ALIMENTACIÓN SAUDABLE. DA DIETA OBESOXÉNICA Á DIETA ... · ESTRATEXIAS DE PREVENCIÓN E...

1. CONDICIONANTES DA INXESTA DE ALIMENTOSEN NENOS E ADOLESCENTES

Os importantes cambios aconteci-dos nos estilos de vida e a alimentacióndos nenos nos últimos cincuenta anosdébense a modificacións tanto nomedio familiar como no ambiental. Ospatróns de consumo de alimentos esti-veron condicionados ata a SegundaGuerra Mundial (1939-1945) pola esca-sa producción agropecuaria e de captu-ra de pesca, moi vulnerables a fenóme-nos meteorolóxicos adversos e apragas, así como pola limitada capaci-dade de conservación durante perío-dos prolongados de tempo. Foi, xa quelogo, unha época que ciclicamenteadquiría o carácter de fame. Polo con-trario, coa revolución da tecnoloxía e

biotecnoloxía alimentaria, da rede defrío e dos transportes iniciadas nasegunda metade do século XX, a dispo-ñibilidade de todo tipo de alimentos encantidade suficiente e en calqueraépoca do ano é hoxe totalmente posi-ble, polo menos para a poboación dospaíses desenvolvidos.

En todos os países o progresivodesenvolvemento socioeconómico vaiacompañado de cambios importantesnos hábitos alimentarios, que se carac-terizan por un maior consumo de ener-xía, de alimentos de orixe animal ricosen proteínas e graxa, así como de pro-ductos manufacturados ricos en azu-cres refinados e graxas. Hoxe máis canunca, nestas poboacións as demandasdietéticas están tanto ou máis relacio-nadas coas características organolépti-

23

Revista Galega do Ensino-ISSN: 1133-911X- Núm. 40 - Outubro 2003

ALIMENTACIÓN SAUDABLE. DA DIETA OBESOXÉNICA Á DIETA OPTIMIZADA.

ESTRATEXIAS DE PREVENCIÓN E EDUCACIÓN NUTRICIONAL

R. Leis* R. Tojo**

O. Díaz***Universidade de Santiago

de CompostelaB. Caballero****

Johns Hopkins University Baltimore

* Profesora Titular de Pediatría. Departamento de Pediatría. Hospital Clínico Universitario.

** Catedrático de Pediatría. Departamento de Pediatría. Hospital Clínico Universitario.

***Profesora Titular de Psicoloxía. Departamento de Psicoloxía Clínica e Psicoloxía.

**** Catedrático de Pediatría Internacional. Instituto de Nutrición.

24

cas e os valores de prestixio social queos alimentos encerran, ca coa súa cali-dade nutricional ou coas necesidadesbiolóxicas de nutrientes que, por outraparte, a sociedade considera asegura-da, dada a súa abundancia.

Os profundos cambios experi-mentados nas últimas décadas noshábitos dietéticos dos nenos non sóestán relacionados cos extraordinariosavances tecnolóxicos e biotecnolóxicosna agricultura, gandería e pesca, senóntamén coa incorporación progresiva damuller ó traballo fóra do fogar, comodelo de estructura familiar, o núme-ro de fillos, a urbanización acelerada dapoboación, a universalización do acce-so á educación e á sanidade, a influen-cia crecente e homoxeneizadora damensaxe televisiva, a incorporacióncada vez máis temperá dos nenos áescola, onde reciben unha parte impor-tante da súa dieta diaria, a influenciacada vez maior dos nenos na eleccióndos menús familiares e a dispoñibilida-de de diñeiro por parte dos menores,que lles permite comprar unha parteimportante dos alimentos que conso-men sen control familiar (1-3).

É de destacar a perda progresivado papel que exerce a supervisión fami-liar no número, cantidade e calidade decomidas ou alimentos que inxire oneno, xa que unha porcentaxe impor-tante dos preescolares e escolares carecedela ou é inadecuada. Isto é debido aque moitos nenos están sós na casadurante horas sen máis compañía que otelevisor, o videoxogo ou internet, coaneveira e a despensa repletas dunha

ampla variedade de alimentos manu-facturados á súa enteira e libre disposi-ción, e tamén a que, con frecuencia, nonfan o almorzo nin a comida do medio-día na casa, senón no comedor escolarou nunha cafetería próxima ó colexio, ea que seleccionan e compran productosmanufacturados de pastelería ou bebi-das brandas para consumir cos amigosou sós fóra do fogar (1-5).

Outro feito de grande interese é acrecente globalización dos hábitos ali-mentarios con enorme importancia paraa saúde nutricional dos nenos. Así,recentes estudios como o EUFIC (6), rea-lizado en varios países da UniónEuropea, e o GALINUT (7), levado acabo polo noso grupo en Galicia seguin-do as bases do anterior, demostran unhasimilitude nos resultados á hora de valo-rar as comidas que os nenos fan fóra dofogar, qué alimentos compran e en quéestablecementos o fan. Os días laboraisun 46% dos nenos non comen, un 37%non cean e un 31% non almorzan coasúa familia. Máis do 60% deciden os ali-mentos que van consumir na merendaou no recreo, máis do 50% no almorzo, o25-30% na cea e case un 12% na comidado mediodía. Unha importante porcen-taxe de nenos compran eles mesmos osalimentos que consomen no recreo ou namerenda, e os lugares elixidos para isoson tendas onde os productos alimenta-rios consisten fundamentalmente enpastelería e lambetadas (un 36% dincompralos en tendas de lambetadas, un29% no quiosco e un 20% na pastelería),o que apoia o elevado consumo de ali-mentos de alto valor calórico e baixovalor nutricional (táboas I-IV).


R. Leis / R. Tojo / O. Díaz / B. Caballero

Alimentación saudable. Da dieta obesoxénica á dieta optimizada. Estratexias de prevención… 25


Merece tamén unha mención es-pecial a importante e crecente in-fluencia da publicidade, en especial atelevisiva, nos hábitos alimenticios e devida dos nenos. Estes ven ó ano a tele-visión máis horas das que lle dedican ócurrículo escolar, o que a converte nasúa segunda actividade, só superadapolo tempo dedicado a durmir. A tele-visión é, polo tanto, a principal fonte deinformación para eles, que compitemoitas veces con vantaxe cos pais e aescola. A mensaxe televisiva, en espe-cial a da publicidade, ten hoxe comoobxectivo prioritario o mercado infan-til. Unha alta porcentaxe dos anunciostelevisivos refírense ó consumo de ali-mentos e bebidas non alcohólicas poreste grupo de idade. A psicoloxía indus-trial conseguiu niveis extraordinaria-mente eficaces de persuasión nos nenospara que desexen consumir os produc-tos anunciados. A aprendizaxe a travésda observación pode aplicarse a conti-dos tanto que aparecen nos programascomo nas mensaxes publicitarias datelevisión (8 e 9). É dicir, a mensaxe tele-visiva estimula e induce o consumo dedeterminados alimentos, xa sexa por-que son presentados como saudables e

¿QUE COMIDAS FAN NORMALMENTEOS NENOS COA SÚA FAMILIA?

(ESTUDIO GALINUT).Si (%) Non (%)

Comida da fin de semana 79.3 20.7Cea da fin de semana 77.2 22.8Cea da semana 62.7 37.3Comida da semana 53.9 46.1Almorzo da fin de semana 48.2 51.8Almorzo da semana 30.6 69.4Merenda da fin de semana 20.2 79.8Merenda da semana 12.4 87.6Recreo de media mañá 3.1 96.4Recreo da tarde 2.1 97.9

Táboa I.

¿QUE COMIDAS DECIDE O NENO?(ESTUDIO GALINUT).

Si (%) Non (%)Merenda da fin de semana 64.6 34.4Merenda da semana 63.6 35.4As que toma cando está cos amigos 63.6 35.4Recreo da mañá 62.6 36.4Almorzo da semana 52.3 46.7Almorzo da fin de semana 50.8 48.2Cea da fin de semana 28.7 70.8Cea da semana 23.6 70.8Comida da fin de semana 11.8 87.7Comida da semana 10.8 88.7

Táboa II.

¿DAS COMIDAS QUE DECIDE O NENO,CALES COMPRA? (ESTUDIO GALINUT).

Si (%) Non (%)As que toma cos amigos 48.7 51.3Recreo da mañá 39 61Merenda da semana 17.9 82.1Merenda da fin de semana 17.4 82.6Almorzo da semana 8.2 91.8Almorzo da fin de semana 7.7 92.3Comida da semana 5.6 94.4Comida da fin de semana 4.6 95.4Cea da semana 4.1 95.9Cea da fin de semana 6.7 93.3

Táboa III.

¿ONDE COMPRA OS ALIMENTOS ONENO? (ESTUDIO GALINUT).

Si (%) Non (%)Supermercado 48.2 51.8Tenda de lambetadas 35.9 64.1Quiosco 29.2 70.8Pastelería 20 80Cafetería 10.3 89.7Pizzería 9.7 90.3Hamburguesería 8.2 91.8

Táboa IV.

de prestixio social, e, polo tanto, paraconsumir a cantidade que se desexe senningún risco, ou polas propiedadesorganolépticas que posúen (3). Ade-mais, a permisividade e tolerancia demoitos pais facilítalles aínda máis ósnenos o comer á “carta televisiva” (3).Debemos ter desde agora tamén pre-sente a influencia xa existente e queaumenta progresivamente dos sistemasmultimedia, internet e as autopistas dainformación nos hábitos do neno,incluídos os nutricionais.

Sen embargo, un número elevadodos anuncios televisivos sobre alimen-tos corresponde a productos elabora-dos pola industria alimentaria, cunhalimitada calidade nutricional e altadensidade calórica, xa que acheganimportantes cantidades de enerxía,graxa total e saturada, azucre, coleste-rol e sal, e, pola contra, poucos ou nin-gún micronutriente (4 e 10-16). Cantomáis baixo sexa o nivel educativo esocioeconómico familiar, en especial danai, e cantas máis horas ve o neno atelevisión, máis alimentos dos presen-tados na publicidade televisiva conso-me, sen ter en conta que o consumo fre-cuente, abundante e indiscriminadodestes pode levar a unha dieta inade-cuada, tanto de macro como de micro-nutrientes, así como a unha achega deaditivos que pode ser daniña para asúa saúde nutricional (3 e 16).

Debemos ter presente que a tele-visión ofrece unha mensaxe contradic-toria sobre hábitos dietéticos xa que se,por unha parte, invita permanente-mente a consumir alimentos, por outra

presenta a esvelteza, a delgadeza, nonsó como saudable, senón tamén comosinónimo de éxito (3, 5 e 17). Ideassociais e culturais que mitifican a del-gadeza e que son transmitidas polosmedios de comunicación, especialmen-te os audiovisuais, dictan e promovenpatróns de conducta alimentaria, depreferencia e selección de alimentos,que non se apoian en bases científicas,senón nunha forte presión da industria(18). Estas circunstancias crean unambiente fértil para o desenvolvemen-to de trastornos emocionais con reper-cusión nutricional, medo á obesidade,medo ó colesterol, á graxa, etc. A esca-sa información nutricional da poboa-ción, tanto de nenos como de adultos,favorece a influencia do modelo socialdesexable de delgadeza (5 e 18-20).Nesta realidade, e xa desde a idadepreescolar, existe unha presión tantofamiliar como ambiental, especialmen-te no sexo feminino, por controlar ainxesta de alimentos, que se fai máismanifesta nos escolares e, sobre todo,nos adolescentes (19 e 21). A socializa-ción diferente dos nenos sobre os hábi-tos alimentarios e a imaxe corporal faique desde a primeira década da vida e,máis as nenas, identifiquen o seu corpocomo demasiado graxo, demasiadoobeso, e que non están satisfeitos con elpolo que desexan adelgazar, indepen-dentemente de que o seu peso, índicede masa corporal (IMC) ou talla seencontre dentro dos percentís para asúa idade e sexo. Isto lévaos a realizardietas restrictivas, facer exercicio ou ausar medicamentos, moitas veces favo-recido por un ambiente familiar, espe-

26



cialmente materno, tamén de restric-ción dietética ou polo modelo alimenti-cio dos seus pares, o que pode condu-cir a disbalances nutricionais edelgadeza en límites patolóxicos (7, 21e 22).

O nivel socioeconómico e educati-vo familiar, así como o hábitat, taméninflúen de forma manifesta nos hábitosdo neno. O grao de educación da nai éun dos mellores indicadores do tipo e acalidade da dieta dos fillos, e nunsegundo lugar o do pai (1, 12 e 23-25).

Outro condicionante da inxestaalimentaria dos nenos e adolescentes éo establecemento dos patróns alimen-tarios, no que xogan un importantepapel factores xenéticos e culturais deherdanza. Os hábitos alimentarios e ospatróns de inxesta comezan a estable-cerse na nenez temperá, a partir dosegundo ano de vida; están consolida-dos antes de finalizar a primeira déca-da da vida e persisten en gran parte naidade adulta. A agregación familiarpara estes hábitos é tanto maior cantomáis pequeno é o neno e máis habitualsexa a comida de pais e fillos en fami-lia, no fogar (15, 24 e 26-28). É polotanto evidente a importancia da familiano establecemento precoz de hábitosdietéticos saudables, como quedademostrado na correlación significati-va existente para a inxesta de enerxía emacronutrientes en anos sucesivos. Enconsecuencia, faise necesario o estable-cer o máis axiña posible no neno hábi-tos dietéticos que aseguren unha inxes-ta rica e variada de alimentos condistintos nutrientes, texturas, colores e

sabores, que lle permitan unha adecua-da nutrición e crecemento, e ademaisadquirir progresivamente preferenciasalimentarias e unha capacidade de se-lección adecuada. Unha dieta familiaraxeitada é, ademais de boa para a saú-de do neno, un seguro para cando estese vaia incorporando progresivamenteá vida social e escolar fóra do fogar equede exposto ó modelo de hábitosdietéticos dos seus pares, non sempreaxustado a un patrón saudable (21, 22,24 e 29-32).

Ademais, as propiedades organo-lépticas dos alimentos xogan un impor-tante papel na súa elección para o con-sumo e, consecuentemente, na inxestade enerxía e nutrientes. As graxas teñenunhas características organolépticasatractivas e os olores e sabores de moi-tos alimentos dependen de moléculasvolátiles solubles na graxa polo que oseu consumo se relaciona cunha percepción sensorial de pracer, ó que selle engade a súa baixa capacidade desaciedade; isto converte as graxas enpreferidas xa desde a infancia, e reper-cutirá marcadamente na nutrición doneno. Débese ter en conta que determi-nadas patoloxías, ou o tratamento concertos fármacos, poden alterar a percep-ción das características organolépticasdos alimentos (31-37) (táboas V-VII).

A preferencia de alimentos adquí-rese despois de repetidas asociaciónspositivas sensoriais, fisiolóxicas e sociaisque xera o seu consumo. Polo tanto,canto máis repetida sexa a exposición aun alimento pracenteiro, maior e máisperdurable é a aceptación deste.



28

Durante milenios houbo unha adapta-ción biolóxica e cultural á insuficienciade alimentos con alta densidade enerxé-tica, polo que o home estivo mellor pre-parado para a escaseza que para a abun-dancia. A sociedade afluente actual, porprimeira vez na historia, dispón de fácile permanente acceso a multitude de ali-mentos ricos en graxa, que polas súaspropiedades saciantes producen reac-cións positivas ó seu consumo, o que os

fai desexables e aumenta a súa preferen-cia, en especial ó ser frecuentes, tanto nocontexto familiar como ambiental, encelebracións, festas e outras circunstan-cias positivas. Moitos nenos ós 2-3 anosxa aprenderon que as tortas, lambeta-das, caramelos, patacas fritas, xeados eoutros petiscos, ricos en graxa, son osque están presentes nos aniversarios, enos anos sucesivos aumentarán a fre-cuencia do consumo de alimentos queconteñen unha alta porcentaxe de graxa(31, 36 e 38). Este aumento da inxesta degraxa desde a nenez temperá ten impli-cacións no peso e a masa graxa corporal,xa que na maioría dos estudios o pesototal de alimentos consumidos nonvaría significativamente cando o conti-do da graxa da dieta é manipulado,pero si varía o contido de enerxía (36). Oalto consumo de graxa está relacionadotamén co feito de que moitos alimentosque son coñecidos pola súa dozura, porconter azucre, hidratos de carbono,enmascaran o seu contido importanteen graxa que non é recoñecida ou detec-tada. Moitos deles teñen tamén un alto



PALATABILIDADE E SACIEDADE DOSALIMENTOS (37).

Características Alimentos Alimentos palatables saciantes

Nutrientes Ricos en Ricos en azucre e graxa proteínas,

fibra e graxa

Volume porción Baixo AltoDensidade Alta Baixaenerxética (Kcal/g)Palatabilidade Alta BaixaAlimentos Chocolate, Pataca,

xeado, peixe,pasteis avea,

brócoli

Táboa VI.

INXESTA DE ALIMENTOS E ALTERA-CIÓNS DO GUSTO E O OLFACTO.

Enfermidades Gusto OlfactoCáncer A/D -Enf. Renal crónica A/D/D A/DDeficiencia cinc A/D -Hipotiroidismo A/D/D A/D/DDiabete Mellitus A/D A/DHipertrofia - A/DadenoideaRinite alérxica - A/DAsma - A/DFibrose quística A/D A/D

Alteracións

Táboa VII.

A/D: Ausente ou diminuído. A/D/D: ausente, diminuí-do ou alterado.

CARACTERÍSTICAS DOS MACRONU-TRIENTES EN RELACIÓN COA SÚAINXESTA E FUNCIÓN METABÓLICA.

Característica Proteínas HdC GraxasCapacidade para deixar de comer Alta Intermedia Baixa(saciedade)Capacidade de Alta Alta Baixasuprimir a fameContribución á inxesta diaria Baixa Alta Altade enerxía

Capacidade de depósito no Baixa Baixa AltaorganismoCapacidade metabólica de transporte de Si Si Noninxesta excesivaa outros

compartimentosCapacidade de Alta Alta Baixaoxidación

Táboa V.

contido de sal. As súas propiedadesorganolépticas, sumadas ás circunstan-cias familiares e ambientais positivas doseu consumo, fanos especialmenteatractivos para os nenos. Polo tanto, ainxesta de enerxía está en función dosmecanismos metabólicos e neurosenso-riais do individuo, da dispoñibilidade epropiedades organolépticas dos alimen-tos e do grao de integración familiar eambiental (21, 31, 36 e 39-42).

Existen evidencias de que cando ospais controlan excesivamente a dieta dosseus fillos, estes teñen unha peor regula-ción da súa inxesta calórica, polo que ocontrol familiar ríxido, coercitivo ou res-trictivo da dieta dos nenos é un factornegativo para a resposta destes á densi-dade calórica. Polo tanto, o sistema desubornos, premios e recompensas paraque o neno coma podería actuar negati-vamente sobre a regulación da inxestaenerxética. Por iso, é recomendable unambiente familiar non coercitivo no refe-rido ós alimentos, co fin de conseguirunha regulación da inxesta enerxéticaadecuada (21). Sen embargo, tamén oshábitos dietéticos e o control da inxestade enerxía se ve comprometida se oneno carece de control dietético familiar.

2. EVOLUCIÓN DA DIETA EN ESPAÑA E EN GALICIA

En España, ó igual que nosdemais países desenvolvidos, os cam-bios dos patróns alimentarios foronparalelos ós socioeconómicos. É a par-tir dos anos cincuenta e sesenta, coin-cidindo co comezo do chamado “mila-gre económico español”, candomellora a dispoñibilidade e accesibili-dade de alimentos e se inician cambiosnos hábitos dietéticos tradicionais,baseados ata entón no que se denomi-na “dieta mediterránea”, con abun-dancia de alimentos de orixe vexetalpara, progresivamente nestas tres últi-mas décadas, ir derivando á “dieta daopulencia”, caracterizada por un altoconsumo de productos de orixe ani-mal, ricos en proteínas e graxa, enespecial graxa saturada, e de produc-tos manufacturados, ricos en azucresrefinados e graxas vexetais, pero conabundante contido en ácidos graxossaturados. Tamén se experimenta undescenso do consumo total de enerxía(43-47) (táboas VIII e IX).



EVOLUCIÓN DA INXESTA DE ENERXÍA E MACRONUTRIENTES EN GALICIA (1964-1994) E EN ESPAÑA (1964-1991).

Galicia España1964 1974 1981 1994 1964 1981 1991

Enerxía (Kcal) 3363 3620 3714 2806 3015 2908 2634Proteínas (gr) 99 108 119 109 85 97 93Proteínas (% VCT) 12 12 14 15 11 13 14Graxas (gr) 96 139 152 144 104 130 121Graxas (% VCT) 26 35 39 46 31 40 41HdC (gr) 514 480 423 268 434 332 294HdC (% VCT) 61 53 47 38 58 46 45

Táboa VIII.

HdC: Hidratos de carbono. VCT: Valor calórico total da dieta.

30

3. DIETA OBESOXÉNICA OU A DIETA ACTUAL

3.1. INXESTA DE ENERXÍA, MACRO E MICRONUTRIENTESEN NENOS E ADOLESCENTES

Moitos estudios recentes poñende manifesto o alto consumo de graxa,o baixo consumo de hidratos de car-bono e o risco de inxestas insuficientesde vitamina D, ácido fólico, ferro,iodo, selenio e cinc. Ademais dunhaachega maior de enerxía nos nenos(48-59) (táboas X-XII).

3.2. CONTRIBUCIÓN DAS COMIDAS LIXEIRAS, PETISCOSOU SNACKS Á DIETA ACTUAL DE NENOS E ADOLESCENTES

Os nenos teñen cada vez máisinformación nutricional, tanto a travésda familia como da escola e dosmedios de comunicación como televi-sión, internet, etc. Así, cando se llespregunta qué alimentos consideranbos ou non tan bos para a saúde, osnenos identifican correctamente os ali-mentos “lixo” como malos e os “sau-dables” como bos, pero isto non pare-ce determinar a súa elección, o que

explica a vulnerabilidade do neno ápublicidade e á presión dos pares, quese ve incrementada pola escasa ounula supervisión a que está sometida asúa alimentación e polo elevadonúmero de comidas que os nenos rea-lizan sós, cun risco cada vez máis ele-vado de recibir dietas inadecuadas (6 e7) (táboas X-XV).

As comidas e bebidas lixeirasconvertéronse nun fenómeno socioló-xico de primeira orde en nenos e ado-lescentes. O seu fácil e rápido consu-mo, o seu atractivo organoléptico e oseu carácter identificador entre ospares fainas especialmente atractivas.As comidas lixeiras (snacks, comidasrápidas, comidas lixo, comidas diver-tidas) tanto sólidas como líquidas pre-sentan unha grande heteroxeneidadena súa composición de enerxía emacro e micronutrientes, aínda para omesmo tipo de producto de distintasmarcas comerciais. Unha gran propor-ción delas ten unha alta densidadecalórica e unha baixa calidade nutri-cional, polo que os nenos que fan unconsumo elevado de comidas lixeirasteñen risco de diminuír a inxesta dealimentos de boa calidade nutricional,máis frecuentemente consumidos nascomidas principais. Ademais, comoexiste unha forte correlación entre ainxesta de graxa e azucre independen-te do total de enerxía, cando teñanmáis idade e diminúan o consumo deazucre, seralles difícil non aumentar ainxesta de graxa e case imposiblediminuíla (2 e 13). Estas comidasrepresentan hoxe case 1/3 do total das



EVOLUCIÓN DO CONSUMO DE ALIMENTOS EN ESPAÑA. 1961-1996.

gr/per capita/díaAlimento 1961 1994 % ? ? grCarne 60 270 +350 +210Leite e derivados 228 534 +134 +306Ovos 22 47 +114 +25Froitas 213 333 +56.3 +120Peixe 73 105 +44 +32Verduras 373 383 +2.6 +10Legumes 27 18 -33.3 -9Cereais 395 283 -28.3 -112Patacas e féculas 351 279 -20.5 -72

Táboa IX.



INXESTA DIARIA DE ENERXÍA E MACRONUTRIENTES EN NENOS PREESCOLARES ESPAÑOISReus (51) Madrid (33) Granada (52) C.A. Galicia (53)3-6 anos V(2-5 anos) M(2-5 anos) 4-5 anos V(4-6 anos) M(4-6 anos)

Enerxía(Kcal/día) 1769±409 1472±340 1276±257 2251±497 1646±178 1608±243

Táboa X.

Proteína Gramos% VCT

67±1815.1

58±1415.9

52±1316.3

67±1712.0

64±615.6

63.9±915.9

HdCGramos% VCT

185±4541.8

172±4343.8

147±3143.5

218±4738.8

175±2942.4

180±3744.6

GraxatotalGramos% VCT

79±2539.6

64±1539.6

55±1439.1

123±3549.2

80±1243.7

73.8±1141.4

Graxa Sat.Gramos% VCT

29.814.9

24±514.9

20±514.4

31±517.2

27±515.5

Graxa MIGramos% VCT

4020.4

27±616.5

24±616.9

33±618.1

32±518.3

Graxa PIGramos% VCT

9.24.7

6±23.9

5±23.8

9.6±25.2

8.5±14.8

Colesterol(mg) 235±65 215±91 322±79 272±101

RatiosInsat./Sat.Poliins./Sat.

1.6

0.3

1.4

0.25

1.4

0.25

1.4

0.3

1.5

0.31

INXESTA DIARIA DE ENERXÍA E MACRONUTRIENTES DE NENOS ESCOLARES (5-12 años) EN ESPAÑAReus (7-10 anos) Madrid (5-12 anos) Granada C.A. Galicia

(9-10 anos) (7-10 anos)V M V M V M

Táboa XI.

Enerxía(Kcal/día)

1929±408

1853±434

2569±621

2620±620

2420±824

1962±437

1845±382

ProteínasGramos%VCT

71±1614.7

69±1814.7

106.6±23.316.6

103.4±2615.8

88±4614.5

77.1±1715.8

72.7±1515.8

HdCGramos% VCT

206±5242.7

202±5143.6

292.6±7845.6

264.6±6240.4

228±9437.7

208.6±4942.6

195.1±4542.2

GraxaGramos% VCT

85±2239.6

79±2338.4

130.3±3240.6

127.5±3738.9

128±4347.6

95.4±2643.4

90.2±2143.8

Gr. Sat.Gramos% VCT

45.0±12.714.0

42.8±1313.1

36.1±1116.3

33.5±816.3

Gr. MIGramos% VCT

55.5±14.117.3

53.4±16.816.3

41.6±1218.9

40.6±1019.7

calorías da dieta nos países desenvol-vidos e son un factor importante noaumento da prevalencia das enfermi-dades da opulencia desde a idadepediátrica.

3.3. PAPEL DO ALMORZO NA DIETA ACTUAL DE NENOS EADOLESCENTES

É de destacar que aínda sendo oalmorzo unha comida principal quedebe achegar entre o 20-25% da enerxíatotal, moitos nenos, entre o 20-40%, ini-cian a súa xornada escolar sen consu-milo ou se o fan é nunha cantidadeinsuficiente. Esta circunstancia vénfavorecida polo traballo da muller fóra

32



INXESTA DIARIA DE ENERXÍA E MACRONUTRIENTES DE NENOS ESCOLARES (5-12 años) EN ESPAÑAReus (7-10 anos) Madrid (5-12 anos) Granada C.A. Galicia

(9-10 anos) (7-10 anos)V M V M V M

Táboa XI (continuación)

Gr. PIGramos% VCT

18.9±8.65.9

20.4±10.26.2

12.9±55.9

11.7±45.6

IndiceInsat/SatPI/Sat.

1.7

0.4

1.7

0.5

1.5

0.3

1.5

0.3Colesterol(mg) 445.6±103 442.2±142 357±118 337±113

INXESTA DE GRAXA, COLESTEROL E HIDRATOS DE CARBONO EN NENOS E ADOLESCENTES. O ESTUDIO GALINUT.

Graxa T. Graxa Sat. Graxa MI Graxa PI HdC Colesterol% VCT % VCT % VCT % VCT % VCT (mg)

Táboa XII.

Idade(anos) V M V M V M V M V M V M

4-6 43 41 18 16 18 18 5 5 42 45 322 272

7-10 44 44 16 16 18 19 5 5 43 42 357 338

11-14 46 45 17 16 20 20 7 6 41 41 398 377

15-18 44 44 15 15 20 19 6 6 45 42 517 385

¿QUE ALIMENTOS CONSIDERAN OSNENOS MOI BOS, BOS OU NON TAN BOSPARA A SAÚDE? (O ESTUDIO GALINUT).

Moi Bos Bos (%) Non tan(%) bos (%)

Auga 88.4 10.4 1.2Verdura 88.1 10.8 1.1Froita 83.1 13.9 3Leite 79 18 3Peixe 68.5 25.5 6.1Iogur 64.5 30.4 5.1Queixo 51.6 36.8 11.6Aceite de oliva 47.1 32.9 20Cereais almorzo 42.9 49.7 7.5Viño 1.8 5.5 92.7Caramelos 3.1 4.4 92.5Ketchup 1.4 16.7 81.9Xeados 1.4 22.9 75.7Chocolate 4.9 23.1 72Hamburguesas 6.8 32.4 60.8Patacas fritas 6.7 43.6 49.7

Táboa XIII.

do fogar e pola falta de tempo dos paisou do neno, pola ausencia de apetitodeste, porque el mesmo ten que prepa-ralo ou pola monotonía do menú.

O xaxún nocturno modifica a dis-tribución dos substratos enerxéticos. Ódiminuír as reservas de glicóxeno, oorganismo utiliza as graxas para obterenerxía e aumenta o nivel de ácidosgraxos libres. Prodúcense ademaisoutros cambios metabólicos como adiminución dos niveis de insulina e gli-cemia e a mobilización da graxa desde

os adipocitos, debido ó predominioneuroendócrino da actividade simpáti-ca (60). Polo contrario, o almorzo ouprimeira comida da mañá vai aumen-tar a secreción de insulina, favorecer autilización dos hidratos de carbonocomo substrato enerxético, a lipoxéne-se e o predominio parasimpático (61).Sen embargo, non almorzar significaprolongar o período de tempo enxaxún, o que pode aumentar o risco dehipoglicemia, dunha menor capacida-de de atención e resolución de proble-mas, dunha menor interacción social,dunha inferior capacidade física para aresistencia ó esforzo e unha maior acci-dentalidade (62). Algúns autores aso-ciaron o xaxún, así como a hora, a can-tidade e a composición do almorzo cosniveis sanguíneos de beta-hidroxibuti-rato. Así, en adolescentes que nonalmorzan obsérvanse niveis elevadosdeste, mentres que aínda que a glice-mia é máis baixa ca nos que almorzan,non se sitúa por debaixo dos límites danormalidade (63). O efecto positivo doalmorzo sobre as funcións intelectuaise o equilibrio metabólico non foi deli-mitado só nos nenos, senón tamén nosadultos e nos anciáns, se ben os primei-ros, por teren a súas funcións cogniti-vas en proceso de maduración, e osúltimos, por telas en declive, son máisvulnerables. Outro beneficio importan-te dos nenos que almorzan é que se ofan con cereais enriquecidos en vitami-na D, ferro, calcio ou fólico, o risco dedeficiencia nestes baixa significativa-mente (64-70) (táboas XVI e XVII).

ALIMENTOS QUE MÁIS LLES GUSTANE OS QUE MENOS LLES GUSTAN ÓS

NENOS (ESTUDIO GALINUT).

Alimentos que Alimentos que máis lles gustan menos lles gustan

Carne VerdurasEspaguetes Peixe

Patacas fritas Caldo/potaxesPolo Legumes

Macarróns VíscerasChocolate

Pizza/bocadillos



¿QUE NUTRIENTES CONSIDERAN OSNENOS QUE SON BOS PARA MANTER-

SE SANS? (ESTUDIO GALINUT).Nutriente %Vitaminas 94Proteínas 92Calcio 89Fibra 77Minerais 68Calorías 25Azucre 17Sal 9Graxas 7

Táboa XIV.

Táboa XV.

34

Especial mención merece oEstudio enKid que se levou a cabo

recentemente en España e que puxo demanifesto que (71):

1. O 8.2% da poboación infantil exuvenil española acoden ó centro esco-lar ou ocupacional sen almorzar. Este

feito é máis frecuente entre as mullerese os nenos de maior idade.

2. O 4.1% non realiza ningunhainxesta de alimentos ó longo de toda amañá, isto é máis frecuente nas clasessociais máis modestas e nos nenos demaior idade.

3. O 32% consome un almorzocunha achega enerxética menor de 200Kcal, que coincide cun almorzo debaixa calidade.

4. Os consumidores dun almorzoque supere o 19% da inxesta de enerxíarecomendada presentan un mellor per-fil de macro e micronutrientes.

5. O almorzo tipo consiste nunvaso de leite (74.6%), acompañado deazucre ou saborizante (63%), galletasou repostería (50%) e pan (15%). Só o9% consome zumes de froita e un 5%algunha peza de froita enteira.

6. Os consumidores de cereais(19.7%) realizan unha mellor inxesta deenerxía, macronutrientes e micronu-trientes, en especial ferro, vitaminas dogrupo B e folatos.

7. Os nenos que almorzan sós fancon frecuencia almorzos de máis baixacalidade. Isto é máis habitual nas clasesmáis modestas e entre os 14 e 18 anos.

8. Os almorzos de curta duraciónrelaciónanse con inxestas máis baixas.Os nenos que lle dedican máis de 10minutos duplican ou triplican a calida-de nutricional do almorzo.



A IMPORTANCIA DO ALMORZO NA CON-SECUCIÓN DUNHA ADECUADA INXESTA

DE CALCIO EN NENOS ESCOLARES(ESTUDIO GALINUT).

Inxesta de calcio (mg/día)Almorzo Dieta total

Varóns Mulleres Varóns Mulleres

4-6 anosCalcio mg/día)% DRI

29036

24030

915114

850106

7-10 anosCalcio (mg/día)% DRI

29437

27635

935117

876110

11-14 anosCalcio (mg/día)% DRI

29623

26220

91771

82363

15-18 anosCalcio(mg/día)

30423

24319

103680

79961

Táboa XVI.

IMPACTO DO CONSUMO DE CEREAISFORTIFICADOS NO ALMORZO SOBRE

A INXESTA DE NUTRIENTES (68).Inxesta diaria de nenos e nenas de 12 anos

Cereais ó almorzo

Vit. D(mg)

Fe(mg)

Ca(mg)

Folato(mg)

Nenos0> 40 grNenas0>40 gr

Táboa XVII.

* p<0.05

1.25*1.44

10.4*13.4

680*1223

115*154

1.39*1.84

.6*12.7

683*1164

118*155

3.4. CONSECUENCIAS NEGATIVAS DA DIETA ACTUAL.ALIMENTACIÓN E ESTILOS DE VIDA INADECUADOS, NONSAUDABLES

3.4.1. ACHEGA EXCESIVA DE ENERXÍA E MACRONUTRIEN-TES E RISCO PARA A SAÚDE

Nas últimas décadas obsérvaseun secular trend negativo de activida-de física, xa presente nos primeirosanos de vida e que está moi relaciona-do co tempo consumido vendo a tele-visión e vídeos, utilizando videoxogos,ordenadores, internet e telefonía móbil,que se converteron na primeira activi-dade do neno e o adolescente, despoisde durmir. Un exemplo diso é que un24% dos nenos e adolescentes ven máisde tres horas diarias a televisión deluns a venres e máis de seis horas asfins de semana, ademais do aumentoprogresivo nos últimos anos do tempodedicado ás outras TIC (figura 1).

Xunto a iso é de destacar o uso masivopara os desprazamentos do automóbil,autobus, tren e medios mecánicos detransporte no interior do edificio, comoascensores e cintas transportadoras.Ademais evidénciase un descenso daactividade termoxénica, non relaciona-da co exercicio, é dicir, movementos,mantemento da postura corporal oupequenas actividades diarias (72-74). Odescenso do gasto de enerxía por inac-tividade está presente xa desde a idadepreescolar e é maior nas nenas a medi-da que aumenta a idade, aínda quemáis de 1/3 en ambos sexos non cum-pren os mínimos recomendados deactividade. A preguiza e ociosidadeestase convertendo polo tanto no estilodominante de vida (75).

Existe evidencia de que a dieta daopulencia, caracterizada por un altoconsumo de productos de orixe animal,ricos en azucres refinados e graxasvexetais, pero con abundante contidoen ácidos graxos saturados, se relacio-na coa aterosclerose e os factores derisco cardiovascular. A obesidade éconsiderada pola OMS a nova síndro-me mundial, a enfermidade nutricionalmáis prevalente. En Europa, afecta ó 5-20% dos nenos, e en América, ó 25%.Estes cambios tan rápidos na prevalen-cia nun tempo tan curto falan máis afavor de factores ambientais que xené-ticos, que favorecen períodos prolon-gados de balance positivo de enerxía,asociados máis a unha progresivareducción do nivel de actividade físicaque a un aumento da inxesta enerxéti-ca (76-83). Este incremento do IMC



Durante asemana

%

1-2horas

3-4horas

>4horas

Nunca0

25

50

75

100

64,1

50,7

28,2

10,86,7

38,4

1 0,1

Horas dedicadas á televisión,videoxogos e internet

por nenos e adolescentesde Galicia

TelevisiónVideoxogos einternet

Figura 1.

36

aumenta en nenos e adolescentes orisco de obesidade e de factores derisco cardiovascular (perfil lipídico ate-roxénico, elevación da presión sanguí-nea, aumento da masa ventricularesquerda, hiperinsulinemia, etc.).

Estamos asistindo tamén a unincremento da prevalencia de hiperco-lesterolemia nos nenos e adolescentes.O recente consenso español de hiperco-lesterolemia en nenos pon de manifes-to que os niveis séricos medios decolesterol total son de 174±29 mg/dl e

de LDL-C de 103±25 mg/dl, máis ele-vados cós doutros países de Europa ede USA. Ademais, entre un 15-20%teñen niveis superiores a 200 mg/dl(84-87) (táboa XVIII).

Hai que destacar o consumo dealcohol e o hábito tabáquico, que se ini-cian cada vez a idades máis temperás econstitúen outros factores de risco car-diovascular.

3.4.2. ACHEGA INSUFICIENTE DE MICRONUTRIENTES ERISCO PARA A SAÚDE

Nos últimos anos asistimos enEspaña á case desaparición das enfer-midades carenciais por déficit alimen-tario, como a desnutrición enerxéticaou enerxético-proteica e carencias espe-cíficas de micronutrientes con expre-sión clínica manifesta. Sen embargo, éde destacar tamén a preocupante pre-valencia de inxestas inadecuadas de



Idade(anos)

<170 170-199.9 ≥200mg/dl

<170 170-199.9 ≥200mg/dl

10-14 45.7 36 18.3 39.1 40.1 20.8

Varóns (%) Mulleres (%)

Táboa XVIII.

5-9 34 38.8 27.2 30.4 44.1 25.5

15.19 62.6 27.2 10.2 41.2 37.8 20DISTRIBUCIÓN DOS NIVEIS SÉRICOS DE LDL-C SEGUNDO AS CATEGORÍAS DE RISCO

DO NCEP PARA NENOS E ADOLESCENTES. ESTUDIO GALINUTVaróns (%) Mulleres (%)

Idade(anos)

<110 110-129.9 ≥130mg/dl

<110 110-199.9 ≥130mg/dl

5-9 48 27.7 23.5 49.1 25.4 25.510-14 61.8 20.5 17.7 58.6 23.5 17.915.19 68.3 19.2 12.5 58.4 23.3 18.3

DISTRIBUCIÓN DOS NIVEIS SÉRICOS DE COLESTEROL TOTAL SEGUNDO AS CATEGORÍAS DE RISCO DO NCEP PARA NENOS E ADOLESCENTES. ESTUDIO GALINUT

PORCENTAXE DE NENOS E ADOLES-CENTES DE GALICIA CON EXCESO DEPESO E OBESIDADE EN FUNCIÓN DOS

VALORES DE IMC DE USAIdade (anos) IMC ≥ p 85 IMC ≥ p 95

5-9 18.1 5.410-14 12.0 2.315-18 9.2 0.35-18 12.2 2.2

Ca, vitamina D, Fe, fólico, iodo, etc.,que supoñen un incremento do risco dedeficiencia subclínica, en especial ennenas escolares e adolescentes, e darestricción voluntaria de alimentos queconduce a trastornos do comportamen-to alimentario, coa súa expresión máxi-ma na anorexia nerviosa.

3.4.2.1. DÉFICIT DE VITAMINA D NA DIETA ACTUAL

A dieta só fornece habitualmenteentre 2-3 mg/día de vitamina D, comose demostra no estudio Galinut, onde ainxesta de vitamina D é tan só de 1.8µg nos nenos menores de 11 anos e 2.5µg nos adolescentes, polo que é nece-saria a exposición da pel á radiaciónultravioleta para alcanzar unha con-centración adecuada da 25-hidroxivi-tamina D no organismo. Pero cantomáis ó norte se encontra un país, máislimitada é a acción da radiación ultra-violeta. Nos nosos estudios en nenosde Galicia (43ºN) ponse de manifesto oefecto estacional sobre os niveis de25(OH)D. Así, mentres no inverno asconcentracións plasmáticas só alcan-zan 17.1±5.4 ng/l, no verán elévanse a40.5±9.6. A importancia da latitudequeda de manifesto nos niveis de 25

OHD en verán en nenos de Sevilla(37ºN), Santiago de Compostela (43ºN)e Tempere (61ºN), que é respectiva-mente de 54.1±17, 40.5±9.6 e 27.2±10ng/ml (54 e 88).

Nenos e adolescentes con patolo-xía de malabsorción intestinal, hepáti-ca, renal ou sometidos a tratamentosprolongados con antiepilépticos eoutros fármacos, teñen un risco adicio-nal de deficiencia de vitamina D, óverse afectado o metabolismo e a bio-dispoñibilidade da 1,25 (OH)2D (tá-boa XIX). Un feito novo de interese é oque relaciona a obesidade cunha bio-dispoñibilidade diminuída de vitami-na D, cunha insuficiencia desta e hi-perparatiroidismo secundario. Así, osobesos teñen niveis de 25 OHD signi-ficativamente máis baixos cós con-trois, en relación cunha maior deposi-ción desta nos compartimentos graxoscorporais (89) (figura 2 e táboa XX).



NIVEIS DE 25 VITAMINA D EN NENOSDE GALICIA, SEGUNDO A ESTACIÓN

DO ANO25 OH (ng/ml)

Mes Nenos control Nenos con tratamento

antiepilécticoXaneiro 16.7 13.5

Abril 20.9 18.0Xullo 42.4 28.2

Outubro 30.3 22.5

Táboa XIX.

ng/ml

P<0.001Obesos Non obesos

10

20

30

40

50

+19,63 1.3-

26,53 1.7-+

0

Niveis de 25 (OH)D en nenos eadolescentes

obesos de Galicia e controis

Figura 2.

38

Nestas circunstancias a suple-mentación con vitamina D, principal-mente por enriquecemento dos alimen-tos (leite, cereais, etc.) resulta críticapara manter niveis adecuados de 25OH e 1,25 (OH)2D, en especial nosmeses de inverno e no sexo feminino.

3.4.2.2. DÉFICIT DE CALCIO NA DIETA ACTUALA mineralización e consecución do

pico máximo de masa ósea están rela-cionadas con factores xenéticos, hormo-nais, nutricionais e mecánicos. A dietaxoga un papel moi importante, en espe-cial a achega de calcio e vitamina D. Naactualidade, unha importante porcenta-xe de nenos e adolescentes, sobre tododo sexo feminino, inxire unha cantidadede calcio por debaixo das recomenda-cións. Esta situación pode estar relacio-nada con varios factores, como son oconsumo insuficiente de leite e deriva-dos, principal fonte de calcio (60-80% dototal), frecuente nos nenos con intole-rancia á lactosa, o consumo crecente debebidas brandas, bebidas carbonatadas(colas, sodas, etc.), moitas delas cunhaconcentración elevada de fósforo, aachega deficiente de vitamina D e aescasa exposición da pel á radiaciónultravioleta e os polimorfismos dosreceptores da vitamina D (54).

Debe terse en conta que a eficien-cia na absorción de calcio está en rela-ción coa súa inxesta. Así, aumentacando a inxesta é baixa e diminúe candoé alta. Cando a inxesta de calcio é baixa,a concentración de hormona paratiroi-dea aumenta e estimula a transforma-ción renal de 25 OHD á forma activa devitamina D, a 1,25 (OH)2D. Esta actúano intestino vía un receptor nuclear eregula a expresión dos xenes dependen-te da vitamina D, en especial calbidinaD9K, que incrementa o transporte acti-vo de calcio a través do enterocito eaxuda a manter a homeostase deste noperíodo de baixa inxesta. Polo contrario,ante inxestas altas de calcio, o seu meca-nismo de absorción é fundamentalmen-te vitamina D independente. Así pois, edada a situación de insuficiencia de con-sumo de calcio nunha porcentaxeimportante da poboación, o fornece-mento dunha adecuada cantidade devitamina D é esencial (90).

Os polimorfismos dos receptoresda vitamina D indican a absorción decalcio, a densidade ósea mineral e orisco de fractura. Nenos con xenotipoBB tenden a ter máis densidade óseamineral e menos reabsorción ca nenoscon xenotipo Bb ou bb (91, 92).

Nos adolescentes asóciase con fre-cuencia o consumo insuficiente de leiteco alto consumo de bebidas carbonata-das con cola ou non. O alto contido enácido fosfórico da maioría destas bebi-das favorece unha razón calcio/fósforoinadecuada, un aumento do risco defractura e unha menor densidade ósea,sobre todo nas adolescentes que son



NENOS E ADOLESCENTES DE GALICIACON HIPOVITAMINOSE D SEGUNDO

O IMC25 (OH)D (ng/ml) Obesos % Controis %

<8 5.3 09-15 10.5 5.6≤15 15.8 5.6>15 84.2 94.4

Táboa XX

activas en relación cos que non o son(93).

A intolerancia á lactosa pola defi-ciencia de lactase afecta a unha impor-tante porcentaxe da poboación xadesde a nenez. Nos estudios que reali-zamos en Galicia en nenos de 6-13 anosponse de manifesto que un 36.4% pre-sentan unha malabsorción da lactosacunha sobrecarga de 2 gr de lactosa/Kg peso, pero baixa sensiblemente a6.8% con 250 ml de leite e a tan só 1.4%con 250 ml de iogur; ademais, ningúndeles presenta síntomas tralo consumode iogur. O desacougo intestinal (dis-tensión, flatulencia, dolor, diarrea) queproduce a malabsorción da lactosa levaa evitar o consumo do leite e derivados,polo que se fai difícil cumprir as reco-mendacións da inxesta de calcio (94).

Máis do 95% do capital óseoadquírese durante as dúas primeirasdécadas da vida, polo que se fai impres-cindible, para alcanzar o pico máximode masa ósea e o menor risco posteriorde osteoporose, recibir desde a infanciaa cantidade recomendada de calcio. Asnovas recomendacións sobre a inxestaadecuada (AI) establece que para nenosentre 1 e 3 anos é de 500 mg/día, de 4 a8 anos 800 mg /día e de 9 a 18 anos 1300mg /día (49, 95).

Neste contexto, os lácteos, comoprincipal fonte de calcio da dieta, ad-quiren unha especial relevancia. Recen-tes estudios demostran que os adoles-centes e mozos adultos cunha historiade alto consumo de leite na nenezteñen máis densidade ósea ca aqueles

que consomen unha cantidade baixa,en especial no sexo feminino (96 e 97).

Nos nenos e adolescentes con in-tolerancia á lactosa, as recomendaciónsde inxesta de calcio son as mesmas quepara os tolerantes e, en consecuencia, aestratexia pasa por administrar pro-ductos lácteos fermentados, en especialiogur con probióticos, xa que favorecena hidrólise da lactosa, leite sen lactosa eoutros alimentos non lácteos ricos encalcio (98 e 99).

Un problema para o consumo deproductos lácteos na adolescencia,sobre todo nas mulleres, é a crenza deque teñen alto contido en graxa, e nonse ten en conta que os desnatadosinclúen similar cantidade de calcio.Nas estratexias da achega de lácteosdebe terse en conta que o seu contidoen potasio protexe da perda de calcio,mentres que o alto contido en proteínase sodio pode afectar á absorción. Poriso, o leite e o iogur poden ser preferi-bles ó queixo e o requeixo (100).

Ademais dos lácteos, outros ali-mentos como as espinacas, o brócoli,leguminosas, sardiñas e salmón ache-gan unha cantidade importante de cal-cio á dieta. En ocasións, é necesariosuplementar a achega de calcio, ben enforma farmacolóxica ben enriquecendoalimentos, como lácteos, cereais ouzumes, o que permitirá alcanzar asinxestas recomendadas (101 e 102).

O calcio en nenos e adolescentesnon só ten efectos beneficiosos sobre amineralización ósea, senón taménsobre a presión sanguínea, en especialsobre a diastólica (103). Recentemente



40

demostrouse en mulleres postmeno-paúsicas que a administración de soia eos fitoestróxenos, isoflavonas da soia,atenúan a perda de masa ósea, en espe-cial na columna lumbar (104).

Xunto á dieta rica en calcio, oexercicio regular de nenos e adolescen-tes favorece o contido óseo mineral e aconsecución dun pico óptimo de masaósea, como demostra un estudio nunhamostra representativa de nenos holan-deses (105).

3.4.2.3. DÉFICIT DE FERRO NA DIETA ACTUAL

As anemias nutricionais afectan ó15-20% da poboación mundial. Segun-do a OMS, baixo a denominación de

anemia nutricional inclúense todosaqueles estados patolóxicos nos que aconcentración de hemoglobina do san-gue diminuíu ata un nivel anormal-mente baixo como consecuencia dacarencia dun ou varios nutrientes esen-ciais. O nutriente con máis frecuenciaimplicado nelas, tanto nos países envías de desenvolvemento como nosindustrializados, é o ferro, seguido dosfolatos e a vitamina B12 (táboas XXI eXXII).

A prevalencia da deficiencia deferro en nenos e adolescentes varíaamplamente segundo os criterios bio-lóxicos utilizados para o seu diagnósti-co. Variables como a idade, o nivel



ESPECTRO DO ESTADO DO FERRO SEGUNDO O PERFIL BIOQUÍMICOSobrecarga Normal Depleción Deficiencia de Anemia con

depósitos Fe Fe sen anemia deficiencia de FeFerritina NSaturación transferrina N NProtoporfirina eritrocitaria N N NVolume corpuscular medio N N N NHemoglobina N N N N

Táboa XXI.

LIMITES DE NORMALIDADESaturación de transferrina(%) 9 13 14 14 14Ferritina sérica (mg/l) 10 10 12 12 12Protoporfirina eritrocitaria (mg/dl glóbulos vermellos) 70 70 70 70 70VCM (fl) 77 79 80 82 85

Media 12.0 12.3 13.0 14.1 13.3DS 0.65 0.7 0.75 1.05 0.9Media-2DS 10.7 10.9 11.5 12.0 11.5

Táboa XXII.

VALORES DE REFERENCIA DE HEMOGLOBINA (G/DL)

1-2 3-5 6-11 12-15 (V) 12-15 (M)

LÍMITES DE NORMALIDADE DOS PARÁMETROS DE AVALIACIÓN DO ESTADO DEFERRO SEGUNDO IDADE E SEXO DEFINIDOS A PARTIR DO ESTUDIO NHANES III (106)

socioeconómico e cultural, a duraciónda alimentación con leite materno, aidade de introducción do leite de vacana alimentación do neno e a idade deintroducción de fórmulas lácteas enri-quecidas con ferro son moi importan-tes para comprender os datos de preva-lencia dispoñibles.

A maioría dos estudios realizadosen Europa na idade pediátrica consta-tan que a prevalencia de depleción dasreservas de ferro varía do 2 ó 48% e deanemia do 2 ó 4% segundo a idade e opaís. O estado nutricional do ferro rela-ciónase co nivel socioeconómico dafamilia e cos hábitos alimentarios, así, aprevalencia de anemia ferropénica nunestudio levado a cabo en Inglaterra ennenos de 1.5 a 2.5 anos é do 12%, men-tres que en familias inmigrantes estascifras alcanzan entre o 20-30% (106).Ademais, ó comparar a prevalencia en-tre nenos con dieta vexetariana e nenoscon dieta omnívora, as cifras eran sig-nificativamente superiores nos primei-ros (25% vs. 7%) (107).

O organismo dun neonato a termocontén ó redor de 220 mg de Fe, doscales 3/4 se encontran na hemoglobinacirculante. O acabado de nacer a termodispón dunha importante reserva deFe, e cambia pouco a cantidade corpo-ral total durante os catro primeirosmeses de vida, polo que, en ausencia depatoloxía, non se encontran anemiaspor deficiencia de ferro nesta idade. Apartir do cuarto mes, as reservas neona-tais vense reducidas á metade e o ferroesóxeno é necesario para manter a con-centración de hemoglobina durante a

fase de crecemento rápido (4 a 12 mesesde vida). O prematuro e o neno conbaixo peso ó nacer son grupos de riscode deficiencia de ferro, xa que a súa ele-vada velocidade de crecemento podeesgotar as reservas. O período entre os2 anos de idade e a pubertade caracterí-zase por unha menor velocidade de cre-cemento, que permite manter unsdepósitos de ferro suficientes diminuín-do o risco de anemia. Os adolescentesde ambos sexos presentan un incremen-to das necesidades de ferro ligado órápido desenvolvemento físico e óincremento do volume sanguíneo, poloque constitúen un grupo con risco dedeficiencia, pois a un aumento dasnecesidades se suman as característicaspsicosociais desta idade, que os leva adietas erráticas, saltarse comidas, etc.No estudio GALINUT obsérvase unhainxesta menor de Fe nesta idade, enespecial no sexo feminino, probable-mente en relación coa reducción volun-taria da inxesta de nutrientes na buscado ideal de peso e graxa corporal (entreo 80-90% das adolescentes inxiren tansó entre o 60-70% das RDA), grupo estede maior risco xa que os seus requiri-mentos están incrementados polas per-das hemáticas da menstruación (54).

Como o ferro participa na síntesee metabolismo de neurotransmisores, asúa deficiencia orixina alteracións nodesenvolvemento e función do sistemanervioso central, na aprendizaxe e naconducta, e unha menor capacidade eresistencia na actividade física. O défi-cit na achega de ferro vai acompañada



42

frecuentemente tamén do de folatos,potenciando os efectos adversos (54).

A adecuación das contribuciónsás necesidades fisiolóxicas depende enparte do coeficiente de absorción doferro alimentario. Este coeficiente varíasegundo a cantidade total e o tipo de fe-rro contido na dieta (hemínico e nonhemínico), así como segundo outroscompoñentes. Outro factor importanteque inflúe no coeficiente de absorcióndo ferro, tanto alimentario como tera-péutico, é o nivel de reservas deste noorganismo. Cando son baixas, o coefi-ciente de absorción do ferro aumenta ediminúe cando as reservas son sufi-cientes.

O leite de muller é unha boa fontede ferro para o neonato san nacido atermo, xa que aínda que a súa concen-tración é baixa, a súa biodispoñibilida-de é moi elevada. Nos nenos alimenta-dos con leites de fórmula, a pesar deque o coeficiente de absorción do ferroé inferior que no leite materno, o conti-do neste é moi superior, polo que cobresen dificultade as necesidades. Coaintroducción da alimentación comple-mentaria, a cantidade de ferro absorbi-do a partir dunha comida dependerámáis da proporción entre o ferro hemí-nico e o non hemínico, e da presenciana dieta de factores activadores ouinhibidores da súa absorción, que dacantidade total de ferro da inxesta. Oferro hemínico só se atopa nos alimen-tos de orixe animal (carne, pescados eaves) e o seu coeficiente de absorción émoi superior ó do ferro non hemínico.Ademais do tipo de ferro, existen

outros factores activadores (factoresdas carnes e o peixe, ácido ascórbico,alimentos fermentados debido ó seucontido en ácido láctico) e inhibidores(os fitatos dos cereais completos, ospolifenois do té, café e de certos cereais,o calcio e as proteínas de soia) queinflúen na súa absorción (108).

Poucos países aplicaron unhapolítica de prevención da carencia deferro a longo prazo que permita cuanti-ficar a súa evolución. Estados Unidosdispón de datos que demostran que aprevalencia da anemia ferropénicadiminuíu considerablemente duranteas dúas últimas décadas. A incidenciaera do 7.8% en 1975 e do 2.9% en 1985nos nenos de 6-60 meses de idade, per-tencentes a familias con ingresos bai-xos. Os factores que contribuíron a estadiminución foron o enriquecementocon ferro das fórmulas lácteas infantís,a diminución do consumo de leite devaca antes do ano de idade, a utiliza-ción de preparacións a base de cereaisenriquecidos con ferro e os programasde suplementación orientados ás fami-lias con ingresos baixos (109).

3.5. CONSECUENCIAS POSITIVAS DA DIETA ACTUAL

Un indicador moi fiable do estadonutricional de nenos e adolescentes é ocrecemento. Este é un proceso de-terminado xeneticamente a través dunmecanismo polixénico, e moduladopor un amplo grupo de factores extra-xénicos, permisivos ou condicionantese reguladores. Dentro deste complexosistema modulador, a nutrición é o factor permisivo máis importante e,



ademais, constitúe un elemento funda-mental para o adecuado funciona-mento dos factores reguladores. Estarelación de dependencia entre crece-mento e nutrición iníciase xa na vidaintrauterina e mantense durante todo operíodo de crecemento, variando a can-tidade e calidade dos nutrientes ne-cesarios en función da idade, o sexo e oestado de nutrición (110). Polo tanto, amellor expresión das óptimas condi-cións ambientais, socioeconómicas,nutricionais, hixiénicas e sanitariasvividas no noso país nos últimos anos éo secular trend da talla. Así, demóstrasenos recrutas españois un incremento natalla de 8.1 cm desde 1955 a 1995; men-tres en 1955 só o 8.8% deles medíanmáis de 175 cm, en 1995 esta cifraaumentaba ata o 45.3%. En Galicia, atalla dos nosos nenos aumentou 10-16cm, segundo a idade, desde 1950 a 1994(79) (táboa XXIII). Este feito vénlle dara razón ó Profesor Grande Coviáncando en 1944 afirmaba que “moi fre-cuentemente, ó observar as diferenciasde desenvolvemento físico entre suxei-

tos españois e doutros países, se tendea atribuír a diferencias raciais o que nasúa orixe non debe ser fundamental-mente máis que unha diferencia de ali-mentación” (111).

4. A DIETA OPTIMIZADA E OS COMPOÑENTESBIOACTIVOS DOS ALIMENTOS. PROPOSTA DADIETA PARADIGMA DA NUTRICIÓN DEFENSIVA ECURATIVA

Mentres que no século XX a metada nutrición humana é asegurar unhaachega adecuada de enerxía, macro emicronutrientes, a partir do século XXI,ademais disto, adquire importancia apresencia de compoñentes funcionais.A achega de alimentos funcionais oualimentos con compoñentes funcionais,tanto naturais como procesados, naidade pediátrica é unha das estratexiasmáis prometedoras no campo da nutri-ción infantil. Existe evidencia cada vezmáis crecente de que estes alimentosteñen efectos beneficiosos en funciónsespecíficas do organismo, que van máisalá dos nutricionais habituais, conrepercusións positivas sobre o estadode benestar e saúde ou de reducción dorisco de enfermidade.

O coñecemento cada vez maiorda implicación dos alimentos funcio-nais na regulación da expresión xénica,da proliferación e función celular, dainmunomodulación, da ecoloxía intes-tinal, do sistema de antioxidación oudo metabolismo é unha mostra datranscendencia que estes terán no futu-ro nos hábitos alimentarios da poboa-



EVOLUCIÓN DO SECULAR TREND DATALLA DOS NENOS DE GALICIA,

1954-1994.Idade 1954 1979 1994 D 1954-94(anos)

Talla (cm)7 118.4 122.0 125.6 7.28 123.6 126.8 131.0 7.49 128.0 131.7 136.3 8.310 132.3 136.8 140.7 8.411 136.1 142.0 144.8 8.712 141.0 148.0 150.4 9.413 147.0 154.6 157.8 10.814 153.0 161.8 165.2 12.215 159.0 166.7 170.1 11.116 163.0 169.0 172.1 9.117 164.0 170.1 173.2 9.218 164.9 171.0 174.0 9.1

Táboa XXIII.

44

ción, tanto infantil como adulta ouanciá (112-116).

4.1. ALIMENTOS PROBIÓTICOS, PREBIÓTICOS E SIMBIÓTICOS

Dentro dos alimentos funcionaisadquiriron un papel relevante os pro-bióticos, prebióticos e simbióticos, conimportantes funcións na prevención etratamento das enfermidades, na regu-lación do metabolismo e na calidade devida dos nenos e adolescentes. Os pro-bióticos son microorganismos vivos,non patóxenos; axentes biolóxicos cunimpacto significativo na composiciónda microflora intestinal, tanto cualitati-va como cuantitativamente. Actúanestimulando selectivamente o crece-mento ou a actividade dun númerolimitado de bacterias, en especial asbifidobacterias e lactobacilos (bacteriasamigas, beneficiosas ou boas), e inhi-bindo o crecemento da flora patóxena.Este feito é moi importante desde opunto de vista fisiolóxico, xa que amicroflora intestinal ten ó longo detodo o ciclo vital unha grande influen-cia no mantemento da homeostase, dafunción intestinal, da inmunomodula-ción, como barreira á colonización porpatóxenos intestinais e diseminaciónbacteriana intestinal, na alerxia, naabsorción da lactosa, no metabolismo,na producción de vitaminas e factoresde crecemento, na síntese de antimicro-bianos e na neutralización de toxinas,mutáxenos e tumoríxenos e como fontede enerxía (117-125) (táboa XXIV).

Os prebióticos son ingredientesalimentarios non dixeribles, funda-

mentalmente hidratos de carbono e, enmenor medida, proteínas, que favore-cen o crecemento selectivo e a activida-de dun número limitado de bacteriasmediante a súa fermentación bacteria-na no colon, principalmente bifidobac-terias e lactobacilos, en detrimento docrecemento de patóxenos na flora coló-nica (114 e 126). A maioría das bifido-bacterias están adaptadas á utilizaciónde prebióticos, pero outras especies debacterias son capaces tamén de meta-bolizalos. Os compoñentes alimenta-rios que parecen exercer o mellor efec-to prebiótico son os fructoligosacáridos(FOS), como a chicoria e a inulina, etamén a lactulosa. O número de bifido-bacterias fecais vese incrementado polainxesta de FOS, de forma dependenteda dose, o que a converte nunha alter-nativa potencial á administracióndirecta de probióticos. Os prebióticosinxírense a través de alimentos naturaisou incorporándoos a alimentos comoproductos lácteos, bebidas, pastelería,cereais, etc. (127-131).

Outro uso posible dos prebióticosé unidos ás bacterias probióticas. Estecombinado é coñecido como simbióticoe pode ofrecer vantaxes ó mellorar asupervivencia e implantación dos pro-bióticos no tracto intestinal xa que oseu substrato específico está dispoñibledesde o momento da inxestión. Algúnsposibles simbióticos son a combinaciónde bifidobacterias con FOS e lactobaci-los con lactitiol (132 e 133).

As propiedades dos pre e probió-ticos póñense de manifesto desde osprimeiros meses de vida, xa que a



composición da microflora intestinalestá moi influída polo tipo de alimenta-ción. No momento do nacemento otracto gastrointestinal é estéril pero, áspoucas horas, as bacterias inxeridasdurante o parto colonizan con rapidezo intestino neonatal e pronto alcanza-rán un número que é dez veces supe-rior ó das células do organismo. Tralacolonización inicial, a flora intestinalmantense bastante constante durante avida, e é difícil cambiala de forma per-manente, pois o sistema inmunolóxicointestinal aprende a recoñecer e toleraras especies bacterianas presentes xa nasprimeiras etapas da infancia.

Nos lactantes alimentados conleite materno desenvólvese fundamen-talmente unha flora de gram positivos,lactobacilos, bifidobacterias, enteroco-cos, destacando como gram negativosos E. coli, mentres que nos alimentadoscon leite de fórmula (de inicio ou conti-nuación) sen suplementar con probióti-cos nin prebióticos, a flora é máis com-plexa, con predominio dos E. Coli,bacteroides e outros anaerobios emenos bifidobacterias, como se demos-tra ó usar métodos de identificación edetección molecular (FISH) (134). Nosalimentados con leite materno, dadosos compoñentes específicos que esta



ALIMENTOS FUNCIONAIS (COMPOÑENTES BIOACTIVOS) (127)Alimentos colónicos Definición Exemplo compoñente Alimento usualProbióticos Alimento suplemen-

tado con bacteriasvivas que alcanzan ocolon e favorecen obalance da microfloraintestinal, a saúde e obenestar

LactobacilosBifidobacterias

Iogur e outros pro-ductos lácteos fer-mentados

Prebióticos Alimentos ou suple-mentos non dixesti-bles e fermentablesno colon, que favore-cen o crecementoselectivo de bacteriasnon patóxenas conbeneficios para asaúde e benestar

InulinaOligosacáridosGalactooligosacáridosFructooligosacáridos

Alimentos naturaisou incorporados abebidas, productoslácteos, pastelería.

Simbióticos Mestura de pro e pre-bióticos, que favorecea supervivencia eimplantación demicroorganismosvivos con beneficiospara a flora intestinale a saúde e benestar

Fructooligosacáridos +

Bifidobacterias

Productos lácteos fer-mentados.

Fitoquímicos Flavonas, fitoestróxe-nos, compostos orga-nosulfurados, fibrasoluble dietética, iso-tiocianatos, monoter-penos, esterois

Verduras, froitas,aceite de oliva, froi-tos secos, legumes...

Táboa XXIV.

46

achega (lactoferrina, lisozima, fibronec-tina, mucina, oligosacáridos, nucleóti-dos, N-acetilglucosamina, glicosa,galactosa, fructosa, lípidos, Ig A secre-tora e outros factores bifidoxénicos)xunto a unha menor cantidade de pro-teínas, favorécese o crecemento selecti-vo de bifidobacterias e o ambienteintestinal ten máis capacidade inmuno-moduladora e antimicrobiana que nosalimentados con leite de fórmula. Estasdiferencias favorecen a non prolifera-ción de patóxenos e, polo tanto, amenor incidencia de infeccións gas-trointestinais, urinarias ou respirato-rias nos alimentados con leite materno(135-137). A inxestión de leite de fór-mula con bifidobacterias engadidasproduce xa ó mes de vida unha preva-lencia da súa colonización, case similará dos alimentados con leite materno esignificativamente maior cá dos ali-mentados con fórmula sen microorga-nismos. A administración nos primei-ros meses de vida de leite de fórmulaenriquecido con galacto e fructooligo-sacáridos é ben tolerada, mantén uncrecemento e unha masa mineral ade-cuados e incrementa de maneira signi-ficativa e con rapidez a porcentaxe debifidobacterias endóxenas e a habilida-de para manter estable a flora intestinal(138-140). O uso de leites de continua-ción, preparados lácteos de crecementoe outros alimentos infantís como papasenriquecidas con probióticos e prebióti-cos promoven un incremento donúmero e a actividade de lacto e bifi-dobacterias, melloran a función e moti-lidade intestinal, o ritmo e o tipo defeces, diminúen o risco de infección e

de eritema do cueiro e aseguran un cre-cemento adecuado (120 e 141-144).

4.2. FITOQUÍMICOSO papel dos fitoquímicos na pre-

vención e tratamento das enfermida-des crónicas, especialmente o cáncer eas enfermidades cardíacas, é o obxecti-vo de gran número de investigaciónscientíficas actuais. Para protexer contrao cáncer, estas sustancias químicas dasplantas actúan detoxificando as toxi-nas, os carcinóxenos e os mutáxenos.Estes mecanismos de detoxificacióninclúen a neutralización de radicaislibres, a inhibición de enzimas que acti-van carcinóxenos, a inducción doutrasque os detoxifican, secuestrando carci-nóxenos reactivos, bloqueando eventoscelulares que son necesarios para a pro-moción do tumor ou poden actuar anivel celular evitando a expresiónmaligna de células que foron expostasa axentes canceríxenos. Numerososestudios revelan que unha dieta rica enfroitas e verduras diminúe ata dúasveces o risco de cáncer fronte a unhadieta pobre nestes alimentos. Ademais,os fitoquímicos parecen reducir o riscode enfermidade cardíaca coronariaprotexendo as LDL da oxidación, redu-cindo a síntese ou absorción do coleste-rol e controlando a presión sanguínea.(táboas XXV e XXVI).

TERPENOSOs terpenos son un dos principais

fitonutrientes, encóntranse en grannúmero de plantas e actúan comoantioxidantes. Unha subclase de terpe-nos son os carotenoides, que lle dan a cor





Alimentos con kestosa, nistosa,fructosilnistosa, oligosacáridos

Kestosa, nistosa, fructosilnistosa,oligosacáridos

Cáncer gastrointestinalInfeccións gastrointestinais

Productos lácteos Probióticos, prebióticosÁcido linoleico conxugadoEsfingolípidosÁcido butírico

Enfermidades cardiovascularesCáncer gastrointestinalInfeccións gastrointestinaisModulador do sistemainmune

Tenreira Ácido linoleico conxugado Distintos tipos de cáncer

ALIMENTOS E COMPOÑENTES ALIMENTARIOS QUE SE RELACIONARON COAPREVENCIÓN E TRATAMENTO DE ENFERMIDADES (145)

Alimento Compoñente EnfermidadesAvea b-glucanos Enfermidades

cardiovascularesSoia Isoflavonas

Inhibidores de proteasasFitoesterois, saponinasÁcidos fenólicos, ácido fítico

Enfermidades cardiovascularesCánceres dependentes de estró-xenosOsteoporoseSíntomas adversos da menopausa

Sementes de liño Lignanos Cánceres dependentes de estró-xenosEnfermidades cardiovasculares

Tomates Licopeno Distintos tipos de cáncerEnfermidades cardiovasculares

Allos Compostos organosulfurados Cáncer gastrointestinalEnfermidades cardiovasculares

Brócoli IsotiocianatosIndois

Cánceres dependentes de estró-xenos

Cítricos Limoneno Distintos tipos de cáncer

Arandos Composto polimérico non diali-zable

Cáncer do tracto urinario

Té Compostos polifenólicosFlavonoides

Distintos tipos de cáncerEnfermidades cardiovasculares

Viño e uva Compostos fenólicosFlavonoidesTrans-resveratrol

Distintos tipos de cáncerEnfermidades cardiovasculares

Aceite de oliva Ácidos graxosmonoinsaturados (n-9)

Enfermidades cardiovascularesDiabeteAlteracións gastrointestinais

Táboa XXV.

Pescados Ácidos graxos poliinsaturados(n-3)

Enfermidadescardiovasculares

48



amarela, laranxa ou vermella ás plan-tas. Coñécense máis de 600 carotenoi-des. Dentro destes, destaca o licopeno,sen actividade provitamina A, que seencontra no tomate e é un potenteantioxidante e destructor de radicaislibres, o que lle confire propiedades an-tiateroxénicas xa que inhibe a síntesede colesterol, incrementa os receptoresde LDL e a degradación e regulaciónda circulación de LDL (147). Os resulta-dos do estudio multicéntrico europeo,EURAMIC, en especial os datos de Má-laga, nos que se demostra que a con-centración de licopeno no tecido adipo-so se relacionan inversamente co riscode infarto de miocardio, confírenlle unpapel cardioprotector. Describiuse queos varóns que comen dez ou máisracións de alimentos ricos en licopenoá semana teñen un 45% menos de riscode desenvolver cáncer de próstata (148e 149). Os limonoides son outra subclasede terpenos (monoterpenos), que se en-contran nos cítricos. Describíronse co-mo quimiopreventivos ó inducir ás en-zimas das fases I e II de detoxificaciónhepática. Este sistema detoxifica os car-cinóxenos facéndoos máis solubles enauga e facilitando a súa excreción (150).

FENOISSon fitoquímicos que protexen as

plantas da oxidación. Os flavonoides sonunha subclase de fenois. Describíronsemáis de 800 e son os que dan a cor azul,azul avermellada ou violeta. Capturanradicais libres, como o anión superóxi-do, o osíxeno e ións metálicos. Un dosprincipais flavonoides, a quercetina,inhibe a oxidación e citotoxicidade das

LDL. Ademais, os flavonoides captu-ran mutáxenos activos e carcinóxenos,diminuíndo o risco de cáncer. Demos-trouse que os flavonoides fenólicos doviño vermello reducen o risco de enfer-midade cardíaca coronaria ó protexeras LDL da oxidación e inhibir a agrega-ción plaquetaria. As isoflavonas sonunha subclase de fenois, que se encon-tran nos feixóns e outros legumes,especialmente na soia. Algunhas isofla-vonas son fitoestróxenos ou fitosterois, édicir, versións non esteroideas de estró-xenos, con funcións tanto agonistascomo antagonistas destes. Os fitoestró-xenos reducen o risco de enfermidadecardíaca coronaria ó diminuír os niveisde colesterol, mellorar a elasticidadearterial e protexer as LDL da oxidación.Os fitoestróxenos da soia actúan comoantioxidantes, bloqueadores de carci-nóxenos ou supresores de tumores e,como no caso da fenisteína, poden pro-texer fronte a cánceres hormonodepen-dentes (cáncer de mama e próstata), óreducir a unión do estróxeno ó recep-tor. Ademais, as isoflavonas poderíanter un efecto beneficioso sobre a estruc-tura esquelética incrementando o con-tido óseo mineral, como se demostrouen mulleres postmenopaúsicas (151-154). Diferentes estudios epidemiolóxi-cos poñen en evidencia o efecto poten-cialmente protector dos polifenois naateroxénese e o cáncer, así se demos-trou o efecto antioxidante das LDL enexperimentación animal (155). Existeevidencia de que o consumo elevadode té podería diminuír o risco de cán-cer, tanto de mama como de aparatodixestivo (156).



ALIMENTOS RICOS EN FITOQUÍMICOS (146)

TIOISSon fitonutrientes que conteñen

sulfuro, encóntranse nas crucíferas.Identificáronse como indois, ditioltionase isotiocianatos, que se obteñen porhidrólise dos glucosinolatos cataboli-zada pola enzima mirosina. Estescompoñentes organosulfúricos regu-lan as enzimas involucradas na deto-xificación de carcinóxenos e outroscompoñentes estraños. Parece que serelacionan coa menor incidencia decáncer, especialmente de pulmón,estómago, colon e recto. Os fitoquími-cos do allo, o allyl sulfuro, e outrosparecen previr a activación dos carci-nóxenos. O allyl sulfuro incrementa a

producción de glutación S transferase,unha enzima da fase II de detoxifica-ción hepática, inhibe a mutaxénese eincrementa a actividade dos macrófa-gos e dos linfocitos T. Un isotiociana-to, o sulforano, e o indol-3-carbinol indu-cen reaccións de detoxicación emodulan o metabolismo dos estróxe-nos, podendo ser protectores contra ocáncer, moi especialmente o de mama(157).

LIGNANOSSon fitoquímicos que se encon-

tran na semente de liño e nos produc-tos de gran enteiro. Os lignanos dasplantas son convertidos a lignanos de

Táboa XXVI.

Butiratos Froitas, vexetais, legumesCarotenoides Vexetais, froitas amarelas e laranxas, vexetais de

folla verdeDiallyl sufuro Cebola, allo, ceboleta, porro, ceboliñoFlavonoides e fenois Froitos cítricos, cenoria, brócoli, perexil, col,

cogombro, tomate, pataca doce, soia, berenxena,pemento, patacas, baia, té, mazás, cebolas, feixóns,ravos, vaíña de chícharo

Indois Coles de Bruxelas, coliflor, espinaca, brócoli, colIsoflavonas Semente de soia e derivadosIsotiocianatos Col, coliflor, brócoli, col de Bruxelas, mostaza, ravoFlavonoides Froitos vexetais, viño, té verde, cebolas, mazás, col

rizada, feixónsLignanos Semente de liño, productos de gran enteiroLimone Aceite de cítricosLicopeno Tomate, pomelo, goiaba, albaricoqueCompostos órgano-sulfurados Allo, cebola, froitos cítricos, brócoli, col, coliflor, col

de Bruxelas, ceboliñoTerpenos e monoterpenos Cidreira, froitos cítricos, perexil, cenoria, brócoli,

col, coliflor, apio, cogombro, tomate, pataca doce,berenxena, pemento, menta, cecimbre, asubiote,semente alca...

Clase Fonte alimentaria

50



mamíferos polas bacterias intestinais eteñen propiedades biolóxicas queinclúen a actividade antimitótica eantioxidante. Son fitoestróxenos epoden ter un efecto protector contra oscánceres hormono-dependentes, polasúa posible interferencia no metabolis-mo das hormonas sexuais (146).

4.3. COMPOÑENTES BIOACTIVOS E ENFERMIDADE

A dieta occidental contén cadavez menos alimentos fermentadospolo que expón o home actual a unnúmero significativamente menor deprobióticos do que estiveron os nososantepasados. Similar diminución oco-rre coa fibra dietética, cos prebióticos,de xeito que o incremento notable dasenfermidades inflamatorias, alérxicasou cardíacas, do cáncer e da obesida-de, paralela ó descenso de probióticose prebióticos na dieta, pode ser máisque unha coincidencia.

O actual estado de evidenciasuxire que os efectos dos probióticosson específicos da cepa, polo que aidentidade desta é crucial para relacio-nala con efectos saudables específicos,o que permitirá unha adecuada vixi-lancia e estudios epidemiolóxicos.

Múltiples traballos demostran osefectos nutricionais, preventivos eterapéuticos dos probióticos (Lacto-bacilos casei rhamnosus (LGG), L. casei,L. reuteri, L. Plantarum, L. salivarius, L.johnsonii, B. bifidum, Strep. thermophiluse Saccharomices boulardii) sobre a pato-loxía do tracto gastrointestinal, na dia-rrea aguda viral ou bacteriana, post-antibióticos e quimioterápicos, do

viaxeiro, na intolerancia á lactosa, naalerxia a alimentos, na colite, na sín-drome do colon irritable, na enfermi-dade inflamatoria intestinal, na inhibi-ción da colonización gástrica eactividade do helicobácter pylori, noretraemento e no cáncer (118 e 158).

O tracto gastrointestinal non só éimportante na homeostase polo seupapel principal na dixestión e absor-ción, senón tamén pola súa funcióninmunomoduladora. O intestino é unimportantísimo órgano linfático e amucosa intestinal é unha barreira pro-tectora contra a colonización de pató-xenos e contra antíxenos, xa sexanmicroorganismos ou alimentos. Ocontrol das infeccións mediante estra-texias diferentes á antibioterapia, queleva implícitos o risco de desenvolve-mento de resistencias e a diminuciónda flora non patóxena, convértesenunha prioridade. O uso de probióti-cos representa unha alternativa bio-metabólica prometedora na preven-ción e tratamento da diarrea (159).

Ademais, a administración deprebióticos ou probióticos pode ter unefecto beneficioso sobre o perfil lipídi-co e sobre a glicemia e insulinemiapostprandial.

4.3.1. INTOLERANCIA Á LACTOSA

Ó redor do 70% da poboaciónmundial, seguindo un gradiente norte-sur, presenta intolerancia á lactosa rela-cionada coa diminución da actividadeda lactase na mucosa intestinal xeneti-camente determinada. Como conse-cuencia, a lactosa non dixerida alcanza



o intestino distal e é fermentada polaflora colónica, con producción de auga,ácidos graxos de cadea curta e gas quedan lugar ós síntomas comúns da into-lerancia, como son a dor abdominal, aflatulencia e a diarrea.

Os nosos estudios en nenos, estu-diantes de medicina e adultos deGalicia sobre intolerancia á lactosa,mediante o test de hidróxeno expirado(BH2) coa administración de diversascantidades de lactosa e diferentes vehí-culos (auga, leite e iogur) demostranque a cantidade e o vehículo son impor-tantes indicadores da área baixo a curvade hidróxeno e dos síntomas, perotamén poñen de manifesto que aíndacoa mesma cantidade de lactosa, candoo vehículo é o iogur, descende significa-tivamente a área baixo a curva dehidróxeno expirado en relación co leitee, moi especialmente, coa auga. En con-secuencia, os alimentos lácteos fermen-tados, como o iogur que contén L. bul-garicus e S. thermophilus, ó favorecer adixestión da lactosa e a absorción com-pleta dos seus monosacáridos, glicosa egalactosa fan desaparecer ou aliviar os

síntomas gastrointestinais de intoleran-cia. Isto parece debido a que aproxima-damente un 25-50% da lactosa contidano iogur é hidrolizada a ácido lácticodurante o proceso de fermentación, xaque os lactobacilos conteñen lactase (b-galactosidase) que facilita a hidróliseda lactosa no tracto gastrointestinal.Ademais o tempo de tránsito intestinalestá diminuído trala inxesta de iogur encomparación co do leite. É de destacarque a eficacia da acción dos probióticosdo iogur na intolerancia á lactosa estácondicionada pola integridade da pare-de bacteriana, xa que actúa como unhaprotección mecánica da lactase duranteo tránsito gástrico permitindo a súaliberación no intestino delgado (94, 128e 158) (táboa XXVII).

Así mesmo, a administración deprebióticos (inulina, oligofructosa,glucooligosacáridos e galactooligosa-cáridos como a lactulosa) parece esti-mular a absorción e retención devarios minerais e mellorar a minerali-zación ósea. A maioría das evidenciascientíficas deste efecto obtéñense enexperiencias con animais, onde se

PREVALENCIA DE MALABSORCIÓN DA LACTOSA EN NENOS DE GALICIA (94)

Test de hidróxeno expirado (BHT)

2 gr/Kg peso50 gr lactosa250 ml auga

12 gr lactosa250 ml leite

12 gr lactosa250 ml iogur

BHT≥ 20 ppm H2 36.4 6.8 1.4

Área baixo a curva(ppm H2) 273 195 124

Síntomas trala inxesta 47.4 16.7 0.0

Táboa XXVII.

52



demostra unha maior absorción e bio-dispoñibilidade, especialmente calcioe, en menor proporción, magnesio,zinc e ferro. Sen embargo, os achadosson contradictorios e parecen debidosa que os efectos dos prebióticos sobreo metabolismo óseo poderían serdependentes do tipo de carbohidrato,do índice de fermentación pola floraintestinal, da dose inxerida, do tempode administración, do contido de cal-cio na dieta, da parte do esqueletoestudiada e da idade do suxeito (160).

A administración de probióticos(L. bulgaricus, B. longum e S. thermophi-lus) tamén parece ter importantesbeneficios na absorción de minerais,na síntese de ácido fólico, de vitaminaB6 e B12 e na súa biodispoñibilidade ófavorecer a hidrólise de proteínas egraxas (118).

Outro feito destacable é o seuposible papel na prevención da atopiae como potenciador do efecto inmuno-xénico de vacinas orais, polo que amodificación por enxeñería xenéticade probióticos e a súa utilización comovehículos de antíxenos poden axudara inducir a inmunización oral e a tole-rancia inmunolóxica.

4.4. DIETA MEDITERRÁNEA E ATLÁNTICA E O SEU CONTI-DO EN COMPOÑENTES BIOACTIVOS

Nos últimos anos a nutriciónhumana, ademais de asegurar un ade-cuado equilibrio e achega nutricional,persigue a través dos compoñentes bio-activos dos alimentos asegurar unhanutrición defensiva e curativa fronte ásenfermidades. O descenso do consumo

de alimentos fermentados e fibra nadieta dos países desenvolvidos coincideno tempo co aumento das enfermida-des dexenerativas do adulto, xa presentes na idade pediátrica. A pro-moción da lactación materna como omellor alimento funcional para o lac-tante, xa sexa en exclusiva durante osseis primeiros meses de vida ou for-mando parte da alimentación comple-mentaria, así como o consumo da dietamediterránea, abundante en cereais,froitas, vexetais, legumes e aceite deoliva, e a atlántica rica en pescadosazuis e brancos, a maioría frescos enaturais, ricos non só en nutrientessenón tamén en compoñentes bioacti-vos, convértese nun desiderátum, noparadigma da nutrición preventiva ecurativa. Débese destacar a posibilida-de de enriquecer alimentos de elabora-ción industrial con probióticos e prebió-ticos con propiedades fisiolóxicas eterapéuticas específicas, que poderíanincorporarse á dieta tradicional. Polotanto, increméntase a posibilidade deelaborar dietas calibradas, “de deseño”,en función das necesidades e caracterís-ticas do individuo ou a poboación,“dietas preventivas” ou “dietas conpoder medicinal, curativo”.

Non pode caber dúbida ningunhade que un programa nutricional quefavoreza desde a infancia o consumode alimentos predominantemente deorixe vexetal, combinado coa realiza-ción de exercicio físico regular e o man-temento dun peso saudable, terá unimpacto significativo e positivo na es-peranza e calidade de vida da poboa-ción do século XXI.



4.5. SEGURIDADE DOS ALIMENTOS FUNCIONAIS

A importancia da seguridade e acalidade alimentaria ponse en evidenciacoa crecente aceptación e demanda dosprobióticos por parte de nenos, adultose anciáns, especialmente na poboacióncon máis nivel socioeconómico e educa-tivo, na busca dunha nutrición máissaudable. Neste mercado emerxente deprobióticos en Europa (Bélxica, Dina-marca, España, Finlandia, Francia, Ho-landa, Reino Unido e Suecia) un 65%represéntano os productos lácteos, nosque España ocupa a quinta posición.Ademais, obsérvase unha tendenciacara ó maior consumo destes compo-ñentes funcionais en productos non lác-teos, sólidos e líquidos (ex. Lactobacilosplantarum 299 v incorporado a zumes defroitas). Este incremento do consumodestes alimentos fai necesaria a realiza-ción de estudios a longo prazo sobre asúa inocuidade e seguridade, xa que conmicroorganismos vivos o risco cero nonexiste, se ben ata o momento non sedemostraron efectos adversos ou secue-las tralo seu consumo. Son illados oscasos de funxemia e septicemia enpacientes inmunodeprimidos ou trascirurxías maiores (161).

Apareceron novos desafíos enseguridade a longo prazo relacionadosco desenvolvemento por enxeñeríaxenética de bacterias de deseño, condianas terapéuticas específicas para uti-lizar xa desde o período neonatal, favo-recendo o desenvolvemento dunhaflora saudable de por vida.

Por todo iso, faise necesaria unhalexislación e etiquetado de alimentos

que asegure o adecuado uso destescompoñentes bioactivos.

5. RECOMENDACIÓNS E EDUCACIÓN NUTRICIONAL

O primeiro obxectivo da dieta éque permita un crecemento, desenvol-vemento e estado de saúde óptimo. Osegundo que permita consumir diaria-mente unha ampla variedade de ali-mentos con diversidade de propieda-des organolépticas, e todo iso conproporcionalidade e moderación (34).

Estes dous obxectivos permitiránmodificar a dieta actual de moitos nenosde países desenvolvidos, onde a inxestade enerxía, graxa total, graxa saturada,colesterol, azucre e sal é excesiva, e evi-tar así unha achega deficiente de froitas,vexetais e gran. As recentes recomenda-cións do Departamento de Agriculturados Estados Unidos para a alimenta-ción, a Pirámide Guía de Alimentos,poden ser un modelo aceptable deinxesta adecuada de racións diarias porgrupos de alimentos, así como a pirámi-de da dieta mediterránea.

Faise necesaria a instauracióndunha dieta saudable desde o períodoneonatal (lactación materna) e unhaadecuada e progresiva introducción daalimentación complementaria. A partirdos dous anos seguiranse as recomen-dacións internacionais AAP, NCEP,Food Guide Pyramid, Guidelines, etc.que lle permitan ó neno inxerir unhadieta con suficiente variedade de ali-mentos que fornezan as cantidadesadecuadas de enerxía, de macro emicronutrientes, fibra e compoñentes

54



funcionais, probióticos, prebióticos esimbióticos, para conseguir un óptimoestado de saúde e crecemento. Estadieta debe achegar abundantes grans,vexetais e froitas, debe ser moderadaen leite e derivados e en alimentos ani-mais ricos en proteínas e limitada engraxa, graxa saturada, colesterol, azu-cres refinados e sal (30% graxas, 55%hidratos de carbono e 15% proteínas).

Dado que o exercicio físico regular,traballo no fogar, subir escaleiras, andar,xogar e practicar deportes produceimportantes beneficios para a saúde(aumento do gasto enerxético, reduc-ción da masa graxa e aumento da masamagra corporal, maior sensibilidade áinsulina, perfil lipídico menos ateroxé-nico, descenso da presión sanguínea,menor risco de exceso de peso e obesi-dade e efecto social e psicoemocionalpositivo) debe favorecerse a súa prácticadesde os primeiros anos de vida me-diante a implicación dos sanitarios, dospais e dos medios de comunicación napromoción de estilos de vida activos, aincorporación ó currículo escolar deprogramas que favorezan a actividade ea disposición de espacios accesibles,seguros e atractivos para a práctica dexogos e deportes (táboa XXVIII).

Debe prestarse atención á non ini-ciación ó tabaquismo e ó consumo dealcohol, xa que o comezo en idadesposteriores é significativamente menore a adicción habitualmente é menosforte. Para alcanzar estes obxectivos éimprescindible a aplicación de progra-mas educativos e de intervención, nosque se impliquen os poderes públicos,

os medios de comunicación , os sanita-rios, a escola, a familia e o neno e ado-lescente. Non é de menor importanciaa necesidade de dispoñer dunha nor-mativa que obrigue a industria a ofre-cer un correcto etiquetado dos alimen-tos, onde conste a súa composición ennutrientes e aditivos, fundamental-mente dos de consumo preferentemen-te infantil, que permita unha elecciónadecuada.

BIBLIOGRAFÍA

1. Persson, LA., G. Samuelson e S. Sjölin, “Nutrition andhealth in swedish children 1930-1980. Threenutritional surveys in a Northern SwedishCountry”, Acta Paediatr, 1989, 78, pp. 865-872.

2. Subar, AF., SM. Krebs-Smith, A. Cook e Ll. Kahle,“Dietary sources of nutrients among US children,1989-1991”, Pediatrics, 1998, 102, pp. 913-923.

3. Tojo, R., “Televisión y salud infantil. El papel del pedia-tra y la Pediatría”, An. Esp. Pediatr., 1990, 33, pp.188-196.

4. Tojo, R., R. Leis e P. Pavón, “Necesidades nutriciona-les en la adolescencia. Factores de riesgo”, An.Esp. Pediatr., 1992, 36, S49, pp. 80-105.

5. Lifshitz, F., “Children on adult diets: It is harmful? It ishealthful?”, J Am Coll Nutr, 1992, 11, pp. 84s-90s.

6. EUFIC, Children’s views on food and nutrition: A Pan-European Survey. Children’s Research Unit,

BENEFICIOS DO EXERCICIO FÍSICOREGULAR

l Descenso do depósito graxo corporal.l Reducción graxa corporal total.l Aumento taxa metabólica basal.l Incremento da función circulatoria.l Incremento da función respiratoria.l Incremento do gasto enerxético.l Retención de proteínas tisulares e aumento

masa magra.l Mellora do perfil lipídico (<LDL, >HDL)l Incremento do depósito de calcio no óso.l Estimulación da producción de endorfinas,

que favorecen o equilibrio emocional.

Táboa XXVIII.



London UK, European Food Information Council,1995.

7. Tojo, R., R. Leis, JL. Iglesias Diz, J. Mazaira, C.Esquete, P. Pavón e M. Pombo, “Una nueva epi-demia en la adolescencia: Los trastornos delcomportamiento alimentario”, en Avances enPediatría VIII, A Coruña, USC, 1999, pp. 89-121.

8. Zuckermam, DA., e BS. Zuckerman, “Television’simpact on children”, Pediatrics, 1985, 75, pp.233-240.

9. Strasburger, VC., e E. Donnerstein, “Children, adoles-cents and the media: Issues and solutions”,Pediatrics, 1999, 103 (1), pp. 129-139.

10. Varela, G., B. Ruíz-Roso e C. Fernández-Valderrama,Bollería, ingesta grasa y niveles de colesterol ensangre, Serie Divulgación, 14, Madrid, FundaciónEspañola de la Nutrición, 1993.

11. Ballabriga, A., “Importancia de la composición de losalimentos en relación al problema hipercolestero-lemia-aterogénesis”, Acta Pediatr Esp, 1993, 51,pp. 45-53.

12. Bergström, E., O. Hernell e LA. Persson, “Dietarychanges in Swedish adolescents”, Acta Paediatr,1993, 82, pp. 472-80.

13. Mur de Frenne, L., J. Fleta e L. Moreno, “Ingesta dealimentos a lo largo del día en niños zaragoza-nos”, Nutr Clin, 1994, 2, pp. 19-30.

14. Gutiérrez, L., MC. Matallana e C. Vázquez,“Caracterización en ácidos grasos de productosde bollería y panadería de frecuente consumo enla infancia”, Hipertensión y Arteriosclerosis,1992, 2, pp. 23-7.

15. Committee on Nutrition, American Academy ofPediatrics, Pediatric Nutrition Handbook, 3a ed.,Elk Grove Village, IL, 1993.

16. Robinson, TN., «Does television cause childhoodobesity?», JAMA, 1998, 279 (12), pp. 959-960.

17. Casper, RC., e D. Offer, “Weight and dieting concernsin adolescents, fashion or symptom?”, Pediatrics,1990, 86, pp. 384-390.

18. Accardo, P., e R. Lindsay, “Nutrition and Behavior: Thelegend continues”, Pediatrics, 1994, 93 (1), pp.127-128.

19. Sabate, J., K. Lindsted e R. Harris, “Anthropometricparameters of Schoolchildren with different life-styles”, AJDC, 1990, 144, pp. 1159-1163.

20. Wardle, J., e S. Beales, “Retraint, body image andfood attitudes in children 12 to 18 years”,Appetite, 1986, 7, pp. 209-217.

21. Johnson, JL., e Ll. Birch, “Parent’s and children’s adi-posity and eating style”, Pediatrics, 1994, 94, pp.653-661.

22. Edlund, B., G. Hallqvist e PO. Sjöden, “Attitudes tofood, eating and dieting behaviour in 11 and 14years old Swedish children”, Acta Paediatr, 1994,83, pp. 572-577.

23. Mur de Frenne, L., JM. Garagorri, L. Moreno e M.Bueno, “Nivel socioeconómico y hábitos dietéti-cos en niños zaragozanos”, Rev Esp Pediatr,1994, 50, pp. 246-252.

24. Ballew, C., S. Kuester, M. Serdula, B. Bowman e W.Dietz, “Nutrient intakes and dietary patterns ofyoung children by dietary fat intakes”, J Pediatr,2000, 136, pp. 181-187.

25. Gliksman, MD., R. Lazarus e A. Wilson, “Differencesin serum lipids in australian children: Is diet res-ponsible?”, Int J Epidemiol, 1993, 22, pp. 247-254.

26. Oliveria, S., R. Curtis Ellison e MR. Singer, «Parent-child relationships in nutrient intake: TheFramingham Children’s Study», Am J Clin Nutr,1992, 56, pp. 593-598.

27. McMahon, J., WR. Parnell e G. Spears, “Diet and den-tal caries in preschool children”, Eur J Clin Nutr,1993, 47, pp. 794-802.

28. Potterson, TH., JW. Rupp e JF. Sallis, «Aggregation ofdietary calories, fats and sodium in Mexican-American an Anglo families», Am J Prev Med,1988, 4, pp. 75-82.

29. Sanjur, D., A. García e R. Aguilar, “Dietary patternsand nutrition intakes of toddlers from low-incomein Denver, Colorado”, J Am Diet Assoc, 1990, 90,pp. 823-829.

30. Payne, JA., e NR. Beltron, “Nutrient intake and growthin preschool children. II. Intake of minerals andvitamins”, J Hum Nutr Diet, 1992, 5, pp. 299-304.

31. Birch, Ll., “Children’s preferences for high-fat foods”,Nutrition Reviews, 1992, 50 (9), pp. 249-255.

32. Deheeger, M., MF. Rolland-Cachera e F. Pequinot,«Étude longitudinale de l’alimentation des enfantsagés de 10 mois, 2 ans et 4 ans», Arch Fr Pediatr,1990, 47, pp. 531-537.

33. Requejo, A., R. Ortega e T. Rivas, “Estado nutritivo enlos colectivos escolares madrileños. Monografía”,Ayuntamiento de Madrid, 1994.

34. Birch, Ll., JL. Johnson e G. Andresen, “The variabilityof young children’s energy intake”, New England JMed, 1991, 324, pp. 232-235.

35. Birch, Ll., L. Johnson, MB. Jones e JC. Peters,“Effects of a nonenergy fat substitute on children’senergy and macronutrient intake”, Am J Clin Nutr,1993, 58, pp. 226-233.

56



36. Rolls, BJ., e DJ. Shide, “The influence of dietary fat onfood intake and body weight”, Nutrition Reviews,1992, 50 (10), pp. 283-90.

37. Drewnowski, A., “Palatability and saciety”, An Nestle,1998, 56, pp. 32-42.

38. Johnson, SL., L. McPhee e Ll. Birch, “Conditionedpreferences: young children prefer flavors asso-ciated with high dietary fat”, Physiol Behav, 1991,50, pp. 1245-1251.

39. Drewnowski, A., e M. Schwartz, “Invisible fats: sen-sory assessment of sugar fat mixtures”, Appetite,1990, 14, pp. 203-217.

40. Tremblay, A., N. Lavallee, N. Almeras, L. Allard, J.Despres e C. Bouchard, “Nutritional determinantsof the increase in energy intake associated with ahigh-fat diet”, Am J Clin Nutr, 1991, 53, pp. 1134-1137.

41. Mela, DJ., e DA. Sacchetti, “Sensory preferences forfats: relationships with diet and body composi-tion”, Am J Clin Nutr, 1991, 53, pp. 908-915.

42. Rolls, BJ., S. Kim, AL. McNelis, MW. Fischman, RW.Foltin e TH. Moran, “Time course of effects of pre-loads high in fat or carbohydrate on food intakeand hunger ratings in humans”, Am J Physiol,1991, 260, pp. R756-63.

43. FAO. FAOSTAT-PC, Food Balance Sheets 1996,Rome, FAO, 1996.

44. INE-Observatorio Estadístico Regional de Galicia(OERGA), La Alimentación de Galicia, Santiago deCompostela, 1980.

45. Varela, G., e O. Moreiras, “Estudio Nutricional y deHábitos Alimentarios de la Población de Galicia”,Consellería de Sanidade, Xunta de Galicia, 1986.

46. Varela, G., O. Moreiras, A. Carbajal et al., Encuesta dePresupuestos Familiares 1990-91. EstudioNacional de Nutrición y Alimentación 1991, tomoI, Madrid, INE, 1995.

47. Varela, G., “Evolución del consumo alimentario enEspaña en las últimas décadas”, Rev Esp NutrCom, 1995, 2, pp. 48-56.

48. Ashworth, A., e DJ. Millward, “Catch-up growth inchildren”, Nutr Rev, 1986, 44, p. 157.

49. Food and Nutrition Board, Recommended DietaryAllowances, 10ª ed., Washington, NationalResearch Council, Academy of Sciences USA,1989.

50. Institute of Medicine, Standing Committee on theScientific Evaluation of Dietary Reference Intake.Food and Nutrition Board. Dietary reference inta-ke for calcium, phosphorus, magnesium, vitami-ne D and fluoride, 1997.

51. Binghan, S., “The dietary assessment of individuals.Methods, accurancy new techniques and reco-mendations”, Nutrition Abs Rev, 1987, 57, pp.705-742.

52. Marti-Henneberg, C., V. Arija e J. Salas, “Recienteevolución de la dieta mediterránea en España”,Alim Nutri Salud, 1994, 1, pp. 7-14.

53. López, LM., J. Castrodeza e A. Llacer, “Estudio pilotosobre hábitos dietéticos y el colesterol en unamuestra de población infantil de una zona desalud rural”, Bol Pediatr, 1993, 34, pp. 99-107.

54. Tojo, R., R. Leis, D. Recarey e P. Pavón, “DietaryHabits of Preschool and School-Aged Children:Health Risks and Strategies for Intervention”, enÁngel Ballabriga (ed.), Feeding from Toddlers toAdolescence, Nestlé Nutrition Workshop Series,vol. 37, Vevey, Nestec Ltd./Philadelphia,Lippincott-Raven Publishers, 1996, pp. 93-115.

55. López, MC., M. Ruiz e MF. Olea, “Nutrición de lapoblación escolar de Granada”, Nutr Clin, 1993,6, pp. 26-30.

56. Estudio CAENPE. Consumo de alimentos y estadonutricional de la población escolar de laComunidad Autónoma de Madrid, Ministerio deSanidad y Consumo, 1994.

57. Rubio, MA., F. Babín, R. López de Carrión, A. Rueda,A. Avellaneda, S. Valor e JA. Gutiérrez, “Hábitosalimentarios en la población urbana de Madrid.Estudio EPCUM (I): estimación de energía ynutrientes”, Endocrinología y Nutrición, 2000, 47(8), pp. 205-210.

58. Rubio, MA., F. Babín, R. López de Carrión, A. Rueda,A. Avellaneda, S. Valor e JA. Gutiérrez, “Hábitosalimentarios en la población urbana de Madrid.Estudio EPCUM (II): consumo de alimentos”,Endocrinología y Nutrición 2000, 47 (8), pp. 211-214.

59. Tojo, R., e R. Leis, “Nutrition among children andadolescents in Galicia. The GALINUT Study”, enXacobeo Decalogue on diet in the 21st century,Madrid, Fundación Española de Nutrición, 2000,pp. 123-134.

60. Chapelot, D., «Petit Déjeuner et satieté», Cah NutrDiét, 1997, 32 (supl.), pp. 1S4-1S14.

61. Behme, MT., e J. Dupre, “All bran vs. corn flakes:plasma glucose and insulin responses in youngfemales”, Am J Clin Nutr, 1989, 50, pp. 1240-1243.

62. Murphy, JM., “The relationship of school breakfast topsychosocial and academic functioning: cross-sectional and longitudinal observations in an



inner-city school sample”, Arch Pediatr AdolescMed, 1998, 152, pp. 899-907.

63. Cromer, BA., KJ. Tarnowski, AM. Stein, P. Harton eDJ. Thornton, “The school breakfast program andcognition in adolescents”, J Dev Behav Pediatr,1990, 11, pp. 295-300.

64. Aranceta Bartrina, J., C. Pérez Rodrigo, J. SantolayaJiménez e J. Gondra Rezola, “Evolución de laingesta dietética aportada con la ración del desa-yuno en los escolares de Bilbao (1984-1994)”,Nutrición Clínica, 1997, 16, pp. 171-177.

65. Nicklas, T., W. Bao e L. Webber, “Breakfast consump-tion affects adequacy of total daily intake in chil-dren”, J Am Diet Assoc 1993, 93 (8), pp. 886-91.

66. McIntyre, L., “A survey of breakfast-skipping and ina-dequate breakfast-eating among young school-children in Nova Scotia”, Canadian Journal ofPublic Health, 1993, 84 (6), pp. 410-414.

67. Simeon, D., e S. Grantham-McGregor, “Effects of mis-sing breakfast on the cognitive function of schoolchildren of differing nutritional status”, Am J ClinNutr, 1989, 49, pp. 646-653.

68. Bellú, R., MT. Ortisi, S. Scaglioni, C. Agostoni, VS.Salanitri, E. Riva e M. Giovannini, “Lipid and apo-protein A-I and B levels in obese school-age chil-dren: results of a study in the Milan area”, JPediatr Gastroenterol Nutr, 1993, 16, pp. 446-450.

69. McNulty, H., J. Eaton-Evans e G. Cran, “Nutrient inta-kes and impact of fortified breakfast or cereals inschoolchildren”, Arch Dis Child, 1999, 75, pp.474-481.

70. Gibson, SA., e KR. O’Sullivan, “Breakfast cereal con-sumption patterns and nutrient intakes of Britishschoolchidren”, J R Soc Health, 1995, 115, pp.366-370.

71. Serra Majem, Ll., e J. Aranceta Bartrina, Desayuno yequilibrio alimentario. Estudio enKid, Barcelona,Masson, 2000.

72. Gordon-Larsen, P., RG. McMurray e BM. Popkin,“Adolescent physical activity and inactivity varyby ethnicity: The National Longitudinal Study ofAdolescent Health”, J Pediatr, 1999, 135, pp.301-306.

73. Robinson, TN., “Reducing children’s television vie-wing to prevent obesity. A randomized controlledtrial”, JAMA, 1999, 282, pp. 1561-1567.

74. Maffeis, C., M. Zaffanello e Y. Schutz, “Relationshipbetween physical inactivity and adiposity in pre-pubertal boys”, J Pediatr, 1997, 131, pp. 288-292.

75. Goran, MI., BA. Gower, TR. Nagy e RK. Johnson,“Developmental changes in energy expenditureand physical activity in children: Evidence for adecline in physical activity in girls beforepuberty”, Pediatrics, 1998, 101, pp. 887-891.

76. Anastassea-Vlachou, K., H. Fryssira-Kanioura, D.Papathanasiou-Klontza, A. Xipolita-Zachariadi eN. Matsaniotis, “The effects of television viewingin Greece, and the role of the paediatrician: afamiliar triangle revisited”, Eur J Pediatr, 1996,155, pp. 1057-1060.

77. Robinson, TN., LD. Hammer, JD. Killen, HC. Kraemer,DM. Wilson, C. Hayward e C. Barr Taylor, “Doestelevision viewing increase obesity and reducephysical activity? Cross-sectional and longitudi-nal analyses among adolescents girls”,Pediatrics, 1993, 91 (2), pp. 273-280.

78. Kibertis, PA., e J. Marx, “Regulation of body weight”,Science, 1998, 280, pp. 1364-1390.

79. Tojo, R., R. Leis, T. Queiro, JL. Iglesias e M. Pombo,“Secular growth acceleration. Maturation and finaladult height in Galicia and Spain. 1900-1993”, enR. Battaglia, F. Falkner, C. Garza, B. Salle, J. Rey,B. Lönnerdal et al. (eds.), Maternal and extraute-rine nutritional factors. Their influence on fetaland infant growth, Madrid, 1995, pp. 44-53.

80. Frediks, AM., S. van Buuren, JM. Wit e SP. Verloove-Vanhorick, “Body index measurements in 1996-7compared with 1980”, Arch Dis Child, 2000, 82,pp. 107-112.

81. Daniels, SR., JA. Morrison, DL. Sprecher, P. Khoury eTR. Kimball, “Association of body fat distributionand cardiovascular risk factors in children andadolescents”, Circulation, 1999, 99, pp. 541-545.

82. Whitaker, RC., JA. Wright, MS. Pepe, KD. Seidel eWH. Dietz, “Predicting obesity in young adultho-od from childhood and parental obesity”, N Engl JMed, 1997, 337, pp. 869-873.

83. Rössner, S., “Childhood obesity and adulthood con-sequences”, Acta Paediatr, 1998, 87, pp. 1-5.

84. Ballabriga, A., e R. Tojo, “Lípidos en Pediatría.Conferencia de Consenso”, An. Esp. Pediatr.,1998, pp. S118: S1-S8.

85. Leis, R., P. Pavón, T. Queiro, D. Recarey e R. Tojo,“Atherogenic diet and blood lipid profile in chil-dren and adolescents from Galicia, NW Spain.The Galinut Study”, Acta Paediatr, 1999, 88, pp.19-23.

86. Hickman, TB., RR. Briefel, MD. Carroll, BM. Rifkind,JI. Cleeman, KR. Maurer e CL. Johnson,“Distributions and trends of serum lipid levelsamong United States children and adolescents

58



ages 4-19 years: Data from the Third NationalHealth and Nutrition Examination Survey”,Preventive Medicine, 1998, 27, pp. 879-890.

87. Tojo, R., R. Leis, T. Queiro e P. Pavón, “Cardiovascularrisk factors in children and adolescents.Interrelationship between family history, livinghabits and lipid profile”, en R. Ghraf, P. Aggett, C.Lifschitz e J. Walker-Smith (eds.), Infant nutritionin special situations, Madrid, Ergon, 1995, pp.41-57.

88. Tojo, R., R. Leis, J. Maestro e D. Recarey, “Profilaxisy tratamiento de los trastornos de la mineraliza-ción ósea”, An. Esp. Pediatr., 1998, 119, pp. 142-146.

89. Wortsman, J., LY. Matsuoka e TA. Chen, “Decreasedbioavailability of vitamin D in obesity”, Am J ClinNutr, 2000, 72, pp. 690-693.

90. Bronner, F., e D. Pansu, “Nutritional aspects of cal-cium absorption”, J Nutr, 1999, 129, pp. 9-12.

91. Ames, SK., KJ. Ellis e SK. Gunn, “Vitamin D receptorgene FoK1 polymorphism predicts calciumabsortion and bone mineral density in children”, JBone Miner Res, 1999, 14, pp. 740-746.

92. Sainz, J., JV. van Tournout e ML. Loro, «Vitamin D-receptor gene polymorphisms and bone densityin prepubertal american girls of mexican descen-dent», N Engl J Med, 1997, 337, pp. 77-82.

93. Wyshak, GW., “Teenaged Girls, carbonated beberagesconsumption and bone fractures”, Arch PediatrAdolesc Med, 2000, 54, pp. 610-613.

94. Leis, R., R. Tojo, P. Pavón e A. Douwes, “Prevalenceof lactose malabsorption in Galicia”, J PediatrGastroenterol Nutr, 1997, 25, pp. 256-300.

95. Dietary Reference Intakes for Calcium, Phosphorus,Magnesium, Vitamin D and Fluoride. StandingCommittee on the Scientific Evaluation of DietaryReference Intakes Food and Nutrition Board,Institute of Medicine, Academy Press Ed.Washington, 1997.

96. Teegarden, D., RM. Lyle e WR. Prouls, “Previous milkconsumption is associated with greater bone den-sity in young women”, Am J Clin Nutr, 1999, 69,pp. 1014-1017.

97. Goulding, A., R. Cannan e SM. Williams, “Bone mine-ral density in girls with forearm fractures”, BoneMiner Res, 1998, 13, pp. 143-148.

98. Suárez, FL., J. Adshead e JR. Furne, “Lactose maldi-gestion is not an impediment to the intake of 1500mg calcium daily as dairy products”, Am J ClinNutr, 1998, 68, pp. 1118-1122.

99. Tojo Sierra, R., R. Leis Trabazo e R. Tojo González,“Alimentos funcionales o nutraceúticos”, Rev EspPediatr, 2001, 57 (1), pp. 1-10.

100. Weinsier, RL., e CL. Krumdiek, “Dairy foods andbone health: examination of the evidence”, Am JClin Nutr, 2000, 77, pp. 681-689.

101. Konerva, RL., “Calcium absorption from apple andorange juice fortified with calcium citrate, malate(CCM)”, J Amer Coll Nutr, 1996, 15, pp. 313-316.

102. Miller, JZ., DL. Smith e L. Flora, “Calcium absorp-tion from calcium carbonate a new form of cal-cium (CCM) in healthy male and female adoles-cents”, Am J Clin Nutr, 1998, 48, pp. 1291-1294.

103. Dwyer, JH., KM. Dwyer e RA. Scribner, “Dietary cal-cium suplementation and blood pressure inAfrican American adolescents”, Am J Clin Nutr,1998, 68, pp. 648-655.

104. Alekel, DL., A. St. Germain e CT. Peterson,“Isoflavone-rich soy protein isolate attenuatesbone loss in the lumbar spine of perimenopause-al women”, Am J Clin Nutr, 2000, 72, pp. 844-52.

105. Welten, DC., HC. Kemfer e GB. Post, “Weight-bea-ring activity during youth is a more important fac-tor for peak bone mass than calcium intake”, JBone Miner Res, 1994, 9, pp. 1089-1096.

106. Caballo Roig, N., P. García, M. Valdemoro, MI. delCastillo, M. Santos Tapia, A. González Vargaz etal., “Prevalencia de anemia en niños y adolescen-tes de Madrid”, An. Esp. Pediatr., 1993, 39, pp.218-222.

107. Nelson, M., J. White e C. Rhodes, “Haemoglobin,ferritin and iron intakes in British Children aged12-14 years: a preliminary investigation”, Br JNutr, 1993, 70, pp. 147-155.

108. Rosander-Hulthén, L., e L. Hallberg, “Dietary factorsinfluencing iron absorption-an overview”, en L.Hallberg e NG. Asp (eds.), Iron Nutrition in Healthand Disease, Londres, John Libbey, 1996, pp.105-115.

109. Oski, FA., “Iron deficiency in infancy and childho-od”, NEJM, 1993, 329, pp. 190-193.

110. Hernández, M., “Influencia de la nutrición en laregulación del crecimiento”, Alim Nutri Salud,1999, 6 (1), pp. 40-47.

111. Grande Covián, F., Rev Clin Esp, 1944, 12, pp. 155-64.

112. Holman, PC., e MB. Katan, “Bioavailability andhealth effects of dietary flavonols in man”, ArchToxicol, 1998, 20, pp. 237-248.



113. Clinton, SK., “Lycopene: Chemistry, biology andimplications for human health and disease”, NutrRev, 1998, 56, pp. 35-51.

114. Roberfroid, MC., “Concepts and strategy of functio-nal food Science: The European perspective”, AmJ Clin Nutr, 2000, E1 (supl.), pp. 1660S-4S.

115. Bellisle, R., AT. Diplock e G. Hornstra, “Functionalfood Science in Europe”, Br J Nutr, 1998, 80(supl.), pp. S3-193.

116. Hasler, CM., “Functional food: Their role in diseaseprevention and health promotion”, FoodTechnology, 1998, 52, pp. 62-70.

117. Katan, MB., “Functional foods”, Lancet, 1999, 354,p. 794.

118. Kopp-Hoolihan, L., “Prophylactic and therapeuticuses of probiotics: A review”, J Am Diet Ass,2001, 101, pp. 229-238.

119. Salmine, S., C. Douley e MC. Boutron, “Functionalfood science and gastrointestinal physiology andfuntion”, Br J Nutr, 1998, 80, pp. S147-S171.

120. Cummings, JH., MB. Roberfroid e H. Andersson, “Anew book at dietary carbohydrate: chemistry, phy-siology and health”, Eur J Clin Nutr, 1997, 51, pp.417-23.

121. Bouhnik, J., B. Fluorie e L. Dagay-Abensour,«Administration of transgalacto-oligosaccharidesincreases fecal bifidobacteria and modified colo-nic fermentation metabolism in healthy humans»,J Nutr, 1997, 127, pp. 444-448.

122. FAO/WHO, Report of a joint FAO/WHO expertConsultation. Health and nutritional proporties ofprobiotics in food including powder milk with livelactic acid bacteria, Córdoba-Argentina, 2001.

123. Vanderhoof, JA., e RJ. Young, “Probióticos enPediatría”, Pediatrics (ed. esp.), 2002, 53, pp.252-254.

124. Saavedra, JM., “Clinical applications of probioticagents”, AJCN, 2001, 73, pp. 1147-1151.

125. Guandalini, S., e P. Gupta, “The role of probiotics ingastrointestinal disorders of infancy and childho-od”, en CR. Räihä e FF. Rubaltiti (eds.), InfantFormula: Closer to the Reference, NutritionWorkshop Series, vol. 47 suplement Nestec Ltd.,Philadelphia, Lippincott Williams Wilkius, 2002,pp. 29-45.

126. Gibson, GR., e MB. Roberfroid, “Dietary modulationof the lumen colonic microflora: introducing theconcept of prebiotics”, J Nutr, 1995, 125, pp.1401-1412.

127. Gibson, GR., e MD. Collins, “Concept of balancedcolonic microbiota, prebiotics, and synbiotics”,en LA. Hanson e RH. Yolken (eds.), Probiotics,

Other Nutritional Factors, and IntestinalMicroflora, Nestlé Nutrition Workshop Series, vol.42, Vevey, Nestec Ltd./Philadelphia, Lippincott-Raven, 1999, pp. 139-156.

128. De Vrese, M., C. Kuhn, A. Titze, A. Lorenz, CA. Barthe J. Schrezenmeir, “Are viable microorganismsessential for the enhancement of intestinalhydrolysis of lactose by the b-galactosidase offermented milk products?”, Am J Clin Nutr, 2001,73 (supl.), pp. 490S.

129. Markowitz, JE., e S. Bengmark, “Probiotics in healthand disease in the pediatric patient”, Ped Clin NAmer, 2002, 49, pp. 127-141.

130. Bouhnik, Y., K. Vahedi, L. Achour et al., “Short-chainfructo-oligosaccharide administration dose-dependently increases fecal bifidobacteria inhealthy humans”, J Nutr, 1999, 129, pp. 113-116.

131. Gibson, GR., ER. Beatty, X. Wang et al., “Selectivestimulation of bifidobacteria in the human colonby oligofructose and inulin”, Gastroenterol, 1995,108, pp. 975-982.

132. Collins, MD., e GR. Gibson, “Probiotics, prebioticsand synbiotics: Approaches for modulating themicrobial ecology of the gut (review)”, Am J ClinNutr, 1999, 69 (supl.), pp. 1052-1057.

133. Rautava, S., M. Kalliomäki e E. Isolauri, “Probioticsduring pregnancy and breast-feeding might con-fer immunomodulatory protection against atopicdisease in the infant”, J Allergy Clin Immunol,2002, 109, pp. 119-121.

134. Harmsen, HJM., ACM. Wildeboer-Veloo, GC.Raangs, AA. Wagendorp, N. Klijn et al., “Analysisof intestinal flora development in breast-fed andformula-fed infants by using molecular identifica-tion and detection methods”, J PediatrGastroenterol Nutr, 2000, 30, pp. 61-67.

135. Newburg, DS., “Oligosaccharides in human milk andbacterial colonization”, J Pediatr GastroenterolNutr, 2000, 30, pp. S8-S17.

136. Lönnerdal, B., “Effect of nutrition on microbial florain infants: The role of lactoferrin, iron and nucle-otides”, en LA. Hanson e RH. Yolken (eds.),Probiotics, other nutritional factors and intestinalmicroflora, Nestle Nutr Work Ser, vol. 42,Philadelphia, Lippincott-Raven, 1999, pp 189-201.

137. Coppa, GV., P. Pierani, L. Zampini, I. Carloni, A.Carlucci e O. Grabielli, “Oligosaccharides inhuman milk during different phases of lactation”,Acta Paediatr, 1999, 88 (430), pp. 89s-94s.

138. Rego, J., C. Pieltain e I. Studzinski, “Growth, weightgain composition and mineral acretion in term

60



infant fed a new experimental formula containinghydrolyzed protein, b-polinstate and prebiotics”,Pediatrics, 2001, 21, pp. 387-396.

139. Saavedra, JM., A. Abi-Hanna e N. Moore, “Effect oflong term consumption of infant formulas withBifidobacterium (B) and S. thermophilus (ST) onstool patterns and diaper rash in infants”, JPediatr Gastroenterol Nutr, 1998, 27, p. A82.

140. Abi-Hanna, A., N. Moore, R. Yolken e JM. Saavedra,“Long term consumption of infant formulas withlive probiotic bacteria: Safety and tolerance”, JPediatr Gastroenterol Nutr, 1998, 27, p. A84.

141. Haschke, F., W. Wang, G. Ping, W. Varavithya, A.Podhipak et al., Los ensayos clínicos demuestranla seguridad y eficacia de la cepa probióticaBifidobacterium Bb12 en las leches de continua-ción y en los preparados lácteos de crecimiento,Monatsschr, Kinderheilkd, 1998, 146, pp. S26-S30.

142. Argüelles, F., MV. Borobio, L. Quero, M. Rivero e A.Argüelles, “Modificaciones de la flora intestinalcon la utilización de prebióticos en lactantes”, AnEsp Ped, 2002, 56 (supl. 3), pp. 14.

143. Isolauri, E., Y. Sütas, P. Kankaanpää, H. Arvilomni eS. Salminen, “Probiotics: effects on immunity”,Am J Clin Nutr, 2001, 73 (supl.), pp. 444S-450S.

144. Langhedries, JP., J. Detry, J. Van Hees, JM.Lamboray, J. Darimont et al., “Effect of a fermen-ted infant formula containing viable bifidobacteriaon the fecal flora composition and pH of healthyfull-term infants”, J Pediatr Gastroenterol Nutr,1995, 21, pp. 177-81.

145. Pérez-Llamas, F., J. Iamora e J. Mataix, “Alimentosfuncionales”, en R. Tojo, Tratado de NutriciónPediátrica, Barcelona, DOYMA, 2001, pp. 275-284.

146. Hasler, CM., “Functional foods: the western pers-pective”, Nutr Rev, 1996, 54 (II), pp. S6-S10.

147. Fuhrman, B., A. Ellis e M. Aviran,“Hypocholesterolemic effect of lycopene and b-carotene is related to suppresion of cholesterolsynthesis and augmentation of LDL receptor acti-vity in mcrophages”, Biochem Biophys ResCommun, 1997, 233, pp. 658-662.

148. Gómez-Aracena, J., J. Sloots e A. García-Rodríguez,“Antioxidants and adipose tissue and myocardialinfartion in a mediterranean area. The EURAMICStudy in Málaga”, Nutr Metab Cardiovasc Dis,1997, 7, pp. 376-382.

149. Arab, L., e S. Steck, “Lycopeno and cardiovasculardisease”, Am J Clin Nutr, 2000, 71 (supl.), pp.1691S-5S.

150. Craig, W., “Phytochemicals: Guardians of ourhealth”, J Am Diet Assoc, 1997, 97 (supl. 2), p.S199.

151. Anthony, MS., TB. Clarkson e JK. Williams, “Effectsof soy isoflavones on atherosclerosis: Potentialmechanisms”, Am J Clin Nutr, 1999, 68, pp.1390S-1393S.

152. Lamartiniere, CA., “Protection against breast cancerwith genistein: a component of soy”, Am J ClinNutr, 2000, 71 (supl.), pp. 1705S-7S.

153. Fritz, WA., L. Coward e J. Wang, “Dietary genistein:perinatal mammary cancer prevention, bioavaila-bility and toxicity testing in the rat”,Carcinogenesis, 1998, 19, pp. S151-8.

154. Arjmandi, BH., R. Birnbaum e NV. Goyal, “Bone-spa-ring effect of soy protein in ovarian hormone-defi-cient rats is related to its isoflavone content”, AmJ Clin Nutr, 1998, 68, pp. 1364S-1368S.

155. Tijburg, LBM., SA. Wiseman e GW. Meijer, “Effectsof green tea, black tea and dietary lipophilic antio-xidants on LDL oxidazibility and atherosclerosisin hypercholestolemic rabbits”, Atherosclerosis,1997, 135, pp. 37-48.

156. Mukktar, M., e N. Ahmad, “Tea polyphenols: preven-tion of cancer and optimizing health”, Am J ClinNutr, 2000, 71, pp. 1698S-1702S.

157. Hectit, SS., “Chemoprevention of cancer by isot-hiocyanates, modifiers of carciongen metabo-lism”, J Nutr, 1999, 129, pp. 769S-774S.

158. Marteau, PR., M. de Vrese, CJ. Cellier,Schrezenmeir, “Protection from gastrointestinaldiseases with the use of probiotics”, Am J ClinNutr, 2001, 73 (supl.), pp. 430S-6S.

159. Forestier, Ch., Ch. de Champs, C. Vatoux e B. Joly,“Probiotic activities of Lactobacillus casei rham-nosus: in vitro adherence to intestinal cells andantimicrobial properties”, Res Microbiol, 2001,152, pp. 167-73.

161. Scholz-Ahrens, KE., J. van Loo e J. Schrezenmeir,“Long term effect of oligofructose on bone trabe-cular structure in ovariectomized rats”, Am J ClinNutr, 2001, 73 (supl.), pp. 498S.

163. Stanton, C., G. Gardiner, H. Meehan, K. Collins, G.Fitzgerald, PB. Lynch e RP. Ross, “Market poten-tial for probiotics”, Am J Clin Nutr, 2001, 73 (2supl.), pp. 476s-483s.



ttt

R LEIS, R. TOJO, O. DÍAZ e B. CABALLERO, “Alimentación saudable. Da dieta obesoxénica á dieta optimizada.Estratexias de prevención e educación nutricional”, Revista Galega do Ensino, núm. 40, Outubro 2003 (EspecialSaúde nas aulas), pp. 23-62.

Resumo: Os estilos de vida actuais favorecen cambios nos hábitos dietéticos dos nenos e o consumo dealimentos altamente enerxéticos, desprazando a outros máis saudables. O modelo de estructura fami-liar, a influencia homoxeneizadora da mensaxe televisiva, a incorporación temperá á escola onde reci-ben unha parte importante da súa dieta, e a dispoñibilidade para comprar unha parte importante dealimentos manufacturados que consomen sen control familiar favorecen un ambiente obesoxénico. Adieta da opulencia con alto consumo de alimentos de orixe animal, azucres refinados e graxa satura-das, así como a reducción da actividade física inducen un balance positivo de enerxía, que aumenta ennenos e adolescentes o risco de obesidade e enfermidades cardiovasculares. Ó mesmo tempo, é preo-cupante a prevalencia de inxestas inadecuadas de Ca, Vit D, Fe e ácido fólico na dieta infantil actual.Faise polo tanto necesario establecer axiña no neno hábitos dietéticos que aseguren unha inxesta varia-da de alimentos con distintos nutrientes, que lle permitan un adecuado crecemento e adquirir unhacapacidade de selección apropiada. A nutrición hoxe, ademais de asegurar unha axeitada achega demacro e micronutrientes persigue a inxesta de alimentos con compoñentes funcionais na dieta, conrepercusións positivas sobre o estado de benestar e a reducción do risco de enfermidade. Os probióti-cos, prebióticos, simbióticos e fitoquímicos adquiriron un papel relevante na dieta con importantesimplicacións na inmunomodulación, a ecoloxía intestinal, o sistema de antioxidación ou do metabolis-mo, de aí a transcendencia que estes terán no futuro nos hábitos alimentarios da poboación, tantoinfantil como adulta ou anciá.

Palabras chave: Dieta obesoxénica. Dieta optimizada. Alimentos funcionais.

Resumen: Los estilos de vida actuales favorecen cambios en los hábitos dietéticos de los niños y el con-sumo de alimentos altamente energéticos, desplazando a otros más saludables. El modelo de estructu-ra familiar, la influencia homogeneizadora del mensaje televisivo, la incorporación temprana a laescuela donde reciben una parte importante de su dieta, y la disponibilidad para comprar alimentosmanufacturados que consumen sin control familiar favorecen un ambiente obesogénico. La dieta de laopulencia, con alto consumo de alimentos de origen animal, azúcares refinados y grasa saturadas, asícomo la reducción de la actividad física inducen un balance positivo de energía que aumenta en niñosy adolescentes el riesgo de obesidad y enfermedades cardiovasculares. Al mismo tiempo, es preocu-pante la prevalencia de ingestas inadecuadas de Ca, Vit D, Fe y ácido fólico en la dieta infantil actual.Se hace por tanto necesario establecer tempranamente en el niño hábitos dietéticos que aseguren unaingesta variada de alimentos con distintos nutrientes, que le permitan un adecuado crecimiento yadquirir una capacidad de selección apropiada. La nutrición hoy, además de asegurar un aporte idealde macro y micronutrientes persigue la ingesta de alimentos con componentes funcionales en la dieta,con repercusiones positivas sobre el estado de bienestar y la reducción del riesgo de enfermedad. Losprobióticos, prebióticos, simbióticos y fitoquímicos han adquirido un papel relevante en la dieta conimportantes implicaciones en la inmunomodulación, la ecología intestinal, el sistema de antioxidacióno del metabolismo, de ahí la trascendencia que éstos tendrán en el futuro en los hábitos alimentariosde la población, tanto infantil como adulta o anciana.

Palabras clave: Dieta obesogénica. Dieta optimizada. Alimentos funcionales.

62



Summary: Present-day lifestyles help to change children’s dietetic habits and the consumption of foodwhich is highly energetic, taking the place of healthier food. An obesogenic environment is favouredby the structure of the family, the homogenizing influence of television, their early attendance to scho-ol where they receive an important part of their diet, and the availability of manufactured food whichchildren consume without the control of their family. The diet of opulence, with a high consumptionof food of animal origin, refined sugars and saturated greases, as well as the decrease of physical acti-vity induce a positive balance of energy which increases the risk of obesity and cardiovascular illnes-ses in children and adolescents. Moreover, the prevalence of an inadequate ingestion of Ca, D Vit, Feand folic acid in children’s current diet is also alarming. Therefore, there is a need to establish early die-tetic habits in children which ensure a varied ingestion of food with different nutritients which allowan adequate growth and the adquisition of an adequate capacity for selection. Nutrition nowadays,apart from guaranteeing the ideal contribution of macro and micronutrients, seeks the ingestion offood with functional components in the diet, with positive effects on the welfare state and the decrea-se of the risks of illnesses. Probiotics, prebiotics, symbiotics and phytochemicals have acquired a deci-sive role in the diet with important consequences in immunomodulation, intestinal ecology, the antio-xidation system or metabolism, hence their importance for the future eating habits of both young andadult or old population.

Key-words: Obesogenic diet. Optimized diet. Functional food.

— Data de recepción da versión definitiva deste artigo: 8-07-2003.

ALIMENTACIÓN SAUDABLE. DA DIETA OBESOXÉNICA Á DIETA ... · ESTRATEXIAS DE PREVENCIÓN E...

Documents

Transcript of ALIMENTACIÓN SAUDABLE. DA DIETA OBESOXÉNICA Á DIETA ... · ESTRATEXIAS DE PREVENCIÓN E...