia de 1980, xa que a súa duplicidade expositiva

(ao xeito de “pódese escribir A pero tamén se pode escribir B”) invalidábaas

funcionalmente como pautado de referencia. Pensemos no caso dos acentos

ortográficos. As normas da Comisión de Lingüística da Xunta de Galicia de

1980 admiten o uso dun único acento (o agudo) de dous (agudo e circunflexo)

ou de tres (agudo, circunflexo e grave). E o repertorio de marcas amplíase a

catro se consideramos o til de nasalidade (< ˜ >).

Non parece, xa que logo, unha saída ortográfica viable para a escola nin

para a administración pública de país ningún. Cómpre reparar asemade en que,

como dixemos máis arriba, ademais dunha lectura autonomista ou outra máis

acaroada ás teses reintegracionistas, a normativa que comentamos facía posible

unha gama complexa de interpretacións híbridas, a medio camiño entre as dúas

principais, e conformadoras dun repertorio multiforme de interpretacións orto-

gráficas parciais para o que tampouco se ofrecían referencias firmes. Pénsese

no abano de posibilidades ortográficas que poderían derivarse dunha combina-

ción subxectiva dos tres acentos en xogo (“eu vou usar agudo e grave”, “eu

agudo e circunflexo”, “eu, agudo, grave e circunflexo”...).

No que toca ao concepto de estándar, a ambigüidade do texto tradúcese en

solucións tan peculiares como a de, ao tempo que se ofrece ao público unha nor-

mativa ortográfica, avogar, antes aínda de experimentala e comprobar o seu fun-

cionamento na práctica, por unha reforma futura que a faga máis acorde con

outras ortografías da súa área propia, sen especificar cal é esa área nin cal sería

o carácter e o alcance das reformas:

Deixamos aberta a posibilidade dunha ortografia, pois, mais histórica, ou máis

económica, ou máis solidária de outras formas do románico-hispánico ao que

o galego pertence [...] (Xunta de Galícia 1980: 12).

Se nas propostas lusistas (integracionistas e reintegracionistas) as mencións

á identidade galego-portuguesa ou galego-luso-brasileira eran explícitas e con-

tinuadas, nas Normas da Comisión esta vontade de converxencia coa lusofonía

maniféstase dunha maneira máis difusa e inconstante. Con todo, atopamos alu-

sións que parecen camiñar neste sentido, como cando se prescribe a grafización

exenta das palabras “conforme a dinámica histórica da língua e as demais nor-

mas do sistema” (Xunta de Galícia 1980: 21, cursivas nosas) ou cando, máis

adiante, declaran a existencia do sufixo -zo, -za en vocábulos “conservados na

nosa ou noutras áreas do sistema” (Xunta de Galícia 1980: 23, cursivas nosas).

Nada se nos explica sobre cales son esoutras “normas” ou “áreas” nin tampou-

co se determina cal é o noso “sistema” propio.

En realidade, este tipo de alusións á ortografía “histórica” ou a “outras nor-

mas do sistema” non son outra cousa que eufemismos para amolecer o xiro

lusista que algúns membros da Comisión querían imprimir á ortografía consue-

tudinaria. Nun momento en que as autoridades políticas precisaban unha nor-

mativa, impelidos polo aquí e agora de ter que poñer a andar unha administra-

ción autonómica, mencións deste estilo non lle fixeron ben ningún á causa do

idioma, que contaba naquela altura cun galego común perfectamente habilitable

para ocupar os novos espazos socioinstitucionais. No canto de completar o pro-

ceso unificador que se viña ensaiando desde os tempos da normativa Galaxia,

este tipo de incrustacións torpedeaba o barco da primeira normativa oficial

antes sequera de o botar ao mar. O ideal de lingua das Normas da Comisión de

Lingüística distanciábase dos modos gráficos usuais naquela altura no espazo

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

269


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

270 (cando apelan ás “demais normas do sistema”, Xunta de Galícia 1980: 21) e no

tempo (cando falan de ortografía “histórica” da lingua) e significaba, en resu-

mo, un xiro na tradición maioritaria do galego literario.


Como xa adiantamos, as autoridades políticas da Xunta de Galicia deciden

nomear unha comisión para elaborar unha normativa ortográfica apremadas

polo contexto político. Nun momento en que os marcos constitucional e estatu-

tario do estado español están a debuxar novos escenarios para o galego escrito,

carécese aínda dunha ortografía de referencia, e para poñer fin a esta situación

créase a Comisión de Lingüística de 1980. Os dominios de uso que se mencio-

nan nas páxinas prologais daquel documento oficial son o da institución esco-

lar (“Cumpria abordar esta cuestión despois da publicación do Real Decreto [...]

polo que se incorpora a Língua Galega ao sistema educativo en Galícia”, Xunta

de Galícia 1980: 5) e mais a administración autonómica (“Encomendado a esta

Comisión de Lingüística o labor de redactar unhas normas ortográficas que

regulasen o uso do idioma escrito polos distintos organismos que constituen a

Administración do ente pre-autonómico galego”, 1980: 11).

Sen dúbida, as razóns que levaron á elaboración destas normas son un

dos poucos aspectos onde o texto ofrece unha información unívoca. Cómpre

unha ortografía para a administración e para o ensino, niso parece haber una-

nimidade. As desavinzas no seo da Comisión son outras, e focalízanse na

orientación que debe tomar o prototipo de galego culto que ten pensado pro-

poñer, aspecto este especialmente importante nunha ocasión como a que nos

ocupa, pois as normas ían saír co visto e prace do poder político para conver-

térense na primeira ortografía oficial (Xunta de Galícia 1980: 5) da lingua

galega, de aí a polémica que se produciu a causa da redacción con que o texto

que se deu á luz.

12.3. Ortografía

A optatividade das normas da Comisión de Lingüística converte aquel texto

nun conglomerado de esencia dúplice. Dúas normativas nunha. En realidade

máis, se contamos tamén as posibles solucións intermedias. Esta situación pro-

voca un articulado insólito, onde moitas veces atopamos enunciada unha posi-

bilidade ortográfica e, xusto a seguir, outra distinta:


Palabras como cámbio, léria, série, légua, ténue, exíguo, etc., poden ser consi-

deradas ortograficamente como esdrúxulas e, consecuentemente, levar acento

gráfico, ou non o levar (cambio, leria...), segundo se postula no parágrafo

2.2.2.2. (Xunta de Galícia 1980: 16).

Segundo se le no parágrafo anterior, as palabras do tipo cambio ou leria

poden levar acento ou non. Cambio ou cámbio, que o usuario elixa. Unha solu-

ción cando menos chocante nunha normativa oficial, e que, máis que constitu-

ír unha excepción no articulado, podería considerarse un exemplo do tipo de

redacción se cadra máis característico das Normas da Comisión.

Noutras ocasións, a oferta reintegracionista incrustada nestas Normas orto-

gráficas do idioma galego de 1980 adopta estratexias retóricas máis sutís.

Podémola atopar disimulada baixo a etiqueta “ortografía histórica”, en forma de

datos ofrecidos “a título informativo”, ou incluso presentada como unha solu-

ción “útil”. Vexamos:

• como ortografía histórica:

En textos antigos e nos escritores que empregan a ortografia histórica usan-

se os signos j (xota); g (co nome de xe) + e, i; ç e outros (Xunta de Galícia

1980: 14).

• a título informativo:

Con carácter informativo debe-se notar que, nos escritores que utilizan outros

tipos de acentos, o grave ( ` ) marca, nas contraccións, vogal non tónica e, no

caso de e, o, vogal aberta; o acento circunflexo ( ^ ) indica sempre vogal fecha-

da (Xunta de Galícia 1980: 15).

• como solución útil para desfacer posibles anfiboloxías:

Nas formas cantamos, comemos, partimos, idénticas, nos verbos regulares,

para o perfeito e o presente. Pode ser útil sinalar inequivocamente o tempo ver-

bal, o que se consegue utilizando o acento diacrítico nas formas do pasado:

cantar cantámos, mais non sabes o que, frente a cantar cantamos... (Xunta de

Galícia 1980: 18).

Como vemos, nos tres casos citados a estratexia de grafización difire da

galega tradicional para converxer coa portuguesa oficial, pero o texto non o

menciona. Outra forma de presentar a opción portuguesa consiste en enunciar

dúas alternativas pero sinalar unha delas como preferente:

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

271


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

272No caso de –il cumpre distinguir entre –il tónico, onde só temos –is (funil,

funis; infantil, infantis) e –il átono, con plural en –iles ao lado de –eis, forma

esta que se recomenda (áxil, áxeis; fértil, férteis; útil, úteis) (Xunta de Galícia

1980: 24).

Pero a redacción do clausulado pode ser aínda máis subrepticia, como cando

se prescribe, por omisión, a supresión do <h> interior de palabra (inhóspito,

desherdar). Citamos o parágrafo íntegro para observar mellor como se introdu-

ce esta innovación no corpo normativo:

O h é letra muda salvo nos casos en que, en combinación con outra letra, forma

un dígrafo de valor preciso. Como muda só se utiliza en posición inicial de pala-

bra, conforme é habitual, e nas palabras derivadas por prefixación cando exista

nas primitivas. Tamén se utiliza en posición final nalgúns monosílabos interxec-

tivos asi fixados pola tradizón: ah, eh, oh, etc. (Xunta de Galícia 1980: 14).

A eliminación do <h> interior nin aparece mencionada explicitamente nin

se dan exemplos. Só despois de ler con atención o parágrafo reparamos en

que, de feito, estase proscribindo o <h> de anhelar ou inhumano (que pasarí-

an a escribirse, como en portugués, anelar e inumano). Tal e como se ofrece

ao lector, cunha enunciación xenérica e sen achegar exemplos, a norma pode

pasar inadvertida, aínda que, tratándose dun risco ortográfico sen tradición no

galego moderno, parecería se cadra conveniente que unha normativa oficial

explicase a innovación.

Todas as fórmulas retóricas que vimos comentando reforzan a idea de que o

obxectivo da redacción empregada era desactivar o autonomismo que se acorda-

ra por maioría na sesión plenaria da Comisión e introducir no documento unha

alternativa diverxente da consuetudinaria. A estratexia acabou por converter as

normas da Comisión, tal e como o público as coñeceu, nun conglomerado dúpli-

ce que ofrecía solucións autonomistas e reintegracionistas sen decantarse de

maneira firme por ningunha delas, o que provocou acusacións de fraude ao secre-

tario da Comisión (cf. Ferro 1984), así como críticas xeneralizadas contra un texto

que non facía xeito nin a reintegracionistas nin a autonomistas e, ao cabo, termi-

nou por arruinar a primeira normativa ortográfica oficial da Xunta de Galicia.

12.4. Grafotáctica

As normas da Comisión de Lingüística foron só ortográficas. Naqueles

poucos casos onde se fala de morfoloxía faise por obrigación, e unicamente por-

que a ordenación da ortografía ten inevitables consecuencias de índole morfo-

lóxica, e non queda daquela máis remedio que arriscarse fóra do gráfico e intro-

ducir algunhas consideracións morfolóxicas:

Nós limitamo-nos a formular unhas regras ortográficas e a tocar un mínimo de

aspectos morfolóxicos que parecen indispensábeis para a orientación do que

use por escrito o galego [...]. Mais esas indicacións morfolóxicas, ás que fomos

conducidos polo mesmo plantexamento dos problemas ortográficos, non supo-

ñen, como fica dito, o propósito de elaborar un tratado de morfoloxia. Non era

esa a nosa misión (Xunta de Galícia 1980: 12-13).

Ben se bota de ver que as raras veces en que as Normas da Comisión se

aventuran no terreo morfolóxico fano forzadas polas prescricións ortográficas

e non por propia vontade. Esta ausencia deliberada de indicacións morfolóxicas

(“Non era esa a nosa misión”) provoca que moitas das secuencias grafotácticas

que se discutían na época queden finalmente sen arbitraxe normativa.

En xeral, a exigua morfoloxía das normas da Comisión (“un mínimo de

aspectos morfolóxicos”) resólvese nunha relación cativa de amalgamas obriga-

torias e outra igualmente breve de contraccións facultativas. No apartado de

contraccións obrigatorias introdúcense algunhas posibilidades innovadoras para

os encontros de preposición e pronome persoal, derivadas de considerar ele ao

lado de el como forma da terceira persoa (dele, daquele, nele). Como noutros

puntos, emparéllanse formas desacostumadas (dele...) con formas tradicionais

(del...), como se as dúas resultasen equiparables, cando en realidade o galego

escrito preferira hai tempo as formas sen –e final (el, del, daquel, nel). Este tipo

de estratexia de redacción provocaba aínda outro efecto negativo máis, que era

o de aumentar o número de puntos de discusión. Como fomos vendo en docu-

mentos anteriores, na segunda metade do século XX víñase discutindo sobre

algúns aspectos que quedaban pendentes de unificar nun galego literario que,

salvante estes casos, podería considerarse basicamente homoxéneo (ao/ó,

dun/de un, doutro/de outro...). Ao incluír dele, daquele ou nele nunha exposi-

ción normativa oficial, estase outorgando o mesmo rango a solucións non igual-

mente representativas, pois a serie el, del... é común e está asentada nos usos da

época mentres que a serie ele, dele... resulta marcadamente innovadora e refor-

mista con respecto á tradición do galego literario.

Ao ofrecer solucións infrecuentes na posguerra como còrdeiro, pôla ou con-

seqüente en paralelo con cordeiro, pola ou consecuente, que eran as usuais no

galego literario da época, a distorsión normativa alcanza extremos insólitos nas

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

273


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

274 propostas normativas da época, pois ao pronunciarse desta maneira desvirtúase

tanto o que hai (norma = o normal) como o que se quere que haxa (norma = o

normativo). Fáltase ao primeiro valor (norma = normal) porque còrdeiro, pôla

ou conseqüente son grafizacións inusitadas no galego literario da década dos

setenta e non poden ser, sen engano, presentadas como formas frecuentes e esta-

blecidas. E corrómpese o factor puramente prescritivo (norma = normativa)

porque a preceptuación simultánea de pares gráficos como cordeiro/còrdeiro,

pôla/pola, conseqüente/consecuente, e outros análogos resulta logo inaplicable

na práctica, pois outorga validez a formas de escritura non só discordantes,

senón incluso mutuamente excluíntes. E a inadecuación radical dunha exposi-

ción como a que comentamos agrávase se lembramos que os usos que querían

unificar as Normas da Comisión eran os que se desenvolven nos ámbitos insti-

tucionais educativo e da administración, se cadra aqueles dous para os que máis

xustificada parece a demanda de univocidade.

Cómpre reparar en que unha cousa é a discusión que se viña dando entre se

era mellor escribir ao ou ó, doutro ou de outro, e outra distinta iniciar un deba-

te para decidir a conveniencia de adoptar ele ou aquele. Para os primeiros (ao/ó,

doutro/de outro) temos opinións en todos os textos comentados, tanto na nor-

mativa Galaxia coma na gramática de Carballo Calero, nas normas da

Academia ou no método do Instituto e incluso en moitas formulacións lusistas.

No entanto, os moi escasos apoios a formas do tipo ele ou aquele redúcense

basicamente a algúns pronunciamentos recentes e esporádicos aparecidos na

década dos setenta da pluma de galeguistas mozos que intentan adaptar as teses

de Lapa (1973) á realidade galega. A tradición galeguista vén discutindo entre

de aquel e daquel, pero non entre daquel e daquele, de aí que este tipo de enga-

didos acheguen confusión á proposta normativa. E este intento de homologar

puntos de discusión tradicionais (de aquel/daquel) con outros de consideración

recente no debate normativo (aquel/aquele) prodúcese xusto no momento his-

tórico en que do que se trataba era de decretar fórmulas que completasen a uni-

ficación das xa existentes.


O que Alejandrino Fernández Barreiro, conselleiro de Educación e Cultura

da Xunta de Galicia encomendou a Ricardo Carballo Calero cando o escolleu

como presidente da Comisión de Lingüística foi a elaboración dunha normati-

va para o galego. Así o confirma na introdución o propio Fernández Barreiro:


Para este fin constituiu-se unha Comisión, integrada por especialistas en

Língua Galega, e coa tarefa de sentar as bases operativas para acometer, a nivel

oficial, a normalización lingüística e gráfica da Língua Galega, a partir de cri-

térios que puderan merecer xeral aceitación (Xunta de Galícia 1980: 5).

Deixando a un lado os aspectos formais295 e obviando a confusión entre nor-

malización e normativización296 que se albisca detrás da frase “normalización

lingüística e gráfica”, interésanos agora resaltar a moi previsible evidencia de

estarmos diante dunha normativa do galego. As mencións a castelán e portugués

nas normas da Comisión de Lingüística son raras e indirectas. Cando se insiren

no documento regras ortográficas do portugués, recórrese aos métodos encu-

bertos que xa comentamos, entre eles presentalas en forma de posibilidades grá-

ficas facultativas, enuncialas como solucións históricas, incluílas a título infor-

mativo, amosalas como solucións asepticamente “útiles” ou, no caso do <h>

interior de palabra, incrustalas por omisión.

No escenario en que se elaboraron, pareceu se cadra moita ousadía falar aber-

tamente de reintegracionismo no texto das Normas da Comisión. Reparemos en

que se trata da primeira normativa oficial elaborada por especialistas e sanciona-

da polas autoridades políticas. Pretendíase, asemade, a súa aplicación inmediata

nos eidos escolar e administrativo. Non resultaba se cadra o mellor lugar para

impoñer oficialmente e con carácter xeral unha alternativa ortográfica ata daque-

la minoritaria. Con todo, e como xa comentamos, albíscase por veces a categori-

zación lusista das relacións entre galego e portugués, cando se alude ás “demais

normas do sistema” (Xunta de Galícia 1980: 21), ou se fai mención de léxico con-

servado “noutras áreas do sistema” (1980: 23), expresións que remiten a unha rea-

lidade extragalaica da que o galego formaría parte.

Como vemos, a ambigüidade afecta tamén á delimitación do status do

galego. Por unha banda, parece claro desde o propio título que, conforme á

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

275

295 Entre eles, as maiúsculas (“Língua Galega”), os acentos (“critérios”), o trazo (“constituiu-se”)ou as escollas vocabulares (“aceitación”).296 Como sabemos, en sociolingüística normalización e normativización son denominacións fixadase non intercambiables. Se na introdución do conselleiro falábase de “normalización lingüística e grá-fica” (Xunta de Galícia 1980: 5), tamén no Limiar (Xunta de Galícia 1980: 11-13) atopamos a eti-queta “normalización ortográfica” (“Con isto quer-se indicar que se tivo moi en conta o carácter diná-mico que, mais que outros procesos, caracteriza o proceso de normalización ortográfica da nosa lín-gua”, Xunta de Galícia 1980: 11-12). En ambos os casos tómase normalización no seu sentido colo-quial e non no científico, o que denota nos redactores unha falta de interiorización do valor sociolin-güístico da etiqueta, acuñada no seu día polo valenciano Lluis V. Aracil (1965) e asimilable, como opropio Aracil recoñece (1980), ao ámbito de significación da anglosaxona language planning.

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

276 máis firme tradición autonomista, o galego é un idioma (como reza o título,

estas son unhas Normas ortográficas do idioma galego). Esa é a representa-

ción que o conselleiro verbaliza nas súas liñas prologais en forma de etiqueta

resaltada en maiúsculas: Língua Galega (Xunta de Galícia 1980: 5). Non obs-

tante, a exposición amosa ocasionalmente aqueloutro tipo de doutrinas en que

a tipificación do galego parece remitir a un status menos autónomo, depen-

dente dunha instancia superior. Esa remisión a unha escala supragalega, ver-

balizada no difuso termo sistema, semella encubrir eufemisticamente outro

tipo de denominacións, menos vagas e máis recoñecibles, como ámbito lin-

güístico lusobrasileiro ou território lingüístico galego-luso-brasileiro por

citar dúas das empregadas nos documentos lusistas xa comentados, desde

Guerra da Cal a Montero Santalla.

En síntese, a consideración das relacións do galego co portugués e co cas-

telán adoece do mesmo mal que o conxunto da preceptuación ortográfica. A

introdución dunha serie de pautas e conceptos reintegracionistas nun docu-

mento autonomista orixina un texto ambiguo e basicamente inoperativo. Por

unha banda, as Normas da Comisión non conseguen desfacer a impresión xeral

de estarmos perante un documento autonomista. Non obstante, ao inserírense

no corpo textual toda unha serie de consideracións contraditorias con esta tra-

dición, foméntase a sensación de ser esta unha normativa dupla. No canto de

discriminar entre autonomismo e reintegracionismo parecen darse por válidas

as dúas opcións e posibilítase asemade un acio de solucións intermedias. Esa

decisión demostraríase equivocada, pois non fixo xeito nin a uns nin a outros,

e terminou por arruinar o esforzo da Comisión, e con el a oportunidade de

ofrecer un modelo unificado e oficial de galego escrito no transo histórico de

o idioma se incorporar aos ámbitos administrativo e escolar da incipiente

comunidade autónoma galega.

13. ORIENTACIÓNS PARA A ESCRITA DO NOSO IDIOMA (1980)


As Orientacións para a escrita do noso idioma da Asociación Sócio-

-Pedagóxica Galega (AS-PG) foron elaboradas coa idea de as converter nun a

xeito de guieiro nacionalista para a escrita do galego, función que, en efecto,


terminarían por cumprir, polo menos en parte, anos despois297. O estándar tóma-

se neste prontuario como unha ferramenta política ao servizo do proceso de

liberación nacional. Esta sería a idea clave da normativa, de tal xeito que, máis

que na fixación dun ideal de lingua concreto, a AS-PG declárase interesada

naquelas actividades de planificación lingüística que resulten efectivas para

lograr o obxectivo que se persegue, que non é outro có da plena normalización

de usos para o noso idioma nacional, desprazando alí onde sexa necesario o

español que os usurpa de maneira ilexítima.

Segundo se enuncia no prólogo, o arquetipo de boa linguaxe constitúe un

capital simbólico de enorme importancia que non pode seguir máis tempo

monopolizado polas forzas de colonización. O idioma galego ten que conquis-

tar ese espazo, desprazando del á lingua allea, para recuperar ou estrearse

naqueles dominios de uso ata daquela ocupados polo castelán. Desde esta ópti-

ca, o modelo de lingua ideal non se contempla como o problema central do gale-

go senón apenas como unha parte do verdadeiro problema da lingua, que é a

falta de normalización (“O proceso de normalización do noso idioma nunca se

pode confundir coa sua normativización, como non se debe confundir o todo

cunha parte”, AS-PG 1980b: 8). Os males do galego –incluído o galego están-

dar– non poden analizarse de maneira illada, senón que deben, ineludiblemen-

te, ser estudados desde unha perspectiva máis ampla, na que a realidade lingüís-

tica sexa contemplada á luz dos condicionamentos sociohistóricos que a deter-

minan (“Criticamos por isto todos os plantexamentos do problema da língua

que desvinculen esta dos problemas políticos, económicos e sociais do noso

país, porque nace deles e a eles se remite”, AS-PG 1980b: 8).

De termos que sintetizar o concepto de lingua ideal sobre o que se constrú-

en as Orientacións para a escrita do noso idioma da AS-PG fariámolo coa fór-

mula [galego ideal = estándar nacional dunha Galicia liberada]:

Despois de todo o dito, pensamos que queda claro o propósito das páxinas que

seguen e as intencións que nos animan ao sacalas á luz. Na intelixéncia, pois,

de que estamos loitando para que a nosa língua recupere todas as suas funcións

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

277

297 A normativa bosquexada nas Orientacións facilitaba a certos militantes nacionalistas a posibili-dade de ofrecer nos seus escritos evidencia gráfica das súas filiacións. En relación con isto, o sema-nario A Nosa Terra decidiu na primeira metade da década dos pasados 80 adoptar unha ortografíadeste tipo e na década seguinte o sindicato nacionalista Confederación Intersindical Galega (CIG)publicou unha “normativa dos mínimos” (CIG 1998) referenciada nas Orientacións da AS-PG e naNova Gramática para a aprendizaxe da língua (Costa e outros 1988).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

278e sexa a língua normal dunha Galícia soberana, ofrecemos esta axuda para a

sua escrita, na confianza de que será acollida con interés por todos aqueles pre-

ocupados por aquela meta (AS-PG 1980b: 10).

Como vemos, non se rexistran neste opúsculo oposicións do tipo

culto/popular, nin atopamos tampouco, p.e., un pronunciamento sobre cal debe-

ría ser a presenza dos formantes literario ou dialectal no futuro estándar, senón

que se considera de moita maior transcendencia a consecución dunha plena

extensión social da lingua. Un proxecto, o de galeguizar por enteiro a socieda-

de galega, que sitúa o foco máis na normalización ca na normativización, coa

vista posta na ampliación do número e carácter dos seus usuarios e dos seus

dominios de emprego.


A AS-PG entende que, para acadar o obxectivo expreso de converter o gale-

go en idioma normalizado dunha patria liberada, a ortografía do galego, en liñas

xerais, vale ben como está. De feito, dáse por boa a práctica consuetudinaria que

recibira sanción da Academia a principios dos setenta (“O único que se fixo foi

seguir no fundamental as “Normas” publicadas pola Académia no ano 1971”,

AS-PG 1980b: 7), e os redactores afirman limitarse a suxerir algunhas puntua-

lizacións a aquel epítome (“[...] introducindo só leves modificacións neste ou

naquel ponto”, 1980b: 7), pois non teñen intención ningunha de iniciar unha

tendencia ortográfica nova na escrita do galego:

Temos que aclarar agora que con estes critérios ortográficos, a AS-PG non pre-

tende abrir nengunha nova via nen propugnar novedades de sustáncia para a

ortografia do noso idioma. O único que se fixo foi seguir no fundamental as

“Normas” publicadas pola Académia no ano 1971 que, a pesar de todo, conti-

nuan sendo as máis usadas (o que demostra que eran válidas como sistema con-

vencional de fixación do idioma), introducindo só leves modificacións neste ou

naquel ponto (AS-PG 1980b: 7).

Ao que se ve, con este prontuario ortográfico a AS-PG non quere nin abrir

ningunha nova vía “nen propugnar novedades de sustáncia para a ortografia

do noso idioma”. O seu obxectivo básico é a normalización do galego, e as

variacións que poidan atoparse nos documentos escritos son obstáculos meno-

res e conxunturais no camiño cara á plena extensión de usos sociais. Desde

esta perspectiva, o problema do galego non é a falta de unificación definitiva


da práctica escrita, senón que os seus males son un resultado directo e inse-

parable do contexto político de dependencia cultural e lingüística en que se

desenvolve a súa existencia:

O noso idioma ten problemas e graves, pero en nengun caso son a falta de uni-

ficación, a proliferación de escritas diferentes ou as normas diverxentes, por-

que estas son meras consecuencias da sua própria condición de idioma non nor-

malizado. Os nemigos reais teñen outro nome: é a Constitución española, que

deixa moi claro cales son os “direitos” do español frente aos das outras línguas,

é a política española de hoxe, neocolonial e asimilista por via democrática é, en

definitiva, o Decreto de Bilingüísmo, que quer paralizar os logros conseguidos

e reduce a nosa língua a unha asignatura perdida na programación do mesmo

ensino español (AS-PG 1980b: 9).

Como xa antes dixemos, máis que no esforzo concreto de normativizar, a

AS-PG prefire centrar o seu labor na máis xeral empresa normalizadora. Para

cumprir con éxito este obxectivo, o ensino aparece como motor fundamental e

os docentes xorden como axentes privilexiados do proceso. A este colectivo é

precisamente a quen van dirixidas as Orientacións (“[...] que poden ser un

auxiliar no labor do ensinante e resolverlle algunha dúbida que se lle presen-

te”, AS-PG 1980b: 7), pois, á hora de (re-)galeguizar a sociedade galega, a

total normalización lingüística do ensino constitúe un paso fundamental. En

certo sentido, o prontuario da Asociación Sócio-Pedagóxica Galega podería

cualificarse como unha guía ortográfica para docentes concienciados e impli-

cados patrioticamente no proceso de promoción do idioma e no máis xeral de

recoñecemento de Galicia como entidade nacional diferenciada:

Neste sentido, o ensino xoga un papel fundamental no noso país, porque a tra-

vés do uso do noso idioma podemos precisamente procurar a identidade real

como galegos, que nos é negada diariamente (AS-PG 1980b: 9).

En resumo, máis que fixar un estándar, o que se pretende coas Orientacións

é subministrar desde coordenadas políticas nacionalistas un conxunto mínimo

de pautas ortográficas coa arela de que resulten eficaces na loita pola normali-

zación do idioma. A finalidade declarada deste prontuario (acadar “un ensino

galego na nosa própria língua”, AS-PG 1980b: 7, cursiva no orixinal) é, ao

cabo, máis global e menos concreta (técnica) cá de unificar un estándar ortográ-

fico. Unha vez galeguizado o ensino, este actuaría de motor dunha plena nor-

malización, obxectivo ao que se alude unha e outra vez como o verdadeiramen-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

279


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

280 te importante. Neste proceso, a normativa gráfica, fose cal for a súa coloración,

constituiría só unha parte dun plano de actuación global.

13.3. Ortografía

Unha asociación pedagóxica decide facer públicos en forma de caderno os

criterios ortográficos dos cursos de lingua e literatura galegas que, desde a súa

fundación no curso 1978/79, vén desenvolvendo por todo o país, estimando que

poden ser de utilidade na docencia da lingua. Como xa adiantamos máis arriba,

a AS-PG considera que a normativa usual na posguerra, sancionada nas súas

liñas básicas pola RAG en 1971, cumpre axeitadamente a súa función de sopor-

te gráfico do galego:

O problema da escrita do galego, insistimos, non é tal problema, desde o

momento en que se dispón dun “recetário” de convencións válidas, por clarida-

de e por economía, para a ortografia do mesmo, discutíbeis como todas e pro-

visórias como as de todas as línguas non oficiais, pero aptas para reproducir a

nosa língua por escrito, que é do que se trata, en definitiva (AS-PG 1980b: 10).

As normas vixentes –as da Academia– descríbense como “válidas” e “aptas”

para dar conta gráfica da nosa lingua nacional, de tal xeito que a AS-PG, que

declara expresamente non querer innovar en materia de ortografía do galego,

limítase a dispoñer de maneira ordenada aqueles trazos que vén difundindo a tra-

vés dos seus cursos para docentes. Non obstante, as propostas ortográficas e

morfolóxicas das Orientacións non teñen unha conciliación sinxela con esta

manifestación inicial de fidelidade ás normas da RAG. Por citar só algúns exem-

plos, se nos fixamos na acentuación diacrítica, sobre 21 casos propostos pola

Academia as Orientacións coinciden a penas en 5 co pautado da RAG. Sobre ese

mesmo número (21), coinciden coas Bases en 16 casos, máis do triplo. No que

respecta á regularización de grupos consonánticos cultos, se cadra a proposta das

Bases que acadara maior consenso298, son estas, e non o epítome da RAG a refe-

rencia evidente do texto da AS-PG. A Real Academia Galega afirmaba sobre este

punto que “En xeral, os cultismos que en latín teñen x pasan ao galego con

s: esame, esixencia” (RAG 1971: 12). A opinión da AS-PG, pola contra, é idén-

tica á exposta nas Bases (“Escreberemos, pois: exílio, exclamar, texto, boxeo,

298 Destacados lusistas recoñeceron no seu momento que as Bases prá unificación das normas lin-güísticas do galego (USC 1977) constituían un texto máis conseguido có epítome da Academia(cf. Alonso Estravís 1978: 477; Carballo 1978b: 105).


anexo, máximo, exclusivo...”, AS-PG 1980b: 18). E outro tanto acontece coas

solucións morfolóxicas e lexicais da metalingua de redacción das Orientacións,

de novo converxentes coas empregadas nas Bases e abertamente distintas das que

poden lerse na normativa académica de 1971.

Esta omisión intencionada das Bases pode servir para ilustrar a actitude que

algúns adoptaron perante aquel documento de concertación e, asemade, adian-

ta o campo de xogo que caracterizaría nas décadas seguintes o proceso de estan-

darización do galego, un escenario no que o primitivo código deontolóxico de

respecto mutuo e formas coidadas cara a quen pensaba distinto –pero combatía

á túa beira polo idioma– que caracterizara as fases anteriores vai deixar de ser

respectado durante moitos anos.

A hipótese de que a cuestión ortográfica é un problema lateral (Garcia Negro

1989), salienta na “Introducción” do texto da AS-PG (1980b: 9) como unha das

súas liñas argumentais básicas. Parece importante engadir que, no que toca á

ortografía, unha das máis firmes defensoras da alternativa ortográfica represen-

tada paradigmaticamente polas Orientacións, Maria Pilar Garcia Negro, mani-

festouse sempre en contra da monomanía ortográfica que prendeu nalgúns cír-

culos filolóxicos a partir da segunda metade dos anos setenta. Xa antes de dar ao

prelo as Orientacións, manifestaba, desde as páxinas da sección “O idioma” do

semanario nacionalista A Nosa Terra que o problema do galego non era ortográ-

fico: “Quixemos probar cómo a escrita correcta do noso idioma non é proble-

ma hoxe” (Garcia Negro 1979, núm. 50, negra no orixinal). Para a nosa autora,

a enfermidade do galego nin é gráfica nin está na falta de unificación escrita299,

por máis que ortográficos sexan algúns dos seus síntomas. Por conseguinte, só

se conseguimos curar a causa seremos capaces de curar os efectos.

13.4. Grafotáctica

No tocante a ese espazo de intersección entre ortografía e morfoloxía no que

tantas discusións se produciron no proceso de estandarización do galego, a pro-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

281

299 Esa era, por outra banda, a opinión maioritaria na época, tanto entre autonomistas como entrelusistas: “O perigo non está na normativa [...]” manifestaban na revista Teima R. Álvarez e F.Fernández Rei (1977), e da mesma opinión eran R. Carballo Calero (“Hoxe, antre as persoas res-ponsabeis, as diferencias son pequenas”, 1978b: 103), I. Alonso Estravís (“Hoxe encontrámonosno camiño en que as normas están próximas a seren as desexadas”, 1978: 477), X.-M. MonteroSantalla (“Nunca o galego estivo tan unificado como está hoxe”, 1978d: 59) ou R. Lorenzo (“Nonnecesitamos a uniformización da lingua galega, porque xa está uniformizada pra todo o mundoque quere escribir en galego”, Lapa 1982: 247).


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

282 posta das Orientacións para a escrita do noso idioma, conforme ao seu proxec-

to de actualizar a normativa académica de 1971, engade algúns exemplos ao epí-

tome académico e presenta o conxunto de prescricións de maneira máis organi-

zada. Deste xeito, defenden, como facía a Academia en 1971, a grafía íntegra dos

vocábulos e a non representación das asimilacións grafotácticas (“E [sic] de pre-

ferir o emprego das formas plenas frente ás sincopadas ou asimiladas: [...] árbo-

re e non arbre [...]”, AS-PG 1980b: 16). Dentro do grupo de encontros grafotác-

ticos inclúense algunhas aglutinacións características da proposta do ILG de

1971 (ámbolos, tódolos, tralo, face-las compras...) para as que se recomenda

igualmente a escrita separada (ambos os, todos os, tras o, facer as compras).

En realidade, os redactores das Orientacións (AS-PG 1979, 1980a, 1980b)

o que fan é criticar a oralidade que ao seu xuízo se filtraba na escrita a través

de solucións do tipo tódolos ou ó, e defender grafías analíticas do tipo todos os

e ao. Pero tampouco se paran demasiado neste asunto, limítanse a recomendar

(“preferir”) unhas formas e relegar as demais á condición de non escollidas

como opción prioritaria. Mais que defender unha morfoloxía netamente distin-

ta da usual (e coincidente coa portuguesa, p.e.), o que fan é censurar máis ou

menos implicitamente as liñas básicas da proposta do ILG. Quen procure lusis-

mo a nivel morfolóxico que busque mellor outros documentos pois, de feito, na

argumentación que se achega para avalar as grafías elixidas (“Formas plenas e

non asimiladas”, AS-PG 1980b: 16), a lingua que se menciona é sempre a cas-

telá e non a portuguesa:

O emprego na escrita de tódolos, tódalas leva á creación dun “tódolo”, “tóda-

la” que temos visto escrito e ouvido en numerosas ocasións. Por outra banda,

unha expresión como “todos os ricos” oralmente prodúcese no noso idioma, o

mesmo que en español “todolorricos”, e non por iso se representa asi (AS-PG

1980b: 16, n. 1).

Se lembramos, este era o motivo polo que se rexeitaban este tipo de grafí-

as na gramática de Galaxia ou nas propias normas da Academia. A explicación

que daba na gramática o profesor Ricardo Carballo Calero, e que xa comenta-

mos ao falar daquel texto, era bastante clara: “También el castellano vulgar

conoce las elisiones, pero éstas no se reflejan en la escritura” (Carballo 1966a:

60). Dado que en castelán non existen este tipo de solucións grafotácticas, non

debemos os galegos habilitalas tampouco para a nosa escrita. Como acabamos

de ver, a AS-PG reproduce en 1980 o mesmo criterio de Carballo Calero en

1966: non existen motivos para escribir tódolos ricos porque tamén en español


podemos escoitar todolorricos, “e non por iso se representa asi”. Outra volta, a

imaxe gráfica da lingua castelá asoma no fondo –e na forma– das decisións dos

nosos planificadores, ata o punto de converterse nun trazo constante nos escri-

tos analizados, unhas veces presente de maneira explícita, como nos casos cita-

dos, e outras de maneira un pouco máis velada, pero sempre actuante.


O idioma que se reivindica neste opúsculo é o galego, ao que se alude cun

número bastante amplo de denominacións, todas elas converxentes nunha abs-

tracción idiomática autónoma que debe servir de vehículo á emancipación lin-

güística e cultural da nosa patria. O seguinte parágrafo da “Presentación” –que

é a parte das Orientacións que nos vén servindo de guieiro na nosa análise–,

fala dos cursos de galego nos que se experimentou de primeiras a regulamenta-

ción que agora se presenta, e nel alúdese á lingua en termos esclarecedores:

Tales cursos enmárcanse nun dos obxectivos que se fixou a Asociación no seu

nacimento, cal é o de potenciar todo o que contribua a normalizar a nosa lín-

gua, a nosa cultura, e teñen por obxecto proporcionar aos ensinantes os rudi-

mentos para familiarizalos coa escrita do noso idioma, no camiño de poñer

en práctica un ensino galego na nosa própria língua (AS-PG 1980b: 7, cursi-

va no orixinal).

Galego, galego e máis galego: a nosa língua, o noso idioma, a nosa própria

língua..., desde logo, poucas dúbidas quedan en relación ao concepto que se ten

do noso idioma nacional, para o que se desexa, como dixemos, un status de

vehículo lingüístico normalizado no marco político dunha patria liberada.

O castelán, pola súa banda, é denominado de regra español e represéntase

como o inimigo maior do galego. A firmeza que na gramática de Galaxia ou no

epítome académico se puña en distinguir oralidade e literatura ponse aquí en

xebrar galego e español, ao percibirse este último (“ameaza presente ou próxi-

ma”, AS-PG 1980b: 10) como o obstáculo meirande á desexada normalización

de usos do idioma patrio pola que a AS-PG leva loitando desde a súa fundación.

No que toca á lingua portuguesa, a influencia da súa ortografía albíscase

naqueles puntos onde as Orientacións se separan das Bases –p.e. nas regras de

uso do acento gráfico agudo– pero non se recolle en ningún caso no texto unha

defensa teórica explícita da necesidade de aproximarse ás normas ortográficas

e morfolóxicas vixentes daquela no estándar portugués. O corpo doutrinal do

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

283


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

284 prontuario, centrado na normalización do galego como idioma nacional do país,

non se ocupa, xa que logo, de definir a súa postura con respecto ao estándar do

noso parente meridional e, aínda que a asimilación ao portugués parece gober-

nar moitas das escollas –tómase sempre das Bases a solución máis próxima da

portuguesa–, esta revisión á portuguesa da ortografía usual parece máis gober-

nada por un propósito diferencialista (fronte ao castelán) ca por un reintegracio-

nismo ao estilo Lapa. Unha tendencia que podería ser cualificada de diferencia-

lismo lusista, pero na que, en todo caso, parece pesar moito máis o elemento

diferencialista có acriticamente lusista. Como dixemos máis arriba, o que aquí

se defende é a normalización de usos do noso idioma nacional, e no camiño cara

a esta meta o portugués resulta útil na medida en que achega armas eficientes

na loita contra o inimigo castelán, pero non se menciona en ningún momento

aquel idioma como exclusivo horizonte lingüístico no que debamos inserirnos

para garantir o noso futuro, pois non é ese o propósito que aquí se persegue.


III. CONCLUSIÓNS

1. IDEAL DE LINGUA

En liñas xerais, o ideal de lingua perseguido na posguerra podería definirse

como galego común. Outra cousa será definir o que se entende en cada caso por

galego común, pois parece que o arquetipo escrito, cultista e literario defendi-

do polos galeguistas máis veteranos (Galaxia) e oficializado minimamente pola

Academia a comezos da década dos setenta do século XX non coincide de

maneira exacta co modelo de galego común propugnado polo Instituto da

Lingua Galega no seu manual. Con todo, estas dúas institucións desempeñarán

un papel capital no proceso de codificación ortográfica e morfolóxica e condi-

cionarán de maneira decisiva o carácter do futuro galego estándar.

A necesidade dun galego escrito culto e para usos literarios séntese no gale-

guismo desde os primeiros documentos do Rexurdimento. Non se trata só de

que os grandes estándares estatais contasen ao seu favor cunha tradición litera-

ria asentada, senón que, no contexto europeo, unha lingua precisaba moitas

veces dun rexistro literario simplemente para ser recoñecida como tal. A tradi-

ción literaria do galego moderno percibíase nos primeiros anos da posguerra

como algo aínda en proceso, e iso a pesar dos logros evidentes acadados no

período 1916-1936, de aí que, á hora de procurar citas, os elaboradores acudan

de preferencia aos clásicos do s. XIX e só en ocasións contadas opten por inclu-

ír autores coevos.

Unha das empresas culturais máis salientes na posguerra, o proxecto

Galaxia, caracterizouse polo seu evidente elitismo culturalista, e esta inclina-

ción asoma tamén no seu ideal de lingua, unha abstracción que no ortográfico

e morfolóxico resultará en parte sancionada pola Academia como prototipo de

bo galego escrito (RAG 1970, 1971). O ideal de lingua que comentamos funda-

méntase nunha simplificación binarista e opositiva entre lingua oral e lingua

literaria, e decántase sen reservas pola lingua literaria. Como afirmaba o profe-

sor Carballo Calero nas páxinas da Gramática elemental del gallego común, “Es

el gallego culto, el gallego literario, que aspira a ser un instrumento cabal de


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

286 cultura, el que realmente nos interesa” Carballo Calero (1966a: 13). Ese galego

literario bebía das fontes de autores como Rosalía de Castro, Eduardo. Pondal,

Alfonso Daniel Rodríguez Castelao, Luís Amado Carballo ou Manuel Antonio.

Con esta tradición en plena vixencia, a alternativa presentada polo ILG no

seu manual de lingua tiña bastante de atrevemento. Non é que o fonoloxicismo

ou o achegamento á fonte popular que propugnaba o Instituto da Lingua cons-

tituísen unha novidade na tradición xeral do galego escrito. Carlos Peregrín

Otero suxerira en 1965 (“Con la benia de la Academia: apéndice sobre ortogra-

fía gallega”, Grial 7) a conveniencia de orientar a ortografía nun sentido fono-

lóxico; e, nunha liña afín, poderiamos citar o discurso de ingreso na RAG do

escritor Rafael Dieste (“A vontade de estilo na fala popular”), onde o de Rianxo

postulaba unha maior atención á lingua oral e popular. O que sucede é que a

atmosfera, non xa ortográfica, senón sobre todo institucional (Galaxia,

Academia) estaba por elaborar un galego común sobre unha abstracción dos

mellores exemplos do canon literario, mentres o Instituto non consideraba a lin-

gua dos escritores como fonte prioritaria, e fundamentaba as súas escollas na

fala popular, que aspiraba elevar á categoría de lingua de cultura. Os dominios

de emprego que procuraba o Instituto eran, asemade, máis amplos que os ence-

rrados na esfera reducida dos lectores dos clásicos literarios, e tanto a longa

nómina de autores contemporáneos que aparecen citados no Gallego 1, 2, 3

como a matización prologal de que o galego culto unificado polo que se traba-

lla non ten porque ser só literario semellan pedras arreboladas contra o vello

pazo académico, que viña xestionando sen rivais o capital simbólico do galego

escrito sobre a base aristocratizante da lingua literaria dos clásicos contemporá-

neos. Como adoita suceder nas tentativas de reforma fonolóxica, o ILG busca-

ba anchear o número de usuarios, facilitando a escritura e a lectura a miles de

galegos que eran analfabetos na súa propia lingua. Por ese motivo, intentou

reducir a distancia entre o modelo herdado de galego literario e a fala viva do

pobo, no entendemento de que obrando desta maneira a alfabetización masiva

da poboación galega resultaría máis doada.

Non obstante, o Instituto da Lingua terminaría anos despois por abandonar

aquel seu inicial fonoloxicismo para converxer no modelo máis cultista propug-

nado polos veteranos de Galaxia e a Academia. O documento que podería se

cadra citarse como referencia deste xiro foron as Bases prá unificación das nor-

mas lingüísticas do galego (USC 1977) onde o autonomismo, ademais de refor-

zar a súa posición arredor dun modelo compartido de galego común, tendía


pontes a aqueles defensores do idioma que postulaban unha maior aproxima-

ción á lingua portuguesa. Aquela normativa de unidade foi posible, entre outros

motivos, porque tanto as institucións coma os particulares que participaron

naqueles seminarios de lingua celebrados entre 1976 e 1977 perseguían un gale-

go autónomo, e esta conformidade básica será detectada rapidamente polos

detractores das Bases, que descualificarán esta tradición de escrita no seu con-

xunto, xa que resultaba evidente que as diferenzas que se daban entre os seus

postulantes eran só de detalle, e tanto Galaxia ou a Academia coma o Instituto

defendían intereses contrarios aos daqueles que pretendían establecer o portu-

gués como lingua culta dos galegos. Manuel Rodrigues Lapa (1973), p.e., non

establece matices no colectivo autonomista, que descualifica en bloque, e outro

tanto fai Xosé-Martiño Montero Santalla, que acuña a etiqueta Ortografía

Galega Autónoma (OGA) para os englobar e rexeitar por xunto.

Á luz do anterior, e por riba de discrepancias miúdas, o discurso autonomis-

ta rexistra, desde as súas orixes galaxianas e as súas primeiras sistematizacións

institucionais (RAG, ILG) ao punto cimeiro das Bases prá unificación, unha

vontade decidida de completar o proceso de elaboración dun galego autónomo,

limpo de castelanismos, baseado nunha abstracción da fala viva enriquecida

polas achegas máis firmes da tradición literaria e non demasiado afastado da

ortografía consuetudinaria, de orixe castelá, que se consideraba un factor de

facilitación para a extensión futura das competencias lectora e escritora entre

unha poboación alfabetizada de maneira sistemática en español. Como vemos,

a meta de todos estes esforzos autonomistas é Galicia. Rexistraranse discrepan-

cias en canto ao ámbito de poboación preferido (minoría intelectualizada vs.

masas iletradas) pero o mercado en que circulará ese capital será de preferencia

o interno galego, e o arquetipo en construción é o dun galego dono de si, escri-

to, culto, unificado e digno de estimar.

No que respecta aos defensores da alternativa lusista, ata mediados dos

setenta as súas diferenzas co autonomismo semellan claras e teñen o seu corre-

lato a nivel terminolóxico. Mentres o autonomismo defende un ideal de lingua

que denomina galego (ou gallego), o reintegracionismo propugna outro distin-

to, que denomina portugués. O problema aparecerá máis tarde, e corre paralelo

ao espallamento dunha etiqueta nova, galego-portugués, –un rótulo híbrido que

viña sendo empregado de maneira convencional na historiografía literaria para

referirse a determinadas manifestacións medievais (séculos XIII-XV, aproxima-

damente)– como ideal de lingua contemporáneo. Ata onde entendemos, a hipó-

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

287


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

288 tese do galego-portugués céntrase de xeito preferente no horizonte dunha unifi-

cación ortográfica internacional con escenarios nos continentes europeo, africa-

no e americano, que nos liberaría aos galegos da presión esmagadora do caste-

lán para incorporarnos de pleno dereito ao universo lusófono, que se abría para

nós como unha meta desexable e vantaxosa.

Como exemplo deste proceso público de reivindicación do galego-portu-

gués poderiamos citar, entre outros, o artigo de Xosé-Martiño Montero Santalla

“Unificación ortográfica galego-portuguesa” (1976), que ilustra tamén unha

das ideas-forza deste proxecto, a posibilidade de illar unha fracción concreta da

lingua, a ortografía, e limitar a ela os cambios, deixando á marxe o resto dos

parámetros. Co paso do tempo, o suposto do galego-portugués –e da ortografía

unificada galego-portuguesa– iría pouco e pouco minguando. O propio

Montero Santalla manifesta en 1979 (Directrices para a reintegración lingüís-

tica galego-portuguesa) que unha terceira vía, presentada en principio como un

camiño intermedio entre o autonomismo de Ramón Piñeiro e o reintegracionis-

mo de Manuel Rodrigues Lapa, non pode darse. Deste xeito, conforme vaia

avanzando a década dos 80, a denominación galego-portugués irá sendo pouco

e pouco substituída por novas propostas no argumentario reintegracionista (por-

tuguês da Galiza, lusofonia...), que pasan a definir a nova ortodoxia lusista.

2. XUSTIFICACIÓN

No que toca á exposición de motivos, é importante sinalar o rexeitamento

que –polo menos a nivel retórico e sobre todo nos primeiros momentos do pro-

ceso– existía entre os intelectuais galeguistas a definirse en ton imperativo en

materia de galego escrito. Para algún dos protagonistas, como é o caso de

Ricardo Carballo Calero, chega a converterse nun risco distintivo da súa actua-

ción. Pénsese que Carballo, cando ten que regular a ortografía e a morfoloxía

para redactar a gramática de Galaxia (1966) manexa unha convención ben

amparada e experimentada na práctica e, a pesar diso, refuga o compromiso

prescritivo e limítase a organizar apenas aqueles puntos máis consolidados no

uso da época. O prólogo das normas da Academia (1970), no que Carballo par-

ticipou de maneira moi directa, comparte idéntico rexeitamento. No seu limiar

recoñécese que o epítome aparece en resposta aos chamamentos que hai anos

vén recibindo a institución para que edite un pronunciamento na materia. En

1971, as normas só ortográficas de 1970 pasan a ser tamén morfolóxicas, pero


a actitude mantense. Nin sequera na derradeira edición da gramática de Galaxia

(1979), co catedrático a punto de xubilarse, muda de maneira de pensar e pre-

fire agardar a ver como evolucionan os acontecementos no canto de efectuar

unha prescrición categórica.

Parece importante sinalar que a postura de Carballo non resulta excepcional

naquela altura do noso proceso de estandarización. De maneira especial nas

décadas dos cincuenta e sesenta, e se cadra por ser conscientes da falta de filó-

logos especialistas en lingua e de monografías sobre a maioría dos temas obxec-

to de discusión, os autores proceden con cautela. Naqueles tempos de resisten-

cia cultural, escribir parece máis importante que prescribir e, aínda que a pos-

tura de Galaxia resulta talvez máis decidida neste sentido, a súa normativa, que

en efecto supera a anarquía lysander de intentos previos como a colección

Benito Soto, constitúe máis unha solución pragmática ca un mandato imperati-

vo. Repárese no contraste evidente entre esta situación de partida e a vivida no

bienio 1979/80, onde o número dos que se animan a presentar a súa proposta

ortográfica particular ou de pequeno grupo aumenta de maneira exponencial.

Naquela altura entendíase, asemade, que o galego está case unificado e que

o único que lle cómpren son uns pequenos axustes que dean cabo dunha siste-

matización que algúns mesmo cualifican de “espontánea”. En realidade, as dis-

crepancias non parecían insuperables no tocante á ortografía, mesmo na primei-

ra posguerra. Se un repasa a ortografía dun volume como Pontevedra, boa vila

(1947) comproba que non existen grandes diferenzas gráficas entre os colabo-

radores. Había guións, apóstrofos, grafemas como o <y> grego e incluso algún

acento circunflexo, pero podemos atopar fragmentos perfectamente homologa-

bles coa nosa escrita actual:

Os paxaros de curia, da Branca, como os forneiros e xentiña de oficios miudos,

dos que non caben en ningún gremio, acollidos ao de San Mauro, e os horte-

láns do Gurgullón e da Tablada, que levaban a Santa Lucía, runflaban moito co

posto dos seus santos na “despedida” (Filgueira 1947: 141).

Ben entendido que á hora de efectuar este tipo consideracións movémo-

nos no ámbito da máis estrita subxectividade. A afirmación de que o proceso

de unificación do galego literario está practicamente rematado a finais dos

anos 70 constitúe sempre unha hipótese, unha apreciación persoal, pois cóm-

pre non esquecer que non todo o mundo compartía en 1978 a postura do cate-

drático Carballo Calero cando afirmaba, no número inaugural da revista A

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

289

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

290 Nosa Terra (Galocha 1978) que o proceso de unificación normativa estaba

case concluído por aquelas datas:

[P:] ¿Non é antes a normalización que a normativización?

[R:] A normalización é, naturalmente, un proceso moito máis dificultoso e [é]

por [ese motivo] que históricamente temos comenzado pola normativización do

idioma. Normativización que, contra do que cree moita xente, está fundamen-

talmente conseguida, xa que as diferencias prácticas de tipo ortográfico ou

morfolóxico que se dan entre os escritores son hoxe mínimas e nun futuro pró-

simo poden convertirse en inesistentes.

Pola súa banda, os que defenden alternativas –ortográficas, lingüísticas e

culturais– distintas da galega tradicional fano, sobre todo, por consideraren que

o camiño de recuperación iniciado para o galego no s. XIX é un vieiro errado.

Para eles, o portugués pasa de ser algo admirable a postularse como única meta

posible para a nosa escrita. No que se refire á exposición de motivos que ani-

men á mudanza, os argumentos veñen sendo basicamente os mesmos desde

Ernesto Guerra da Cal (1959) e, sobre todo, desde Valentín Paz-Andrade

(1968), por citar dúas referencias anteriores a Manuel Rodrigues Lapa (1973).

Ernesto Guerra da Cal (1959) descualificaba a ortografía herdada por carecer,

segundo el, de validez científica ou histórica; acudía á patrística galeguista

(Murguía, Vilar Ponte, Castelao) e defendía a necesidade ineludible que o gale-

go tiña de botarse fóra de Galicia para garantir a súa supervivencia. Valentín

Paz-Andrade, pola súa banda, vía “sô ventaxas” na asunción do portugués, des-

cualificaba o proceso de elaboración dun estándar propio (“[...] hoxe pouco

representa o galego autónomo”, 1968: 121) e defendía que o galego non morre-

ría nunca porque viviría sempre no portugués.

A pesar de tan explícitos precedentes, o texto que a maioría cita como

seminal para o movemento reintegracionista é “A recuperação literária do

galego”, do portugués Manuel Rodrigues Lapa (1973), proposta célebre

tamén por ser rexeitada en bloque polo colectivo galeguista, desde Ramón

Piñeiro a Francisco Rodríguez, pasando polos escritores (Álvaro Cunqueiro,

Ramón Otero Pedrayo...) e o conxunto dos seus vellos amigos de Galaxia. O

esquema de argumentación daquel artigo é coñecido. No seu aspecto máis

externo, está construído sobre a base dun artigo previo de Ramón Piñeiro

(1972), que Lapa vai criticando punto por punto. No plano interno, o discur-

so de Lapa parte dunha valoración negativa do presente para, a continuación,


desprezar íntegra a nosa tradición literaria contemporánea e criticar con sin-

gular acritude o galego oral popular.

Máis elegante, porén, é a primeira exposición de X.-M. Montero Santalla

(1976), que evita a confrontación e a crítica acerba e presenta a súa proposta

como útil, doada e necesaria. Cando ten que pronunciarse sobre a tradición

galeguista, faino cun respecto que se bota de menos na formulación de Lapa,

e recoñece no autonomismo boa vontade, progresos e “efeitos positivos”. Se o

de Anadia descualificaba o galego oral popular con adxectivos como escória,

grosseiro, monstruoso ou linguajar labrego, Montero Santalla recorre con fre-

cuencia a lugares comúns da nosa tradición lingüística e cultural, como o de

considerar o pobo “único señor da fala” (Montero Santalla 1976: 5). Unha cor-

tesía semellante apréciase tamén nas Directrices para a reintegración lingüís-

tica galego-portuguesa (1979), nas que Montero Santalla recoñece que un

cambio como o que alí se deseña só ten sentido se é asumido pola totalidade

ou a maioría da intelectualidade galeguista. As mesmas Directrices, que no

teórico exemplifican o paso do integracionismo ao reintegracionismo, compar-

ten con propostas lusistas precedentes unha valoración negativa da tradición

(galeguista) que pretenden substituír e as citas de clásicos do galeguismo como

recurso de lexitimación.

Quixeramos finalmente chamar a atención sobre a relación directa que se dá

entre a elaboración de propostas de regulación ortográfica e a evolución do

marco legal do sistema de ensino en España. Esta conexión entre normativas e

política educativa, que se cadra non inflúe de maneira tan determinante nas for-

mulacións da alternativa lusista, faise moi patente no autonomismo. A Ley

General de Educación de 1970 precede a aparición das normas da RAG e do

Gallego do ILG. A inminente incorporación do galego ao ensino anima as

Bases prá unificación, que aparecen ademais publicadas nunha editorial espe-

cializada en material escolar, Anaya. Os momentos previos á conversión do

galego en materia obrigatoria no ensino regrado coinciden cun incremento

excepcional dos intentos de regular a escrita. Desa época son tamén as normas

da Comisión de Lingüística de 1980, que declaran expresamente o motivo da

súa redacción (“Cumpria abordar esta cuestión despois da publicación do Real

Decreto, L. 981/79, do 20 de xullo, polo que se incorpora a Língua Galega ao

sistema educativo en Galícia”, Xunta de Galicia 1980b: 5). Ao tempo, unha

agrupación de docentes galeguistas, a Asociación Sócio-Pedagóxico Galega

(AS-PG), promoverá a as Orientacións para a escrita do noso idioma (1979,

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

291


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

292 1980a, 1980b) que conseguirían co tempo unha importante implantación en cer-

tos círculos de ensinantes comprometidos co idioma.

3. ORTOGRAFÍA

No ámbito ortográfico, o galego literario de posguerra presenta como fenó-

meno máis visible e recoñecido a depuración de diacríticos. O proceso de supre-

sión non se operou de maneira súpeta, senón que coñeceu unha aplicación gra-

dual, aínda que desde os primeiros documentos atopamos unha propensión a

eliminar determinadas marcas que caracterizaran os escritos de períodos ante-

riores, como o apóstrofo ou certos tipos de acento.

Nos anos cincuenta, a editorial Galaxia procura nas súas publicacións unha

homoxeneización dos usos escritos que gozará de especial aceptación, e na que

se prescinde de diacríticos outrora moi frecuentes. Así, dos acentos agudo,

grave e circunflexo e dos guións e apóstrofos que acugulaban moitas veces os

textos de preguerra e que asomaban aínda en volumes pioneiros como

Pontevedra, boa vila (1947), sobreviven apenas en Antífona da cantiga

(Cabanillas 1952) o guión < – >, que pasa a funcionar como marca única de

encontros grafotácticos, e o acento agudo < ´ >. E máis adiante o propio guión

será tamén desestimado, de maneira que na década dos sesenta, cando, entre

outros acontecementos, comece a publicarse de maneira regular a revista Grial,

xa constitúe unha rareza nos produtos editoriais da casa Galaxia. Entre os

obxectivos desta simplificación estaba o de facilitar a lectura dos textos, crite-

rio por outra banda coherente cos intereses dunha empresa privada que quería,

ademais, gañar público e influencia no país.

Con todo, e se exceptuamos os casos de <y> que atopamos aínda en

Pontevedra, boa vila (y-outro pouco, pay...), a carpintería ortográfica dos docu-

mentos escritos en galego segue sendo castelá, tanto no que respecta ao reper-

torio grafemático (<x>, <ll>, <ñ>...) e as súas regras de uso (<g>/<gu>...) coma

no referido ao sistema de sinais gráficos diacríticos. Experimentos previos de

tipo etimolóxico (defensa de <g>, <j> no canto de <x>) ou lusista (<lh>, <nh>

no canto de <ll>, <ñ>) foron expresamente condenados, tanto na gramática de

Galaxia como nos textos institucionais redactados pola RAG e o ILG a princi-

pios da década dos setenta.

Curiosamente, o primeiro grande asalto á ortografía usual de posguerra

efectuouse desde dentro do autonomismo. O ILG, no seu método de lingua, for-

mulou a que pode considerarse a máis completa –e ousada– sistematización

fonolóxica da época. Os seus autores chegaban a expoñer este criterio-guía de

maneira explícita, recoñecendo que aspiraban a establecer unha ortografía “[...]

o máis fonética que permita a tradición cultural” (ILG 1974: 23). Tanto desde o

punto de vista do modelo de lingua elixido coma desde a súa concreción orto-

gráfica aquela tentativa abalaba o vello edificio do galego literario de posgue-

rra e todos os seus esforzos por diferenciarse da fala popular, de aí as resisten-

cias iniciais que atopará entre os intelectuais galeguistas.

As tensións da primeira metade dos setenta entre a Academia e o Instituto

podemos exemplificalas co proceso de selección de –is (animal, animais) como

plural de referencia do galego común. Sobre este morfema (–is), os reintegra-

cionistas non din nada, porque cadra coa solución portuguesa. Tampouco se

coñecen grandes protestas dos falantes espontáneos (nas aulas escolares, nos

cursos para adultos...) porque parece que animais é percibido como algo propio,

se cadra por ese ditongo decrecente que o fai figurar enxebre aos ollos dun lec-

tor galego. Pero onde si se produciu unha discusión de relevo foi entre a

Academia e o ILG. Como sabemos, o plural en –ás (animás), contaba con diver-

sos avais na nosa tradición escrita moderna. Entre outros, o de ser o escollido

nos traballos publicados nos anos trinta por Antonio Couceiro Freixomil, e ser

o postulado polo Seminario de Estudos Galegos (1933, 1936), Manuel Lugrís

Freire (1922) ou polo propio Juan Antonio Saco e Arce (1868), que é a autori-

dade máis citada na Gramática elemental del gallego común (1966). No mesmo

ano en que sae do prelo a gramática de Galaxia, os intelectuais galeguistas que

participaran nun “Seminario didáctico da língoa galega” reunido na Fundación

Penzol de Vigo para elaborar unhas normas para o ensino do galego (Freixeiro

1994: 175-178) escolleran tamén animás como plural a imitar. A mesma

Editorial Galaxia fóra tamén decantándose de xeito tendencial ao seu favor e xa

na década dos sesenta era o recomendado como forma preferente nas tres pri-

meiras edicións da Gramática elemental (Carballo 1966a, 1968a, 1970), nas

que animais era rexeitado por lusista. E de igual parecer son as normas da RAG,

que incorporan os plurais do tipo animás á metalingua de redacción do epítome

de 1970. Pero entre as Normas ortográficas (1970) e as Normas ortográficas e

morfolóxicas (1971) apareceu o Gallego 1 do ILG, que, despois de moitas con-

sultas (cf. García 1971) decantárase finalmente polo plural animales e desbota-

ra animais por hiperenxebrista. Uns meses despois, a RAG saca do prelo o seu

engadido morfolóxico ao epítome de 1970 (RAG 1971) e muda de animás para

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

293


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

294 animais, cambio que debe entenderse en termos de singularización da proposta

propia (o ILG di animales, pois a RAG animais) fronte a quen ameaza o seu

liderado institucional.

Non obstante, o fonoloxicismo do ILG non conseguiu apoios abondos na

esfera galeguista e o Instituto terminaría máis tarde por abandonar aquela orien-

tación e poñerse ao rego dos usos costumeiros, renunciando, polo menos en

parte, á súa utopía inicial de elevar a fala popular á categoría de lingua de cul-

tura. Se tiveramos que balizar documentalmente este cambio de rumbo escolle-

riamos se cadra as Bases prá unificación das normas lingüísticas do galego de

1977. Durante aquelas reunións, o ILG claudicou en moitos dos seus antigos

postulados, pero fíxoo dentro dun ambiente xeral que convidaba a uns e outros

(“lingüistas, escritores, académicos e mestres”, USC 1977: 5) a ceder parte da

súa razón ortográfica para concertar un pautado común que fixese xeito á maio-

ría. Tamén polo seu proceso de elaboración as Bases elévanse como a grande

normativa do período preestatutario, e exercen a súa influencia na práctica tota-

lidade das codificacións posteriores, incluídas moitas que omiten a referencia.

Con vontade máis mostrativa que exhaustiva, podemos achar un influxo das

Bases prá unificación das normas lingüísticas do galego na segunda edición das

normas da Academia (RAG 1977), nas Directrices para a reintegración lingüís-

tica galego-portuguesa de Montero Santalla (1979), nas Orientacións para a

escrita do noso idioma (AS-PG 1979, 1980) e na revisión lusista da Gramática

elemental del gallego común (1979). No mundo académico, as Bases actuaron

como vehículo ortográfico das tres primeiras teses de doutoramento redactadas

e defendidas en galego na Facultade de Filoloxía da Universidade de Santiago

(cf. Fernández Rei 1991b: 187), e, no ámbito das publicacións, son a convención

do curso O Galego Hoxe (AA CC “O Facho”) que, xunto do Gallego 1, 2, 3 do

ILG –adaptado ás Bases logo da súa aprobación–, son dous dos grandes manuais

para os cursos de galego da época. As Bases fundamentan ademais un coñecido

volume de dúbidas aparecido naqueles anos, o Galego cero, de Xosé María Álva-

rez Cáccamo. No eido da lexislación educativa, a Subcomisión de Textos da

Comisión Mixta Ministerio de Educación – Xunta de Galicia, organismo encar-

gado da aprobación dos libros de texto e do material didáctico para o ensino,

escolle as Bases como normativa oficial (Xunta de Galicia 1980b). Finalmente,

as Bases prá unificación alicerzan as Normas ortográficas e morfolóxicas do

idioma galego (ILG-RAG 1982), sancionadas como normativa oficial pola Lei

de Normalización Lingüística de Galicia (1983).


No que toca ao lusismo, poderiamos considerar que, de maneira xeral, tanto

na primeira fase (integracionista) coma no seu posterior desenvolvemento rein-

tegracionista, nas propostas de aproximación ao portugués prevalecían os inte-

reses lusógrafos sobre as propostas de aberta substitución lingüística. Trataríase

de escribir á portuguesa (lusografía), máis que de ler ou falar como en Portugal

ou no Brasil (lusofonía). Con todo, entramos de novo no ámbito da máis estri-

ta apreciación subxectiva, porque unha determinada convención de escrita pode

provocar interpretacións diferentes segundo cal sexa a carga teórica do observa-

dor, pois a variable “españolismo”/”non españolismo” resulta singularmente

complicada de sistematizar no eido ortográfico. Deste xeito, dependendo de

onde se sitúe o foco, poderase falar de concordancia ou de discordancia, de pro-

ximidade ou de afastamento, de lusismo ou de autonomismo. Lembremos que

Pilar Vázquez Cuesta (1968, cf. tamén Vázquez Cuesta e Mendes da Luz 1961:

47, 103) vía a normativa Galaxia moi “españolista”, mentres que Constantino

García (1971) ou Ramón Lorenzo (1975) protestaban en contra da mesma con-

vención –na parte mínima que fora oficializada pola Academia en 1970–, por

considerala innecesaria e perniciosamente abeirada ao portugués. E este tipo de

diferenzas valorativas tamén se dá no interior da corrente lusista. Para Montero

Santalla a asimilación “só ortográfica” que defendía en 1976 representaba para

el unha “unificación máxima” (1976: 12). Só tres anos despois, nas Directrices

para a reintegración (1979), xa eran outros os “máximos lusistas” do mesmo

autor. E catro anos máis tarde, o Estudo crítico... da AGAL (1983) deseñaba o

seu propio proxecto de “máximos”.

4. GRAFOTÁCTICA

A segmentación e distribución das palabras na liña de texto foi obxecto de

interese dos nosos escritores desde os tempos do Rexurdimento. Os indiscuti-

bles progresos acaecidos no primeiro terzo do século XX non conseguiran,

porén, dar unha solución unificada á cuestión dos encontros grafotácticos, de

maneira que nos primeiros documentos de posguerra podemos percibir aínda as

marcas gráficas da falta de unificación. A diferenza do reintegracionismo, onde

o problema era solucionado acudindo ao estándar portugués –que nisto adopta

unha solución similar á do castelán–, as convencións grafotácticas constitúen un

dos campos de discusión predilectos na historia moderna do galego escrito. É

importante sinalar que un debate desta índole ten moito máis que ver, como

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

295


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

296 vimos, co concepto de palabra e as súas pautas de espacialización na liña de

texto que coas consideracións estritamente grafemáticas contempladas no apar-

tado anterior. A etiqueta de “ortográfica” parece se cadra máis axeitada para a

discusión entre <ó>, <ò> e <ô> que para decidir entre <ó> e <ao>. Primeiro

decidiremos se escribimos <o> ou <ao> e logo, se finalmente nos decantamos

a favor da solución monografemática, elixiremos o diacrítico (<ò>, <ó>, <ô>)

que nos pareza máis axeitado.

A imaxe gráfica do estándar castelán tivo sen dúbida que pesar na decisión

dos correctores de Galaxia de proscribir certas concentracións grafotácticas na

liña escrita. A tendencia a representar os vocábulos separados entre si por

brancos co propósito de amosar máis adecuadamente a súa condición morfo-

lóxica callou con éxito no galego literario da época, decisión favorecida tamén

por ter como destinatario básico un público formado nas pautas de lecto-escri-

tura do castelán. Por isto, entre outros motivos, foi tan criticado o ILG ao pro-

mover a grafización da célebre “segunda forma do artigo” (Come-lo caldo,

tódolos), unha representación que escandalizaba na tradición de posguerra, tan

afanada desde o primeiro momento en dar cabo deste tipo de solucións escri-

tas, que se interpretaban como unha inxerencia da oralidade no marco eleva-

do do galego literario. O rexeitamento que apañou a segunda forma tanto na

vella garda galeguista coma no incipiente lusismo explica, entre outras cousas,

a longa xustificación que a acompaña nas Bases (USC 1977: 12-13, 31), e que

revela a existencia dun rexeitamento ambiental que reclamaba unha xustifica-

ción ben sólida e fundamentada.

A grafotáctica exerceu tamén unha atracción importante nos primeiros

lusistas. Por citar só algúns exemplos curiosos, Xosé-Martiño Montero Santalla

(1979: 16) defendía amalgamas como dacá, dalém (“de acá”, “de alén”) e o pro-

pio Ricardo Carballo Calero, firme defensor da escrita separada das palabras,

arriscaba na súa gramática aglutinacións como ons (“a uns”) ou so (se + o: “non

so confesaba a si mesmo”, Carballo 1979: 196). Lapa, claro é, defendía outra

cousa, e mantívose firme no estándar portugués, que era o que el escribía e o

que quería que escribísemos nós. Desde o punto de vista do filólogo de Anadia,

calquera trazo de galeguidade debía ser eliminado, e iso incluía desde os guións

das primeiras formulacións de Guerra ou Paz-Andrade (i-ainda, e-o) ata solu-

cións grafotácticas como llelo (lles + o), neste (en + este) ou doutro (de +

outro), toleradas, por citar só dous exemplos, na revisión lusista da gramática de

Carballo ou nas Directrices de Montero Santalla.

Con todo, e fóra de casos máis ou menos pintorescos, quixeramos rematar

este apartado co recordo da peripecia da forma doutro (de + outro), unha amal-

gama que, revisada no seu decorrer cronolóxico, non sempre tivo a aprobación

incontrovertida de que hoxe goza entre nós. Nos primeiros momentos da pos-

guerra, a súa representación era alternante (doutro, de outro, d-outro, d’ou-

tro...). Pero a unificación galaxiana irá pouco e pouco definindo de outro como

a forma preferida. Carballo, de feito, proscribe o uso de doutro nas páxinas da

Gramática elemental. Admite nun (en + un) e noutro (en + outro) e tamén dun

(de + un) pero non doutro. A nós pódenos parecer chocante e ata contraditorio,

pero non o era tanto nunha época dominada pola doutrina da non representa-

ción dos encontros grafotácticos. A fórmula analítica (de outro) será oficiali-

zada pola RAG (1970, 1971), e o propio ILG (1971-1974), tan propenso á

amalgama fonoloxicista, acata a opinión académica e mantén de outro. Iso

explica secuencias como “[...] compre deixar constancia do noso agradece-

mento a cantos dun xeito ou de outro nos prestaron a súa colaboración [...]”,

ILG 1974: 218, cursivas nosas) que fan saltar hoxe as nosas alarmas lectoras

cando nos achegamos ás páxinas do Gallego, logo de máis de vinte anos de

doutro como forma oficial.

Deberemos agardar ás Bases prá unificación do ILG (1977) para poder con-

tar cun respaldo normativo da práctica doutro, que houbo desaparecer novamen-

te pola persecución que sufriu aquela normativa, e que levou a algúns de regre-

so ás normas da Academia, que estaban por de outro. Se continuamos o noso

repaso, as normas da Comisión de Lingüística da Xunta de 1980, como foron

só ortográficas, tampouco nos ofrecen amparo, e deberemos agardar ao Ditame

da Subcomisión Mixta Ministerio-Xunta e, máis tarde, ás Normas ortográficas

e morfolóxicas ILG-RAG de 1982 para volver atopar doutro nunha prescrición

normativa. Exemplo minúsculo, certo é, pero ilustrativo de como a discusión

non versou sempre sobre grafemas (<x> vs. <g>,<j>) ou acentos (agudo só vs.

agudo, grave, circunflexo e de nasalidade) senón que o campo de debate situou-

se moitas veces nos lindeiros entre ortografía e morfoloxía.

5. GALEGO, PORTUGUÉS E CASTELÁN

Para o galeguismo, o castelán foi sempre o grande inimigo a bater. A pre-

sión castelanizadora entendíase, ademais, en termos globais (culturais). En rea-

lidade, o problema da lingua galega entendíase como unha cuestión cultural e

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

297

SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

298 nesa liña de recuperación xeral –e non só ortográfica– traballou o colectivo

Galaxia desde a súa fundación. A ortografía de base castelá con que se repre-

sentaba o galego non supuña un problema e as posturas favorables a unha alter-

nativa doutro tipo non conseguiron nunca atraer a grande número de intelec-

tuais: “O que non ten xeito é que sexamos poucos, antre a nosa xente de letras,

con algunha contribución positiva a lle dar ao problema a sua verdadeira solu-

ción”. Nestes termos queixábaselle Valentín Paz-Andrade a Ernesto Guerra da

Cal en 1969 (cf. Portela Yáñez e Díaz Pardo 1997: 196). Non obstante, a loita

por un galego escrito unificado non ignoraba a importante función que a lingua

portuguesa podía desempeñar na construción do futuro galego estándar. De

feito, rexistramos desde sempre a presenza dunha marcada e constante lusofilia

no galeguismo, por máis que presente de regra un carácter máis retórico (do

plano do discurso) e defensivo (fronte ao castelán) ca ortográfico.

O período onde se concentra a maior cantidade de experimentos ortográfi-

cos de aproximación do galego ao portugués é o comprendido entre aproxima-

damente 1976 e 1985, e ten o seu punto culminante no bienio 1979/80, en que

a inminencia da incorporación do galego ao ensino regrado disparou o número

de ensaios ortográficos lusistas. Con anterioridade a estas datas, o lusismo era

basicamente teórico e os termos da súa verbalización máis ben imprecisos, con

alusións do estilo de “esprito de Coimbra e Compostela” que empregaba

Ramón Otero Pedrayo no limiar de Rio de sonho e tempo de Ernesto Guerra da

Cal (Otero 1963: 10), afirmacións que, en todo caso, teñen ben pouco que ver

co reintegracionismo do derradeiro cuarto do s. XX. Non obstante, nos momen-

tos máis amargos do debate ortográfico, os defensores da alternativa autono-

mista teñen sido tachados de anti-portugueses (e paralelamente, de pro-espa-

ñois), a pesar de que as fontes documentais amosan unha lusofilia permanente,

que se remonta nas súas formulacións iniciais ao propio s. XIX, e á que lle

podemos seguir o rastro ata os nosos días. Pero, como dixemos, Portugal cativa

os galeguistas nun sentido vago e xenérico. Só unha minoría entende que esta

relación entre os dous territorios separados polo río Miño teña que traducirse de

maneira obrigada na asunción obrigada do portugués estándar como lingua de

usos cultos dos galegos.

Como sería longo expoñer aquí todas e cada unha das proclamas lusófilas

que atopamos nos textos clásicos do galeguismo, limitarémonos a escolmar

unhas poucas a modo de exemplo. Centrarémonos nas saídas da pluma de

Ramón Piñeiro e Álvaro Cunqueiro. A lista, de querer ser exhaustivos, debería


incluír fragmentos de practicamente todos os intelectuais galeguistas, pois raro

é o caso de quen, nun momento ou outro, non acudiu ao exemplo portugués na

defensa do galego. Trátase, como dixemos, dun lusismo retórico, case sempre

traído a colación en sentido defensivo fronte ao estándar castelán, e que permi-

te, p.e., afirmar que o galego é “a lingua da maioría do pobo galego, a de

Portugal, Brasil, Angola, Mozambique e outros pobos de África e Asia” nun

artigo colectivo que, en 1971, defende o cultivo do galego en todos os niveis do

ensino (Barro e outros 1971). Todas estas características convidan a cualificar

esta orientación favorable a Portugal e ao portugués como un a xeito de lusis-

mo platónico, bastante afastado dalgunhas das interpretacións ortográficas que

se darían máis tarde.

Esta lusofilia global e difusa faculta o recurso ao portugués en defensa do

galego case como quen menciona a Rosalía de Castro en defensa da literatura

galega. Non sorprende, pois, que un líder autonomista como Ramón Piñeiro

recorra a este tópico cando ten que presentar o noso idioma nunha universida-

de estadounidense a mediados dos anos 60:

Este breve e esquemático panorama histórico do galego abondará, coidamos,

para sinalar o interese que amosa para cantos se interesan a fondo polos estu-

dios luso-brasileiros, como é o caso dos concorrentes da este Coloquio [VI

Colóquio Internacional de Estudos Luso-Brasileiros, Harvard-Columbia,

1966]. As razóns son varias:

En primeiro lugar a comunidade das orixes idiomáticas. Durante os períodos da

romanización, da cristianización e da formación do romance galego, a

Gallaecia foi unha unidade cultural e política. De aí que, en rigor, débese hoxe

falar de cultura galego-luso-brasileira.

En segundo lugar, a comunidade literaria durante o ciclo medieval galego-por-

tugués.

En terceiro lugar, a conservación dun gran caudal documental dos séculos XIII

ao XVI.

Finalmente, o interesante fenómeno do seu vigoroso rebrote cultural contem-

poráneo.

Temos, xa que logo, unhas orixes idiomáticas galegas –da Galecia–, unhas ori-

xes literarias galego-portuguesas e unha comunidade cultural actual galego-

-luso-brasileira (Piñeiro 2002: 174).

Afirmacións do tipo das citadas son comúns de vello na tradición galeguis-

ta. Repárese en que Piñeiro, que fora convidado a participar no Colóquio por

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

299


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

300 iniciativa de Ernesto Guerra da Cal (Gômez 2002: 151, n. 97) insiste en sinalar

como do presente estes vencellos culturais de Galicia co universo cultural por-

tugués e brasileiro (“débese hoxe falar de cultura galego-luso-brasileira”,

“comunidade cultural actual”). É importante sinalar, asemade, que en ningún

momento afirma que desta irmandade idiomática deban derivarse de maneira

automática consecuencias ortográficas ou morfolóxicas, senón que a afinidade

queda máis ben no ámbito inconcreto do cultural.

Outro autor ao que se lle coñece desde sempre un gusto marcado polo uni-

verso portugués é o escritor Álvaro Cunqueiro. O mindoniense pronunciouse

moitas veces sobre as relacións entre as culturas galega e portuguesa, a nalgu-

nha ocasión chegou mesmo a mostrarse partidario dunha unificación ortográfi-

ca (Nogueira 1996: 685). Con todo, o avance e os logros no proceso de elabo-

ración do galego foron temperando estas opinións primeiras e o autor termina-

ría por abandonar máis tarde este tipo de alternativas. O Cunqueiro da madurez

refuga calquera intento neste sentido (cf. Nicolás 1994: 184-185), e son coñe-

cidas as súas palabras de resposta ao artigo de Rodrigues Lapa, onde o autor de

Merlín e familia defende a independencia de galego e portugués con argumen-

tos inequivocamente autonomistas:

[...] outra cuestión aínda é que se me faga escribir unha lingua que non falo,

con outro vocabulario, outra sintaxe, outra fonética, que tería que adeprender,

e que xa non sería a miña lingua maternal e nin xiquer a miña lingua culta

(Cunqueiro 1973).

Aquela contestación pública de Cunqueiro á oferta de Lapa (1973) partici-

pa dos mesmos principios de firmeza e cordialidade que atopamos nas de

Ramón Piñeiro ou Ramón Otero Pedrayo, tamén vellos amigos de Lapa, que

desestimaron desde un principio a alternativa que lles presentaba o filólogo de

Anadia, igual que antes fixeran coas enunciadas por Ernesto Guerra da Cal

(1959) ou Valentín Paz-Andrade (1968). En realidade, a proposta de escribir en

portugués resultaba basicamente innovadora na tradición de posguerra, pródi-

ga, como dicimos, en afirmacións de lusismo platónico pero na que, salvo

excepcións contadas, non se dera o paso da teoría á práctica. Autores como os

reunidos no Grupo de Traballo de Londres e outros que publicaban por aque-

les anos en Grial como Carlos Durán (1976, 1979) ou Xosé-Martiño Montero

Santalla (1976, 1979) foron en verdade pioneiros en reinterpretar as vellas pro-

clamas lusófilas en pautas ortográficas concretas. Velaí o verdadeiro cambio


da década dos setenta, o que traza a liña divisoria entre a vella garda galeguis-

ta e os mozos reintegracionistas que se esforzan por aclimatar a proposta maxi-

malista de Lapa. Como lle afirmaba a Rodrigues Lapa un daqueles lusistas

novos, “A orixinalidade, baixo o meu punto de vista, consiste en que pasemos

á acción” (Miragaia 1978).

Antes deste momento histórico, o portugués non constituía nin moito menos

a referencia predilecta no ortográfico (e menos aínda no gramatical ou lexical)

senón apenas unha fonte de arrequentamento entre varias (galego literario, gale-

go oral e dialectal, lingua medieval...). De feito, o estándar portugués seguiu pre-

sentándose durante moitos anos como un recurso co que o galego podería defen-

derse da presión asimiladora do castelán. Un risco distintivo dos grandes lusis-

tas desta época (Guerra, Paz-Andrade, Montero Santalla, o derradeiro Carballo

Calero) é precisamente a súa inclinación a favor de manter o que eles denomina-

ban “valores básicos” da lingua a salvo. Tomaríase do portugués todo o que fose

preciso e tolerable pola nosa sociedade, pero manteríanse sempre cláusulas de

enxebreza autóctona que impedirían unha disolución total do galego no estándar

lusitano. O portugués seguiría actuando, polo menos a nivel teórico, como unha

especie de arma privilexiada coa que nos enfrontar ao castelán, máis que como

a lingua meta que tempo despois pasaría a constituír para algúns.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

301


CODA

Damos cabo así ás nosas reflexións sobre os intentos de ordenar o galego

escrito, especialmente nos eidos ortográfico e morfolóxico, aparecidas en

Galicia no período comprendido entre a normativa Galaxia e o acordo ortográ-

fico e morfolóxico ILG-RAG de 1982. Facémolo co convencemento de que,

moi probablemente, non sempre saímos vitoriosos do noso intento de distancia-

mento crítico a respecto do material analizado, de maneira que os nosos prexu-

ízos asomarán se cadra aquí e acolá nos comentarios efectuados. En todo caso,

as que aquí se expoñen non son en ningún caso verdades evidentes e incontes-

tables. Outra persoa, sobre o mesmo corpus, establecería puntos distintos de

atención preferente, organizaría doutra maneira a exposición e chegaría a con-

clusións total ou parcialmente diferentes. As consideracións que agora entrega-

mos teñen, desde logo, carácter provisional, pois son aínda bastante incipientes

as nosas nocións verbo dalgúns aspectos, sobre todo no relativo ao contexto e

aos procesos de xestación e elaboración das propostas. Que o conflito non foi

só ortográfico e incluíu tamén discrepancias doutra índole (departamentais, per-

soais, intelectuais, políticas) non se lle oculta a ninguén e sobre eses aspectos é

moi pouca a información publicada coa que conta o investigador. Con máis fre-

cuencia da que nos gustaría, novos datos, ata o de agora inéditos ou descoñeci-

dos por nós, achegan matices novos ao noso ámbito de estudo, de maneira que

son moitas as razóns que convidan á prudencia e á humildade nun pronuncia-

mento analítico do xeito do aquí ensaiado.

Confesamos que algún día quixemos redactar o grande estudo sobre as nor-

mativas no período 1950-1980. Hoxe, porén, conformámonos con presentar un

estudo sobre o tema, completo, elaborado sobre información contrastada e

redactado de xeito procuradamente ecuánime, pero que en todo caso fica bas-

tante lonxe da tentativa de pronunciamento definitivo que alentou algún día a

nosa pescuda. Agardamos, con todo, que este traballo poida resultar dalgunha

utilidade a posibles investigacións futuras, pois desa maneira daríase cumpri-

mento a unha das arelas que animou o noso esforzo.


REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

I. BIBLIOGRAFÍA PASIVA

Agrupación Cultural O Facho

1978 O Galego Hoxe. Curso de Lingua, La Coruña, La Voz de Galicia [cincoedicións en 1978, tres en 1979].

19809 O Galego Hoxe. Curso de Lingua. Adaptado ás Normas Ortográficasda Comisión de Lingüística da Xunta de Galícia, La Coruña, La Voz deGalicia [é a novena edición do texto anterior, revisada e modificada].

Alonso Estravís, I.

1978 “Sobre ortografía galega”, Grial 62, 475-481.

Asociación Sócio-Pedagóxica Galega [AS-PG]

1979 Orientacións para a escrita do noso idioma, ed. ciclostilada.

1980a Orientacións para a escrita do noso idioma, Santiago, Xistral (Prelo:Adral, A Coruña).

1980b Orientacións para a escrita do noso idioma, Santiago, Xistral (Prelo:Gráficas Rodi, Ourense).

Asociación Sócio-Pedagógica Galega [AS-PG]

1980c Orientaçóns para a escrita do noso idioma, Ourense, Galiza Editora[1982].

Cabanillas, R.

1952 Antífona da cantiga, Vigo, Galaxia.

Carballo Calero, R.

1966a Gramática elemental del gallego común, Vigo, Galaxia. (1ª)

1968a “ “ “ “ “ “ “ (2ª)

1970 “ “ “ “ “ “ “ (3ª)


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

306 1974a Gramática elemental del gallego común, Vigo, Galaxia. (4ª)

1976a “ “ “ “ “ “ “ (5ª) (non venal)

1976b “ “ “ “ “ “ “ (6ª)

1979 “ “ “ “ “ “ “ (7ª)

Durán, C.

1976 “Sobre a ortografía galega: unha iniciativa”, Grial 53, 361-364.

1979 “Algunhas precisións sobre a ortografía”, Grial 64, 243-245.

Enríquez Salido, M. C. e X. L. Fernández Pérez

1980 Língua Galega, León, Everest.

Fernández de la Vega, C. e R. Piñeiro

1952 “Acraracións dos tradutores”, en J. Pokorny, Cancioeiro da poesía cél-tiga, Santiago de Compostela, Bibliófilos Gallegos, 1952, XIII-XVI.

Galaxia, Editorial

1952 “Verbas limiares da editorial”, en Cabanillas (1952), 2.

Guerra da Cal, E.

1959 Lua de alén-mar (1939-1958), Vigo, Galaxia.

1963 Rio de sonho e tempo (1959-1962), Vigo, Galaxia.

Instituto de la Lengua Gallega

1971 Gallego 1, Santiago de Compostela, Universidad de Santiago.



Lapa, M. Rodrigues

1973 “A recuperação literária do galego”, Grial 41, 278-287.

Montero Santalla, X.-M.

1976 “Unificación ortográfica galego-portuguesa”, Grial 51, 1-13.

1979 Directrices para a reintegración lingüística galego-portuguesa, Ferrol,ed. do autor.


Paz-Andrade, V.

1968 “A evolución trans-continental da lingua galaico-portuguesa”, enCírculo de las Artes (ed.), 115-132.

Peregrín Otero, C.

1965 “Con la benia de la Academia”, en Grial 7, 24-47.

Piñeiro, R.

1952 “Carta aos traductores do Ordinario da Misa”, en López Muñoz (1989),219.

Rábade, X. C.; Pena, X. R. e M. C. Vázquez

1980 Língua. Gramática metódica da língua galega, A Coruña, Ed. doRueiro.

Rábade Castiñeira, X. C.

1980 Normas ortográficas do idioma galego. Texto íntegro, guía e comentá-rios, A Coruña, La Voz de Galicia.

Real Academia Gallega

1970 Normas ortográficas do idioma galego, A Cruña, Real AcademiaGallega.

1971 Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego, A Cruña, RealAcademia Gallega.

1977 Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego, A Cruña, RealAcademia Gallega [reproducen as da entrada anterior (RAG 1971) concambios].

Universidade de Santiago de Compostela

1977 Bases prá unificación das normas lingüísticas do galego. Resume dosseminarios celebrados na Universidade de Santiago de Composteladesde decembro de 1976 a xuño de 1977, Madrid, Anaya (ed. nonvenal).

1980 Bases prá unificación das normas lingüísticas do galego, Santiago,Universidade de Santiago [segunda edición, modificada, da entradaanterior (USC 1977)].

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

307


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

308 VV. AA.

1973 “Manifesto para a supervivencia da cultura galega”, versión inédita des-tinada para a revista Grial.

1974a “Manifesto para a supervivéncia da cultura galega”, Seara Nova 1547,30-31 [reproduce basicamente a entrada anterior (VV. AA. 1973), enversión ortográfica “galego-portuguesa”].

1974b “Manifesto para la supervivencia de la lengua gallega”, Cuadernos parael diálogo 133, 8-11 [tradución para o castelán e revisión de X.-M.Montero Santalla da entrada anterior (VV. AA. 1974a)].

Xunta de Galícia

1980 Normas ortográficas do idioma galego, Santiago de Compostela,Publicacións da Xunta de Galícia, maio.

Xunta de Galicia

1980a “Normas ortográficas do idioma galego”, Boletín Oficial da Xunta deGalícia, xuño, núm. 10, 26-30 [reproducen as aparecidas en maio, cita-das na entrada anterior, (Xunta de Galícia 1980)].

1980b “Ditame da Subcomisión de Programación de Textos da ComisiónMixta Ministerio de Educación - Xunta de Galicia”, Boletín Oficial daXunta de Galicia, decembro, núm. 15, 21-23.

1981 “Resolución do 15 de outubro de 1980 pola cal se regula a autorizaciónde libros de texto e material didáctico redactado en lingua galega”,Boletín Oficial da Xunta de Galicia, febreiro, núm. 16, 42-43.


II. BIBLIOGRAFÍA ACTIVA

Albrecht, S.

1992 “En torno á codificación do galego”, Grial 114, 223-230.

Alegria Marques, M.; A. P. Figueira Santos; N. Rosmaninho; A. Breda Carvalhoe R. Godinho (eds.)

1997 Correspondência de Rodrigues Lapa. Selecção (1929-1985), Coimbra,Livraria Minerva Editora.

Aléong, S.

1983 “Normes linguistiques, normes sociales, une perspective anthropologi-que”, en Bédard e Maurais (eds.), 255-280.

Alonso Montero, X.

1970 Constitución del gallego en lengua literaria. Datos de una problemáti-ca cultural y sociológica en el siglo XIX, Lugo, Celta.

Alonso Pintos, S.

1998 Contribución ó estudio dos antecedentes inmediatos do moderno pro-ceso de estandarización do galego. As propostas de codificación da lin-gua no período 1966-1980, Memoria de Licenciatura (inédita),Universidade de Santiago de Compostela, Facultade de Filoloxía.

2000 Para unha historia do estándar galego. As propostas do período 1966--1980, Traballo de Investigación Tutelado, Universidade de Santiago deCompostela, Facultade de Filoloxía.

2002 Para unha historia do estándar galego. As propostas do período 1966--1980, Madrid, Universidad Nacional de Educación a Distancia [repro-duce, con cambios mínimos, a entrada anterior].

Álvarez, R.

1991 “Á procura dunhas bases para a unificación: A contribución de AntonioCouceiro Freixomil”, en Brea e Fernández Rei (coords.), vol. 2, 19-31.

Álvarez, Ch. e F. Fernández Rei

1977 “O galego ante a súa fala”, Teima 10, 9.

Álvarez, R. e X. Xove

2002 Gramática da lingua galega, Vigo, Galaxia.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

309


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

310 Álvarez, R., X. L. Regueira e H. Monteagudo

1986 Gramática galega, Vigo, Galaxia.

Álvarez Cáccamo, X. M.

1979 Galego cero, Vigo, Castrelos.

Ammon, U. (ed.)

1989 Status and Function of Languages and Language Varieties, Berlin/NewYork, Walter de Gruyter.

Anis, J.

1983 “Pour une graphématique autonome”, Langue française 59, 31-44.

Anis, J. (coa colaboración de J.-L. Chiss e Ch. Puech)

1988 L’écriture: théories et descriptions, Bruxelles, De Boeck-Wesmael.

Aracil, Ll. V.

1965 “Conflicte lingüístic i normalització lingüística a l’Europa nova”, enAracil, Ll. V., Papers de sociolingüística, Barcelona, La Magrana, 1982.

1979 “Educació i sociolingüística”, Treballs de sociolingüística catalana 2[citamos pola versión recollida en Aracil, Ll. V., Papers de sociolingüís-tica, Barcelona, La Magrana, 1982, 129-217].

1980 “A sociolingüística da experiéncia e da acción. O modelo galego”, enAracil, Ll. V. e outros, 17-33.

Aracil, Ll. V. e outros

1980 Problemática das línguas sen normalizar. Situación do galego e alter-nativas, Santiago, Xistral.

Arrivé, M.

1993 Réformer l’orthographe?, Paris, Presses Universitaires de France.

Associaçom Galega da Língua

1983 Estudo crítico das Normas ortográficas e morfolóxicas do IdiomaGalego (ILG-RAG), A Corunha, Venus.

Asociaçóm Sócio-Pedagógica Galega

1982a Explicaçóns sobre algúns pontos das Orientaçóns para a escrita donoso idioma, s.l., AS-PG.


1982b Observaçóns sobre as normas ortográficas e morfológicas do Institutoda Língua Galega – Real Academia Galega, Ourense, AS-PG.

Auroux, S.

1994 La révolution technologique de la grammatisation. Introduction à l’his-toire des sciences du langage, Liège, Mardaga [a versión inicial destetexto, abreviada, apareceu en portugués: A revolução tecnológica dagramatização, Campinas, Editora da Unicamp, 1992].

1998 La raison, le langage et les normes, Paris, Presses Universitaires deFrance.

Bagno, M.

2003 A norma oculta: língua & poder na sociedade brasileira, São Paulo,Parábola Editorial.

Bagno, M. (org.)

2001 Norma lingüística, São Paulo, Edições Loyola.

2002 Lingüística da norma, São Paulo, Edições Loyola.

Baron, N. S.

1981 Speech, Writing, and Sign. A Functional View of LinguisticRepresentation, Bloomington, Indiana University Press.

Barro, M. T.; X. Toubes; C. Durán; M. Fernández-Gasalla e F. Pérez Barreiro--Nolla

1971 “Plan pedagóxico galego”, Grial 32, 202-210.

Barton, D.

1994 Literacy. An Introduction to the Ecology of Written Language, OxfordUK & Cambridge USA, Blackwell.

Bartsch, R.

1985 Sprachnormen: Theorie und Praxis, Tübingen, Niemeyer Verlag.

1987 Norms of Language. Theoretical and Practical Aspects, London/NewYork, Longman, 1987 [versión inglesa, traducida, revisada e ampliadapola propia autora, da entrada anterior (Bartsch 1985). Unha adaptaciónao galego do capítulo 6 de Norms of Language pode consultarse enGrial 160, 30-41].

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

311


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

312 1989 “A Normtheoretical Approach to Functional and Status Types ofLanguage” en Ammon (ed.), 197-215.

Battestini, S.

1988 “Écritures africaines (inventaire et problématique)”, en Catach (ed.),149-155.

1997 Écriture et texte: Contribution africaine, Québec, Les Presses del’Université Laval et Paris, Présence Africaine.

Battestini, S. P. X. (ed.)

1987 Georgetown University Round Table on Languages and Linguistics1986. Developments in: Linguistics and Semiotics, Language Teachingand Learning, Comunication across Cultures, Washington D. C.,Georgetown University Press.

Bazell, C. E.

1966 “The grapheme”, in Hamp, E. P., F. W. Householder e R. Austerlitz(eds.), 359-361.

Bazin, L.

1983 “La réforme linguistique en Turquie”, en Fodor e Hagège (eds.), vol. I,154-177.

Bédard, É. e J. Maurais

1983 “Réflexions sur la normalisation linguistique au Québec”, en Bédard eMaurais (eds.), 435-459.

Bédard, É. e J. Maurais (eds.)

1983 La norme linguistique, Québec, Conseil de la langue française.

Béguelin, M.-J.

2002 “Unidades de lengua y unidades de escritura. Evolución y modalidadesde la segmentación gráfica”, en Ferreiro (comp.), 31-51.

Beramendi, J. G. e X. M. Núñez Seixas

1995 O nacionalismo galego, Vigo, A Nosa Terra, 19962.

Bernstein, B.

1971 Class, Codes and Control. Theoretical Studies towards a Sociology ofLanguage, 2 vols., London, Routledge & Kegan Paul.


Berrendonner, A. e M.-J. Reichler-Béguelin

1989 “Décalages: les niveaux de d’analyse linguistique”, Langue française81, 99-125.

Berry, J.

1968 “The making of alphabets”, en Fishman (ed.), 737-753.

Biber, D.

1988 Variation across speech and writing, Cambridge, Cambridge UniversityPress.

Blanche-Benveniste, C.

1998 Estudios lingüísticos sobre la relación entre oralidad y escritura,Barcelona, Gedisa.

2002 “La escritura, irreductible a un «código»”, en Ferreiro (comp.), 15-30.

Blanco, C.

1989 Conversas con Carballo Calero, Vigo, Galaxia.

1991 “Da vida e da obra: tres Carballos”, en Carballa, Cuñarro e Sánchez(coords.), 8-13.

1992 “Presentación” en Carvalho Calero (1992), 9-12.

Bloomfield, L.

1933 Language; New York; Holt, Rinehart and Winston.

Bolinger, D. L.

1946 “Visual morphemes”, Language XXI, 333-340.

Bottéro, J.

1990 “L’écriture et la formation de l’intelligence en Mésopotamie ancienne”,Le Débat 62, 38-60.

Bourdieu, P.

1977 “L’économie des échanges linguistiques”, Langue française 34, 17-34.

1980 Le sens pratique, Paris, Minuit.

1982 Ce que parler veut dire. L’economie des échanges linguistiques, Paris,Fayard.

Bourdieu, P. e J.-C. Passeron

1964 Les héritiers. Les étudiants et la culture, Paris, Minuit.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

313


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

314 1970 La reproduction. Élements pour une théorie du système d’enseigne-ment, Paris, Minuit.

Brea, M. e F. Fernández Rei (coords.)

1991 Homenaxe ó profesor Constantino García, 2 vols., Santiago,Departamento de Filoloxía Galega-Universidade.

Bright, W. (ed.)

1966 Sociolinguistics, The Hague/Paris, Mouton.

Britto, L. P. Leme

2002 “Língua e ideologia. A reprodução do preconceito”, en Bagno (org.),135-154.

Butterworth, B.

1997 “Neural Organisation and Writing Systems”, en Pontecorvo (ed.), 273--291.

Calsamiglia Blancafort, H. e A. Tusón Valls

1999 Las cosas del decir. Manual de análisis del discurso, Barcelona, Ariel.

Calvet, L.- J.

1974 Linguistique et colonialisme. Petit traité de glottophagie, Paris, Payot.

1987 La guerre des langues et les politiques linguistiques, Paris, Payot.

Campbell, G. L.

1997 Handbook of scripts and alphabets, London/New York, Routledge.

Carballa, X.; F. Cuñarro e C. Sánchez (coords.)

1991 Ricardo Carballo Calero: A razón da esperanza, [A Nosa Terra, supl.A Nosa Cultura 13], Vigo, Promocións Culturais Galegas.

Carballo Calero, R.

1963 Historia da literatura galega contemporánea, Vigo, Galaxia.

1966b “A revolta e outras farsas, por Jenaro Mariñas del Valle”, Grial 11, 112--144.

1969 “Sobre os dialectos do galego”, Grial 23, 1-15.

1972 “A liña do galego literario”, Grial 36, 129-137.

1974b “La constitución del gallego como lengua escrita”, Verba 1, 31-40.


1975 “Ortografía galega”, La Voz de Galicia, 27 de xullo.

1977 “Uso e abuso do galego”, Grial 56, 213-215.

1978a “Normas ortográficas e morfolóxicas”, Grial 59, 98-102.

1978b “Novas bases para unha normalización lingüística”, Grial 59, 103-110.

1981 Problemas da língua galega, Lisboa, Sá da Costa.

1982 “Un libro sobre Castelao”, Grial 77, 369-374.

1983 Da fala e da escrita, Ourense, Galiza Editora.

Carballo Calero, R. (dir.)

1979 Teatro Nós. Vicente Risco: “O bufón del Rei”. Ramón Otero Pedrayo: “ALagarada”. Castelao: “Os vellos non deben de namorarse”, Santiago,Follas Novas.

Cardona, G. R.

1986 Storia universale della scritura, Milano, Arnaldo Mondadori.

1991 Antropologia della scrittura, Torino, Loescher, 19912 [1981]. Citamospola tradución castelá: Antropología de la escritura, Barcelona, Gedisa,1999.

Carré Alvarellos, L.

1967 Gramática gallega, A Coruña, Moret.

1974 “Acerca de «A Recuperação Literária do Galego»”, Colóquio/Letras17, 76-77.

Carvalho Calero, R.

1985a “Para umha história da ortografia galega: A ponência de 1979”, Agália2, 223-233.

1985b “O problema ortográfico”, Agália 2, 127-134.

1987 “Grafia castelhana ou grafia histórica para a língua galega”, Agália 9,45-46 [asinado co seudónimo M. Dumbria].

1989 “Bilingüismo e reintegracionismo nas cartas cruzadas entre Castelao eSánchez-Albornoz”, en II Congresso Internacional da Língua Galego--Portuguesa na Galiza. 1987: Actas, A Corunha – Ourense, Asso-ciaçom Galega da Língua, 887-900.

1990 Do galego e da Galiza, Santiago, Sotelo Blanco.

1992 Umha voz na Galiza. Artigos de jornal (1933-1989), Barcelona, SoteloBlanco.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

315


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

316 Casevitz, M. e F. Charpin

1983 “L’héritage gréco-latin”, en Bédard e Maurais (eds.), 44-68.

Cassany, D., M. Luna e G. Sanz

1993 Ensenyar llengua, Barcelona, Graó.

Castro, I., I. Duarte e I. Leiria (orgs.)

1987 A demanda da ortografia portuguesa. Comentário do AcordoOrtográfico de 1986 e subsídios para a compreensão da Questão quese lhe seguiu, Lisboa, Sá da Costa, 19872.

Catach, N.

1978 L’ortographe, Paris, Presses Universitaires de France.

1987 “New linguistic approaches to a theory of writing”, en Battestini (ed.),161-174.

1988 “L’écriture en tant que plurisystème, ou théorie de L prime”, en Catach(ed.), 243-259.

Catach, N. (ed.)

1988 Pour une théorie de la langue écrite. Actes de la Table Ronde interna-tionale C.N.R.S. – H.E.S.O., Paris, 23-24 octobre 1986, Paris, Éditionsdu Centre National de la Recherche Scientifique.

Chervel, A.

1977 ... et il fallut apprendre à écrire à tous les petits français. Histoire de lagrammaire scolaire, Paris, Payot.

1998 La culture scolaire. Une approche historique, Paris, Belin.

Círculo de las Artes (ed.)

1968 O porvir da lingua galega, Lugo, Círculo de las Artes. Instituto deEstudios.

Clairis, Ch.

1983 “Le cas du grec”, en Fodor e Hagège (eds.), vol. I, 350-361.

Colomer, T. e A. Camps

1996 Enseñar a leer, enseñar a comprender, Madrid, Celeste Ediciones/Ministerio de Educación y Ciencia.


Confederación Intersindical Galega [CIG] - Normalización Lingüística

[1998] Guía elemental para a escrita do galego. Normativa dos mínimos,Santiago, CIG [s.a.].

Cook-Gumperz, J.

1986 “Literacy and schooling: an unchanging equation?”, en Cook-Gumperz(ed.), 16-44.

Cook-Gumperz, J. (ed.)

1986 The social construction of literacy, Cambridge, Cambridge UniversityPress.

Cooper, R. L.

1989 Language Planning and Social Change, Cambridge, CambridgeUniversity Press.

Coseriu, E.

1987 “El gallego y sus problemas. Reflexiones frías sobre un tema canden-te”, Lingüística Española Actual IX, 127-138.

Costa Casas, X. X. e outros

1988 Nova gramática para a aprendizaxe da língua, A Coruña, Vía Láctea.

Costa Rico, A.

2004 Historia da educación e da cultura en Galicia (Séculos IV-XX).Permanencias e cambios no contexto cultural e educativo europeo,Vigo, Xerais.

Coulmas, F.

1987 “What writing can do to language: some preliminary remarks”, enBattestini (ed.), 107-129.

1988 “Overcoming diglossia : The rapprochement of written and spokenJapanese in the 19th century (Le rapprochement du japonais écrit etparlé au XIXe siècle)”, en Catach (ed.), 191-201.

1989a “Function and Status of Written Language in East Asia”, en Ammon(ed.), 216-242.

1989b The Writing Systems of the World, Oxford, Basil Blackwell.

1989c “Democracy and the crisis of normative linguistics”, en Coulmas (ed.),177-193.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

317


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

318 1996 The Blackwell Encyclopedia of Writing Systems, Oxford, Blackwell.

2003 Writing Systems. An introduction to their linguistic analysis,Cambridge, Cambridge University Press.

Coulmas, F. (ed.)

1989 Language Adaptation, Cambridge, University of Cambridge Press.

Coulmas, F. e K. Ehlich (eds.)

1989 Writing in Focus, Berlin/New York/Amsterdam, Mouton.

Cunha, C.

1985 A questão da norma culta brasileira, Rio de Janeiro, Tempo Brasileiro.

Cunqueiro, Á.

1973 “A recuperación literaria do galego”, Faro de Vigo, 9 de setembro.

Daoust, D. e J. Maurais

1987 “L’aménagement linguistique”, en Maurais (dir.), 5-46.

De Castilho, A. Teixeira

2002 “Variação dialetal e ensino institucionalizado da língua portuguesa”, enBagno (org.), 27-36 [texto presentado no Simpósio sobre LínguaPortuguesa e Sociedade Brasileira (São Paulo, 1977) e publicado orixi-nalmente en Cadernos de Estudos Lingüísticos, I, 1978, 13-20].

DeFrancis, J.

1984 The Chinese Language. Fact and Fantasy, Honolulu, University ofHawaii Press.

1989 Visible Speech: The Diverse Oneness of Writing Systems, Honolulu,University of Hawaii Press.

Denny, J. P.

1991 “Rational thought in oral culture and literate decontextualization”, enOlson e Torrance (eds.), 66-89.

Desbordes, F.

1990 Idées romaines sur l’écriture, Paris, Presses Universitaires de Lille.

Dieste, R.

1971 A vontade de estilo na fala popular, Real Academia Gallega/Do Castro,19942.


Duarte, I. e I. Leiria (orgs.)

1996 Congresso Internacional sobre o Português. Actas, vol. II, Lisboa,Associação Portuguesa de Lingüística e Edições Colibri.

Ehri, L. C.

1985 “Effects of printed language acquisition on speech”, en Olson, Torrancee Hildyard (comps.), 333-367.

Ehri, L. C. e L. S. Wilce

1980 “The influence of orthography on readers’ conceptualization of the pho-nemic structure of words”, Applied Psycholinguistics 1, 371-385.

Elia, S.

1981 “De l’Ars grammatica à la Grammatica Speculativa”, en Geckeler, H.;B. Schlieben-Lange; J. Trabant e H. Weydt (eds.), Logos Semantikos.Studia Linguistica in honorem Eugenio Coseriu (1921-1981), Madrid,Gredos e Berlin-New York, Walter de Gruyter, vol. 1, 167-176.

Embleton, S., J. E. Joseph e H.-J. Niederehe (eds.)

1999 The Emergence of the Modern Language Sciences. Studies on the tran-sition from historical-comparative to structural linguistics in honour ofE. F. K. Koerner, vol. 1: Historiographical perspectives, Philadel-phia/Amsterdam, John Benjamins.

Esser, U.

1986 “O galego, lingua en elaboración”, Grial 93, 334-343.

Falcón, X.

2000 “Planificación lingüística”, en Ramallo, Rei-Doval e Rodríguez Yáñez(eds.), 409-442.

Faraco, C. A.

2002 “Norma-padrão brasileira. Desembaraçando alguns nós”, en Bagno(org.), 37-61.

Feldman, C. F.

1991 “Oral metalanguage”, en Olson e Torrance (eds.), 47-65.

Ferguson, Ch.

1966 “National sociolinguistic profile formulas”, en Bright (ed.), 309-324.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

319


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

320 1968 “Language development”, en Fishman, Ferguson e Das Gupta (eds.),27-35.

Fernán-Vello, M. A. e Pillado Mayor, F.

1986 Conversas en Compostela con Carballo Calero, Barcelona, SoteloBlanco.

Fernández del Riego, F.

1973 Un país e unha cultura [discurso de ingreso na RAG lido no ano 1960],A Coruña, Real Academia Galega.

1990 O río do tempo. Unha historia vivida, Sada, Do Castro.

1991 “Traxectoria galeguista dun significado escritor”, en Carballa, Cuñarroe Sánchez (coords.), 18-19.

1996 A xeración Galaxia, Vigo, Galaxia.

Fernández Pérez, M.

1996 “El campo de la lingüística aplicada. Introducción”, en Fernández Pérez(coord.), 11-45.

Fernández Pérez, M. (coord.)

1996 Avances en lingüística aplicada, Santiago de Compostela,Universidade de Santiago.

Fernández Rei, F.

1990 “Nacionalismo e dignificación da lingua galega no período 1972--1980”, A Trabe de Ouro 1, 43-71.

1994 “Contribución das organizacións políticas á normalización da linguagalega (1963-1989), en Lorenzo, R. (ed.), Actas do XIX CongresoInternacional de Lingüística e Filoloxía Románicas (Santiago, 1989), ACoruña, Fundación Pedro Barrié de la Maza, vol. VI., 51-74.

1996 “A posición do galego, lingua románica reemerxente”, en Lorenzo eÁlvarez (coords.), 15-46.

Fernández Rei, F. e C. Hermida Gulías (eds.)

1996 A Nosa Fala. Bloques e áreas lingüísticas do galego, Santiago,Consello da Cultura Galega, Arquivo Sonoro de Galicia.

Fernández Salgado, B. e H. Monteagudo Romero

1995 “Do galego literario ó galego común. O proceso de estandardización naépoca contemporánea”, en Monteagudo (ed.), 99-176.


Ferreiro, E.

1985 “Literacy development: a psychogenetic perspective”, en Olson,Torrance e Hildyard (comps.), 217-228.

1986 Proceso de alfabetización. La alfabetización en proceso, Buenos Aires,Centro Editor de América Latina, 19916.

1997 “The Word Out of (Conceptual) Context”, en Pontecorvo (ed.), 47-59.

2001 Pasado y presente de los verbos leer y escribir, México D. F., Fondo deCultura Económica, 20022.

2002 “Escritura y oralidad: unidades, niveles de análisis y conciencia meta-lingüística”, en Ferreiro (comp.), 151-171.

Ferreiro, E. (comp.)

2002 Relaciones de (in)dependencia entre oralidad y escritura, Barcelona,Gedisa.

Ferreiro, E. (coord.)

1989 Los hijos del analfabetismo. Propuestas para la alfabetización escolaren América Latina, México, s. XXI.

Ferreiro, E.; C. Pontecorvo; N. Ribeiro Moreira e I. García Hidalgo

1996 Caperucita Roja aprende a escribir. Estudios psicolingüísticos compa-rativos en tres lenguas, Barcelona, Gedisa, [Este libro saíu publicadotamén en italiano (Cappuccetto Rosso impara a scrivere. Studi compa-rativi in tre lingue romanze, Firenze, La Nouva Italia) e portugués(Chapeuzinho vermelho aprende a escrever. Estudos psicolingüísticoscomparativos em três línguas, São Paulo, Ática), pero as autoras advir-ten de que non hai unha edición orixinal da cal as outras poidan ser con-sideradas traducións, xa que o libro apareceu o mesmo ano nas tres lin-guas do estudo comparativo].

Ferro Ruibal, X.

1984 “O acordo ortográfico e morfolóxico de 1982. Entre a utopía foneticis-ta e as heterografías lusistas”, en I Encontros Labaca. Ponencias, Sada,Do Castro, 176-307.

Filgueira Valverde, J.

1947 “A «despedida»”, en Portela Paz (ed.), 141-142.

Fishman, J. A.

2001 “From Theory to Practice (and Vive Versa): Review, Reconsiderationand Reiteration”, en Fishman, J. (ed.), Can Threatened Languages Be

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

321


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

322 Saved? Reversing Language Shift, Revisited: A 21st Century Pers-pective, 451-483.

Fishman, J. A. (ed.)

1968 Readings in the Sociology of Language, The Hague-Paris, Mouton,19723.

1974 Advances in Language Planning, The Hague-Paris, Mouton.

Fishman, J., Ch. Ferguson e J. Das Gupta (eds.)

1968 Language Problems of Developing Nations, New York, John Wiley andsons.

Fodor, I. e Ch. Hagège (eds.)

1983-1990 Language Reform. History and Future / La réforme des lan-gues. Histoire et avenir, 5 vols., Hamburg, Helmut Buske.

Fontenla Rodrigues, J.-L.

1986 “Breve história do conflito lingüístico na Galiza: a normativa do gale-go desde a II República até hoje”, Temas de O Ensino 2, 6/10, 51-68.

Freixeiro Mato, X. R.

1993 “Os intentos da Académia por elaborar unha gramática e normas orto-gráficas do galego a partir de 1960”, A Nosa Terra 600, 36-37.

1994 Sebastián Martínez-Risco na cultura galega, Santiago de Compostela,Laiovento.

1997 Lingua galega: normalidade e conflito, Santiago de Compostela,Laiovento.

French, M. A.

1976 “Observations on the Chinese script and the classification of writingsystems” en Haas (ed.), 101-129.

Gabriel, N. de

1992 “Lengua y escuela en Galicia”, en Escolano, A. (dir.), Leer y escribir enEspaña. Doscientos años de alfabetización, Madrid, FundaciónGermán Sánchez Ruipérez, 165-186.

Galocha, A. L.

1978 “Carballo Calero. Do galeguismo e da lingoa”, A Nosa Terra 0, 7.


García, C.

1971 “Orixen e problemas do método de galego”, Grial 32, 129-141.

García, C. (ed.)

1971 Gramática castellana por el Licenciado Villalón, Madrid, ConsejoSuperior de Investigaciones Científicas.

Garcia Negro, M. P.

1978 “O idioma”, A Nosa Terra 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19,20, 21, 22, 24, 25, 26, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 40, 42,43, 44.

1979 “O idioma”, A Nosa Terra 45-65, 67, 68, 69, 70, 71, 72.

1989 “O noso idioma: problema central e problemas laterais”, en Actas do IICongresso Internacional da Língua Galego-Portuguesa na Galiza(Ourense, 1987), Santiago/Ourense, AGAL, 215-219.

1993 Sempre en galego, Santiago, Laiovento [citamos pola segunda edición,corrixida e actualizada, de 1999].

Garcia Negro, M. P. e X. M. Dobarro

1979 “Curso de língua”, A Nosa Terra 77, 78, 79, 80, 81, 83, 84, 85, 86, 87.

1984 33 Aproximacións à Literatura e à Lingua galegas, Sada, Do Castro.

Garvin, P. L.

1983 “Le rôle des linguistes de l’École de Prague dans le développement dela norme linguistique tchèque”, en Bédard e Maurais (eds.), 141-152.

Garvin, P. L. (ed.)

1958 A Prague School Reader on Esthetics, Literary Structure and Style,Washington D. C., Georgetown University Press, 19643.

Garvin, P. L. e M. Mathiot

1968 “The Urbanization of the Guaraní Language: A Problem in Languageand Culture”, en Fishman (ed.), 365-374.

Gaur, A.

1995 “Scripts and writing systems: a historical perspective”, en Taylor eOlson (eds.), 19-30.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

323


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

324 Gelb, I. J.

1974 A Study of Writing, Chicago & London, The University of ChicagoPress, [publicado en 1952; segunda edición en 1963, primeira ediciónen Phoenix en 1963; a de 1974 é, daquela, a cuarta impresión].

Gessinger, J. e H. Glück

1983 “Historique et état du débat sur la norme linguistique en Allemagne”,en Bédard e Maurais (eds.), 203-252.

Goldin, D.

1999 “Prólogo”, en Quinteros (ed.), 7-14.

Gômez, J. R.

2002 Fazer(-se) um nome. Eça de Queirós-Guerra da Cal: Um duplo proces-so de canonicidade literária na segunda metade do século XX, Sada,Do Castro.

González Pereira, M. e F. Albertuz Carneiro

2000 “Morfoloxía”, en Ramallo, Rei-Doval e Rodríguez (eds.), 585-627.

González Seoane, E.

1992 A ortografía e a gramática do galego nos estudios gramaticais do sécu-lo XIX e primeiros anos do XX, tese de doutoramento (microficha),Santiago de Compostela, Universidade de Santiago, Facultade deFiloloxía.

Goody, J.

1977 The Domestication of the Savage Mind, Cambridge, CambridgeUniversity Press.

1986 The logic of writing and the organization of society, Cambridge,Cambridge University Press.

1987 The interface between the written and the oral, Cambridge, CambridgeUniversity Press.

Goody, J. (comp.)

1996 Cultura escrita en sociedades tradicionales, Barcelona, Gedisa.

Goody, J. e I. Watt

1996 “Las consecuencias de la cultura escrita”, en Goody (comp.), 39-82.


Grignon, C. e J.-C. Passeron

1989 Le savant et le populaire. Misérabilisme et populisme en sociologie eten littérature, París, Gallimard/Le Seuil.

Gruaz, C.

1988 “Règles d’inférence des graphèmes complexes du français contempo-rain”, en Catach (ed.), 181-189.

Guerra da Cal, E.

1963 Rio de Sonho e Tempo, Vigo, Galaxia.

Gumperz, J. J.

1986 “Interactional sociolinguistics in the study of schooling”, en Cook--Gumperz (ed.), 45-68.

Günther, H.

1997 “Aspects of a History of Written Language Processing. Examples from theRoman world and the early Middle Ages”, en Pontecorvo (ed.), 129-147.

Haarmann, H.

1989 Symbolic Values of Foreign Language Use. From the Japanese Case toa General Sociolinguistic Perspective, Berlin/New York, Mouton.

1990 “Language planning in the light of a general theory of language: amethodological framework”, International Journal of Sociology ofLanguage 86, 103-126.

1991 Universalgeschichte der Schrift, Frankfurt am Main, Campus Verlag[citamos pola tradución castelá, Historia universal de la escritura,Madrid, Gredos, 2001].

Haas, W.

1983 “Determining the level of a script”, en Coulmas e Ehlich (eds.), 15-29.

Haas, W. (ed.)

1976 Writing without letters, Manchester, Manchester University Press.

1982 Standard Languages. Spoken and Written, Manchester, ManchesterUniversity Press.

Hagège, Ch.

1983 “Voies et destins de l’action humaine sur les langues”, en Fodor eHagège (eds.), vol. I, 11-68.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

325


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

326 Halliday, M. A. K.

1985 Spoken and written language, Oxford, Oxford University Press, 19902.

1987 “Spoken and Written Modes of Meaning”, en R. Horowitz e S. J.Samuels (eds.), Comprehending oral and written language, San DiegoAcademic Press, 55-82.

Hamp, E. P., F. W. Householder e R. Austerlitz (eds.)

1966 Reading in Linguistics II, Chicago/London, The University of ChicagoPress, 19662 [1956].

Harris, R.

1990 “Quelques réflexions sur la tyrannie de l’alphabet”, en C. Sirat, J.Irigoin e E. Poulle (eds.), L’écriture, le cerveau, l’oeil et la main,Turnhout, Brepols, 195-200.

1995 Signs of Writing, London/New York, Routledge.

2000 Rethinking Writing, London, The Athlone Press.

Haugen, E.

1966a “Linguistics and Language Planning”, en Bright (ed.), 51-72.

1966b Language Conflict and Language Planning. The Case of ModernNorwegian, Cambridge (Massachussets), Harvard University Press.

1966c “Dialect, Language, Nation”, American Anthropologist 68, 922-935[citamos pola reedición en Pride, J. B. e J. Holmes (eds.), Socio-linguistics. Selected Readings, Harmondsworth, Penguin, 97-111].

1971 “Instrumentalism in Language Planning”, en Rubin e Jernudd (eds.),281-289.

1972 The Ecology of Language: essays, selected and introduced by AmwarS. Dil, Stanford, Stanford University Press.

1980 “Language fragmentation in Scandinavia: revolt of the minorities”, enHaugen, E., D. McClure e D. Thompson (eds.), Minority languagestoday: a selection from the papers read at the First InternationalConference on Minority Languages, held at Glasgow University from 8to 13 september 1980, Edinburgh, Edinburgh University Press, 100-119.

Havelock, E.

1963 Preface to Plato, Cambridge (Massachusetts), Harvard UniversityPress.


O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

3271976 Origins of Western literacy, Toronto, Ontario Institute for Studies inEducation.

1986 The Muse Learns to Write. Reflections on Orality and Literacy fromAntiquity to the Present, New Haven/London, Yale University Press.

1991 “The oral-literate equation: a formula for the modern mind”, en Olsone Torrance (eds.), 11-27.

Havránek, B.

1964 “Zum Problem der Norm in der heutigen Sprachwissenschaft undSprachkultur”, en Vachek (ed.), 413-420 [1936].

1983 “Emploi et culture de la langue standard” (título orixinal : “Úkoly spi-sovného jazyka a jeho kultura”, en B. Havránek e M. Weingart (eds.)Spisovná cestina a jazyková kultura [O estándar checo e o cultivo daboa linguaxe], Praga, Melantrich, 1932, 32-84 [citamos pola traduciónde P. L. Garvin, en Bédard e Maurais (eds.), Apéndice III, 815-833].

Hay, L.

2002 La littérature des écrivains. Questions de critique génétique, Paris,Librairie José Corti.

Henderson, L.

1982 Orthography and Word Recognition in Reading, London, AcademicPress.

Heringer, H. J.

1982 “Normen? Ja –aber meine!”, en Heringer, H. J. (ed.) Holzfeuer im höl-zernen Ofen. Aufsätze zur politischen Sprachkritik, Tübingen, GunterNarr Verlag, 1982, 95-105.

Hermida, C.

1987 “A polémica ortográfica a finais do século XIX (1888). A grafía do[s]”, Grial 97, 299-316.

1992 Os precursores da normalización. Defensa e reivindicación da linguagalega no Rexurdimento (1840-1891), Vigo, Xerais.

Herrenschmidt, C.

1990 “Le tout, l’énigme et l’illusion. Une interprétation de l’histoire de l’é-criture”, Le Débat 62, 95-118.


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

328 Hockett, Ch. F.

1958 A Course in Modern Linguistics, New York, Macmillan.

Householder, F. W.

1971 “The primacy of writing”, en Householder, F. W., LinguisticSpeculations, Cambridge, Cambridge University Press, 244-264.

Illich, I.

1991 “A plea for research on lay literacy”, en Olson e Torrance (eds.), 28-46.

Innis, H.

1951 The bias of communication, Toronto, Toronto University Press.

Jackendoff, R.

1996 The Arquitecture of the Language Faculty, Massachusetts, MIT[Massachusetts Institute of Technology], 19972.

Jaffré, J.-P.

1988 “Graphèmes et idéographie. Approche psycholinguistique de la notionde graphème”, en Catach (ed.), 93-102.

Janda, R. D. e B. D. Joseph

2003 “On Language, Change, and Language Change – Or, Of History,Linguistics, and Historical Linguistics”, en Joseph, B. D. e R. D.Janda (eds.), The Handbook of Historical Linguistics, Malden,USA/Oxford, UK/Melbourne, Australia/Berlin, Germany, BlackwellPublishing, 3-180.

Joseph, J. E.

1985 “«Superposed» languages and standardization”, Studi italiani di lin-guistica teorica e applicata, anno XIV, 1-13, 35-52.

1987 Eloquence and Power. The Rise of Language Standards and StandardLanguages, London, Frances Printer Publishers.

1989 “Popular and Scientific Beliefs about Language Status: An HistoricalSketch”, en Ammon (ed.), 243-255.

Kabatek, J.

1992 “Der Normenstreit in Galicien: Versuch einer Erklärung”, Lusorama18, 65-83.


1995 “Galego escrito e lingua común na segunda metade do século XX”,Grial 122, 157-179.

1996 Die Sprecher als Linguisten. Interferenz- und Sprachwandelphänomenedargestellt am Galizischen der Gegenwart, Tübingen, Max NiemeyerVerlag.

2000 Os falantes como lingüistas. Tradición, innovación e interferencias nogalego actual, Vigo, Xerais.

Kalmár, I.

1985 “Are there really no primitive languages?”, en Olson, Torrance eHildyard (comps.), 148-166.

Kibbee, D. A.

1999 “«The People» and their Language in 19th-Century French LinguisticThought”, en Embleton, Joseph e Niederehe (eds.), 111-127.

Kremer, D. e R. Lorenzo (eds.)

1982 Tradición, actualidade e futuro do galego. Actas do Coloquio deTréveris 13 a 15 de novembro de 1980, Santiago de Compostela,Consellería de Cultura da Xunta de Galicia.

Labov, W.

1966 The Social Stratification of English in New York City, Washington,Center for Applied Linguistics.

Lama López, M. X. (ed.)

1995 Cantares gallegos, Rosalía de Castro, Vigo, Galaxia.

Lamuela, X. e H. Monteagudo

1996 “Planificación lingüística”, en Fernández Pérez (coord.), 229-301.

Lapa, M. Rodrigues

1972 “A recuperação literária do galego”, Colóquio/Letras 13, 5-14 [citamospola reprodución en Grial 41, 278-287].

1976 “Otero Pedrayo e o problema da língua”, Grial 55, 32-46.

1979 Estudos galego-portugueses. Por uma Galiza renovada, Lisboa, Sá daCosta.

1981 “Algo de novo sobre o problema do galego”, Grial 74, 497-500.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

329


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

330 1982 “Princípios básicos para a criação de uma língua literária comum”, enKremer e Lorenzo (eds.), 235-248.

1985 “O problema lingüístico da Galiza: Sobre cultura e idioma na Galiza”,en Temas de O Ensino, vol. I, 4/5, 33-40 [reproducido postumamente(1992) co título “Sobre o problema da Galiza, da sua cultura e do seuidioma” en Agália 29, 123-127].

1986 “A reintegração lingüística galego-portuguesa. Um drama que afecta anós todos”, Temas de O Ensino, 6/10, 23-33.

2001 Cartas a Francisco Fernández del Riego sobre a cultura galega, Vigo,Galaxia (edición e revisión das cartas a cargo de Tiago Vidal Figueroa).

Lapacherie, J.-G.

1990 “L’esperluète généralisée. De l’idéogramme dans l’écriture du fran-çais”, Le Débat 62, 74-81.

Lara, L. F.

1976 El concepto de norma en lingüística, México D. F., El Colegio deMéxico.

1983 “Activité normative, anglicismes et mots indigènes dans le Diccionariodel español de México”, en Bédard e Maurais (eds.), 571-601.

1997 Teoría del diccionario monolingüe, México D. F., El Colegio deMéxico.

2000 “La nueva Ortografía de la Academia y su papel normativo”, NuevaRevista de Filología Hispánica, XLVIII, 1, 1-23.

2002 “La escritura como tradición y como instrumento de reflexión”, enFerreiro (comp.), 53-61.

Lévi-Strauss, C.

1964 El pensamiento salvaje, México, Fondo de Cultura Económica.

López García, Á.

2000 “Psicolingüística”, en Ramallo, Rei-Doval e Rodríguez (eds.), 307-341.

López Muñoz, D.

1989 O idioma da igrexa en Galicia, Santiago, Consello da Cultura Galega.

Lôpez Suevos, R.

1991 “Elógio da razom prática”, en Carballa, Cuñarro e Sánchez (coords.),27-30.


Lorenzo, R.

1975 “Gallego y portugués. Algunas semejanzas y diferencias”, enHomenaje al profesor Hans-Karl Schneider, Navarro, J. M.; M.Studemund; H.-J. Niederehe e H. Haarmann (eds.), Hamburg, HelmutBuske, 155-175.

Lorenzo, R. e R. Álvarez (coords.)

1996 Homenaxe á profesora Pilar Vázquez Cuesta, Santiago de Compostela,Universidade de Santiago.

Lucchesi, D.

2002 “Norma lingüística e realidade social”, en Bagno (org.), 63-92.

Ludwig, O.

1983 “Writing Systems and Written Language”, en Coulmas e Ehlich (eds.),31-43.

Lugarini, E.

1995 “Hablar y escuchar. Por unha didáctica del «saber hablar» y del «saberescuchar»”, Signos 14, 30-51.

Lugrís Freire, M.

1922 Gramática do idioma galego, A Cruña, Moret, 19312.

Luyken, M.

1991 “Probleme bei der Orthographienormierung des Galizischen”, enDahmen, W., O. Gsell, G. Holtus, J. Kramer, M. Metzeltin, O.Winkelmann (eds.), Zum Stand der Kodifizierung romanischerKleinsprachen, Romanitischen Kolloquium V, Tübingen, Gunter Narr,237-257.

Lyons, J.

1968 Introduction to Theoretical Linguistics, Cambridge, CambridgeUniversity Press.

Mariñas del Valle, J.

1965 A revolta e outras farsas, Vigo, Galaxia.

Marshall Unger, J. e J. DeFrancis

1995 “Logographic and semasiographic writing systems: a critique ofSampson’s classification”, en Taylor e Olson (eds.), 45-58.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

331


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

332 [Martínez-] Risco, S.

1968 “Función da Academia no futuro da lingoa”, en Círculo de las Artes(ed.), 23-25.

Mathesius, V.

1983 “Sur la nécessité de stabilité d’une langue standard”, aparecido orixi-nalmente en B. Havránek e M. Weingart (eds.) Spisovná cestina a jazy-ková kultura [O estándar checo e o cultivo da boa linguaxe], Praga,Melantrich, 1932 [citamos pola tradución ao francés de P. L. Garvinincluída en Bédard e Maurais (eds.), 809-813].

Mathews, P. H.

1972 Inflectional Morphology, Cambridge, Cambridge University Press.

Mattos e Silva, R. V.

1996 “O Português São Dois (Variação, Mudança, Norma e a Questão doEnsino do Português no Brasil)”, en Duarte e Leiria (orgs.), 375-399.

Maurais, J. (dir.)

1987 Politique et aménagement linguistiques, Québec, Conseil de la languefrançaise.

Maure, X.

1991 “Un enfoque dos problemas ortográficos da lingua galega”, en Brea eFernández Rei (coords.), vol. 2, 135-144.

McLuhan, M.

1962 The Gutemberg Galaxy: The Making of Tipographic Man, Toronto,University of Toronto Press.

McCarthy, S.

1995 “The cree syllabary and the writing system riddle: a paradigm in cri-sis”, en Taylor e Olson (eds.), 59-75.

Méndez Ferrín, X. L.

1984 De Pondal a Novoneyra. Poesía galega posterior á guerra civil, Vigo,Xerais, 19902.

1987 Amor de Artur. Fría Hortensia, Vigo, Xerais.

1991 Arraianos, Vigo, Xerais, 19943.


Miller, J. e R. Weinert

2002 “Lengua hablada, teoría lingüística y adquisición del lenguaje”, enFerreiro (comp.), 77-110.

Milroy, J. e L. Milroy

1984 Authority in language. Investigating language prescription and stan-dardisation, London, Routledge and Kegan Paul.

Miragaia, M.

1978 “Carta aberta a Rodrigues Lapa”, A Nosa Terra 17, 12.

Monteagudo, H.

1994 “Aspectos da teoría da lingua estándar do Círculo Lingüístico de Pragae os seus continuadores”, Grial 122, 141-155.

2002a “Propostas e debates sobre o galego culto no período de entreguerras.1. Primeira etapa (1917-1927)”, separata da Revista Portuguesa deFilologia, vol. XXIV.

2002b “O contributo de Manuel Curros Enríquez á constitución do galegoescrito. Caracterización e evolución dos seus criterios lingüísticos”,Verba 29, 291-327.

2004 “Outra Volta na Procura da Recendente Pantera? O Acordo Normativode 2003. Antecedentes e perspectivas”, en Pinho, J. B. (ed.), AnuárioInternacional de Comunicação Lusófona 2004, São Paulo, INTER-COM [Sociedade Brasileira de Estudos Interdisciplinares daComunicação], 79-93.

Monteagudo, H. (ed.)

1995 Estudios de sociolingüística galega. Sobre a norma do galego culto,Vigo, Galaxia.

Montero Santalha, J.-M.

1982 “O reintegracionismo lingüístico galego-português”, en O Ensino 4,43-54.

1991 “Carvalho Calero e a língua portuguesa da Galiza, en Carballa, Cuñarroe Sánchez (coords.), 32-40.

Montero Santalla, X.-M.

1978a “Un idioma para un povo”, A Nosa Terra 0.

1978b “O idioma”, A Nosa Terra 1, 4, 5, 6, 8.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

333


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

334 1978c “Queridos amigos de A NOSA TERRA:”, A Nosa Terra, sección“Cartas”.

1978d “Sobre normativa lingüística galega”, Nova Galiza, época III, 2, 52-59.

Montero Santalla, X.-M. e outros

1973 “Manifesto para a supervivencia da cultura galega” [orixinal inéditoescrito para Grial].

1974a “Manifesto para a supervivéncia da cultura galega”, Seara Nova, 1547,30-31 [reproduce o texto da entrada anterior (Montero Santalla e outros1973) suprimindo 12 das 13 notas a pé de páxina do orixinal].

1974b “Manifiesto para la supervivencia de la cultura gallega”, Cuadernospara el diálogo 133, 8-11 [tradución para o castelán, con notas, daentrada citada en Montero Santalla e outros (1973)].

Montes Giraldo, J. J.

1980 “Lengua, dialecto y norma”, Thesaurus XXXV, 2, 237-257.

1995 Dialectología general e hispanoamericana. Orientación teórica, meto-dológica y bibliografía. Tercera edición reelaborada, corregida yaumentada, Santafé de Bogotá, Publicaciones del Instituto Caro yCuervo.

Morpurgo Davies, A.

1998 Nineteenth-Century Linguistics, (vol. IV de Lepschy, G., (ed.), Historyof Linguistics), London/New York, Longman.

Mosterín, J.

1981 La ortografía fonémica del español, Madrid, Alianza Editorial.

1994 Filosofía de la cultura, Madrid, Alianza Editorial.

Nahir, M.

1987 “L’aménagement de l’hébreu moderne”, en Maurais (dir.), 257-316.

Narasimhan, R.

1991 “Literacy: its characterization and implications”, en Olson e Torrance(eds.), 177-197.

Neustupny, J. V.

1978 Post-Structural Approaches to Language, Tokio, University of Tokio.


Nicolás, R.

1994 Entrevistas con A. Cunqueiro, Vigo, Nigra.

Nogueira Pereira, M. X.

1996 “O país das naves e das flotas. Achegamento á presencia da cultura por-tuguesa na obra de Cunqueiro”, en Lorenzo e Álvarez (eds.), 681-699.

Noordegraaf, J.

1999 “In the Shadow of the Language Garden”, en Embleton, Joseph eNiederehe (eds.), 13-25.

Núñez Seixas, X. M.

1997 “Idioma y nacionalismo en Galicia en el siglo XX: Un desencuentrohistórico y diversos dilemas en el futuro”, Revista de AntropologíaSocial 6, 165-191.

Olson, D. R.

1991 “Literacy as metalinguistic activity”, en Olson e Torrance (eds.), 251-270.

1994 The World on Paper. The conceptual and cognitive implications of wri-ting and reading, Cambridge, Cambridge University Press.

Olson, D. R. e N. Torrance (eds.)

1991 Literacy and orality, Cambridge, Cambridge University Press.

Olson, D. R., N. Torrance e A. Hildyard (comps.)

1985 Literacy, Language and Learning. The nature and consequences of rea-ding and writing, Cambridge, Cambridge University Press, 19934.

Ong, W. J.

1982 Orality and Literacy. The Technologizing of the Word, London, Methuen& Co. Ltd. [citamos pola reimpresión de 1990 en Routledge (London)].

Otero Pedrayo, R.

1952 Por os vieiros da saudade, Vigo, Galaxia.

1963 “Limiar”, en Guerra da Cal (1963), 9-14.

1973 Carta a “Sr. Dr. Rodrigues Lapa”, en Alegria, Figueira, Rosmaninho,Breda e Godinho (eds.), 341-342.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

335


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

336 Paquette, J.-M.

1983 “Procès de normalisation et niveaux/registres de langue”, en Bédard eMaurais (eds.), 367-381.

Parkes, M. B.

1993 Pause and Effect. An Introduction to the History of Punctuation in theWest, Berkeley-Los Angeles, University of California Press.

Pattanayak, D. P.

1991 “Literacy: an instrument of oppression”, en Olson e Torrance (eds.),105-108.

Paz-Andrade, V.

1970 La Marginación de Galicia, Madrid, Siglo XXI de España Editores.

Pellat, J.-Ch.

1988 “Indépendance ou interaction de l’écrit et de l’oral? Recensement criti-que des définitions du graphème”, en Catach (ed.), 133-146.

Pena [Sánchez], X. R.

1999 “O noso lugar no mundo”, La Voz de Galicia, 18 de novembro.

Pena Romay, X. A.

2001 Diccionario Cumio de Expresións e Frases Feitas Castelán-Galego,Vigo, Ed. do Cumio.

Pérez Vilariño, J.

1979 Dependencia y discriminación escolar en Galicia, Madrid, Akal.

Pinker, S.

1994 The Language Instinct. The New Science of Language and Mind,London, Penguin.

Piñeiro, R.

1971 “Gallego 1, Instituto de la Lengua gallega”, Grial 33, 363-364.

1972 “Carta de Santiago de Compostela”, Colóquio/Letras 8, 75-77.

1973 “Carta a don Manuel Rodrigues Lapa”, Grial 42, 389-402.

2002 Da miña acordanza. Memorias, Vigo, Galaxia.


Polo, J.

1990 Manifiesto ortográfico de la lengua española, Madrid, Visor.

Pontecorvo, C.

2002 “Las prácticas de alfabetización escolar: ¿es aún válido el «hablar bienpara escribir bien»?”, en Ferreiro (comp.), 133-149.

Pontecorvo, C. (ed.)

1997 Writing development. An interdisciplinary view, Amsterdam/Philadelphia,John Benjamins.

Portela Paz, A.

1947 Pontevedra, boa vila, Pontevedra, Gráficas Torres.

Portela Yáñez, Ch. e I. Díaz Pardo

1997 Valentín Paz-Andrade. Epistolario, Sada, Do Castro.

Price, G.

1977 “Language standardization in the romance field: a survey of recentwork”, Semasia 3, 7-32.

Pulgram, E.

1951 “Phoneme and grapheme: a paralel”, en Word 7, 15-20 [citamos polareedición en Pulgram (1986), 143-148].

1965 “Graphic and phonic systems: figurae and signs”, en Word 21, 208-224[citamos pola reedición en Pulgram (1986), 149-162].

1976 “The typologies of writing systems”, en Haas (ed.), 1-28 [citamos polareedición en Pulgram (1986), 163-180].

1986 Practising Linguist. Essays on Language and Languages 1950-1985,vol. I, On Language, Heildelberg, Carl Winter Universitätsverlag.

Quinteros, G. (ed.)

1999 Cultura escrita y educación. Conversaciones de Emilia Ferreiro conJosé Antonio Castorina, Daniel Goldin y Rosa María Torres, México D.F., Fondo de Cultura Económica.

Ray, P. S.

1962 “The Formation of Prose”, Word 18, 313-325.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

337


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

338 1972 “Language Standardization”, en Fishman (ed.), 754-765.

Ramallo, F., G. Rei-Doval e X. P. Rodríguez Yáñez (eds.)

2000 Manual de Ciencias da Linguaxe, Vigo, Xerais.

Read, Ch.

1985 “Effects of phonology on beginning spelling: some cross-linguistic evi-dence”, en Olson, Torrance e Hildyard (comps.), 389-403.

Real Academia Galega – Instituto da Lingua Galega

1982 Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego, Vigo, ArtesGráficas Galicia.

2003 Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego, Vigo, ArtesGráficas Vicus [18ª edición, revisada, do texto anterior (RAG-ILG 1982)].

Rey, A.

1976 “Usages, jugements et prescriptions linguistiques”, Langue française16, 4-28.

1983 “Norme et dictionnaires (domaine du français)”, en Bédard e Maurais(eds.), 541-569.

Ribalta, A.

1910 Libro de Konsagrazión. Feixe de poesías gallegas, Madrid, Librería delos sucesores de Hernando.

Rivas, M.

1977 “Poñerlle pés á lingua escrita”, Teima 22, 41-43.

Robinson, A.

1995 The Story of Writing, London, Thames and Hudson [citamos pola tra-dución castelá: Historia de la escritura, Barcelona, Destino, 1996].

Rodrigues, A. Dall’Igna

2002 “Problemas relativos à descrição do português contemporâneo comolíngua padrão no Brasil”, en Bagno (org.), 11-25 [artigo publicado ori-xinalmente nas Actas do I Simpósio Luso-brasileiro sobre a LínguaPortuguesa Contemporânea, Coimbra, 1968, 41-55].

Rodríguez [Sánchez], F.

1976 Conflicto lingüístico e ideoloxía en Galicia, Monforte, Xistral.


Rodríguez Sánchez, F.

1991 “Xa somos esquerda”, en Carballa, Cuñarro e Sánchez (coords.), 20-25.

Rogers, H.

1995 “Optimal Orthographies”, en Taylor e Olson (eds.), 31-43.

Romaine, S.

1992 Language, Education, and Development. Urban and Rural Tok Pisin inPapua New Guinea, Oxford, Oxford University Press.

1994 Language in Society. An Introduction to Sociolinguistics, Oxford,Oxford University Press, 20002.

Rosenblat, Á.

1963 Fetichismo de la letra, Caracas, Universidad Central de Venezuela--Facultad de Humanidades y Educación.

Rubin, J. e B. H. Jernudd (eds.)

1971 Can Language Be Planned? Sociolinguistic Theory and Practice forDeveloping Nations, Honolulu, The University Press of Hawaii [cita-mos pola edición de peto (paperback) de 1975].

Rubiralta Casas, F.

1998 De Castelao a Mao. O novo nacionalismo radical galego (1959-1974):orixes, configuración e desenvolvemento inicial da U.P.G., Santiago deCompostela, Laiovento.

Saco Arce, J. A.

1868 Gramática gallega, Lugo, Soto Freire.

Saenger, P.

1991 “The separation of words and the physiology of reading”, en Olson eTorrance (eds.), 198-214.

Sampson, G.

1985 Writing Systems, London, Century Hutchinson [citamos pola primeiraedición de peto (paperback), de 1987].

Santamarina, A.

1995 “Norma e estándar”, en Monteagudo (ed.), 53-98.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

339


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

340 Sapir, E.

1921 Language. An introduction to the study of speech, New York; Harcourt,Brace.

Scardamalia, M. e C. Bereiter

1985 “Development of dialectical processes in composition”, en Olson,Torrance e Hildyard (comps.), 307-331.

Scherre, M. M. Pereira

2002 “A norma do imperativo e o imperativo da norma. Uma reflexão socio-lingüística sobre o conceito de erro”, en Bagno (org.), 217-251.

Schlieben-Lange, B.

1976 “Les grammaires normatives des langues romanes: principes et fonde-ments”, en Actes du XIIIe Congrès International de Lingüistique etPhilologie Romanes, II, Québec, Presses de l’Université Laval, 1976,127-135.

Scholes, R. J. e B. J. Willis

1991 “Linguists, literacy, and the intensionality of Marshall McLuhan’sWestern man”, en Olson e Torrance (eds.), 215-235.

Scribner, S. e M. Cole

1981 The psychology of literacy, Cambridge, Cambridge University Press.

Seminario de Estudos Galegos

1933 Algunhas normas pra a unificazón do idioma galego, Santiago deCompostela, Nós.

1936 Engádegas ás Normas para a unificazón do idioma galego, Santiago deCompostela [citamos pola reedición efectuada en Caracas, ImpresosAltamira, 1970].

Sgall, P.

1987 “Towards a theory of phonemic orthography”, in Ph. A. Luelsdorff(ed.), Ortography and Phonology, Amsterdam/Philadelphia, JohnBenjamins, 1-30.

Sjoberg, A. F.

1966 “Socio-cultural and linguistic factors in the development of writingsystems for preliterate peoples”, en Bright (ed.), 260-276.


Smith, J. D.

1983 “La norme chez les grammairiens de l’Inde ancienne”, en Bédard eMaurais (eds.), 21-44.

Steinberg, D. D., H. Nagata e D. P. Aline

2000 Psycholinguistics: Language, Mind and World, London, Longman,20012.

Stevick, R. D.

1968 Suprasegmentals, Meter, and the Manuscript of Beowulf, TheHague/Paris, Mouton.

Stubbs, M.

1980 Language and Literacy. The Sociology of Reading and Writing,London, Routledge & Kegan Paul.

Tabouret-Keller, A. (dir.)

1997 Le nom des langues I. Les enjeux de la nomination des langues,Louvain, Peeters.

Tannen, D.

1985 “Relative focus on involvement in oral and written discourse”, enOlson, Torrance e Hildyard (comps.), 124-147.

Tannen, D. (ed.)

1982 Spoken and Written Language: Exploring Orality and Literacy,Norwood, Ablex Publishing Corporation, 19842.

Taschenberger, S.

1990 “Zur Rolle des orthographisch-morphologischen Abkommens (AOM--82) in der linguistischen Auseinandersetzung zwischen Realismus undReintegrationismus in Galicien”, Beiträge zur Romanischen PhilologieXXIX, 1, 135-142.

Tauli, V.

1968 Introduction to a Theory of Language Planning, Uppsala, Almqvist andWiksells.

1974 “The Theory of Language Planning”, en Fishman (ed.), 49-68.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

341


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

342 Taylor, I. e D. R. Olson (eds.)

1995 Scripts and Literacy. Reading and Learning to Read Alphabets,Syllabaries and Characters, Dordrecht/Boston/London, KluwerAcademic Publishers.

Teberosky, A.

1998 “Introducción” a Benveniste (1998), 9-17.

2002 “Las «filtraciones» de la escritura en los estudios psicolingüísticos”, enFerreiro (comp.), 111-131.

Teberosky, A. e M. Soler Gallart (comps.)

2003 Contextos de alfabetización inicial, Barcelona, ICE UniversitatBarcelona-Editorial Horsori.

Tchitchi, T. e M. L. Hazoumé

1983 “Le développment d’un alphabet national dans une communauté multi-lingue”, en Coulmas e Ehlich (eds.), 187-207.

Tusón Valls, A.

1997 Análisis de la conversación, Barcelona, Ariel.

Uldall, H. J.

1966 “Speech and writing”, en Hamp, Householder e Austerlitz (eds.), 147--151.

Vachek, J.

1973 Written Language. General problems and problems of English, TheHague/Paris, Mouton.

1976 Selected Writings in English and General Linguistics, The Hague/Paris,Mouton.

1982 “English ortography. A funcionalist approach”, en Haas (ed.), 37-56.

1989 Written Language Revisited, Amsterdam/Philadelphia, JohnBenjamins.

Vachek, J. (coa colaboración de J. Dubsky)

1960 Dictionnaire de Linguistique de l’École de Prague, Utrecht/Anvers,Spectrum Éditeurs, 19703.


Vachek, J. (ed.)

1963 A Prague School Reader in Linguistics, Bloomington/London, IndianaUniversity Press, 19672.

1983 Praguiana. Some Basic and Less Known Aspects of the PragueLinguistic School, Praha, Academia.

Vandermeersch, L.

1990 “Écriture et langue graphique en Chine”, Le Débat 62, 61-73.

Vázquez Cuesta, P.

1967 “A propósito de la Gramática Gallega de Carballo Calero”, Grial 16,192-196.

Vázquez Cuesta, P. e Luz, M. A. Mendes da

1961 Gramática portuguesa, 2 vols., Madrid, Gredos, 19612 [versión amplia-da da 1ª edición, nun só volume, de 1949. Citamos pola tradución por-tuguesa, sobre a 3ª edición española, de A. Mª. Brito e G. de Matos,Gramática da língua portuguesa, Lisboa, Edições 70, 1971].

Venezky, R. L.

1970 “Principles for the design of practical writing systems”,Anthropological Linguistics 12, 256-269.

1995 “How English is read: grapheme-phoneme regularity and ortographicstructure in word recognition”, en Taylor e Olson (eds.), 111-129.

Vivero Meogo, P.

2001 “As referencias internacionais da UPG (1964-1980)”, en Balboa López,X. e H. Pernas Oroza (eds.), Entre Nós. Estudios de Arte, Xeografía eHistoria en homenaxe ó profesor Xosé Manuel Pose Antelo, Santiago deCompostela, Universidade-Servicio de Publicacións e IntercambioCientífico, 1023-1035.

Wexler, P.

1971 “Diglossia, language standardization and purism. Parameters for atypology of literary languages”, Lingua 27, 330-354.

Winter, W.

1983 “Tradition and innovation in alphabet making”, en Coulmas e Ehlich(eds.), 227-238.

O PR

OC

ESOD

EC

OD

IFICA

CIÓ

ND

OG

ALEG

OM

OD

ERN

O(1950-1980)

343


SER

AFÍ

NA

LON

SOPI

NTO

S

344 Wolf, G.

1999 “A Glance at the History of Linguistics. Saussure and Historical--Comparativism”, en Embleton, Joseph e Niederehe (eds.), 129-137.

Yaguello, M.

2002 “Não mexe com a minha língua!”, en Bagno (org.), 279-283.


Alonso Pintos, Serafín - O proceso de codificación do galego moderno 1950-80

Documents

Transcript of Alonso Pintos, Serafín - O proceso de codificación do galego moderno 1950-80