Aditzak - Atalak mota Nolakoa Osagaiak O G Adizki jokatua da beti, osa-gai bakar bat duena....
19
Aditzak
Transcript of Aditzak - Atalak mota Nolakoa Osagaiak O G Adizki jokatua da beti, osa-gai bakar bat duena....
Aditzak
● Aditz motak
● Aditz lokuzioak
● Adizki motak
● Adizki jokatu gabeak
● Adizkien osagaiak
● Adizki nagusiko ezaugarriak
● Adizki laguntzaileko ezaugarriak
● Ezaugarriak adizki trinkoetan
● Adizki bereziak
● Aditz erak
● Adizki laguntzaileen erroak
● Adizki laguntzaileetako morfemak
● Adizki alokutiboak
Hurrengo aditzak nolakoak diren azaldu beharko bazenu, zein irizpideren arabera egingo zenuke?
Joango ginen Gindoazen EsatekoEmaten dizkiot Ekar diezadake Demagun
Esanahiaren arabera bereiziko zenituzke? Osaketaren arabera? Dituzten elementuen arabera?... Jakingo zenuke morfemak bereizten?Bada, aditzen iruzkina landuko dugu atal honetan.
HIZKUNTZ IRUZKINA
36
Markatu zein motatako aditza den bakoitza.
Elementu bakar batez osatua.
• Berezkoa: egon• Eratorria: gauzatu
Beste kategoria bateko elementu batetik sortua.
Aditz bakuna
Elementu lexikal bat baino gehia-goz osatua, hots, konposatua.
• Berezkoa: gaitzetsi(gaitz + etsi)
• Aditz lokuzioa: gai izan
Aditz elkartua
1. Margotu . . . ❍ ❍ ❍ ❍
2. Egon . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍
3. Harritu . . . . ❍ ❍ ❍ ❍
4. Onetsi . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍
5. Luzatu . . . . ❍ ❍ ❍ ❍
6. Txukundu . . ❍ ❍ ❍ ❍
7. Entzun . . . . ❍ ❍ ❍ ❍
8. Amets egin . . ❍ ❍ ❍ ❍
9. Elkartu . . . . ❍ ❍ ❍ ❍
10. Ezetsi . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍
11. Desbideratu . ❍ ❍ ❍ ❍
12. Musu eman . ❍ ❍ ❍ ❍
berezkoa
aditz lokuzioa
berezkoa
eratorria
Aditzmotak
elkartua
bakuna
Aditz elkartuak dira: izena + aditza. Adib.:maite izan nahi izanihes egin agur eginhitz eman su emanloak hartu min hartu
Osatu aditz lokuzioak. Aukeratu behar dituzunak biribilean.
1. ...................................
2. ...................................
3. ...................................
4. ...................................
5. ...................................
6. ...................................
7. ...................................
8. ...................................
9. ...................................
10. ...................................
11. ...................................
12. ...................................
13. ...................................
14. ...................................
15. ...................................
16. ...................................
17. ...................................
18. ...................................
19. ...................................
20. ...................................
21. ...................................
22. ...................................
23. ...................................
23. ...................................
25. ...................................
uste
hank
a
gorroto
min
barre
logura
biraoari
gainezka
merezi
enbara
zu
hazk
ura
berba
txizalarri
komenibizibalio
nahi
ago
behar
dei
ahal ametsbultz
espero
kakalarri
Izena + izan Izena + egin
Aditz lokuzioak
HIZKUNTZ IRUZKINA
37
•• Osatu beste aditz lokuzio batzuk. Aukeratu behar dituzunak biribilean.
Hurrengoak bereziak dira: aditz lokuzioak beste aditz batekin elkarturik. Jar itzazu bosna.
1. ...................................
2. ...................................
3. ...................................
4. ...................................
5. ...................................
6. ...................................
7. ...................................
8. ...................................
9. ...................................
10. ...................................
11. ...................................
12. ...................................
13. ...................................
14. ...................................
15. ...................................
16. ...................................
17. ...................................
18. ...................................
19. ...................................
20. ...................................
1. ...................................
2. ...................................
3. ...................................
4. ...................................
5. ...................................
1. ...................................
2. ...................................
3. ...................................
4. ...................................
5. ...................................
1. ...................................
2. ...................................
3. ...................................
4. ...................................
5. ...................................
Aditza + nahi izan Aditza + behar izan Ezin izan + aditza
su
suak
kargu
loak
gogorbizkar
parte
aintzat
aditz
era
min
aurre
hitzelkar
amor
e
min
lurlotsa argitaragogoan
kontuan
1. Aditz elkartu izenak aditz konposatu esan nahi al du? . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍2. Aditz eratorriak morfemak gehituaz osatuak al dira, esaterako etxeratu? . . . . . ❍ ❍3. Aditz lokuzioak elkartuak edo konposatuak al dira beti? . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍4. Aditz lokuzio askok izena + aditza osakera al dute? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍5. Aditz bakuna konposatua ez denari esaten al zaio? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍6. Aditz lokuzioetako lehen osagaia izena bada, eramaten al du mugatzailerik? . ❍ ❍
Bai Ez
Izena + eman Izena + hartu
1. Lehen hurbildu zaizkit. . . . ❍ ❍ ❍ ❍
2. Hor dabiltza. . . . . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍
3. Noiz etor zintezketen? . . . . ❍ ❍ ❍ ❍
4. Hirian bizi dira. . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍
5. Esan zerbait! . . . . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍
6. Galdetu horri. . . . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍
7. Egidazu mesede bat. . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍
8. Eman eskua! . . . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍
9. Eutsi honi! . . . . . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍
10. Zatoz nirekin! . . . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍
11. Bat-batean altxatu zen. . . . ❍ ❍ ❍ ❍
12. Zer diostazu? . . . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍
HIZKUNTZ IRUZKINA
38
Aztertu hurrengo aditzen iruzkina eta markatu Ongi / Gaizki.
1. Gorroto izan → elkartua aditz lokuzioa izena + aditza ❍ ❍
2. Hotz izan → elkartua berezkoa izena + aditza ❍ ❍
3. Galdegin → bakuna berezkoa galde + egin ❍ ❍
4. Lehenetsi → elkartua berezkoa lehen + etsi ❍ ❍
5. Hitzartu → bakuna berezkoa izena + aditza ❍ ❍
6. Ikusi nahi izan → elkartua aditz lokuzioa aditza. + a. lokuzioa ❍ ❍
7. Egon behar izan → elkartua aditz lokuzioa izena + aditza ❍ ❍
8. Desagertu → bakuna eratorria des– + agertu ❍ ❍
9. Putz egin → elkartua aditz lokuzioa izena + aditza ❍ ❍
10. Antzeman → elkartua berezkoa antz + eman ❍ ❍
OsagaiakNolakoaAditz mota O G
Adizki jokatua da beti, osa-gai bakar bat duena.
Adibidez: Zihoazen
Adizki trinkoa
Modu jokatuan osagai batbaino gehiago dituena.Adibidez: Joaten ziren
Adizki perifrastikoa
jokatu gabea
jokatua
trinkoa
perifrastikoa
Azpimarratu adizkiak eta markatu zein motatakoak diren. Adizkiak elementu etaezaugarri guztiak ditu.
Adib.: Jon, etor zaitez!
Adizki jokatua
Adizkiak ez ditu elementueta ezaugarri guztiak.
Adibidez: Jon, etorri!
Adizki jokatu gabea
HIZKUNTZ IRUZKINA
39
1. Bizi ziren → ........................................... ......................................... .....................................
2. Isuri ditu → ........................................... ......................................... .....................................
3. Bidaliko genion → ........................................... ......................................... .....................................
4. Nindoan → ........................................... ......................................... .....................................
5. Datozkit → ........................................... ......................................... .....................................
Atera hurrengo adizki jokatu gabeen forma jokatua.
Joatekotan oraintxe joan behar dugu. → ...................................................................
1. Etortzeko esan dizut. → ...................................................................
2. Unai, egon isilik! → ...................................................................
3. Hori eginez gero, haserretu egingo nintzateke. → ...................................................................
4. Hura ikusirik, izututa alde egin zuen. → ...................................................................
5. Zu alaitzeko ari gara kantatzen! → ...................................................................
Adizki jokatu gabeek ba tzue tan -tze- hartzen dute-nean aditz-izen deitzen dira, izen gisakoak direlako.
Aditz-izenak
1. Aditza eta adizkia kontzeptu desberdinak al dira? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍
2. Etorri, adierazi, idatzi... aditzak al dira? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍
3. Etorri dira, adierazi zuen , idatz daiteke... adizkiak al dira? . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍
4. Egitura edo osaketaren arabera aditzak bakunak edo elkartuak al dira? . . . . . ❍ ❍
5. Formaren arabera adizkiak jokatuak edo jokatu gabeak al dira? . . . . . . . . . . ❍ ❍
6. Adizkiak aditz flexioak al dira, hots, aditzetik sortutako forma desberdinak? . . ❍ ❍
7. Adizki trinkoak jokatuak edo jokatu gabeak izan al daitezke? . . . . . . . . . . . . ❍ ❍
8. Adizki perifrastikoak osagai bakarrekoak edo bikoak izan al daitezke? . . . . . ❍ ❍
Bai Ez
A Aztertu hurrengo adizkien iruzkina eta markatu Ongi / Gaizki.
1. Onartuko luke → elkartua (onartu) perifrastikoa jokatua ❍ ❍2. Etor zedin → elkartua (etorri) perifrastikoa jokatu gabea ❍ ❍3. Eskatzen zion → bakuna (eskatu) perifrastikoa jokatua ❍ ❍4. Nituen → bakuna (ukan) trinkoa jokatua ❍ ❍5. Zeramaten → bakuna (eraman) trinkoa jokatu gabea ❍ ❍
B Egizu iruzkina. NolakoaAdizkiaAditz mota
NolakoaAdizkiaAditz mota O G
Joango bagara
Oina Aspektua
HIZKUNTZ IRUZKINA
40
Eraman zizkion ............................ ❍ ❍ ❍ ❍
1. Aurki zezaketen ............................ ❍ ❍ ❍ ❍
2. Gogoratuko nuke ............................ ❍ ❍ ❍ ❍
3. Itzul liezadake ............................ ❍ ❍ ❍ ❍
4. Egiten zizkigun ............................ ❍ ❍ ❍ ❍
5. Joango balira ............................ ❍ ❍ ❍ ❍
6. Kanta genezake ............................ ❍ ❍ ❍ ❍
7. Gal dakizkioke ............................ ❍ ❍ ❍ ❍
8. Sartu ziren ............................ ❍ ❍ ❍ ❍
9. Jarrai dezake ............................ ❍ ❍ ❍ ❍
10. Uzten badigute ............................ ❍ ❍ ❍ ❍
Bereizi hurrengo adizkietan markaturik dagoen atala zer osagai mota den.
Bereizi hurrengo adizki nagusietako ezaugarriak.
1. Jaten zuen . . . . . . . . . . ❍ ❍ ❍
2. Arituko gara . . . . . . . . ❍ ❍ ❍
3. Datza . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍ ❍
4. Lotsa izaten ziren . . . ❍ ❍ ❍
5. Kamustu zitzaizkion . ❍ ❍ ❍
6. Gogora dezake . . . . . . ❍ ❍ ❍
7. Zetorkion . . . . . . . . . . ❍ ❍ ❍
8. Segitu zien . . . . . . . . ❍ ❍ ❍
9. Hurbilduko natzaio . . ❍ ❍ ❍
10. Egizu . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍ ❍
adizki laguntzailea
adizki nagusia
trinkoaAdizkiperifrastikoak
Adizkiak *edin edo *ezanla gun tzaileak hartzen dituene-an geratzen den atala da. Ad.: Ibil dadin
Har dezan
Aditzaren ekintza bukatuaden ala ez zehazten du eta+ burutua, – burutua, + gerta-kizuna edo hutsa izaten da:
Ibili zen → burutua (+ b)
Ibiltzen zen → ez burutua (– b)
Ibiliko zen → gertakizuna (+ g)
Ibil daiteke → (– Ø)
+b
eraman •
–b +g ø
Adizki perifrastikoetan,lehenengo osagaia da.
Adibidez: Joan gaitezen
Adizki perifrastikoetan,bigarren osagaia da.
Adibidez: Joan gaitezen
Adizki nagusia
Aditzoina
Adizki laguntzailea
Aspektua
HIZKUNTZ IRUZKINA
41
Bereizi hurrengo adizki laguntzaileetako ezaugarriak.
Bereizi hurrengo adizki trinkoetako ezaugarriak.
Adizki laguntzaileak -ke mor-fema duen ala ez zehazten du:Zitekeen → ahalezkoa (+ ah)Zen → ez ahalezkoa (– ah)
Modua
Adizki laguntzailearen denbo-ra zehazten du:Gaitezke → oraina (+ or)Gintezkeen → iragana (+irag)Gintezke → ez oraina
ez iragana
Aldia
Adizki laguntzailean direnpertsona markak:Genion → (Hura - hari - guk)
Zerbait
Pertsona
Adizki trinkoetan aspektuabeti da –burutua eta, gai-nera, puntukaria da, ekin -tza puntuala edo momentu-koa dela zehazten duelako:(– burutua + puntukaria)
Dabiltza → une honetantxeZekartzaten → une hartantxe
Aspektua
Adizki trinkoen gainerakoezau garriak adizki perifrastiko-etan bezala iruzkintzen dira.
Adizki trinkoetan eduki se -man tikoa edo esanahia bil -tzen duen ataltxoa da.
Erroa
Datozkio ......................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
1. Zihoakion ......................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
2. Balekarkio ......................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
3. Dirudite ......................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
4. Zegozkigun ......................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
5. Zetzan ......................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
6. Zeramaten ......................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
7. Zebilkiokeen ......................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
8. Dakusagu ......................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
Erroa Aspektua+b
tor •
–b –b +p +g ø
Eraman zizkion ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
1. Aurki zezaketen ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
2. Gogoratuko nuke ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
3. Itzul liezadake ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
4. Egiten zizkigun ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
5. Joango balira ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
6. Kanta genezake ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
7. Gal dakizkioke ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
8. Sartu ziren ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
9. Jarrai dezake ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
10. Uzten badigute ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
+ah
Modua Aldia Pertsona
•• •• •
–ah Nor Nori Norkor irag –or –irag
–or–irag( )
– b+p( )
Beste ezaugarriak
HIZKUNTZ IRUZKINA
42
Egizu hurrengo adizkien iruzkina. Kontuan izan aditz batzuek forma bat baino gehiago dutela: ari izan / arituageri izan / agertufalta izan / faltatu...
Beharko dut ......................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
1. Biziko ziren ............................ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
2. Falta dira ............................ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
3. Faltatzen dira ............................ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
4. Ager daitezke ............................ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
5. Ageri ziren ............................ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
6. Agertuko ziren ............................ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
7. Ari da ............................ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
8. Aritzen da ............................ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
9. Ariko da ............................ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
10. Aritu izan da ............................ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
11. Nahi izaten dut ............................ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
12. Nahi nuen ............................ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
13. Nahi izan dezaket ............................ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
14. Mintzo dira ............................ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
Oina Aspektua+b
behar izan •
–b –b +p +g ø
1. Adizki perifrastikoetan aditzoina eta aspektu ezaugarriak lehen osagaian al daude? . ❍ ❍2. Adizki trinkoak, aspektuaren aldetik beti al dira bukatu gabeak, hots, – burutuak? . . . ❍ ❍3. Aspektuak aditzaren aldia edo denbora zehazten al du, hots, iragana edo ez-iragana? . ❍ ❍4. Aditz batzuetan, esaterako egon, oina eta forma arrunta berberak al dira? . . . . . . . . ❍ ❍5. -ki amaiera duten aditz gehienetan (ad.: eraiki dezan) oina -ki eta guzti al da? . . . ❍ ❍6. Egingo dut eta egingo nuke adizkien artean ezaugarri desberdin bakarra aldia al da? . . ❍ ❍7. Falta da eta faltatzen da adizkien artean dagoen aldea aspektuzkoa al da? . . . . . . ❍ ❍8. Aspektu puntukariak momentuko ekintza adierazten al du? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍9. Aditz gehienek forma trinkoak al dituzte? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍
10. Forma trinkoak dituzten aditzek lau aspektu desberdin (hiru + puntukaria) al dituzte? . ❍ ❍11. Aditz guztiek adieraz al dezakete puntukaritasuna ari izan-en bidez? . . . . . . . . . . . ❍ ❍12. Iraganeko aldiaren marka nagusia amaierako -n al da? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍
Bai Ez
Adizki perifrastiko batzuekdagozkien aspektuez gain,trinkoen puntukaritasuna ereadieraz dezakete:• Bizi izan da → (+b)
• Bizi izaten da → (–b)
• Bizi izango da → (+g)(edo biziko da)
• Bizi daiteke → (ø)
• Bizi da →(une honetantxe)
Hona batzuk:
Beste aditzek puntukaritasu-na adierazteko ari izan-ekinlor tzen dute:
Ikusten ari naiz
behar izan falta izangose izanhotz izanageri
maite izanari izankomeni izanmintzatu...
Aspektua
–b+p( )
HIZKUNTZ IRUZKINA
43
Markatu hurrengo adizkien ezaugarriak.
Ekarriko lituzke ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
1. Aurkitu ninduten ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
2. Gogoratuko duzue ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
3. Itzul lezake ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
4. Dagokit ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
5. Egarri izaten da ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
6. Zeramakioten ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
7. Segituko luke ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
8. Balioko dute ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
9. Etorriko balira ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
10. Eman zizkiguten ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
11. Jakin dezazun ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
12. Ezagut ditzan ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
13. Irents ditzake ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
14. Idatz ziezaion ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
15. Egin genezakeen ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
16. Balihoa ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
17. Zenerabilten ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
18. Joango ginen ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
19. Gai da ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
20. Zeuzkan ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
21. Kantatu zioten ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
22. Gauzatu dezake ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
23. Balira ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
24. Gal diezadake ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
25. Sar daitezke ...................... ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
AspektuaOina edo
ErroaPerifrastikoetan ➝
Trinkoetan ➝ +b
ekar •
–b –b +p +g ø
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
+ah
Modua Aldia Pertsona
•• ••
–ah Nor Nori Norkor irag –or –irag
(1)
[ .... ]
HIZKUNTZ IRUZKINA
44
Adizkien iruzkina adierazpen grafiko bidez ere egin dezakegu, hots, zuhaitzak eginez. Osa itzazu.
A
o a
[ –b ] [ –ah] [ ir ] Harkguri
haiek
m a p
ekar {→ ekartzen zizkigun
A. nag. A. lag.
[ ]
A
o a
[ +g ] [ +ah] –or–ir
....
....
m .... p
ikus {→ ..................................................
......... A. lag.
[
[ ]
] –b+p[ ]
A
o ....
[ Ø ] [ +ah] [ or ] Haiekhura
m a ....
jakin {→ ..................................................
A. nag. A. lag.
[ ]Haiekhura[ ]
1.
3.
2.
A
o a
[ .... ] [ .... ] ......
......
m a p
...... {
→ eroriko zitzaizun
A. nag. A. lag.
[ ]
......
......]
A
o a
[ .... ][ .... ]......
m a p
falta izan {→ falta dira
A. nag. A. lag.
[ ]
A
o ....
[ –ah] [ ir ] Zu
m a ....
joan {→ ..................................................
A. nag. A. lag.
[ ]
4. 5.
....
....[ ]
6. A
o a
[ .... ] [ .... ] [ .... ]
.... a p
...... {
→ jartzen ari ginen
A. nag. A. lag.
A
o a
[–b] [ .... ][–ah] [ ir ] ......
......
m a p
nahi izan {
→ ..................................................
A. nag. A. lag.
[ ]
A
o a
[ .... ] [ .... ]
m a ....
.... {→ egin dituzte
A. nag. A. lag.
7. 8.
[
A. nag.
a a p
HIZKUNTZ IRUZKINA
45
•• Egitzazu hurrengo adizkien zuhaitz osoak.
→ ukatuko baligu → eskertuko nion → biziko ginatekeen
→ eskaintzen dizkigute → ipiniko balitz → gutxietsi dute
→ merezi dituzte → hurbil dakizuke → zoriondu gintuen
9. 10. 11.
12. 13. 14.
15. 16. 17.
{ { {
{ { {
{ { {
HIZKUNTZ IRUZKINA
46
DA, ZAIO erakoak / DU, DIO erakoak
Bereizi hurrengo aditzen era.
izan edo *edin; *edun edo *ezanBereizi hurrengo adizki laguntzaileen erroak.
Hiztegietan, aditzen esana hia baino lehenago,adi tza zein eratakoa den zehazten da:
da Aditz horrek soilik NOR erako subjektuaonar tzen du:
Mendian ibili gara (Gu)
zaio NOR subjektua eta NORI sintagma beti:
Goroldioa atxiki zaio (Hura-hari).................................................................
du Soilik NORK erako sub jek tua onar tzendu.
Asmatu nuen azkenean (Nik-hura)
dio NORK subjektua eta NORI sintagma beti.
Bere hitzari eutsi dio (Hark-hari-hura)
• Aditz batzuk, esanahi desberdinen arabera,sail batean baino gehiagotan koka daitezke:
da / du: sartu gara / sartu dugu
Adizki laguntzaileek ondoko lau aditzen erroakizaten dituzte oinarri. Laguntzaile batzuetan ezda agerian izaten: diot (Edun-en markarik ez)
Izan NOR erako subjektua duten adi tzekin.Adizki nagusiak aspektua du.
Zortzietan esnatuko litzateke
Edin NOR erako subjektua duten adi tzekin.Adizki nagusiak ez du aspektu markarik.
Zortzietan esna dadin
.................................................................
Edun NORK erako subjektua duten adi -tzekin. Adizki nagusiak aspektua du.
Laster lortuko dugu
Ezan NORK erako subjektua duten adi tzekin.Adizki nagusiak ez du aspektu markarik.
Laster lor dezakegu
Egon ❍ ❍ ❍ ❍
1. Faltatu ❍ ❍ ❍ ❍
2. Damutu ❍ ❍ ❍ ❍
3. Eraso ❍ ❍ ❍ ❍
4. Aurkitu ❍ ❍ ❍ ❍
5. Mintzatu ❍ ❍ ❍ ❍
6. Sentitu ❍ ❍ ❍ ❍
7. Eskatu ❍ ❍ ❍ ❍
8. Jo ❍ ❍ ❍ ❍
9. Jarraiki ❍ ❍ ❍ ❍
10. Eutsi ❍ ❍ ❍ ❍
da
Aditzerak
•
zaio
NOR NORK
du dio
naiteke ❍ ❍ ❍ ❍
1. dezaket ❍ ❍ ❍ ❍
2. dadila ❍ ❍ ❍ ❍
3. genion ❍ ❍ ❍ ❍
4. zaitzaket ❍ ❍ ❍ ❍
5. ginen ❍ ❍ ❍ ❍
6. bezate ❍ ❍ ❍ ❍
7. zaizkio ❍ ❍ ❍ ❍
8. zezakeen ❍ ❍ ❍ ❍
9. ditut ❍ ❍ ❍ ❍
10. litzateke ❍ ❍ ❍ ❍
Izan
ø ø
Aditza →
A. erroa →
Aspektua →
•
Edin
NOR NORK
Edun Ezan
Aditz erak
Adizki laguntzaileen erroak* * *
HIZKUNTZ IRUZKINA
47
Egizu hurrengo adizki laguntzaileen morfemen iruzkina, ereduaren arabera.
Adizkietan morfema edo marka desberdi -nak biltzen dira. Hona garrantzitsuenak:
•• Modua: -ke, ahalezkotasuna-ba, baldintza-n, subjuntiboa (dadin)
•• Aldia: -n, iragana: zen-a-, orainaldia: dator
•• Pertsonak: adizkiaren hasieran, barnean edo amaieran azaltzen dira:
nuen, du gu, di o t
•• Erroa: adizki laguntzailearen erroaren marka:
d u te, de za ket, da di n
•• Plurala: NORK erako adizkietan, objektu pluralaren marka:
d ituzte, di zki ot
NOR erakoetan, pertsonapluralaren marka:
dabil tza , zatzai zkio
Pertsona pluralak dira gu, zu, zuek, eta haiek.
n-–g-z-z-–
-da--o-
-gu--zu--zue--e-
-t–
-gu-zu-zue-te
ba n a u zuNORK pertsona marka: zukEdun laguntzaile erroaNOR pertsona marka: niBALDINTZA. Modu marka
1. D IT za KE GU....................................................................................................................................................
2. N IN TZA I O N....................................................................................................................................................
3. z I ZKI O TE N....................................................................................................................................................
4. L IT U z KE....................................................................................................................................................
5. G EN I eza I o KE....................................................................................................................................................
6. BA N IN DU ZUE....................................................................................................................................................
6. D I EZA I o ZU N....................................................................................................................................................
Adizkietako morfemak
HIZKUNTZ IRUZKINA
48
Laukiko adizkiak zein erregistro edo hizkera motari dagozkio?
Normalean erabiltzen dugun hizkera motaridagokiona:
Joan gara eta ikusi duguNarratzeko, elkarrizketetan..., edozein egoe-ratan erabil dezakegu, mugarik gabe.
Errespetu handia zor zaienekin erabiltzen da;3. pertsonako adizkien bidez egiten da:
Jauna, berorrek badaki berorren agin -duetara izango nauela beti eta zerbitzarihonek ez diola berorri sekula huts egingo...
Nafarroa Beherean eta Zuberoan erabiltzenden kortesiazko tratamendua da. Adizkiek,nahiz eta Nor erakoak izan zu hartzen dute:
– Xoriñoa kantatzen aritzen duzu (da)(aritzen da + zurekin nabil hizketan)
– Zu txintxoa zara, baina beste horiek ez dituzu batere txintxoak (dira)
Lagunarteko tratamendua da, konfian tza giro-koa. Hi pertsonatik hartzen du izena.
Alokutiboak deitzen dira hikako adizkihoriek solaskidearen edo berbalagunarenmarkaren bat dutelako: esaterako, k solaski-dea gizonezkoa baldin bada eta n berbala-guna emakumezkoa baldin bada:
Hartu diat (Hi gizonezkoa haiz)Ibili gaitun (Hi emakumezkoa haiz)
• Hi pertsona erabiltzen hasiz gero, alokuti-boekin jarraitu behar da:
Etorri haiz eta hura ere etorri duk (dun)
• Elkarrizketarako baino ez du balio, solas-kidearen erreferentzia behar baitu.
• Ezin egin daiteke perpaus txertaturik.Txertatuetarako adizki neutroak:
Hartu diat (Baina: Hartu dudalako)Esan dik (Baina: Esan duenean)
Galde eta harridura perpausetan ere ezin da.
• Hi pertsona, aldiz, ez-alokutibo moduanera bil daiteke: Etorri haizenean
badaki ❍ ❍ ❍ ❍
1. bizi dira ❍ ❍ ❍ ❍
2. esaidazu ❍ ❍ ❍ ❍
3. duzu ❍ ❍ ❍ ❍
4. biezaio ❍ ❍ ❍ ❍
5. Bekus ❍ ❍ ❍ ❍
6. gaituk/n ❍ ❍ ❍ ❍
7. aizak/n ❍ ❍ ❍ ❍
8. da ❍ ❍ ❍ ❍
10. duk/n ❍ ❍ ❍ ❍
Erregistromotak
•
NEUTROA BERORIKAHIKAKO
ERREG.ZuKAKO
ERREG.alokutiboak
«—Berorren Eminentziak badaki komentuhonetan Kristandadeko gizonik zuhurren etajakintsuenak bizi direla, Berori salbu, noski.
—Horra, mila esker gazte. Baina orain esai-dazu zuk, frai Abelardo: zuk ere ba al duzu, bada,scriptorium honetan frai Ignatius kopista ardura tsugazte hau egiten ari den lanaren berri?
—Arren, frai Arthur, Eminentzia, ez biezaiohorrelako galderarik egin une honetan gure fraiAbelardori. Bekus Berorren Eminentziak noladagoen guztiz barneraturik, begiak eraspen osozhertsirik, eskuak bildurik, Jainko hitzari izan ezikbeste guztiari entzungor.»
........................................................................
«—Beraz, hasi egingo gaituk.
—Psst, aizak, hi, Fullini...
—Ze arraio gertatzen da orain, Fillini?
—Ez, zera duk, xehetasun txiki bat...»
(Manu Militari. J. A. Arrieta)
Hikakoa (alokutiboa)Erregistro neutroa
Zukakoa (alokutiboa)
Berorika
HIZKUNTZ IRUZKINA
49
Aditza: .........................bakuna / elkartua ❍ ❍erator. / a. lokuz. ❍ ❍
Adizkia: .........................
.........................jokatua /j. gabea ❍ ❍trinkoa / perifrast. ❍ ❍
Aditzmota
Adizkimota
Aditz era
Ezaugarriak
da – Nor ❍ ........zaio – Nor-Nori ❍ ........ .........du – Nor-Nork ❍ ........ .........dio – Nor-Nori-Nork ❍ ..................
Morfemak
Moduarena ........................
Pertsonarena ........................
Aldiarena ........................
Erroarena ........................
Pluralarena ........................
Trinkoa: ❍
Erroa .............
Aspektua ............ ...........
Modua ............
Pertsona(k) ............ ...........
............
Aldia .............
Perifrastikoa: ❍
A. nagusia: ........................
Oina ....................
Aspektua .............
A. laguntzailea: ........................
Erroa .............
Modua .............
Pertsona(k) ............ ...........
............
Aldia .............
.........................❍ ❍❍ ❍
.........................
.........................❍ ❍❍ ❍
❍ ........❍ ........ .........
❍ ........ .........❍ ..................
.........................
.........................
.........................
.........................
.........................
❍
.............
............ ...........
............
............ ...........
............
.............
❍
.........................
....................
.............
.........................
.............
.............
............ ...........
............
.............
.........................❍ ❍❍ ❍
.........................
.........................❍ ❍❍ ❍
❍ ........❍ ........ .........
❍ ........ .........❍ ..................
.........................
.........................
.........................
.........................
.........................
❍
.............
............ ...........
............
............ ...........
............
.............
❍
.........................
....................
.............
.........................
.............
.............
............ ...........
............
.............
.........................❍ ❍❍ ❍
.........................
.........................❍ ❍❍ ❍
❍ ........❍ ........ .........
❍ ........ .........❍ ..................
.........................
.........................
.........................
.........................
.........................
❍
.............
............ ...........
............
............ ...........
............
.............
❍
.........................
....................
.............
.........................
.............
.............
............ ...........
............
.............
0.Joateko eskatuzigun Aitorrek
1.Giltzak galduko
balitzaizkit
2.Dei egin diogu
etor dadin
3.Dei egin dioguetor dadin
Joan
Nor
Joan
gintezela
—
g– (Gu)
–in (–or)
—
–z– (Pert. plur.)
Joan
Joan
[ Ø ]
gintezen
edin
(–ahal)
Gu
(irag)
•
•
••
•
Egizu beltzez dauden adizki horien iruzkin osoa.
✗
HIZKUNTZ IRUZKINA
50
Aditza: .........................bakuna / elkartua ❍ ❍erator. / a. lokuz. ❍ ❍
Adizkia: .........................
.........................jokatua /j. gabea ❍ ❍trinkoa / perifrast. ❍ ❍
Aditzmota
Adizkimota
Aditz era
Ezaugarriak
da – Nor ❍ ........zaio – Nor-Nori ❍ ........ .........du – Nor-Nork ❍ ........ .........dio – Nor-Nori-Nork ❍ ..................
Morfemak
Moduarena ........................
Pertsonarena ........................
Aldiarena ........................
Erroarena ........................
Pluralarena ........................
Trinkoa: ❍
Erroa .............
Aspektua ............ ...........
Modua ............
Pertsona(k) ............ ...........
............
Aldia .............
Perifrastikoa: ❍
A. nagusia: ........................
Oina ....................
Aspektua .............
A. laguntzailea: ........................
Erroa .............
Modua .............
Pertsona(k) ............ ...........
............
Aldia .............
.........................❍ ❍❍ ❍
.........................
.........................❍ ❍❍ ❍
❍ ........❍ ........ .........
❍ ........ .........❍ ..................
.........................
.........................
.........................
.........................
.........................
❍
.............
............ ...........
............
............ ...........
............
.............
❍
.........................
....................
.............
.........................
.............
.............
............ ...........
............
.............
.........................❍ ❍❍ ❍
.........................
.........................❍ ❍❍ ❍
❍ ........❍ ........ .........
❍ ........ .........❍ ..................
.........................
.........................
.........................
.........................
.........................
❍
.............
............ ...........
............
............ ...........
............
.............
❍
.........................
....................
.............
.........................
.............
.............
............ ...........
............
.............
.........................❍ ❍❍ ❍
.........................
.........................❍ ❍❍ ❍
❍ ........❍ ........ .........
❍ ........ .........❍ ..................
.........................
.........................
.........................
.........................
.........................
❍
.............
............ ...........
............
............ ...........
............
.............
❍
.........................
....................
.............
.........................
.............
.............
............ ...........
............
.............
4.Datorrela
gurekin!
5.Deika ibili
gin tzaizkion
6.Egin dezala
nahi duena
7.Egin dezalanahi duena
HIZKUNTZ IRUZKINA
51
Honako atal hauei erantzunez egin daiteke adizkien iruzkina:
Kantaka ez hasteko eskatu zigun tabernariak.
1. Hasi aditz bakuna da. Berezkoa da, hots, ez da eratorria.
2. a) Hasteko adizki jokatu gabea da. Adizki nominalizatua da, –te– marka baitu.b) Ez gintezela has izango luke forma jokatua, eta –ela atzizkia kenduta has
gintezen + ezeztapena.c) Has gintezen adizki perifrastikoa da, bi osagai dituenez gero.
3. a) Lehen osagaia, has, adizki nagusia da. Honetan biltzen dira oina eta aspektumarkak:
• Aditz oina: has.• Aspektua: hutsa. Ez du aspekturik, gintezen adizki laguntzailearekin
adizki nagusiak ez baitu aspekturik izaten: etor gintezen, ibil gintezen... bezalakoa da.
b) Bigarren osagaia gintezen da. Adizki laguntzaileetan modua, per tsona eta aldiaren ezaugarriak biltzen dira. Kasu honetan, hauek dira ezaugarriak:
• Modua: – ahal• Pertsona: gu• Aldia: +irag
4. Has aditza DA erakoa da, hots, NOR subjektua behar du.
5. a) Gintezen adizki laguntzaileko erroa *edin da. NOR erako aditzek aspekturik hartzen ez dutenean erro hori, *edin alegia, azaltzen da adizki laguntzailean.
b) Morfemei dagokienez, honako hauek aipa daitezke:
• G–: Gu pertsonaren morfema• –Z–: Pertsona pluralaren marka• –IN–: Iragana markatzeko morfema• –N: Subjuntibo moduaren morfema
Oharrak:
A Iruzkina egitean atalak, morfemak, markak... beti ere azpimarraturik jarri behar dira: –ke, g– eta abar.Ez kontzeptu garrantzitsuak (pertsona, Nor edo antzekoak).
B Morfemetan marraz mugatzen dira hitzean duten kokapena adierazteko; marrak hitza ordezkatzen du.
1. Aditz mota (bakuna / elkartua - eratorria / aditz lokuzioa)2. Adizki mota (perifrastikoa/ trinkoa - jokatua / jokatu gabea)3. Osagaiak eta ezaugarriak (trinkoa / nagusikoa, laguntzailekoa)4. Era5. Adizki laguntzaileko erroa eta morfemak6. Berezitasunak Erregistro neutroa / alokutiboa)
HIZKUNTZ IRUZKINA
52
Egizu bi adizki horien azalpenezko iruzkina, laukiko puntuei erantzunez.
A Beste alderdi batzuk ere aipa daitezke.
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
B Lasai egon gintezela esan ziguten.
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
1. Aditz mota (bakuna / elkartua - eratorria / aditz lokuzioa)2. Adizki mota (perifrastikoa/ trinkoa - jokatua / jokatu gabea)3. Osagaiak eta ezaugarriak (trinkoa / nagusikoa, laguntzailekoa)4. Era5. Adizki laguntzaileko erroa eta morfemak6. Berezitasunak Erregistro neutroa / alokutiboa)
