001 Abandonismoa: Segurtasun falta egonkorraren sentimendua eta egoera psikoafektiboa, gurasoen edo gertukoen uztasunaren beldur irrazionalari loturikoa, errealitatearekin zerikusirik gabekoa. Haurtzaroan sarritan aurki litezke benetako uzte edo abandono eta doluak, gurasoen gaitzespenak bere desadostasun edo eta dibortzioen eraginez sortutakoak. Baina egia da, baita ere, maiz ikusten direla uztasun-sentimendua jasaten ez duten umezurtzak. Beraz, badago abandonikoetan aurretiko jarrera bat edo eta gurasoekiko oso garaizko elkarrekintza patologikoa, subjektu sentikorrak, grinatsuak, aldakorrrak, ahulak izatera behartarazten dituena Azterketa psikologikoak uztearen sufrimendua, norbereganako tolestura ta baliogutxitzea, amaren magalera eta ume garaietako egoeretara-itzultzeko joera erakusten du alde batetik eta, bestetik, portaera erreaktibo oldartsuaren eraginez, hurkoarekiko eraso etengabea. Irudimenezko eta jasanezinezko frustrazioan oinarritutako arazo psikoafektiboa da. Birtualki, beti uzte posible baten susmoan daude. Eta, inoiz, benetako uzte bat gertatzen denean, egoera ez da okertzen; batzuetan, alderantziz eta paradoxikoki, onera ere jo dezake. C. Odier eta G. Guex psikoanalista suitzarrek uzte-neurosia deskribatu zuten. Abandonismoan datza bere mamia. Ase ezinezko gose afektiboak sortzen du. Angustia, agresibitatea, baliogutxitzea, zorigaiztasuna batzen ditu eta, bere buruaz beste ekintzara jotzeko arriskua ere bai. Bi neurosi mota bereizi zituen Germaine Guexek: bat ezkor-erasokorra ekintzara errez jotzen duena; baikor-atsegina bestea, pronostiko aldetik bigunagoa. Psikoterapia lagungarria izan liteke era honetako gaixoentzat, alderantziz, psikoanalisi ortodoxoa ez.

002 Abertsio tratamendua: Nazkan eta higuinean oinarritzen den iharduera psikoterapeutikoa. Menpekotasun egoera batzuk, batik bat alkoholarenganakoa eta sexuarekikoa (paidofilia, nabermenkeria, fetitxismoa, trabestimoa, homosexualitatea bera ere bai), murrizteko erabiltzen da beste eratako ahalegin terapeutikoak porrot egin dutenean edo ezinezkoak direnean. Arbuiatzen diren portaerei ondorio desatsegina (estimulu nozizeptiboa, hau da oinazea dakarrena) itsastean datza iharduera hauen mamia. Horrela, 1929z gero alkoholarekiko egin ohi diren sendaketa abertsiboetan, alkohola edaten den bakoitzean produktu okagarri bat irenstarasten da eta sortzen diren goitikadek alkoholarenganako nazka pizten dute. 1950etik aurrera beste eratako teknika asko erabili dira, elektrizitate estimuluak adibidez, baina guztiek zigor eredua jarraitzen dute. Konduktista terapietan oinarrituz zigorra desbaldintzagarri gisan maneiatzen da. Irudikapenezko iharduera hutsezko antolaketak ere egin dira. Subjetuak edan duela imaginatzen du eta, jarraian, litezkeen ondorio txarrenak erakartzen ditu gogora. Kritika etikoetaz gain baldintza araudiak gaizki erabiltzea eta arazoen konplexutasunari jaramon gutxi egitea aurpegiratu zaie iharduera hauei. Abstinentzia: Alkohologian erabiltzen den hitza, alkoholdun produktorik ez dela kontsumitzen adierazteko. Sinesmen erligiosoek edo printzipio moralek bultzatutako jokaera da batzuetan; bestetan alkohol-gaitzaren aurkako neurri beharrezkoa. Abulia: Gogo edo nahiaren gutxitzea, zalantza eta ekintzarako ezintasuna dakarrena.

003 Adikzioa, Menpekotasuna: Batez ere, farmakoekiko ohitura, toxikomania edo menpekotasunezko harreman alienatzailea da bere esanahia. Adikzio hitzak berezitasun bat gehitzen dio menpekotasun kontzeptuari: toxikomaniaren alderdi psikogenoa, toxikofilikoa, menpekotasun bilakaitzalea azpimarratzen du. Jatorriz, adikzio hitzaren esangura “zorregandiko esklabotasuna” da. Metaforikoki menpekotasun fisikoa norberari ezarritako zigorrarekin baliokidetzen du. Menpekotasuna ulertzeko giltzarria zor-sentimendu honetan legoke. Adopzioa: Senide ez diren bi pertsonen tarteko seme-alabatasuna sortzen duen ekintza juridikoa. Kode zibilaren arabera bi adopzio mota daude: erabateko adopzioa eta adopzio sinplea. Erabateko adopzioak sortzezko kidetasuna beste semealabatasunez ordezkatzen du. Adoptatua iada ez da jatorrizko familiako partaidea. Eta senitarte berrian legezko umeek dauzkaten betebehar eta eskubide berberak dauzka. Adopzio sinplea arraroagoa da eta berezko familiarekiko loturak iraun egiten dute. Umeak bere eskubideak mantentzen ditu, batez ere, jaraunspen ahalmenak. Adopzio mota hau alderanzgarria da, baina erabatekoa izatera ere iritsi liteke. Zaintzale aldaketa sarriak nozitutako ume adoptatuek maiz jasaten dituzte afektu-eskasiak, atzerapenak, harremanetarako ahuleziak nortasun arazoetara eraman ditzaketenak. Bestalde, bere adopzio egoeraz, garaian garaiko informazioa eman behar zaio umeari, adinari egokituta.

004 Afasia: Gehienetan muinen erasanek, batez ere subkortikalek eta ezker hemisferiokoek, sortzen duten mintzamenaren aztoramen multzoa. Usadio kliniko-neurologikoan afasia mota desberdinak bereizten dira hitzezko jariakortasun arazoaren (azkarra jariakortasunezko afasietan, geldoa ez-jariakortasunezko afasietan) eta aztoramenek hitzezko eginkizun desberdinetan (izendapena, ahozko errepikapena eta entzumenezko ulermena) daukaten nagusitasunaren arabera. Sailkapen hau, halere, zalantzan dago gaur egun arazo heterogeneo asko biltzen dituelako sindrome beretsuetan eta ez dituelako kontuan hartzen hizkuntzalaritzaren eredu berriak. Gainera bere fundamentu anatomikoek ez daukate guztien adostasuna. Hala eta guztiz ere afasien sailkapen honek ikertzaileen harremanak errazten ditu lehendabiziko dezkribapen orokor bat eskainiz. “Alexia “ hitzak (edo “dislexia”) irakurketa eremuko hizkuntzaren arazoa izendatzen du, “agrafiak” (edo “disgrafia”) idazketakoa berriz. Afasia mota batzuk zehatzago deskribatzen dira: umeen afasia, eleanitzen afasia, ezkertien afasia. Jaiotza ingururuko garun erasanek eragindako hizkuntz aztoramenei “sortzetiko afasia” deitzen zaie eta hizkuntza hedatu aurretik agertutakoei, berriz, “garapen afasia”. Afasiarekiko azterketak oso ugariak dira eta, neurofisiologia esparruan, “neurohizkuntzalaritza” edo “afasiologia” osatzen dute. Lan horien ardurak honakook dira: mintzamen aztoramenen deskribapena, kokagune zerebralen eta hizkuntz ekintzei dagokien mekanismo neurofisiologikoen zehazpena, hizkuntza maila desberdinetako ahozko-ekintza aldaketen arduradun diren prozesu psikologikoen ulermena (fonologikoa, lexikoa, sintaktikoa, semantikoa eta pragmatikoa).

005 Agitazioa, Asaldura, aztoramena: Asaldura psikomotorea da portaera honen agerpen nagusia eta bere barrenean honako ezaugarriak aurkitu litezke: erasokortasuna, haserrea, amorrua, zurrunbiloa, nabarmenkeria (antzerki-izaera), erotismoa, indarkeria, antsietatea eta, orokorki, egoera gogor bati moldatu ezin dagozkion adierazle hunkigarri eta motorikoak, egitura berezi bati eta ingurugiroko baldintza desegokiei itsatsia. Buru-gaxoitasun bakoitzak bere asaldatzeko era dauka. Gehien ikusten direnak egoera larriei, nahastuei, maniakoei, eskizofrenikoei, epileptikoei, histerikoei eta alkoholikoei dagozkienak dira. Hala ere, maizenik, egokiera berezietan itzartzen da, ingurugiroarekiko desadostasuna dela medio, edo eta bizi-baldintza gogorren eraginez. Horregatik, askotan, agitazioa larrialdi psikiatrikoa bihurtzen da. Orain dela gutxi arte asaldatua eta erotua hitz baliokideak izan dira. Eta ahalegin guztiak baretze lanetara bideratuak izan dira bai ospitaleetan, egoitzak egokituz (dagoenekoz agitatuen pabilioiak ez dira existitzen), bai farmakoetan, lasaigarrien (neuroleptikoen) aurkikuntzaz. Agnosia: Hautemate edo pertzepzio integrazaile funtzioaren gaixotasuna, gauzak eta irudi batzuk ezagutzeko ezgaitasuna dakarrena. Sentimen erasotuaren arabera entzumen, ukimen eta ikusmen agnosia bereizi liteke (ez dago dastamen eta usaimenaren agnosia). Badago, hala ere, sentimenak orokorrean erasotzen dituen agnosia: agnosia espaziala. Eta beste aldetik, agnosia berezi bakoitzaren barrenean aurkitu litezke mota desberdinak: adibidez, ikusmenaren barnean, objetuarekiko agnosia, aurpegi-agnosia (prosopagnosia), letreenganako agnosia (alexia agnosikoa), koloreentzako agnosia. Gorputz eskemaren aztoramenak agnosia somatikoa dakarki (asomatognosia). Perturbazio hauek guztiak garuneko lesioen ondorioak dira. Gaurko egunean lesioon ikerketarako psikologia kognitiboan eta adimen artifizialean oinarritutako eredu berriak erabili ohi dira.

006 Agorafobia: C. Westphalek deskribatu zuen 1871an. Enparantzak, zubiak, kaleak, tunelak edo esparru irekiak zeharkatzeko eutsiezinezko beldurra da. Leku publikoetara, jendetza dagoen tokietara, garraioetara eta irtetzea zaila den edozein tokitara joateko gaindiezinezko ikararen esanahia ere badauka. Agorafobiaren sorrera honako hipotesi honetan sostengatu da: haurtzaroan azaltzen den banatze-antsietatean egongo litzateke agorafobia guztien iturria. Gaur egungo sailkapenetan berriz, jatorri hori baztertuz, bi agorafobia motaz hitz egiten da, bakarrik agertzen den agorafobia alde batetik eta, bestetik, izuikarazko sintomen laguntzarekin adierazten dena. Nekez ikusi ohi da hogei urtetik beherako pertsonetan. Maizago erasotzen ditu emakumeak. Agrafia: Idazkeraren arazoa da. Azaldu liteke motore sistemaren erasanik gabe. Mintzamenaren afasian eta dementzietan agertu ohi da. Agramatismoa: Mintzamenaren afasia edo afasia sintaktikoa da. Esaldiak moldatzerakoan gaizki erabiltzen dira hondarkiak (desinencia) eta sintaxi seinaleak.

007 Agresibitatea, erasokortasuna: Uneko asebetetzea eragozten duen edozer gauza edo hurkoa erasotzeko joera. Erasokortasuna eta indarkeria ez dira sinonimoak. Agresibitateak era askotako adierazpenak dauzka. Gehienetan eraso-ekintzak izan ohi dira deigarrienak, bere tankera ikusgarriarengatik eta bere izaera arriskugarriarengatik. Eta gizarte tolerantziaren arabera iristen dira delitu edo krimenaren mugetara. Jarrera agresiboek (begiradak, mimikak) jite oso probokagarria daukate eta, erantzunean, erasoaldiak eragin ditzakete. Hitzak erasokorrak izan litezke, bai zuzenean (mehatxuak, irainak, kritikak) bai maltzurki (madarikazioak, isekak, erregarritasunak). Fantasmek eta inkontzientearen eraketek ere mami erasokorra eduki dezakete maiz, terapia psikoanalitikoan erabilgarria izan daitekeena. Umeen eta nerabeen zenbait portaera-arazoek (gezurrek, elikadura-arazoek, ihesaldiek, eskola-etekin eskasek, jokaera marjinalek, etabar) ezkutuko esanahi erasokorra eduki ohi dute. Ebaluazioa: Askotan problema handia bihurtzen da erasokortasunarten ebaluazioa, eraso-jokaeren prebentziorako iragarpena suposatzen duelako. Alor psikopatologikoan: badaude elementuak aldez aurretik agresibitaterako gaitasuna handitzen dutenak: haurtzaroan jasandako bortxakeriak, besteenganako eta norberarenganako aurrekari erasokorrak, pertsonalitatearen ezaugarri batzuk (oldarkortasuna, emoziozko labilitatea, izaera sumingarria, frustrazioekiko jasanezintasuna). Test psikologikoen erabilerak ere eman ditzake zenbait ekarpen (batez ere MMPI-k eta test proiektiboak). Eta badaude ebaluazio koantitatibo eta koalitatiborako baliobideak (Cain-en etsaitasunarenganako galdeketa, Buss-Dunkee-n etsaitasun-eskala).

008 Alor biologikoan: nahiz eta faktore kromosomikoak eta beste ikerketa genetikoak sarritan aipatuak izan diren (XYY kromosoma Y supernumerarioa, balizko kromosoma kriminala) agresibitatearentzako eztabaidaezinezko fundamento biologikorik ez da aurkitu. Alor hormonalean: era berdinean sinpleegia litzateke testosterona agresibitatearen hormona bihurtzea, mehatxu eta frustrazioaren sentikortasunean zerikusia eduki arren. Hurbiltze teorikoak: Psikoanalisiaren interpretazioa da erakargarriena. Psikoanalistek behin eta berriz azpimarratu dute agresibitatearen eta sexuaren lotura korapilatsua. Bere pulsio edo irrikaren azken teorian Freudek bizitzarako eta heriotzarako irrikaren elkartasun-ezelkartasun nozioa sartu zuen eta, orokorrean, agresibitate-sexualitate dualismoaren baliokidea zela baieztatu zuen: bien arteko ika-mikatik suntsidurarako irrika eta erasorako jokaera sortzen dira. Melania Klein-en ustez agresibitatea bizitzako aurreneko ilabeteetan itzartzen da (suntsiketa eta irensketa fantasmen bidez) eta garrantzi handikoa da pertsonalitatearen heldutasunerako, bereziki objetuarekiko egituraketan. Eta D. Lagache-k dioenez giza-jokaera guztiek daukate zerikusia erasokortasunarekin. Eraso patologikoen sorrera klinikoari dagokionez psikoanalisiaren pentsakeran afektu-gabezia eta ankerkeri goiztiarrak dira garrantzitsuenak nortasunaren aztoramendura eta sinbologintzaren akatsera bideratzen dutelako. Hurbiltze biologikoan neurofisiologoak dira nagusi, Karli batez ere. Bere iritziz, eraso-joera guztiak estratejia baten jokaera instrumentalaren barrenean daude, norberaren baieztapena eta beharren eta gogoen asetzea lortzeko alde batetik, eta bestetik, osotasun fisikoaren eta harremanetarako orekaren defentsarako. Estrategia hau hiru mailatan eraikitzen da: maila batean jokaera “erreflexua”, gehienbat genetikoki aldez aurretik antolatua aurkitzen da; beste maila batean estimulu edo suspergarriari esanahi afektiboa gaineratzen zaio, bakoitzaren bizipenaren arabera; eta azkenekoan norberaren experientziak eta ingurugiro sozio-kulturala kontuan hartzen dituen eraketa kognitiboa dago.

009 Agresibitatea eta patologia psikiatrikoak: Egoera neurotikoetan zenbat eta eraginkorragoak izan defentsa-mekanismoak orduan eta gutxiago nabarmentzen da erasokortasuna. Agresibitatea egoera obsesiboetan pilatzen da gehien, baina baita ere, oso ondo antolatutako eraketa erreaktiboen bidez, egoera horietantxe izkutatzen da ondoen. Histerian, berriz, erasokortasuna hurkoa porrot eginaraztean eta erruduntzean azaltzen da. Psikopaten egituraketa psikikoa erabat oztopatua egon ohi da ekintza-jokaeren poderioz; edozein frustraziok agertarazten ditu eta bizi osoa oinazetzen du. Psikosi-egoeretan mekanismo desberdinek dakartzate agresibitate jokaerak: larritasun psikotikoari, eldarniozko psikosi akutuetako kontzientzia-desegituraketari eta bizipen eldarniotsuari lotutako erasoak; edo eskizofrenikoen diskordantziari itsatsitako agresibitatea; baita ere jazarpen edo pertsekuziozko eldarnio paranoikoen erreakzio gisa. Norberarekiko eta hurkoarekiko agresibitatearen nahaspilaketaren eredu dira depresibo-egoerak, malenkoniatsuen suizidio altruistak argi asko erakusten duen legez. Hain urrutira iritsi gabe, depresiboen agresibitatea beti gogoan eduki beharrekoa da hala ere, buru-hiltzearen kezka inoiz baztertu gabe. Eta haurren eta nerabeen jokaera agresiboek, gehienetan, abagune depresiboa izkutatzen dute. Egoera organiko defizitarioetako agresibitateak emozioen kontrolaren aztoramendua adierazten du. Epileptikoetan, berriz, pertsonalitatearen nahasketak erakusten ditu alde batetik eta, bestetik, krisien paroxismoetan azaleratzen dira, batzuetan era oso bortitzean (Furor epilepticus). Agresibitate patologikoaren bi adierazpen bereziak aipatu behar dira baita ere: gaixo psikosomatikoetan agresibitatea gorputzean giltzaperatzen da; perbertsoetan aukeratutako kokapenean erotizatzen da. Azkenik, alkohol eta drogazaleetan, desinhibizioaren ondorioz, ekintza-joera errazten da.

010 Tratamendua (sendabidea): Dagokion gaitzaren tratamenduaz gain erasokortasunak, batzuetan eta beretzako soilik, sendabidea eskatzen du. Botiken artean timoleptikoak edo umore-erregulatzaileak oso lagungarriak dira, batez ere litioa eta karbamazepina. Antidepresibo serotoninergikoen laguntza ez dago hain frogatua oraindik. Ahal den heinean neurri psikoterapeutikoak hartu behar dira (portaerari zuzenduak, analitikoak), baina egokiena, harremanen egoera eta hondamena aztertuz, ardura eskaintzea da. Neurri sozialak gaineratzea ere, bizi egoerak hobetuz eta abar, ezinbestekoa litzateke. Akalkulia: Afasia mota bat da. Zenbakiak antzemateko eta sinbolo aritmetikoak erabiliz funtzesko kalkulo matematikoak egiteko gaitasunaren galera erakusten du. Akinesia: Parkinson sindromearen ezaugarri nagusiena. Honako sintomak dakarzki: keinuen urritasuna, ibiltzen hasteko zailtasuna, ibileran besoek ohi duten kulunkaren galera, amimia eta begi-keinuen bakantzea. Aldia (Attacka) : Eutsiezinezko hustuketa basatia nabarmentzen duen portaera paroxistikoa. Subjektua, emozio sakon baten menpean, era dramatiko batean, ekidinez (ihes eginez) edo erasoz (bere burua , urkoa) ekintzara jotzeko arriskuan dago. Larrialdi handia, aztoramen mental zorrotza, intoxikazioak dakarren egoera krepuskularra dira bere sortzaileak. Alexia: Ikusmenaren adimena eta funtzioa galdu gabeko agnosiak dakarren idatzitako hizkuntzaren irakurtezina. Agrafia eta hizkeraren aztoramenik gabeko alexia optikoa, kolore, objetu eta espazioarekiko agnosia duen alexia-optikoa eta agrafia lagun duen alexia bereiztu behar dira.

011 Alexitimia: P. E. Sifneos-ek asmatutako hitza 1973an, emozioek azaleratzeko ezintasuna adierazi nahian. Zenbait gaixo psikosomatikoek bere sentimenduak eta zirrarak hitzez adierazteko daukaten sailtasuna erakusten du. Hori dela eta, arrangura somatikoak bere egoera emozionalaren baliokideak dira. Erabateko zailtasuna daukate mugimendu afektiboak sentimen korporaletatik bereizteko. Azalpen kliniko honi sintomatologi-somatiko larria eransten zaio gehienetan, psikoterapiarekiko oso hauskaitza izanik. Horregaitik, zenbait klinikoen eritziz alexitimia garun-malformazio baten ondorioa litzateke (gorputz kailotsuaren agenesia). Aliantza edo Elkartasun terapeutikoa: Zenbait psikoanalisitan erabiltzen den modalitatea, pazientearen “ni” egokitzaileak analisian jarraitzeko dakarren laguntza bereiziz, neurosia gainditzeko gogoa, sendabiderako laguntza konstzientea eta aholkuak jarraitzeko gaitasuna erakusten duena. Bultzatzen duten psikoanalistentzak transferenzia-neurosiaren beharrezko aurkaria eta analisi bukaezinaren oztopatzailea da. Hitza E. Zetzelek sarrarazi zuen 1956an. Aliantza, Elkartasuna: Bi edo pertsona gehiagoren amankomuna helburu eta onura bateratuak lortzeko asmoarekin. Alienazio mentala, Buru-besterentzea: Iharduera psikikoaren aztoramen sakon eta iraunkorra da, erotasun eta buru-gaixotasun kontzeptuen pareko, errealitatearekiko eta hurkoarekiko hausturaren adierazle. Ph. Pinel-ek proposatu zuen 1797an “erotasun” hitza ordezkatzeko. Errenazimentu garaian ere “alienatio mentis” erabiltzen zen. Bestalde Rousseau-k “Contrat social”ean alienazioari ezarritako zentzua bereganatzen du: hiritar arruntek bere askatasun naturalaren zati bat “alienatu” behar dute gizartearen alde, baina “alienatu mental”ak, alderantziz, adimen-hondamenaren ondorioz, askatasuna bere osotasunean galtzen du. Orduan, gizarteari dagokio, medikuntzaren bitartez, babesa eskaintzea, tratamenduarekin sorostea eta, behar izanez gero, alienazioak jo eta askatasuna galdu duena ospitaleratzea.

012 Hortaz,”alienazio mental” esanguraren erabilketatik bere esanahi oparoa (Rousseanianoa) eta murriztailea (erotasunaren ardura medikuntzara mugatuz) ondorioztatzen da, egituraketa mediko-legala sortaraziz, ospitaleratze prestazioak antolaraziz eta aurretiko neurriak ipiniaraziz. Horregaitik “buru-alienazio” kontzeptua, Rousseau-ren beste ideia batzuk bezela, asko erabiltzetik (Pinel, Esquirol eta abar) pixkanaka ospea galtzera igaro da, mesprezuzko ezaugarritara iritsiz, bere korolariozko babesetxe (asilo) hitzarekin gertatu dan bezelaxe, “buru-gaixotasun” deiturarekin ordezkatzeraino. Alkoholitisa: Alkoholopatiaren molde kliniko zabalduena da. Eragile psikikorik ez da somatzen bere jatorrian. Nerabezaroan, ohiturei jarraituz, hasera ematen zaio eguneroko gehiegizko edanari eta, ohartzeke, menpekotasuna eta tolerantzia goraka joaten dira eta gibel-liseri aparatuetako gaitzak eta portaeraren aztoramenak azaleratzen dira. Alkohol-menpekotasuna, Alkoholismoa: Alde batetik alkohol menpekotasuna adierazten du eta, bestetik, menpekotasunari dagozkion ezaugarri patologikoak 1.849an suediar sendagile batek asmatu zuen hitza “bizi-ura”ren gehihegizko edariak liseri-aparatuan, bihotzean, neurologi-sisteman, psikiatri alorrean zekartzan ondorioak izendatzeko. Aldez aurretik “mozkorkeria” erabiltzen zen eta alkoholari “ismo “ hori itsasteak hitzari zegokion afektibo eta bekatuzko esanahia kendu zion. Bigarren munduko gerraren ondoren hasi zen alkoholismoa gaixotasun-zentzua hartzen.

013 Alkohol: Gizakia oso garaiz ohartu zen, egun batzuk kanpoan igaro ondoren, frutaren zukuak zeuzkan eragin psikotropikoekin. Bai sumerioek bai txinatarrek gure aroa baino lau mila urte lehenagotik ezagutzen zituzten ardoa eta garagardoa. Homerok ere aipatu zituen Odisean eta Iliadan. Kaldean, Judean, Palestinan eta, batez ere, Egipton oso ezagunak ziren. Jesukristok ardoa sagaratu zuen materia eukaristiko gisa. Erromatarrek bazekiten nola landu, inausi eta aukeratu mahatsondoak. Eta gure aroko lehenengo mendeetan bi gertakizunek bideratu zuten alkoholaren historia: bat, Mahomaren alkohol kontsumo debekuak erabat baztertu zuen bere erabilera herri islamizatuetan; bi, alkohol-distilazio aurkikuntza IX. mendekoa izan arren ez zen XIII. menderaino ezagutu Europan (Raimon Llul eta Arnaud de Villeneuve); distilazio bidez lortutako bizi-ura farmakologi-asmoetarako erabili zen hasiera batean eta XVIIgarrenetik aurrera edari bezela; eta Platoni jarraituz sendagileek, filosofoek, elizgizonek, legegizonek, idazleek, olerkariek alkoholaren bi aurpegiak erakusten ahalegindu ziren: pizgarritarako, alaitasunerako, bizikidetasunerako eta “osasunerako” fermentoa alde batetik, eta gainbeherarako eta miseriarakoa bestetik. Distilaziotik zetorren “ur-sutsuak” 1635ean hartu zuen “alkohol” deitura (Bornehave) eta XIXgarreneraino ez zen sartu alkoholen familia kimikoan “etanol” izenarekin eta CH2 CH3 OH formularekin. Bi motatako edari alkoholdunak daude: Edari fermentatuak: ardoak mahatsaren fermentazio alkoholikotik lortzen dira, 8,5 eta 13 gradu tartekoak izan ohi dira eta askotarikoak daude. Garagardoak, berriz, garagarraren lupulu eta maltarekin egindako mostoaren fermentaziotik ateratzen dira eta 4 eta 9 gradu tartekoak dira. Sagardoak sagarren zukuaren fermentaziotik datoz eta 5-6 gradutan ibiltzen dira. Ezti-ura, aurreneko edari alkoholikoa ziurrenik, ezti eta euri-uraren iragazpenaren fermentaziotik dator.

014 Edari distilatuak: hemen kokatzen dira bizi-urak: edari fermentatuak ezin dute 16 graduko muga gainditu, bizi-urak, alderantziz, 40-50ºraino iristen dira. Era askotakoak daude: sagardotik aterakoak (Calvados), frutetatik (Kirsch), ale desberdinetatik lortutako bizi-urak (whisky, ginebra, vodka). Distilatuak dira baita ere espirituosoak bai ardotik aterakoak (oporto 20º, madeira 17º) bai alkoholetik lortutakoak (anis eta pastis). Likore liserigarriak oso azukretuak dira eta bizi-ur aromatizatuetatik ateratzen dira. Metabolismo: Irentsitako alkohola duodeno eta ieiunoan absorbatzen da. Kaba zainetik zehar gibeleraino heltzen da eta sistema hirukoitzaren bitartez (ADH, katalasa eta meos) alkohola lehendabizi azetaldehidora bihurtarazten da, eta gero, mekanismo korapilotsuen eraginez, azetato gisan kanporatzen da gorputzetik. Menpekotasunaren etorreran azetaldehidoa da funtsezkoena muin-ehunaren metabolismoan eta mintz zelularraren ukipenean daukan eraginagatik. Alkoholismoaren igarmen biologikoan gibel-testak (transaminasak) eta korpuskuluen bolumen ertaina dira garrantzitsuenak. GammaGTaren gehiagotzea eta makrozitosia (Bolumen ertaina handitzea) dira adierazgarri nabarmenenak. Etiología: Eragile psikologikoak: alkoholaren kontsumo patologikoa bere eragin psikotropikoei atxikia dago: atsegina edo plazerra gehienentzat eta, batzuentzat, larritasunaren deuseztapena. Baina larritasuna, patología mentalaren sintoma nagusiena, egitura psikotikoaren, antolapen neurotikoaren eta muga-egoeraren adierazlea izan liteke. Alkoholak ematen duen baliabidea tentsioak gutxiarazteko iragankorra denez, errepikapenera derrigortzen du menpekotasunareko atea irekiz. Alkohologia arloan ohiko psikiatria ez da oso hausnartzailea izan eta bere azterketa depresioarekiko loturari mugatu du. Psikoanalista batzuk saiatu dira hipotesi psikogenetikoak eratzen eta, azken urteotan, alkoholismoak nortasun eskemaren arazoekin zer ikusia daukala azpimarratu dute Bergeret eta beste idazle batzuk Ala ere, ahalegin hauek ez dute lortu alkoholpatiaren profila eratzea.

015 Eragile fisiologikoak: Aldez aurreko jarrerari eta zaurigarritasunari zuzendutako lanek ere hipotesi asko erabili dituzte bai mekanismo biokimikoei bai egituraketa genetikoei lotuak Eragile soziokulturalak: Ohiturek, erligioek, ingurugiroaren izakerek, talde etniko berezien partaidetzak eta beste baldintza sozial guztiek eragin handiko multzoa osatzen dute eta alkoholarekiko jokaera bideratu, zaildu edo erraztu egiten dute. Eragile ekonomikoak: Ekoizpenari, banaketari, kontsumoari eta eremu honetako onurei itsatsitako presioek eta irabaziek benetako garrantzia daukate alkoholismoaren iraunaldian. Eragile fisiologikoak, soziokulturalak eta ekonomikoak elkar lotuta daude eta horregatik zioen Jellinekek 1960an: “Alkohola oso nekez onartzen duten talde sozialetan zaurigarritasun handia behar da intoxikaziora iristeko. Eta alderantziz, kontsumo handia ontzat hartzen den esparruetan bulnerabilitate txikiena nahikoa da jokaera alkoholikora bultzatzeko”. Beraz, alkoholaren etiología multifaktoriala da. Alkoholopatiak: Teorikoki erraza da alkohol egoeren diagnostikoa: nahikoa da, lehenbiziko solasaldian, aurrekarien, ohituren eta jokaeraren ondorioak jasotzea, testak pasatzea eta azterketa fisikoak eta biologikoak egitea. Egiaz, hala ere, aurreneko harremana zaila izan ohi da eta zalantzan jarri ohi du gaixoaren eta sendagilearen pertsonalitatea, Hain zuzen, guztiz harrigarria da kuadro klinikoaren polimorfismoa eta, noizbehinka, ez du ezaugarririk azaleratzen: adibidez, pazienteak aipatzen dituen sintomak, nahiz eta alkoholaren ondorioak izan, ez daukate bere iritzirako zer-ikusirik alkoholarekin; bere uztez, ez du somatu ere egiten menpekotasunean dagoenik; edo sendagilearen aurrean jarrera defentsiboa, ukatzailea, disimulatzailea har dezake. Edo eta beste gaitz fisiko eta psikikoek ezkutatu dezakete sindrome alkoholikoa.

016 E.M. Jellinek-ek (1890-1963) alfabeto greziarraren aurreneko bost letraz baliatuz sailkatu zituen alkoholopatiak: alfak menpekotasun psikikoa bakarrik adierazten du; Beta alkoholismoak alkohol erabilera iraunkor eta gehiegizkoa eta dagozkion ondorio somatikoak (zirrosia, polineuritis) izendatzen ditu; Gamma menpekotasunak alkoholosisetik oso gertu dagoen alkohol kontsumo kontrolaren galera erakusten du; Delta abstenzioaren ezinari lotuta dago, ezin egun baterako ere utzi, et alkoholitisa nabarmentzen du; Epsilon alkoholismoa somatoalkoholosisaren baliokidea da Amerikako Elkarte Psikiatrikoak, bere D.S.M.an, alkoholzaletasunari dagokionean, gehiegizko erabilerako kriterioak bereizten ditu: kontsumo patologikoaren definizio zehatza alde batetik, kontsumoak dakarren eragozpen soziala eta profesionala bestetik. Beretzat, menpekotasuna tolerantziaren handitzean eta abstinentzia-sindromean datza. Beste saiakera asko egon dira O.M.S.ek Alkohol menpekotsunaren sindrome deitzen duena sailkatzeko, baina bat bera ere ez da erabat egokia suertatu. Alkoholopatiaren konplikazioak oso ugariak dira: gastroenterologikoak eta hepatikoak; kardio-baskularrak, neuropsikiatrikoak... Emakuzmekoaren alkoholzaletasuna: Luzaroan alboan utzitako gaia da nahiz eta oso larria izan. Ia beti, eragile psikoneurotikoei lotuta egon ohi da eta aztoramen organiko ainitz atxekitzen zaizkio. Oso nekeza da tratamenduari dagokionez eta irain sozialak klandestinitatera behartzen du. Gizonezkoarenarekin alderatuz desberdintasun nabarmenak erakusten ditu: numerikoki garrantzi gutxiagokoa da; Kontsumo patologikoa goiztiarragoa da; laguntza terapeutikoa eskatu arteko iraupen toxikoaren epea motzagoa izan ohi da; eta, herrien arabera, alkohol mota desberdinak erabiltzen dira (alkohol indartsuak batez ere).

017 Aho batez onartzen da emakumezkoa gizonezko organismoa baino zaurigarriagoa dela: horrela, emakumezkoetan zirrosia hamar urte lehenago agertzen da eta goizago nabermentzen dira arazo elektroenzefalikoak. Klinikoki, perturbazio psikoneurotikoak garrantzitsuagoak dira. Hurbiltze psikoanalitikoak egituraketa depresiboak nabaritzen ditu, orbaindu ezinezko zauri narzisistak agertuz eta barreneko beteezinezko hutsunea erakutsiz. Alkohola eta gazteak: Azken hogei urteotan alkoholizazio mota honek berezitasunak hartu ditu. Imitaziosko, ohiho edo gustoko kontsumoari edateko beste era bat erantsi zaio; mota berri honek toxikomaniara bideratu dezake edo eta bere ordezkari eta lagungarri bihurtu. Hasieran, asteburuetako alkoholizazioa da gehienbat eta bere ezaugarri nagusiak hauek dira: erasokortasuna, delinkuentziarako joera, suizidiorako jarrera eta autoak gidatzeko zuhurtzigabetasun ausartegia. Terapia. Terapiak bi helburu dauzka: alkohol sintomaz arduratu behar du lehendabizi: toxikoarekiko lotura hautsi eta erabateko abstinentzia lortu. Eta gero kaltetutako ibilbidea berreraikitzeko laguntza ezkaini. Bi helburu garden hauek, errealitatean ez dira maiz hain nabarmenak izaten eta terapeutaren jakindurian dago ezkutuko eskaerak azaleratzeko abilezia. Sendagileaz gain, psikologoek, erizainek eta gizarte laguntzaileek badaukate baita ere zer eskaini. Lehenbiziko solasaldia da garrantzitsuena, bertan jokatzen delako sendabidearen etorkizuna: gaixoaren aldetik, gaitza onartzean dago kakoa eta, sendagileari dagokionez, berarenganako fidagarritasuna sinestarazten. Hortik aurrera familia eta ingurugiroa ere kontutan hartuko dira eta neurri mediko, psikologiko eta sozialez osatutako eraketa terapeutikoa bideratuko da, ospitaleratzetik hasita, beharrezkoa balitz.

018 Alkoholopatia: Etanolarekiko tolerantziaren aztoramenak eta menpekotasunaren kokamenak ezarritako portaerari deritzo horrela. Alkoholosisa: Alkoholopatia mota bat da, emakumezkoetan sarri agertzen da eta eragile psikikoa nagusitzen da bertan. Larritasuna, depresioa, frustrazioen jasanezina, premia afektiboa onetsiezina, sexualitate arazoak, muga-egoerak dira ezaugarri nabarmenenak. Tolerantzia handira ez dira iristen eta alkohol indartsuetara jo ohi dute bere indar “terapeutikoagatik” batez ere. Toxikotasuna ere ez da muga garaietara heltzen, edanaldiak egunerokoak ez direlako izaten. Portaeraren lardaskeria zorrotzak eraman ohi ditu kontsultara. Alodinia: Mingarria ez den estimulu batek sortarazten duen mina. Hiperalgesiarekin batera minaren fisiopatologiaren muina osatzen du. Alzheimer Gaixotasuna: 1906an A. Alzheimerek zahartzaro aurreko dementzia deskribatu zuen. 55 urte inguruan hasten da, adimenaren etengabeko narriadura orokorra dakar eta garun-atrofia zehaztugabeak eragiten du, alor histopatologikoan bi bereiztasun ezarriz: zelula nerbiosoen kromatografia orokorrak, zilarrez blaituezkero, sare tinko koloreztatua erakusten du (degenerazio edo endekapen neurofibrilarra); zahartzaroko deitura daukaten xafla argirofila anitz agertzen dira. Klinikoki, hasiera geldoa, maltzurra, etengabekoa eta kronologikoki zehaztezina dauka. Pixkanaka gehitzen doan oroimenaren urritasun orokorra, fabulazio eta ikuskapen faltsurik gabekoa nabarmentzen zaio, eta hastapenetik ia erabateko nahasketa dario. Aldi berean adimenaren gutxitze orokorra antzematen zaio. Psikomotore iharduera makaldu egiten da eta geldotasun gehikorra gaineratzen zaio, noizbehinkako larritasun eta haserrealdiak erantsiz

019 Halere, aldiz aldiz, era nahastu-oniriko aztoramen psikotikoarekin eman diezaioke hasiera, hainbat haluzinazio eta eldarniozko burutazio eskas egituratuekin, aurreiritziz eta jeloskortasunezkoak batez ere. Depresio egonkor batek ere ireki dezake koadroa. Fase honetan pentsamendu sinbolikoa hondatzen has daiteke idazketaren, irakurketaren eta mintzamenaren nahasketak eraginez, benetako apraxiara eta agnosiara heldu gabe. Hemen kokatzen da irudikapen-pentsamenduaren gutxitze eraginkorra (operatiboa) eta instrumentala. Urte batzuen ondoren, egoera fasean, dementzia handitu eta sakondu egiten da, adimenaren eginkizun gorenak (sena, abstrakzioa, sintesia) eta oinarrizkoenak ukituz. Oroimenak hondamen itzela jasaten du finkatzeari eta gogoratzeari dagokionean. Berezko eta eraginezko arreta sakonki jaisten da. Orientazio espazio-tenporala biziki aztoratzen da, gehienbat gertuko espazioarekiko orientabidea, sintoma nagusi bihurtuz: aldi oro galtzen dira. Iharduera eraginkorren eta sinbolikoen desagerpenari pentsamendu irudikapen normalaren narriadura batzen zaio, benetako sindrome afaso-apraxo-agnosikoa ezarriz. Sentsoriala izaten da afasia eta ulermen sinbolikoa galduarazten du. Ekolalia, oihartzunezko erantzun formala, eta palilalia, silaben behin eta berrizko errepikapena, nabaritzen ditu. Ulertezinezko jargofasia atxekitzen zaio. Irakurketa eta idazketa gordetzen direnean ere, arlo formalean eta automatikoan soilik izan ohi da, ulermenik gabekoak. Horrenbestez pseudoafasiaz eta pseudoapraxiaz hitz egin liteke. Gaitasun eraginkorren desagerpenak praxi-nahaste garrantzitsuak dakartza. Ideia-apraxia begibistakoa izaten da nahiz eta keinu automatiko batzuk ez galdu.

020 Portaerari dagokionean, berriz, psikomotore geldotasunak erabateko apragmatismora darama eta asaldura krisialdiak, gehienbat gauekoak, azaltzen dira. Maiz arazo psikotikoak ere agertzen dira: gaizki eratutako eldarnio ideiak eta haluzinazioak. Norberarekiko eta hurkoarekiko erasokortasuna gezurrezko ezagupenetan eta senitarteko ezagutzagabetasunean oinarritzen da, eta gaixoa inguru arrotz batean dagoela dirudi. Paradoxikoki, eritasun arazoaren kontzientzia luzaroan gordetzen da erreakzio oldartsu depresiboak ondorioztatuz. Hondamenezko (katastrofiko) erreakzio hau da Pick dementziarekin daukan desberdintasun aipagarriena. Beste ezaugarri garrantzitsua arazo guzti hauen gorabehera da: gutxitu edo handitu daitezke egun edo aste batzuetarako. Adierazpen neurologikoen artean hipertonia (gehiegizko gihar tentsioa) da nabariena akinesiarekin batera, etengabe handitzen doan irudi pseudoparkinsonianoa itsatsiz. Krisialdi konbultsiboek ere maiz erasotzen dituzte. Bukaera aldian, gaixotasuna dementzi-egoera sakonerantz abiatzen da, erabateko apragmatismo eta gatismoarekin (esfinterrei eutsi ezina), jokaera arkaikoen (ahozko erreflexua, bulimia) agerpenarekin, jargonafasiaren ezkutatzearekin, guztizko mututasunari lekua utziz. Hipertonia, noizbehinka, deszerebrazio zurruntasunera iristen da, kakeksia lagun izaten da eta heriotza etzanerak dakarzkin konplikazioak edo beste gaitz oportunista baten eraginez heltzen da.

021 Bilakaera osoa bi eta bost urte tartekoa izan ohi da. Endekapenezko dementzien jatorria ez da ondo ezagutzen: aldiz aurretiko jaraunspen jarrera, sortzetiko eragileak, aztoramen metaboliko desberdinak, intoxikazioak, birus geldoen eraginak...hipotesi hutsak dira oraindik. Mendebaldeko populazioaren zahartze etengabeak gaixotasuna sarritu egin du eta, era berean, prebeni ezina bihurtu du. Saihestezinezko bilakaerak neurri mediku-psikologiko trinkoetara, familiarentzako laguntzara, mediku eta giza sorospenaren antolaketara behartzen du, ahal den heinean oinazea gutxitzearren eta eraman errezago bihurtzeko. Amatiartasuna: Gaixoarekin amak haurrarekin daukan harremanaren antzekoa ahalbideratzen duen zaintzeko teknika-multzoari deitzen zaio amatiartasuna. Jarrera psikoterapeutiko honek haurtzaroko fase goiztiarrarainoko erregresioa errazten du neuroleptikoekin tratamendu sakonak edo sendabidezko loaldiak erabiltzen direnean. Behar den neurrikoak baino luzeagoak ez direnean izaten laguntza sendoa eskaintzen diote gaixoari gaitzaren larrialdi kritikoak gainditzeko: eskizofreniaren fase prozesualak, psikosi kronikoetako desegite eta despertsonalizaziozko larrialdiak esate baterako Amentzia: Erotasunaren edo ahuleziaren antzinako deitura, Freud-ek bereganatu zuena. Gaur egun zaharkituta dagoen hitz honek funtsezko bi esanahi zituen. Vienako Th. Meynert-entzat Amentziak ez zeukan inongo antzik Dementziarekin eta antsietatea, asaldura, nahastea, ulertezinezko hautemate edo pertzepzioa biltzen zituen bere barrenean, baina elkarrekiko loturarik gabe. Ingeles autore askorentzako, bestalde, amentziak zergati biologiko (delirio, txundidura, koma) batek sortarazitako arazoak erakusten ditu; edo adimenaren berezko edo eskuratutako oztopoa (idiozia) izendatzen du, berezkoa “lehen-amentzia” litzateke eta eskuratutakoa, berriz, “bigarren-amentzia”.

022 Amimia: Mimikaren gutxi gora-beherako galera orokorra, Parkinson erako gaitz neurologikoetan ikusi ohi dena. Amnesia: Oroimenaren galera da, bizi izandako esperientzien gogoratu ezina dakarrena bere oroitzapeneko (ebokazio) ahaleginetan. Muinen zauri organikoek edo arazo psikikoen oinaze afektibo soilak sortutako eragile kognitiboen erasan sakonaren erakuslea da. Amnesia partziala: Hautazko amnesia: oro har psikogenoa eta gatazka sexualen barneratzeak dakar. Lakunar amnesia: krisildi konbultsiboek, eldarniozko eta nahaste suminaldiek, emoziozko larrialdi paroxistikoek berezkoa dute, krisiaren ondorengo historian hutsune bat utziz. Trauma ondorengo amnesia: trauma aurretiko denboraldiaren oroimena galarazten du. Erabateko Amnesia: askoz naroagoak dira eta, orokorrean, ebolutiboak eta hedagarriak dira: Atzeranzko Amnesia: ondo eratutako iraganeko zati bat oroitzeko aldikoz handitzen doan ezintasuna; atzeragarria da eta oroimen zaharrenak eta xeratsuenak dira iraungarrienak. Aurreranzko Amnesia: oroimen berriek finkatzeko ezinezkotasuna da eta kontzientzia eta jagoletzaren aztoramen orokorrari lotuta dago, oraina nahastuz eta iragan gisako antolamendua eragotziz. Korsakov gaitzaren ezaugarri garrantzitsuenetakoa da. Egoera dementzial aurreratuetan amnesia mota biek elkartzen dira: atzeranzko eta aurreranzko amnesia. Amoka: Zirrarazko asaldura egoera, gizahilketarako eta korrikaldi basatirako bultzada eutsiezina dakarrena. Maiz, ekintzara joarazten du “amorru-odoltsu” krisialdiaren eraginez. Egoera larri hau gizonezkoetan soilik agertzen da, bereziki Malasiako baldintza kulturalen barnean. Amusia: Doinu eta timbre musikalak ezagutzeko ezgaitasuna adierazten duen entzumenaren agnosia mota bat da. Oro har, nagusi ez den hemisferioko lobulu tenporalaren lesioen ondorioa da.

023 Anaklitikoa (depresioa): Lehen haurtzaroko depresio-sindromea. 1945ean deskribatu zuen R. Spitzek Depresio-Anaklitiko hitzarekin. Bizitzako aurreneko urtean ezartzen da, amarekiko urrunketa gehiago edo gutxiago basati baten ondoren, aldez aurretik harreman normala izan duten umeetan. Honako klinika erakusten du: mintzamen mimikoaren eta iriparraren galera; mututasuna, anorexia; loezina; pisu gutxitzea; psikomotore atzeratze orokorra. Gabezia afektibo partzialetik jaiotako depresio anaklitikoa alderanzgarria izan ohi da. Amaren itzulerarekin edo ordezkoaren babesarekin berehala etortzen dira bene onera. Alderantziz, autore berberak Ospitalismo hitzez ezagutarazi zuen ama-semearen banaketa iraunkor eta osoak itzulera gabeko kalte sakonak sor ditzake. Anamnesia: Gaixoengandik eta bere ingurukoetatik historia klinikoa osatzearren jasotzen den informazio multzoari deitzen zaio anamnesia. Iraganarekin eta gaixotasunarekin zer ikusia daukaten oroimenen bilaketa da bere esanahi etimologikoa. Anankastikoa: Gogoaren aurka pentsaraztea, ekinaraztea edo sentiaraztea bultzatzen duen egoera. Konpulsioei, obsesioei eta fobiei bereziki laguntzen dien sentimendua da. K. Schneider psikiatra alemanak marraztu zuen Pertsonalitate anankastikoa, zeinen trazu nagusiak pertsonalitate obsesiboa eta uzki-izaera (egoskorkeria, ordena, ekonomia) diren. Anankastikoak subjetu erabat arduratsu gisa aurkezten dira, pedante ikutuarekin, neurriz kanpoko jarrera egokiarekin eta xehetasun ikusgarriarekin. Eta azpitik, antsietate sakona, egonezintasuna, errito-ekintzak eta adierazpen obsesibo-fobikoak azaleratzen zaizkie. Desoreka depresiboetarako aldez aurretiko jarrera galanta daukate.

024 Anartria: Azpi-kortikal afasia motorea, fonazio-organoen hondamenik gabekoa, baina halere ahoskuntzan eragina daukana. Nahiz eta hitzen ulermena, irakurketa eta idazketa bere osotasunean gorde, ahoskaezina agertzen da, esparru lentikukarreko zauri zerebralen ondorioz. Lesioa oso larria ez denean anartria ez da erabatekoa, Disartria deitzen zaio eta, nekez bada ere, lortzen dute hitzen artikulazioa; antzineko lokuzioetan ez du eraginik, baina bai azterketarako erabiltzen diren mintzo klasikoetan. Gehienetan, anartriarekin batera, hemiplejiari itsatsiriko albo-dominanteko paralisi faziala agertzen da. Anfetamina-menpekotasuna: Feniletilaminotik eratorritako droga sintetikoa da, eragin suspergarria (noo-analeptikoa) dauka eta adrenalina eta efedrinaren ezaugarri eta eraketa beretsuak ditu. Suspergarri edo estimulanteen artean zabalduena, kafearen antzeko suspergarriak baino indartsuagoa eta estimulante nagusiena (kokaina) baino motelagoa da. “Efedrina vulgarisaren” alkaloidea den efedrinatik sintetizatu zen anfetamina 1930an, eta 1938an beste bi indartsuago lortu ziren: dexanfetamina eta metilanfetamina. Substantziok ondorio periferiko sinpatikomimetikoak (basokonstrikzioa, bihotz-taupaden azkartzea, bronkodilatazioa, midriasia) dituzte eta baita ere beste bi ondorio zentral: anorexikogenikoa bata eta psikoestimulantea bestea, nolabaiteko euforiarekin, zainketaren gehikuntzarekin, nekearen eta logurearen jeiste sentipenarekin. Lehenbizi, ondorio hauek lortzeko erabili zituzten amerikar, ingeles eta aleman armadek, baina berehala ohartu ziren bere doping eraginarekin (kontzentrazioaren gutxitzea, jokaera psikotikoak) eta abusurako ahalbidearekin.

025 Anfetaminomania: anfetaminarekiko toxikomania. 1960 urtearen inguruan, toxikomanien iratzartzearekin batera, anfetaminak (speed-) era bat zabaldu ziren mendebalde osoan, batez ere Estatu Batuetan. Anfetaminomanoek ( Speed Freaks) ezkutuan osatutako substantziak erabiltzen zituzten. Erabilera mota guztiek aurkitu genitzake, baina menpekozale handiek laister iristen ziren benabarneko erara. Anfetaminak eraginkortasun, kemen baloreei lotuta daude, baita indarkeriari ere. Ez du tolesturara eta barne esperientziara bultzatzen beste drogek ohi duten bezala. Era askotako etekinak jazartzen ditu: lehenik eta behin, euforia eta suspertze eraginen ondorioz, mintzamen gaitasunaren, hurkoarekiko harremanaren, benetako bizitzaren baliokide bihurtzen da. Desinhibitze egite honi sor zaio gehienetan anfetaminen aukeraketa. Dagokien “flash”ak egiazko txokea dakar, orratza zainaren barnetik ateratzeke dagoela, orotariko orgasmo baten antzekoa, aldizka giltzurrunean, aurpegian edo eta genitaletan kokatua. Segidan jagoletza eta euforia sentimen zorrotzak darizkio. Jarraipenak tolerantzia sortzen du berehala dosiak ikusgarri gehiaraziz. Speed erabiltzaileak (kokainomanoen gisa), batzuetan, etengabe hartzen dute ahal duten epe luzeenean. Denboraldi honi Run deitzen diote eta eguneko hamar ziztadaraino iritsi daitezke. Egun edo aste gutxiren ondoren hiperaktibitateak geroz eta tankera patologikoagoa hartzen du eta batzuk eginkizun estereotipikoetara mugatzen dira, besteek erreakzio erasokorrak eduki ditzakete, ekintza-jokaerataraino helduz.

026 Eragin paranoikoa izan ohi da azken emaitza, begiratuak edo jarraituak diren irudikapenak sortaraziz. Geroztik haluzinazioak eta bete-beteko psikosiak ager daitezke. Gehientsuenetan, halere, ez dira hain urrutira joaten eta gelditzea erabakitzen dute, aldi baterako bada ere (speed gutxitzea). Anfetamina gabeziak, gehiengoen pentsaeran, ez dakarzki aztoramen fisikoak. Baina gutxitzeari, sarritan, ondorio latzak atxikitzen zaizkio, estualdi eta depresioa direla medio, ahalegin suizidetara zuzenduz. Ihes egitearren, lasaigarri, hipnotiko eta barbiturikoen laguntzarekin, lotara jotzen du babesaren bila. Anfetaminen eta barbiturikoen txandakako erabilera ugaria izan da, esna eta lo-aldiaren erritmoari artifizialki eutsiz, kokaina eta heroinaren nahasketarekin gertatu ohi den bezela. Anfetaminomaniaren arazo lazgarriena, beraz, Psikosi anfetaminikoa da. Paranoide eraginari haluzinazioak eta automatismo mentala gaineratu dakizkioke. Bere eldarnio motelak eta umore erasanak hasierako eskizofrenia edo eskizofrenia emankor batekin, ala nola paranoiarekin nahastarazi dezake. Askotan, ohitura utzi ezkero, egun gutxiren barru bere onera itzultzen da. Hala ere, bat baino gehiagoren ustez, egoera psikotiko eraketa iraunkorraren abiamena izan liteke. Azpimarratu behar da, ordea, substantziok, maiz, aldez aurretik aztoratutako pertsonalitateek erabiltzen dituztela. Eldarnioa eraginez, berezko bizipen psikotikoa estaltzen saiatzen dira. Azken urteotako kontrol zorrotzek menpekotasunaren gutxitze nabarmena ekarri dute. Behar bada, kokainak hartu dio txanda. Alabaina, anfetamina-deribatu batzuek toxikomanoen gogoko izaten jarraitzen dute: anorexigenoak, bere betebeharretik desbideratutako anfetaminak, haluzinazio eragile diren substantzi sintetikoak (Designer Drugs: S.T.P: Serenity, tranquillity, Peace; D.O.M: dimetoximetilanfetamina; M.D.M.A: metilenodioximetanfetamina) Estasi-droga deituak.

027 Anorexia (Nerbio-anorexia): Elikadura portaeraren arazoa, janariari gehiagoko edo gutxiagoko modu sistematizatuan uko egitea daramana, barreneko gatazka psikikoen erantzun-eraketa gisa. Elikadura murrizte metodikoaren jokaera hau nerabetasunean azaldu ohi da, eta argaltzearekin batera beste agerpenak ere badakartza: amenorrea alde batetik eta hiperaktibitatea bestetik. Hirukote sintomatiko honi izaera aldaketak eta gorputz-hautemate aztoramenak atxikitzen zaizkio. Aurreneko aldiz, IX. mendean, Abizenak describatu zuen, baina Anorexia mental izena H. Huchard-ek asmatu zuen 1883an. Hasieran histeria eta neurosi obsesiboarekin lotu zuten, geroago urritasun hipofisarioarekin (kakexia hipofisaria). Geroztik, aurrerapen endokrinologikoek deuseztatu egin dute jatorri hormonala, izaera funtzionala azpimarratuz eta sortze psikikoa egiaztatuz. Beraz, sindrome anorexikogenikoaren definizioa psikopatologiari dagokio eta ondo jorratuta dago. Maizenik 25 urtetik beherako neskatoetan azaltzen da, argaltzeko dieta bere gizentasun arinean oinarritzen dutenean. Elikadura murrizteko jokaera gogotsua erakusten dute, gosearen aurka indartsu borrokatzen duten aldi berean. Tarteka, bulimia saioak paira ditzakete, edo janariarekiko ardura berezia erakutsi elikatze errituak erabiliz, okadak eraginez, diuretiko eta libragarriez baliatuz. Sarri, argaltzea ikusgarria izaten da, % 25eko pisu galeraino edo gehiagora iristen direlarik. Itxura fisiko erabat ezaugarria hartzen dute: emakume-moldeak ezabatzen joaten dira eta giharrak, batez ere gorputzadarretakoak, urtzen. Ardatz hipotalamo-hipofisarioren aztoramen funtzionalak amenorrea dakar eta, askotan, sintoma honek eman ohi dio hasiera anorexiari. Halere, azpimarragarriena, hastapen maila honetan, eragin mentalen ezkutapena da. Ezagerpen honi egotzi behar zaizkio gurasoek eta sendagile batzuek eduki ohi dituzten zailtasunak anorexiaren jatorri psikikoa eta dakarren arazoen larritasuna onartzeko, garrantzia kenduz edo edozein traumatismori atxikiz. Baina, diagnostikoaren ikur nagusiak gaixoak argaltzearekiko daukan ezagutzagabetasuna eta bere osasunarekiko ezaxolagabekeria dira.

028 Aitzitik, mehetasunak zoriona dakarkio eta bere gorputz-itxuraren jabetasunak harrotu egiten du. Bere burua gizenegia ikusten jarraitzen du eta agortezinezko neurketetan tematzen da, batez ere izter inguruan. Hariketa gogorrekin bere pisua menperantzen saiatzen da eta, bide batez, nekearen ezohartze eta aszetismoaren bilaketa erakusten ditu. Loa asaldatu eta moztu egiten da, anorexikoa bere buruari atsedena eta geldotasuna ukatu beharrean egongo balitz bezala. Era berdinean, gorputzari dagokion karga erotikoa baztertuz, sexualitatea osotasunean arbuiatzen du. Adimen aberastasuna handia dirudi, baina barreneko errelitate psikikoari dion beldurrak konformismoaren babesera eta sormenerako behar den irudikapenaren eskasiara darama. Anorexiaren ondorio somatikoak, batik bat aztoramen hidroelektrikoek eta gastrikoek, hortz kalteek, seriotasuna dakarkio gaitzari. Desnutrizioak, bihotzaren eroate-arazoak edo aho-suspertze itzel batek heriotza lekarke. Suizidioa gutxitan suertatu arren, bulimiazko krisiek gauza dezakete. Berreroriak ugariak izan ohi dira. Pisu normaltzea ez da, derrigorrez, osatzearen sinonimoa. Hilerokoa berant berragertzen da. Anorexiaren bilakaera psikiatri-sintomak mailakatzen dute: fobiek, obsesioek, egoera depresiboek, portaera arazoek (toxikomania edo alkohol zaletasun konpulsiboa). Zenbaitetan benetako psikotizaziora bideratzen da. Psikopatologiako ikerlanek saiatu dira, psikoterapien laguntzez, anorexikoen egituraketa pertsonala kausitzen. H. Brucher-en ustez, funtsezko arazo espezifikoa barreneko hautematearen (pertzepzio interozeptiboa: sentsazioak, gorputzaren beharrak) aztoramenak dakarren gorputz-irudiaren nahasketan datza. Txikitako ikasketetan amak umearen hautemate eta beharren ezaguera landu beharrean bere sentsazioak eta premiak ezarriko lizkioke. M. Palazzolli-Selvini-k, berriz, anorexia psikosi monosintomatikoa dela sinesten du. E. Kestemberg-ek lehen mailako masokismo erogenora jotzen duen egituraketa pultsionala azpimarratzen du, non plazerraren kontrola erabat lotuta dagoen beharren asebetetzearen ukapenari. Amerikar eskola psikoanalistentzat begi-bistakoa da gurasoen behin eta berrizko plazerraren kontrolak eta uzki-ihardueraren menperatzeak daukaten eragina. Ikerlan guztiek anorexiaren erdi-erdian kokatzen dute nortasun-arazoa. Autonomia-burujabetasunari dagokion gatazkan legoke kakoa, Jeammet-en ustez.

029 Neurri terapeutikoak ere jarrera teorikoetan oinarritzen dira. Ospitaleratzeak, ahal izanez zaindari finkoak gidaturiko berrelikatze zuhurrarekin, harreman fidagarria errezten du eta Charcot eta Laségue-ren esanetan neurri sintomatikoetan beharrezkoena den isolamendua ahalbidetzen du. Eta gainera, irteerari begira, pisuari dagokion hitzarmena lotuko da, zaindariek eta senideek errespeta beharreko hitzarmena, eta era berean agresibitatea berrantolatze lanean laguntzen duena eta terapeutarekiko fidagarritasuna neurtzen duena. Familia-terapia erabiltzen dutenen iritziz familiarekiko lana da garrantzitsuena. Beste batzuk, alderantziz, tratamendu konportamentalen zale dira. Psikoanalisia: haurra, jaiotzaz gero, eskaera eta beharrarekin osatutako amarekiko harremanean sartuta dago. Beharra asebetetze duen elikatze objetua ama elikatzaileari egiten zaion maitasun eskaeraren objetua da baita ere. Umeak elikadura eta maitasuna, biak batera, eskatzen dizkio amari eta umea maite duen amak, aldi berean, eskaintzen dion janaria absorbatzeko eskatzen dio. Haurraren nahia (gogoa) beharraren eta eskaeraren tartean ezarri liteke, gabeziak direla medio. Umeak, orduan, janariari ezetz esan diezaioke, janaria eta maitasuna nahasten dituen eta ondo maita ezinean janariarekin neurriz kanpo arduratzen den amaren gehiegizko eskaerari erantzuna ukatuz. Maitasun gehiengoz elikatzen diren haurrek ematen diote ezetza janariari, ezetza desira gisa erabiliz (Lacan, Idatziak 1966). Nondik tratamenduari eta jagoletza organikoari portaera psikoterapeutikoa gehitu beharra datorren. Jaioberriaren anorexia mentalari dagokionean ezinbestekoa da harreman-objetu aldaketa. Beraz, umea sendatzeko ama tratatu behar da.

030 Nerabeetan, alderantziz, bakartze hertsiak ekarriko du onura handiena. Ingurugiro gatazkatsutik irtenez gero eta laguntza psikoterapeutikoaz baliatuz, aldatu ahal izango du familiarekin daukan harreman patologikoa. Bereziki, jokaera anorexikoaren azpian dagoen inguruarekiko anbiguotasunari (maitasuna/gorrotoa) dagokionean. Anosmia: Usaimenaren galera. Anosognosia: Norbaitek bere gaitzaren edo bere zentzumenezko hala motorezko ahalmenen galeraren ezagutzagabetasuna, ukapeneraino iritsi litekeena. Nagusi ez den albo bateko hemiplejiaren ez jabetzea izan ohi da (Babinski sindromea), edo baita ere kortex okzipitalaren lesioak dakarren itsumen kortikala. Antidepresiboa: Deprimituaren umorea aldarazten duen substantzia, Timoanaleptiko ere deitu ohi dena. Egituraketa molekukarretik eta eragin biokimikotik begiratuz gero, substantzi heterogenoen multzo handi bat osatzen dute antidepresiboek. Luzaroan, egoera depresiboen tratamendurako T. Sydenham-en laudanuma (morfina) bakarrik zegoen, gaixoaren oinazea leuntzen zuena pasartearen bukaera itxaroten zen bitartean. Depresioak, hain zuzen, beste gaitz psikiatrikoek ez bezala, desagerpenerantzako berezko bilakaera dauka. Jatorrizko eboluzio honek, hala ere, urte asko iraun dezake, barruan bere buruaz beste egiteko arrisku itzela eramanez. Horregatik, bigarren Gerraren aurretik, txokeko metodoetara, elektroshokera edo sismoterapiara batez ere, bideratu zen tratamendua, depresioen etorkizuna sakon eraldatuz. Aurreneko aldiz, umorearen aztoramenean eragin ahal izanen zen. Anestesiari eta ekintza azkarreko kuraritzaileei ezker, elektroshoka, Elektronarkosi deitua, etekin handieneko tratamendua bihurtu zen eta, seguruenik, arrisku gutxien zuena ere bai. Zoritxarrez, bere eragina iragankorra da eta, dagozkion behartzeengatik, ezin da erabili prebentzio erara modu iraunkorrean.

031 Lehenengo antidepresiboen aurkikuntza: 1957an, ia aldi berean, aurkitu zituzten zerrendaburu izan diren bi antidepresivo: iproniazida eta imipramina. Geroago bigarren belanauldikoak azaldu ziren egituraketa askoz ere heterogeneoagoarekin. 1952z gero G. Buisson, J. Delay eta P. Deniker tuberkulosiaren osaketan erabiltzen zen Isoniazidaren eragin antidepresiboaz ohartu ziren. Bost urtera, S. Klin-ek antzeko substanzia bat, iproniazida, aztertu zuen eta Reserpinak geldo utzitako saguetan eragiten zuen ondorio timoleptikoa aurkitu zuen, gero depresiboetan egiaztatuz. Bere eraginkortasuna hobeto nabermentzen zen mota “endogenoetako” eta ezaugarri neurobegetatibo laguntzaile askoko depresioetan, ez hainbeste egile existentzialek eragindakoetan. Lan antidepresiboaren erantzunkizuna, ikerle amerikarren ustez, inhibizio enzimatikoari erantsi behar zitzaion. Iproniazidak, beste monoaminooxidasa inhibitzaile (I.M.A.O) guztiek bezala, muinetako aminen (noradrenalina, dopamina, serotonina) suntsiketa oztopatzen du eta, era berean, zirrikitu sinaptikoei dagokien aminen tasa handitzen du. Ustezko mekanismo antidepresibo hau da, beraz, talde honetako konposatuen bateratzailea. Denbora gutxira, lehendabiziko triziklikoa (antidepresiboen arteko beste famili handia) aurkitu eta erabili zen, imipramina. Neuroleptikoen antzekoren atzetik zebiltzala, Kuhn-ek imipraminak eskizofrenikoetan etekinik ez zuela ikusirik, antidepresibo gisa erabiltzeko erabakia hartuz, saiakeraren emaitza oparoa jaso zuen: antidepresibo ona izateaz gain, imipraminak, I.M.A.O.ekin alderatuz, bigarren mailako eragin askoz txikiagoak zeuzkan. .

032 Sailkapena: Antolaketa kimikoaren arabera hiru multzo daude: 1-. Triziklikoak: Deribatu imipraminikoak: Triziklikoen elkarrekiko desberdintasuna egituraketako alboko katean datza. Batzuk, desipramina eta klomipramina, imipraminaren oso parekoak dira. Europan klomipramina izan da ospetsuena. Ipar-Amerikan, berriz, entsutetsuena trimipramina da; honek imipraminaren nukleoari neuroleptiko lasaigarriei dagokion alboko kate bat ezarriz, antidepresivo eginbeharrari sedazio eragina gehitzen dio. Dibenzo-zikloheptadienoak: aipatuena amitriptilina da. Honek ere lasaitze lana itsasten dio antidepresibo ekintzari. Multzo honetako nortriptilinak eta protriptilinak emaitza antidepresibo ahulagoa daukate. Dibenzoxepinak: Talde honetako doxepinak eragin ansiolitikoa dauka dosi txikietan eta antidepresiboa handiagotan. Dibenzo-oxapinak: Amoxapina loxapina neuroleptikoaren familia berdinekoa da, triziklikoen erara erabilia izan ohi da eta ondorio extrapiramidalak lekarzke. Amineptino: Trizikliko berezia, dopaminari ekiten dion antidepresibo bakarra eta I.M.A.O.en antzeko suspertzailea, ondorio hipotensibo eta mukosen leorgarri gabekoa. (Menpekotasun batzuk egon direla eta merkataritzatik kendu dute). Konposatu tetraziklikoak: Triziklikoen antzeko multzo honen eredua maprotilina da, jatorriz lasaigarria izan arren emaitza antidepresibo onak dauzka. Mianserina ere talde berekoa da eta neurona hartzaile presinaptikoetan noradrenalinaren isuria erregulatzen du.

033 2-. Monoaminooxidasaren inhibitzaileak (I.M.A.O.ak): triziklikoak baino gutxiago erabiltzen dira. Izan ere eragozpen ugari dauzkate: zaintze kliniko zuhurrak, medikamentu eta janari askorekin elkarrezintasunak, ezabapenaren moteltasunak bere erabilpenaren murriztasunera daramate. I.M.A.O. berriek, monoaminen degradaziorako enzima berezi bati erasotzen diotenak (moklobemida, adibidez) ez dauzkate aipatutako eragozpenak eta erakargarriak lirateke nahiz eta I.M.A.O. klasikoen bezain eragingarriak ez izan. Hauek bi talde osatzen dituzte: hidrazinak edo hidrazidak: iproniazida eta nialamida alde batetik eta, bestetik, Konposatu ez hidrazinikoak: tranilzipromina. 3-.Ez trizikliko, ez I.M.A.O antidepresiboak: bere emaitza baikorra erakutsi duten antidepresibo heterogeneoek osatzen dute multzo hau. Ez dira elektronarkosia eta imipraminikoek baino eragingarriagoak baina, orokorrean, hobeto jasaten dira. Euren mekanismo-ekintza monoaminergikoa bereziagoa da eta mekanismoaren arabera sailkatzen dira: Mekanismo noradrenergikoa: vilozazinak betablokatzaileen antzekoa izan arren propietate ezberdinak dauzka eta antidepresibo eta suspertzailea da; ez dauzka bigarren mailako eragin atropinikoak. Talde bereko bi suspertzaile, dopaminergikoa den nomifensina eta serotoninergikoa den indalpina, merkataritzatik kendu dira bigarren mailako erasanengatik. Mekanismo serotoninergikoa: Serotoninaren Berrartzearen Inhibitzaile Bereziek multzo handia osatzen dute, eragin onak dauzkate eta, gaur egun, erabilienak dira. Egituraketen eta mekanismo biokimikoen aniztasunean oinarrituz bi motatako antidepresiboak bereizten dira, psikotonikoak edo suspertzaileak eta sedatzaile edo lasaigarriak.

034 Antidepresiboen berezitasun orokorrak: Era guztietako antidepresiboek, neurri desberdinetan izan arren, eragin amankomunak dauzkate: Eragin timoanaleptikoa: eroritako umorea altxatzen dute. Bere helburua gaindituz euforia egoeraraino bideratu dezakete. Ezaugarri honek bereizten ditu umorea baretzeko gai diren beste psikotropoetatik (lasaigarriak adibidez). Umorearen aldaketa hamar-hamabost eguneko epean gertatzen da edozein motatako antidepresiboekin, baita elektronarkosi tratamenduarekin ere. Eragin neurologikoa: Animalietan atzematen den ekintza antidepresiboaren eredu klasikoa reserpinak kausitzen duen jarduera neuroleptikoaren alderanzketa da. Gizakietan, neuroleptikoek edo Parkinson gaitzak dakarten akinesia gutxitzen dute antidepresiboek Dardarizo eta disartria arin bat sortu dezakete. Neurobegetatibo sisteman ere aritzen dira antidepresiboak hipotentsio ortostatikoa (jaikitzeak dakarren presio arterialaren jaitsiera) eta, batzuetan, beroaldiak eta izerdiak sortaraziz. Iminipraminikoen (beste antidepresiboek baino neurri handiagoan) erasan atropinikoa edo antikolinergikoa azpimarratu behar da: aho lehortasuna, idorreria, ikusmenaren lausodura eta, gehienbat, aldiz aurretiko jarrera daukatenetan, glaukomarako eta gernu atxikipenerako arriskua (kasuotan ez dira erabili behar). Dosi handietan (suizidio ahaleginetan) krisialdi conbultsiboak eragin ditzakete. Eragin biokimikoa: Antidepresibo guztien ezaugarri amankomuna muinetako monoaminen kopurua igoarazteko daukaten ahalmena da.: I.M.A.Oak oxidatzaile degradazioa inhibituz; beste gehientsuenak monoaminen berrartzea eragotziz. J. Glowinski-k eta J. Axelrod-ek 1964an erakutsi zuten nola amitriptilinak noradrenalinaren berrartze presinaptikoa oztopatzen zuen tarte sinaptikoan bere kontzentrazioa handituz. Deprimituaren garunak, ordurarte gutxiegi gertatzen zitzaiona baino neurobitartekari monoaminen neurri handiagoa erabili ahalko luke. Beste aldetik, bi sistema neuroeramaileen sinapsien ondorengo hartzaileak gutxiarazten dituzte antidepresiboek: beta noradrenergiko hartzaileak eta serotonino hartzaile batzuk. Gutxiarazte honetarako behar duten denborarekin bat dator etekin terapeutikoa lortzeko behar den epea.

035 Antidepresiboen erabilera depresioetatik at: Antidepresibo hitzak substantzion eragina erabat mugatzen du, zeren askoz ere zabalagoak dira bere ekintzak: Eskizofrenian: Gaitzari “Atimormia” (umorearen urritzea eta bizitzarako sustapenaren galtzea) atxikitzen zaionean. Paranoiko sindrometan: bakarrik edo neuroleptikoekin batera, gaixoa bere jarrera ezkorrean estaltzen denean. Zenbait neurosietan: “psikastenia” (nekea, zalantza, kontzentrazio eza) nagusitzen denean; obsesio-konpulsiboetan ere ekoizpen onak dauzka. Egoera hipokondriakoetan: gehienetan jarrera depresiboa ezkutatzen dutelako. Egoera larrietan: batez ere izuak gaina hartzen duenean, orduan suspergarriek lasaigarriek baino emaitza hobeak lortzen dituzte. Elikaduraren aztoramen egoeretan: gehienbat bulimia arazoetan.Eta beste abagune ugarietan ere laguntza azpimarragarria eskaintzen dute: minaren tratamenduan, garezurreko traumatismoetan, alkohola eta drogak uzteko saioetan, umeen enuresietan, narkolepsietan, eta abar. Antipsikotikoa: Psikosien tratamenduan erabiltzen den edozein botika. Funtseskoenak neuroleptikoak dira. Lasaigarri handiak eta antidepresiboak ere multzo honetan sar litezke, baina gehienbat eskizofreniaren aurkako sendagaien deiturarako gorde ohi da. Antsietatea, antsia, larritasuna. Estuasuna, herstura, itolarria: Bi zati bereizi behar dira: bat, Antsietateari (ansiedad, anxiété, anxiety) dagokiona eta euskal “larritasun” hitzari egokitzen dena; eta bestea erdal hizkuntzetako angoisse, angustiari dagokiena, “estutze, itxitze, hertsatze, itotze” ezaugarria daramana (etimologikoki latinezko “angostus”etik dator =estrechez =angostura =estuasun, herstura). Eguneroko ihardueran sinonimo antzera erabili arren bakoitzak badauka bere ñabardura, nahiz eta ez gertatu horrela hizkuntza guztietan (adibidez ingelesean eta alemaneran: anxiety eta angst soilik dauzkate). Gazteleraz eta Frantsesez angustia- angoisse (estuasun) antsietate mota indartsuenentzat gordetzen da: angustia (= estuasun, herstura, itolarri) psikotikoa, zatiketa-estuasuna, zikiratze edo irentze-itolarria, eriotz-herstura, suntsiketa-estuasuna aipatzen dira, beti angustia edo angoisse hitza itsatsiz. Ansiedad- Anxiété -antsietatea- berriz (edo gure “larritasun” hitzez itzuli litzatekeena) ohiartzun eta sintoma psikologikoetara mugatzen da. Estuasunak, bereizmenez, adierazpen somatikoen eta neurobegetatibo sintoma ugarien laguntza dauka: esofagoko herstura, bihotz inguruko minak, disnea edo arnasestua, bihotz taupada azkarrak, dardarizoak, izerdiak, liseri-espasmoak eta beherakoak.

036 Beraz, sentimenduz eta adierazpen afektiboz osatutako multzo bat da larritasuna edo estuasuna. Barren-barreneko opresio edo zanpaketaren eta hertsikeriaren sentipena eta egiazko edo irudimenezko zoritxar ikaragarri baten beldurra dira bere ezaupide nabarmenenak. Eta, aldi berean, babesgabetasunak eta ezintasunak gobernatzen du pertsona. Gehientsuenetan barrenetik datorren, ezagutzen ez den eta zehaztugabeko arrisku baten beldur gisa deskribatu zuen Sigmund Freudek. Gorputzari dagokion jatorrizko alarma-erantzuna da, erreflexu arkaiko erara. Zortzigarren hileko estuasuna: Umeek pertsona arrotzei eskaintzen dien erantzun ezkorra, haurraren garapen psikikoaren mugarri erabakigarria (R. Spitz). 8. hilaren inguruan haurtxoa aurpegi ezagunak eta ezezagunak bereizteko gai da eta, arrotzaren aurrean, aldendutako amaren grina berpizten zaio. Hiru hilabetez gero, umeak edozein aurpegiren aurrean irripar egiten du, nahigabea erakutsiz bere desagerpenarekin. Edozein aurpegik “Gestalt-seinalea” suposatzen du beretzat, azaleko ezaugarriak bakarrik izanik garrantzitsuak (osagai zehatzak: sudurra, begiak; mugimenduak; osagaien lotura espaziala). Profilean ikusitako aurpegiak ez du irriparrik sortzen. Irriparra da haurraren lehendabiziko egituraketa: bizitzako aurreneko barne experientzien hartze hutsetik kanpoko suspergarriei erantzuna eskaintzeko ematen den urratsa adierazten du. Baina, ia garai honetan (hiru hilabeterekin), ingurutik datozen mehatsuek sortarazten dien beldurra erakusteko ahalmena eduki arren, zortzigarrenaren arte ez da azaleratzen estuasuna, benetako harreman libidinal objetuala eratzearekin batera, azaleko osagaien hautematearen atzetik objetua oroitzeko eta desiratzeko gai denean. Bigarren egituraketa den 8. hileko estuasun honek bi alderdi garrantzitsu dauzka: alde batetik, umeen arabera, oso desberdinak dira bere adierazpenak, estimuluei ez erantzutetik eta mesfidantzatik garrasi eta oihu menperaezin arterainokoak; harreman objetualak antolatzeko behar beharrezko fasea da, bestetik: frustrazioak zeregin erabakigarria dauka Ni-aren eraketan.

037 Spitzen teoria honen aurka, jaioberriak amaren usaia besteen usaietatik bereizten dutela aipatu du zenbaitek, eta berdin ahotsari dagokioenean ere; honi, bi gauza desberdin direla organismoaren erreaktibotasun bereizgarria eta harreman objetualak, ihardetsi liezaioke. Azpimarratu da, baita ere, arrotzarekiko erreakzio ezkorra epe oso zabalean agertzen dela, 6 hilabetetik 15erainoko denbora luzean, amarekin edukitako atxikimenduaren arabera. Eta azkenik, erantzun hau ama dagoenean eta ez dagoenean ager liteke, helduen hurreratze saioekin aldizkatuz, amaren irudi espezifikoarekin zerikusiriz ez daukan erreakzio anbibalente gisara ulertuz. Estuasun neurosia: Klinikoki urduritasun orokorreko eta antsietatezko itxaronaldi egoera, estuasun erasanekin eta ezaugarri somatiko eta neurobegetatiboekin (fobiekin ere bai batzuetan) agertzen dena. 1895ean S. Freud-ek neurosi mota hau G. Beard-ek definitutako neurasteniatik desberdintzea proposatu zuen. Freud-en ustez “eszitazio sexual somatikoa psikismotik urrutirako desbideraketan” eta “bere erabilera anormalean gorputz ezaugarrietarantzako urrunketan” legoke gaitzaren sortzea. Beraz, aztoramenaren iturburua ez legoke patogenia psikikoan, histerian eta neurosi obsesiboan gertatzen den bezala, baizik eta somatikotik gertu; ez letorke irudikapen baten atzekaldetzetik (refoulement) edo legokiokeen afektuaren lekualdatzetik. Neurosi mota hau, Freud-en iritziz, heldu gazteetan azaltzen zen gehienbat, jarrera sexualaren erabateko etetzearen ondorio bezala eta ez zuen sendatze psikoanalitikoaren beharrik. Gaur egunean ez du entitate nosologikoa osatzen eta egituraketa prepsikotikotzat hartzen da.

038 Antsietatea: orain arte ez dugu antsietate hitza erabili artikulu honetan, hasieratik larritasunaren eta estuasunaren (ansiedad-angustia, anxiété-angoisse) berezitasuna azpimarratzen saiatu garelako. Aurrerantzean, usadio zabalduena onartuz, antsietateaz jardungo dugu, zentzu orokorrean, beste hizkuntzetan ohi den lez. Esanahia:1: urduritasunarekin eta beldurrarekin igarotzen den emozio-egoera sakona, bereizi gabea eta gehientsuenetan kronikoa. 2: Pertsona batek egoera grinatsuetarako eduki dezaken aldez aurretiko jarrera. Emozio-egoera: beldurraren eta antsietatearen arteko desberdintasuna kantitatean eta, batez ere, ezagutzan (kognizioan) datza. Beldur egoeran sujetoak badaki zein objetuk sortzen duen beldurra; egoerak emoziozko eta irudikapenezko edukia dauka. (Behavioristak edo konduktistak ez dute “objetuaz” hitzegiten “eragileaz” edo “estimuluaz” baizik). Antsietate egoeran, berriz, subjektuak ez du bereizten ondo zein objektuk pisten duen antsietatea. Halere, batzuetan, horrela deitzen zaie izu sakonei edo noizbehinka errepikatzen diren beldurrei. Aldez aurretiko jarrera: gauza bat da “antsietate egoera” eta beste bat oso desberdina “antsietate-hazpegia” (rasgo, trait). Emozio-egoera, hitzari dagokion lez, iragankorra da eta edozeini letorkioke. Antsietate-hazpegia, alderantziz, gizabanakoaren ezaugarria da, itxuraz berezkoa, eta bi eratan adierazten dena: gehientsuenentzako antsiogenoak ez diren edo neurri gutxiko antsietate pizgarri diren estimulu batzuen aurrean, aldez aurretiko jarrera daukatenek, beldurra jasaten dute (bakan batzuetan inongo estimulurik gabe); edo aldez aurretiko jarrera beldur konditzionatuak hedatzeko, berez antsiogenoak ez diren estimuluen aurrean. Neurri handiko antsietate-hazpegia patologikoa da.

039 Psikiatrian: Antsietatea ez-gelditasun egoera da, eta bertan zehaztugabeko, desatsegina eta arriskutsua den kezka egokiera jabetzen da. P. Pichot-ek, 1987an, honela definitu zuen: “Arlo fenomenologikoan funtsesko hiru osagai dauzkan egoera emozionala da antsietatea (edo estuasuna): berehalako arrisku baten hautematea, arrisku honekiko itxaron-jarrera eta desegiturazko sentimendua arriskuak sortzen duen ezintasunezko kontzientziari loturikoa”. Letozkeen zoritxarren itxaronaldi honi giharren tentsioa, motore-inhibizioa eta beste ezaugarri neurobegetatiboak gehitu litzaizkioke. Maizkoenak honakoak izan ohi dira: bihotz taupadak edo takikardia pultsu eta arnasketaren bizkortzearekin; mareo eta zorabio sentimenduak; beroaldiak, hotzikarak eta izerdi pats egoerak; gorriuneak eta zurbiltasunak; aho lehortasuna; goragaleak; eztarriko bola edo urdaileko zuloa; beherakoa eta pixa sarri egin beharra. Akidurak (estres) eragindako zenbait erreakzio guztiz arruntak dira (adibidez, benetako eta berehalako arrisku baten aurrean, azterketa egoera batean, gertuko heriotza edo gaixotasunaren unean). Babes lana ere bete dezakete ezgaraiko ekintza bat eragotziz. Eragilearen desagertzearekin ezabatzen dira erreakziook ere. Antsietatea, alderantziz, jakingabeko zergatiak azaleratzen du, erabateko oztopo bihurtuz. Argitukako ezaugarri hauek areagotu egiten dira antsietate patologikoan eta orokortutako larritasunean, adibidez, iraunkorragoak izaten dira. Portaeran ere etekinak dauzka, ekintzarako joera inhibituz, ekidinerako jarrera handituz. Kognitibo kutsua ere badauka, norberaren ahalbideen estimua gutxituz ( depresio afektuetan gertatzen den lez). Horrela, antsietate aztoramenak Freud-en kontzeptuek bideratu zuten neurosi sailkapeneko aurreneko mailan daude. Baina, kontuan hartzekoak dira baita ere ikusmen biologikoa eskaintzen duten ansiolitikoen eta betablokeatzaileen azterketak antsietatearen leuntzarako bideratuak alde batetik, eta, bestetik, portaera tratamenduak, bere erlaxaziorako trebeziekin. Beraz, antsietatea ez dago bakarrik kanpoko eraginen menpean baizik barneko aldiz aurretiko joera psikofisiologikoenean ere.

040 Halere, askotariko osagaiak dauzkan pertsonalitate-hazpegi gisara aurkezten da antsietatea. Agertzeko bi mota desberdin bereiztu behar dira klinikoki: larritasun iraunkorra bata eta, bestea, egoera emozionalaren arabera handitu edo gutxitu egiten dena. Derberdintze edo bereizte lan hauetarako galdeketak erabiltzen dira. Galdeketak: sistematikoki egituratutako eta beti ordena berdinean itauntzen den galdera multzoa, pertsona baten larritasuna neurtzeko eta aintzat hartzeko. Bi eratakoak daude: Self Rating edo “autoebaluazioak” eta ebaluaziorako eskalak edo “heteroebaluazioak”. Antsietate-galdeketa batzuk oso orokorrak dira eta, analisi faktorialaren laguntzaz, osagai psikopatologiko anitz aurkituarazten dute. Horrela, Hopkins Symptom Checklist-ek (HSCL) “antsietate” faktore bat erakusten du, beste faktore diren somatizaziotik, depresiotik, obsesio-konpulsiotik bereizteko modukoa. Beste batzuk arreta antsietatean eta bere adierazpenetan jartzen dute, Spielberger-enak eta K. Zungen-ak esate baterako. Azken honek (Anxiety Status Inventory, ASI) 20 item dauzka, bost antsietateari zuzendutakoak eta hamabost bere adierazpenei. Azkenik, ba daude sintoma bakarrera mugatzen diren galdeketak. Adibidez, J. Wolpe eta P.J. Langen-ena, beldurren eskala neurtuz gaixo fobikoentzak zuzenduta dagoena, sei multzotan zehaztutako 72 itenekin: animaliekiko beldurra, harreman egoeretako beldurra, zaratenganako beldurra, beste fobia klasikoak eta beste beldur desberdinak. Galdeketa guztiok ez daukate ardura handirik klinikoarentzat. Garrantzitsuagoak dira heteroebaluaziorako eskalak, M. Hamiltonen eskala (Hamilton Anxiety Rating Scale; HARS) adibidez. autoebaluaziorako galdeketak sentikorregiak dira eta bereizketa eskasekoak eta bere emaitzak gehienetan ez datoz bat heteroebaluaziokoek eskainitakoekin, ziurragoak eta objetiboagoak direnak.

041 Antsiolitikoa: Larritasunaren aurkako botika. Patologia desberdinetan kausitzen den antsietate sindromeak erantzun ona eskaintzen dio zenbait konposaturi. Egiatan, oso zaila da antsiolisia funtzio fisiologiko batzuk, jagoletza tartean delarik, murrizten dituen sedaziotik bereiztea. Antsiolitiko gehientsuenak psikoleptikoak edo sedatzaileak dira. Lasaigarri txikiagoen edo sedatzaile klasikoen taldean sailkatzen dira. Lasaigarriek, psikoleptikoetako beste substantziek ez bezala, ez dira hipnotizatzaileak, ez neuroleptikoak, ez da ere umore errregulatzaileak. Lasaigarrien historia hipnosia eragin nagusi bezala ez zeukaten neuroleptikoen aurkikuntzarekin (Klorpromazina) hasi zen 1952an. Substantzioi “lasaigarri handiago” edo “antipsikotiko” izena ematen zaie. Beste aldean “lasaigarri txikiagoak” (antsiolitikoak) daude, gaixotasunaren sintometan eragin txikiagoak dauzkate eta bigarren mailako extrapiramidal erako neurologiko erasan gabekoak dira. Gainera, farmakologikoki, multzo hau askoz ere heterogeneoagoa da. LASAIGARRIEN SAILKAPENA: Hipnotikoetatik eratorriak: metilpentinolkarbamato konposatuaren gertukoak dira eta lasaipen eragina daukate. Jagoletza aztoratzen dute eta hipnosi ekintza ere badute. Eragin nagusia neurobegetatiboa duten lasaigarriak: multzo honek sinpatiko eta parasinpatiko sistemen antagonistak biltzen ditu. Zekale-ainotik lortutako substantzi noradrerenergikoa adibidez, hidergina, neurobegetatibo sintomekin osatutako larrialdietan erabil liteke. Efektu berdintsua daukate usadio handiko belladonak, atropinak eta ergotaminaren deribatuak. Antihistaminikoak: 1-. Benzidroletik eratorriak: gehienbatean suspertzaileak dira: azaziklonola, kaptodiamina eta hidroxizina(lasaigarria).

042 2-. Fenotiazinak: talde honetan asko erabilitako prometazina (klorpromazinaren aitzindaria) eta alimemazina (batik bat hipnotikoa) sartzen dira. Multzo honetako substantzia batzuk lasaigarrien eta neuroleptikoen arteko mugan daude. Lasaigarri mioerlaxagarriak: kategori honetan biltzen dira gehien erabiltzen diren lasaigarriak, benzodiazepinak batez ere: Benzodiazepinak: kuraritzaileekiko daukaten antzetik datorkie bere mioerlaxagarritasuna. Erreflexu polisinaptikoen inhibitzaileak dira. Menpekotasuna sortzen dute eta, kolpetik kenduz gero, gabetasun sindromea darie. Meprobamatoak: alkohol gabetasunaren sindromea arintzeko erabiltzen dira, batik bat. Clordiazepoxidoak: lehendabiziko benzodiazepinikoak izan ziren (1959). Neurri desberdinean izan arren benzodiazepina guztiak dira antsiolitikoak, lasaigarriak eta hipnotikoak, mioerlaxagarriak eta antikonbultsiboak. Plasman neurri egokia lortzeko behar duen epeak eta batezbesteko kanporatze denborak dira preskripziorako kontuan hartzen diren parametro farmakozinetikoak. Opipramola: Lasaigarrien eta antidepresibo diazepinikoen tarteko zubia da. Iragaite edo trantsizio konposatuak: antidepresibo eta neuroleptikoen artean kokatzen dira. Hain zuzen, lasaigarri batzuek antidepresibo ezaugarriak dauzkate baina ez antidepresiboetan sailkatzerainokoak: horrela gertatzen zaie dibenzepìna, doxepina eta benzoktaminari. Tioxantenoak ere neuroleptikoen artean sailkatu litezke bere eragin kataleptikoagatik, nahiz eta erasan extrapiramidalerik ez sortu gizakietan. Lasaigarri hauetatik at, badaude beste batzuk, dosien arabera propietate antsiolitikoak eduki ditzaketenak: zenbait neuroleptiko eta antidepresibo lasaigarri suertatzen dira neurri txikietan. Berdin gertatzen da betablokeatzaileekin, batik bat antsietatearen ezaugarri fisiologikoetarako (dardarizoa,takikardia) duten ahalmenarekin.

043 LASAIGARRIEN ERABILERA: Larritasun eta estuasun-neurosia: Lasaigarriak, gehienbat, antsietatea moteltzeko erabiltzen dira. Gaur egun antsietate mota desberdinak bereizten dira. Orokortutako larritasuna ez da fobia edo obsesio-konpultsibo erara egituratzen. Ezta izu erasanen gisan ere. Motore tentsioan, nerbio sistema autonomoaren hiper-ihardueran, itxarote larrian, eta gehiegizko jagoletza iraunkorrean datza bere berezitasuna. Lasaigarri gehienak, batez ere benzodiazepinak, eraginkorrak dira kasuotan. Alderantziz, izu aztoramenak, egiazko larrialdi “erasanak” dira, iraupen mugatukoak, eta ez dira derrigorrez beldurra edukitzen zaien estimuluek eragindako erreakzioak bakarrik. Benzodiazepina klasikoak ez dira oso efektiboak, bai ordea triazolobenzodiazepiniko konposatu berriak: alprazolan. Eranginkorrak dira baita ere, antidepresibo ez lasaigarriak (I.M.A.O) eta triziklikoak (imipramina); honek zalantzan jartzen du antsiolitikoen ohiko ikusmoldea. Farmakologiak ederki argitu du larritasun kontzeptuaren heterogenetasuna. Lasaigarrien beste erabilera psikiatrikoak: erabilgarriak dira alkohol gabetasunak sortarazten dituen nahaste egoeretan (delirium tremens), ondo egituratutako neurosietan (fobia, hipokondria), loezinetan, gau-ikaretan, portaera arazoetan, psikosietan… Erabilera ez psikiatrikoak: anestesiaren aurretiko medikazioan, kardiologian, gaitz psikosomatikoetan eta abar. Psikiatrian gertzatzen den bezala, lasaigarriek (neuroleptikoek eta antidepresiboek ez bezala) eragin sintomatiko hutsa daukate eta ez dira funtsezko tratamenduak, lagungarriak soilik.

044 ARRETAK: Menpekotasuna da ansiolisia lortzeko hartzen diren lasaigarriei darien arrisku nagusia. Psikologikoa eta fisiologikoa izan ohi da eta bat bateko etenak gabetasun sindromea ekartzen du. Jagoletzaren jaitsiera ere badakarte eta, beraz, psikomotore ekintza konplexuak eragozten dituzte, zenbait iharduera, gidatzea adibidez, arriskutsu bihurtuz. Egoera hau indartu egiten du alkoholak, batez ere zaharragoetan. Arnas eskasia ere areagotu dezakete. Haurdunaldian eta miastenian ez dira erabili behar. Gehien erabiltzen diren lasaigarriek, benzodiazepinek, antsietatearen mekanismo biologikoetaz hipotesi ugari sortarazi dute. Halere, arlo terapeutikoan, antsiolisia eragin sedatzailearekin nahastea aurpegiratzen zaie; baita ekar dezaketen arnasestua ere; eta gehienbat, tolerantziaren garapena, menpekotasunaren egituraketa eta ondoriozko gabetasun sindromea. BENZODIAZEPINEN HARTZAILE ZENTRALAK: 1977an ikusi zen nola kortex frontaleko lotura lekuetan itsasten zela bereiziki diazepina. Benzodiazepina hartzaileen antagonisten erabilerak erakutsi du benzodiazepinen eginkizuna azido gammabutirikoen hartzaileek bideratzen dutela, gaba A/benzodiazepiniko konplexua osatuz. Benzodiazepinek konplexu honetako sub-unitateari erantsiz gabaren ahalmen bereizia indartzen dute: neurona barrurako kloro-ionen jarioa handitu neuronen eszitabilitatea gutxituz. Beste konposatu sedatzaileek ere (barbiturikoek, etanolak) indartzen dute jario hori. “Alderantzizko agonistek” berriz, beta-karbolinek adibidez, gaba eraginaren aurkakoak dira eta antsietate sortzaileak dira. Bizitza emozionalaren muinetako kokagunetan, sistema linbikoan esate baterako, sustatzen dira mekanismo biologiko hauek barne eta kanpoko seinaleen eraginez, antsietate endogenoaren eta exogenoaren arduradunak direnak hurrenez hurren. Gaba A/ benzodiazepinikoarekiko afinitatearen, berezko ekintzaren eta parametro farmakozinetikoen arabera bereizten dira antsiolitikoak. Zenbat eta afinitate handiagoa, berezko ekintza indartsuagoa eta batezbesteko bizitza motzagoa eduki, orduan eta gabetasun adierazpen gogorragoak dagozkie. Bestalde, hartzaileen egituraketaren aldaketek alderantzizko agonistenganako sentikorrago bihurtzen dituzte, tolerantzia erraztuz. Erabilera kronikoan aipatutako lotura gutxitu egiten da, hartzaileenganako sentikortasuna gutxituz: kokagune-loturen urritzean legoke tolerantziaren sorrera.

045 ANTSIOLITIKO BERRIAK: SEROTONINAREN ZEREGINA: Gaba ez ezik badaude beste neurobitartekariak larritasunarekin zerikusia daukatenak. Gorputzean ondo zabaldua dagoen sistema noradrenergikoak jagoletza eta akiduraren moldaera kontrolatzen ditu. Yohinbina bezelako noradrenerkiko sistemaren estimulatzaileak antsietate-adierazpenak pizten dituzte. Alderantziz sistema noradrenergikoaren suntsiketa kirurgikoari ez dario antsiolisi etekinik. Baina sistema serotoninergikoa (5HT) da geroz eta garrantzitsuago agertzen dena antsietateari dagokionean. Larritasun mota batzuetan 5HTaren hiperraktibitatea nabaritzen da. Hartzaile serotoninergiko desberdinak deskribatu dira. 5HT 1A hartzaile kokagunen agonista partzialak diren agonistek (buspirona, gepirona, isapirona) serotoninaren itzulingurua jaitsiarazten dute. Jakina da, baita ere, 5Htaren hondamenak buspironaren ahalmen antsiolitikoak galerazten dituela. Klinikak, berriz, baieztatu egin ditu 5HT 1A estekatzaileon propietate antsiolitikoak. Gaur egun, hobekien bereiztutako hartzaileak 5HT2ak dira. 5HT2en antagonista den ritanserinak ondo erakutsi ditu bere ahalmen antsiolitikoak. Bere ekintza, benzodiazepinekin alderatuz, desberdina da eta loaren ziklo aldaketaz lortu ditzake bere antsiolisi etekinak. 5HT 1B agonistek eta 5HT 3 antagonistek ere propietate antsiolitikoak badauzkate. 5HT2en azterketak larritasunaren ohiko kontzeptuen aldaketak lekarzke.

046 Apragmatismoa: Bizi-ekintza eta portaera egokiak gordetzeko jatorri psikologikoa duen ez gaitasuna da. Gogozko aktibitatearen aztoramen larri honek sarritan eraman ohi ditu eskizofrenikoak ez-gizarteratzera, betirako instituzionalizatzera edo eta alderrai ibiltzera. Inoiz edo behin psikastenikoek ere jasaten dute. Orduan, bi aukera, bi ekintza kontraesankor edo bi objetu ezberdinen aurrean obsesiboek eduki ohi duten zalantza egonkorrak eragindako “egiteko gogo-ahulezia” deitu zion P. Guiraud-ek. Bietan, errealitatearekiko haustura sakona erakusten du eta sentimenduen despertsonalizazioa eta desegite egoerak izaten ditu lagun. Apraxia: Egite organoak ondo eduki arren (paralisi motore eta koordinatzailerik gabe) eta egin nahi den ekintzaren ezaguera osoa gorde arren imintzioen iharduerarako ezintasuna. Beraz, automatiko izatera iritxi diren gogozko ekintza egokiak berregiteko ez-gaitasuna da. Klinikoki era desberdinetan azaleratzen da: Mota melozinetikoa: funtsezko motore-arazoen gertukoa den mugimenduen desantolaketa; Mota dinamikoa: alde batetik pertseberantziek eta, bestetik, ekintzen egitasmoekiko egokituezinak bereizten dutena; Mota ideomotorea: gehientsuenetan bi alboetakoa izaten da eta objetu gabeko imintzioak eginarazten ditu (agur militarra adibidez); Ideiagintza mota: lotura orekatua behar duten keinu konplexuek galarazten dutena (imintzio xinpleek ez dutena egiten, alderantziz); Mota konstruktiboa: espazioan zehaztutako irudien eginezina (irudi bat marraztuezina adibidez). Aipatu dira baita ere “jazteko apraxia” jantzi-erantziak eragozten dituena eta “aho-mingain-aurpegi apraxia” aurpegi eta aho imintzioei dagokiena. Neuropsikologiako beste arloekin alderatuz apraxien eremua oso eskas aldatu da. Apraxien ulermenerako bi joera daude: batak, imintzioen irudikapenarekin zerikusia daukaten ahalmenen urritasuna azpimarratzen du (objetuen usadiorako ezaguerak, adibidez); besteak, berriz, motore kontrolerako ezintasunean jartzen du garrantzi handiena (ekintzen plangintza eta antolaketa).

047 Aprosexia: Arreta mantentzeko ezintasuna. Nekeak edo gaitz organiko batek dakarren jagoletza jaistearen ondorioa da. Nahaste mentalean, egoera krepuskularretan, psikosietako zenbait faseetan, histerian, psikastenian eta larrialdi paroxistikoetan agertu ohi da. Apsikognosia: Urteetan zehar bilakatutako etilemia patologiko iraunkorrak ezartzen duen itxura kliniko alkoholikoaren barrenean oso pìxkanaka agertzen den egoera psikopatologikoa. Apsikognosiaren berezitasunak honako hauek dira: egoera morbidoaren oharkabetasuna, jagoletzaren jaitsiera bere buruarekiko eta besteekiko ahalmen kritikoa galduz, irrika-afektibo instantzi arkaikoen gida ekimenaren galera bere izaera eta harreman aztoramenekin, eguneroko jarduera profesionalean itxura mantentzea eta, azkenik, itzulgarritasunaren mantenimendua alkohola utziz gero. Egoera infrakliniko hau ezkutuan egon liteke urteetan ustekabean aurkitu arte, ez ohiko kontrolen batean edo istripu baten eraginez. Moskorkeria egoeren eta menperaezinezko enzefalopatien tartean kokatzen da. Aritmomania: Gauzak zenbatzeko joera konpultsiboa, gehienetan obsesibo-fobiko inguru baten barrenean agertzen dena, larritasunari aurka egiteko ahalegin gisan. Kalkulu egin beharra eragotzi ezinean egoten da subjektua. Asomatognosia: Eskema korporala erasotzen duen agnosia mota bat, gorputzaren ez ezagutzea dakarrena. Hemisferio zerebral txikiagoaren zauriari lotutako hemiasomatognosia izan liteke, lagungarri duen hemiplegia orokorraren ukapenarekin (Babinski-sindromea).

048 Asertibitatea: Pertsona batek daukan erraztasuna bere ikusmira eta ardurak adierazteko larritasunik gabe eta hurkoarenak ukatu gabe. “Norberaren baieztapenerako” deitzen diren ekintzen helmuga gizarte arloan inhibituta hautematen diren pertsonei harremanetarako trebetasuna eskaintzea da. Gizartearenganako larritasuna murriztea lotsa gaindituz, erasokortasunaren baretze lanean saiatzea eta portaeraren osagaien aldaketa dira teknika horien helburuak. Trebetasun saioak bakarka edo taldean egiten dira. Maiz taldeko jokoak erabiltzen dira gizarte gaitasunean trebatzeko. Gehienbat faktore kognitiboekin osatuta daude eta portaera-terapietan erabiltzen dira. Astasia-abasia: Zutik egoteko (astasia) eta ibiltzeko (abasia) zailtasuna motore-arazo aitzakiarik gabekoa. Orekari eusteko arduradun diren labirintoaren, zerebeloaren edo nukleo grisen zauriaren eragina izan liteke. Histerian ere sumatzen da konbertsio-sintoma gisa. Astenia, Ahulezia: Dinamismo psikomotorearen jaitsierarekin, jagoletzaren lasaikeriarekin eta gogoaren gutxitzearekin adierazten den orokorrezko neke egoera, fisikoa eta psikikoa. Astereognosia: Gehienetan, parietal-lobulu erasanak eragindako agnosia mota, zeinen ondorioz gauzak ukimenez ezagutzeko eta maneiatzeko ahalmena galtzen den. Lehenengo astereognosian gauzen itxurak ez dira bereizten (amorfognosia) eta ezta gauzen materia ere (akilognosia). Bigarren astereognosian (J. Delay) bereizten dira itxura eta materia bainan objetua ez da berrezagutzen. Ataxia: Zerebeloaren kontrola gutxitzeak (zerebelo-ataxia) eta sentimen eraketa kinestesikoen jaitsierak (sentimen-ataxia) dakarren mugimenduen desegokitasuna, gihar indarrek osorik jarraitu arren. Hezur-muinaren atzealdeko lokarrien (Tabes), talamoaren eta kortex parietalaren zauriak eragiten du, batzuetan alde bakarrekoa izanik (hemiataxia).

049 Atetosia: Eskuak, lepoa, mingaina, aurpegia eta gorputzeko beste zati batzuk ezohiko mugimendu parasitoekin erasotzen duen motrizitate arazoa da. Mugimenduok narrastien tankerakoak dira erabateko luzapenak eta flexioak biraketekin tartekatuz. Giharren gehiegizko tentsioa emozioekin eta sentimenezko suspertzaileekin nahasten da. Gogozko motrizitatea sakonki eragotzi dezakete. Nukleo grisen, talamoaren eta kortex zerebralaren atzeraegiteko zirkuituaren etenak sortzen du gaitza. Sarritan sindrome koreikoarekin bateratzen da (Koreo-atetosia). Atimormia: Bizitzarako berezko kemen timikoaren hutsa. Hitza, 1922an asmatu zuten M. Dide eta P.Guiraud-ek eskizofrenia hebefrenikaren aztoramen patognomonikoa adierazteko. Atimormiatik letozke eskizofreniaren beste funtsezko sintomak: axolagabekeria, gogogabetasuna, afektibitategabetasuna. Atzerapen mentala: Adimenaren berezko edo oso goiz eskuratutako eskasia. Adimenaren funtzionamendua biztanlearen batezbestekoarena baino gutxiagokoa da eta portaeraren desegokitasunak atxikitzen zaizkio gizarteko ezgaitasunera eramanez. Beraz bi osagai dauzka: adimen garapenaren atzerapena eta egokitze portaeraren eskasia. Aurrenekoaren sailkapena A.K.aren (Adimen Koziente) bidez egin ohi da. 1905ean asmatu zuten A. Binet eta T. Simon-ek eta 1937an hobetu eta berritu egin zuen Terman-ek. Gaur egun gehiago erabiltzen dira Brunet Lezine edo umeentzako egokitutako Wechsler-en eskalak (WISC). Adimenaren maila honela zehasten da: zenbaki batez adierazitako adin mentalaren eta adin kronologikoaren kozientearen bidez; beraz, teorikoki, subjektu arruntean 100 izango da ( eta 100 baino handiagoa ongi hornitutakoetan).

050 Kozientearen arabera bereizten dira: - Atzeratu sakonak: Esquirol-ek “idiota” deitutakoak, hizkuntza gabekoak, esfinterren kontrol urrikoak, motore-autonomi gabekoak, egoera begetatibora mugatuak eta babes osora behartuak. - Ahul sakonak: 30-50 tarteko A.K. daukatenak, klasikoki “ergel” (inbezil, kretino) deituak, oinarrizko hizkuntza soilik daukatenak, partzialki hezigarriak. - Ahul ertainak: 50-70 tarteko A.K. daukatenak, erdi-hezigarriak, erdi-autonomoak, gizarte gaitasunerako arazo handikoak eta izaeraz oso ezegonkorrak. - Ahul arinak: 75-85 tarteko A.K. daukatenak, ikasleku bereiziaz hezigarriak eta gizarte autonomiarako gai direnak Honelako sailkapena, derrigorrez , arbitrarioa, zehaztasunik gabekoa eta eskasa da. Azterketa zehatz batek bakarrik kokatzen ditu behar diren bezala jokoan dauden baldintza eta egileak. Egiaz, eragileak oso ugariak dira: batzuk organikoak dira (fenilzetonuriaren jaranspeneko enzimopatiak, endokrino enzefalopatiak, fakomatosiak, 21 trisomia, enbrio-fotopatia ainitz, jaiotze-inguruko oinazea); besteak gehienbat psikogenetikoak dira eta bere garapena psikosien eta umetako desarmonien bilakaeraren antzekoa da. Egile etiologikoak oso korapilatsuak dira gehienetan eta ez dira harritzekoak aldez aurretik mugatuagoak ziren baldintzek “bigarren denborako ahultzea” jasatea. Gaur eguneko mota organiko batzuen ezagutzak erreztu egiten ditu prebentzioa eta tratamendua. Teoria psikoanalitikoak hobeto argitu du psikogenesia eta orientabide psikoterapeutikoak eta hezigarriak eskaini ditu. Familiaren edo erakundeen analisi kritikoak bigarren denborako ahultzea ekiditen du.

051 Ausentzia: 5-12 segundu tarteko kontzientziaren moteltasuna edo galera da ausentzia. Gogozko iharduera etenez adierazten da, automatismo motorikoak ez ditu galerazten eta amnesia lakunarra uzten du. “Petil mal” deituriko epilepsiaren ohiko sintoma da gehienetan. Autismoa: Subjektuak barne tolesturarako daukan joera kanpoaldearekin harremanak deusestatuz. Norbera esan nahi duen greziar “auto” hitzean dauka jatorria austismoak. Lehendabizi Bleuler-ek erabili zuen 1911an eskizofrenikoek errealitatearekiko daukaten haustura izendatzeko. Autismoak elkarrekikotasuna eragotziz gaitzezko egoera batean ezartzen du. Beste idazle batzuek ere autismoa aipatu zuten, eskizofreniari derrigorrez itsatsi gabe. Geroago Kanner-ek haurtzaroarekin lotu zuen. 1943an eta 1994an Kanner-ek deskribatu zuenetik, haurren autismo sindromearekiko jakinmina egunetik egunera handitzen joan da, profesionaletatik at jende arruntaren ardura bihurtzeraino. 1-HAURREN AUTISMOA ETA UMEEN PSIKOSI KONTZEPTUAK XX. menderaino haurren psikosiak eskizofreniari eta atzerapen mentalei eransten zitzaizkien. 1908an De Sanctis-ek, Kraepelin-i jarraituz, “Dementia Preecocisima” aipatu zuen 4-10 urteko umeen aztoramen psikotikoak sailkatzerakoan. Bleuler-en lorratzean Potter, Latz eta Heuyer-ek umeen eskizofreniaren adierazpen klinikoak deskribatzen zituzten, ukipen eta harremanetarako arazoen garrantzia eta eldarnioen eskasia azpimarratuz. Despert eta Bender-ek ikusmira psikodinamikotik heldu zioten. Estatu Batuetan eskizofrenia asko aipatzen zen Kraepelin-en baldintzetako bat onartuz: agertze aurretiko gutxienez bi urtetako bilakaera normalaren ezinbesteko beharra. 1943an deskribatu zuen Kanner-ek goiztiar agertzen zen sindromea. Erakutsi zituen 11 “ukitze-afektibo” kasuetan bizitzaren hasieratik nabarmentzen ziren “harreman arruntenganako eta egoerei normalki ihardesteko ezintasuna”. Batez ere, umeon bakartze gogoaz eta ingurugiroa mantentzeko ahaleginaz ohartarazi zuen.

052 Bide batez, atzerapen mentaletik nabarmenki desberdindu zuen: fisionomia adimentsua zeukaten, ahalmen kognitiboen itxura normala ere bai. Sindromearen berezitasuna mantendu arren, eskizofreniari atxikitzen zion. Urte bat geroago Viena-ko H. Asperger-ek “Psikopatia autistika” izenarekin antzeko zenbait kasu deskribatu zituen. Bien deskribapenaren espezifizitatea onartu arren eta hausnarketa ugari egin arren, eskizofreniaz eta psikosiaz hitz egiten jarraitu zen 1970ean “Haurren autismoa” CIM 9an (Munduko Nazioarteko 9. Sailkapena) sartu arte. 1981ean DSM IIIak eztabaida berpiztu egin zuen, umeen psikosi hitza ezabatu zuen eta “Pervasive developemental disorders” deitura ezarri zuen. Ahalegina erredukzionista zen eta kritika ugari jaso zituen. 1988an Frantsian CFTMEA sailkapena azaldu zen, umeen psikosiak bost taldetan banatuz. 1993ko CIM 10ak, berriz, ertaineko jarrera hartu zuen, autismo atipikoa eta Aspergeren sindromea sarraraziz. DSM IV gutxi gorabehera bat dator CIM 10ekin. 2-EPIDEMIOLOGIA Haurren autismoaren prebalentzia 10.000ko 2-13 tartean dago. Umeen beste psikosiena ez da ondo ezagutzen. 2-13 tarte handi honek oraindik eztabaida sakona eta adostasuna urrun dagoela erakusten du. DSM IIIaren aurretik 10.000/2an zegoen prebalentzia, geroztik 10.000/4ean, eta ondorengo ikerketa batzuk 10.000/10ean eta gehiagoan ipintzen dute. Azterketa guztiek gizonezkoen nagusitasuna (3/1) baieztatzen dute. Komorbilitatea ere aipatzen da, bai Bourneville-ren esklerosi tuberosoarekin, fenilzetonuriarekin, sortzezko errubeolarekin eta zenbait anormaltasun kromosomikoekin.

053 3-KLINIKA Haurren psikosi goiztiarraren sindromea Leo Kanner-ek 3 urtetik gorakoetan deskribatu zuen sindromea. Hona hemen berezitasunak: Haurrak isolamendurako daukan berezko portaera izugarria, bereganako tolestura erakutsiz. Geldialdi egonkortasunarekin edo bere zirkuito ezagutuan eta mugatuan ibiliaz inguruarekiko axolagabetasuna adirazten du. Ez dutela ikusten eta entzuten dirudi, edo pertsonetan zehar ikusten dutela. Ikusmenari dagokionean garrantzitsuena begirada ekiditea da, hautazko puntu periferiko zehatz batean ipintzen duelarik; Bestalde, noizbehinkako begiruneak, hurkoaren egoteaz jabetzen dela erakusten du. Entzumenaren arloan, axolagabekeriak gortasuna iradokitzen du. Klinikoki diskordantzia nabarmentzen da: oihu eta zarata handiei jaramonik ez eta ia entzunezinezko edozein soinuri bai. Gainera, asko arduratzen da berak errepikatutako hots bereziekin eta, beste arlo batean, musikarekin. Berez, helduen gidatzea onartzen du, baina ukitzera behartzen denean erantzun basatia erakus dezake, jasanezinezko intrusioa balitz bezala, estereotipoak gehituz, asaldatuz, oldarraldira eta automutilaziora joz. Halaber, ukimen korporalari uko egiten dio eta, inposatuz gero, ez du batere gogoko. Batzuetan, pixkanaka helduengana gerturatzen da, baina ez osotasunean, baizik zatikako-objektu (objeto parcial) balitz bezala, xehetasun edo zatiki batean onetsiz. Edo, aldian behin, bestearen eskua har dezake berari dagokiokeen betebehar bat egin dezan. Portaera honek ederki nabarmentzen du haur hauen “pointing”erako (hatzekin gauza bat seinalatzeko gaitasuna) ezintasuna.

054 Gauzak ez ohiko eran maneiatzen dituzte: ukituz, usainduz, astinduz, biraka ibiliz, behin eta berriz lurreratuz. Batzuetan, “kubo sutsuaren seinalea” nabarmentzen zaie: gauza ezezagun baterantz luzatzen dute eskua baina supituki erretiratzen dute, beraientzat gauzekin jolasteko ahalmenik ez legokeela erakutsiz, baizik sentimenezko eta motorezko esperientzien errepikapena soilik. Ezin dute itxurazko (ni nintzen...) jokorik egin. Eskuetan darabiltzaten objetuei, tinko eutsiz, utzi ezinez, “objektu autistiko” deitzen die France Tustinek, eta itxura gabeko ekimenen bidez (masaileei barrutik kosk eginez, adibidez) aurkitu nahi dituzten sentimenezko arrastoei “irudi (forma) autistikoa” berriz. Ingurugirotik aldendu ezina eta puntu erreferentzialen beharra da haur psikotikoaren alderdi nagusienetako bat. Bere esparruko aldaketa txikienak larritasun handiak pizten ditu, benetako hondoratzeraino eraman dezaketenak. Antzeko esanahia daukate estereotipoek: hatzak bere begien aurrean mugituz, besoak hegoak bailira astinduz, bere buruari birak eraginez, hanka-puntetan ibiliz, kulunkatuz, bere ezagutzarako puntu erreferentzialak ipintzen ditu. Beste ume batzuek, berriz, janariak, janzkerak, garbitasunak, esfinter portaerak erritualizatzen dituzte. Eginkizunoi ez darie dagokien atsegina, baizik eta errepikapenaren, ukatzearen edo inkontinentziaren adierazpen hutsak bihurtzen dira. Ugariak eta garrantzitsuak dira mintzamenaren arazoak. Hizkuntza gabezia da maizena. Gurasoek sarritan esaten dute hitzegin ez arren dena ulertzen dutela. Mintzamenaren bilakaerarako arazoetatik harantzago baitago hitzegitearekiko ukapena ere, mutismoa. Horregaitik, haur psikotikoaren aurreneko hitzak oso konplexuak izan daitezke. Eta, mintzamena agertzen denean, bi urtez gero gehienetan, harremanetarako ez du balio, lehen azterketan irudi dezakeenez behintzat. Hitz bakanak, asmatuak, desitxuratuak, ekolalikoak izan ohi dira. Pertsona-izenordainak ezin dituzte maneiatu, bat bestearekin nahasiz eta gehienetan hirugarrena bakarrik erabiliz. Ahotsa oso bereizia dute, “off”ean mintzatuko balira bezala.

055 Batzuetan elikaduraren eta loaren arazoak gehitzen zaizkie. Adimenaren eta ezagutzaren iharduerak funtsezkoenetakoak dira. Kanner-en uztetan umeok adimentsuak ziren. Baina geroagoko azterketek denetatik erakutsi dute. Erabilitako ebaluaketa metodoen arabera haur autista gehientsuenen ahozko egite intelektuala 70. azpikoa da eta, Butter-en ustetan, ahalmen normala laurdenak soilik dauka. Egiazki, era guztietakoak daude. Orokorki, ikusmen espazialaren eta oroimenaren hausnarketan harremanetarako behar diren baino lorpen hobeagoak aurkitzen dira. Ume batzuk, esparru berezietan, emaitza izugarriak erdiesten dituzte (puzzleetan esate baterako). Badaude “autista jakintsuak” salbuespeneko gaitasunak dauzkatenak arlo berezi eta mugatuetan, batez ere oroitzapenaren esparruan edo espazio-ikusmen eta musikarako hautematean. Deskribapen hau orokorregia da eta ez ditu kontuan hartzen era askotakoak daudela, psikosi apalak, psikosi asaldatuak, oso goiztiar azaleratzen direnak, bigarren unean agertzen direnak eta abar. CIM-10 sailkapenak hiru multzotan biltzen ditu: harreman sozialei lotutakoak, komunikazioari -batez ere mintzamenari- dagozkienak eta portaera-iharduerei atxekitzen direnak. Problema diagnostikoak: Maila ugaritakoak dira. Lehenbizi gorrerak sortutako arazoetatik, egoera depresiboetatik, goiztiar eta luzaroko afektibitate eskasietatik, atzerapen mentaletik, eri zerebralei dagokien urritasunetik desberdindu behar da autismoa.

056 Baita ere ondo bereiztu behar dira arazo goiztiar ez diren autismo tankerako bakartze portaeretatik; garapenaren desegokitasun goiztiarrak izan ohi dira, edo ospitaleratze gogor eta luzearen ondorioak, ez hain ondo egituratuak eta iragankorrak. Pronostikoa ere ez da berdintsua eta bilakaera onuragarriagoa daukate. Antzeko zerbait gertatzen da gabezi sentsorialek (ikusmen, entzumen) ondorioztatzen dituzten eite autistiko portaerekin, disfasia batzuekin eta aztoramen neurologikoekin. Halere, iharduera klinikoak kasu konplexuak erakusten ditu, non arazo autistikoek bat egiten duten atxekimen afektibo gabeziarekin edo zentzumenezko eskasia batekin. Batzuetan, enzefalopatiek, fenilzetonuriak, erasan kromosomikoek arazo autistikoak erakusten dituzte aurreneko mailan. Bereziki, Rett sindromearekin gertatzen da: garapenaren aztoramen inbaditzailea da, autismoarekin hantz handia daukana; enzefalopatia endekatzailearen (degenerativo) ondorioa da eta eragozpen latza dario, etengabeko gaitz motorikoarengatik batez ere. Gehienbat neskatilak erasotzen ditu eta Rett-ek 1966an deskribatu zuen honako bereiztasunekin: jaiotze aurretiko eta jaiotze inguruko itxurak normalak dira; aurreneko sei hilabeteetako garapena egokia; 5 hilabetetik 4 urterainoko burezurraren handitze geldoa; 6-30 hilabete tarteko eskuen gogozko erabilera galdu egiten da, ez ordea estereotipiak; eskuen heltze, txalotze, garbitze, ahora eramate geldi ezina erakusten dute; mintzamena zakarki aztoratzen da; etengabeko atzerapen psikomotorea datorkie; 1-4 bitartean enbor-ataxiak jotzen ditu; epilepsi krisialdiek erasotzen dituzte. Koadro kliniko hau errez nahasi liteke autismoarekin, 1-3 urte tartean batez ere, erregresioa bizkortzen denean, portaera arazoak ezarriz eta desegokitasun sozialetara bultzatuz. Rett sindromean, dena dela, begiradari dagokion harremana ez da galtzen.

057 Lehen adierazpenak: Honako adierazpen goiztiarrak aurkitu litezke erabateko sindrome autistikoa, 2-3 urterekin gertatzen dena, osatu aurretik: Jarrera bereziki mantsua: lehen hilabeteetatik erakusten dute inguruarekiko axolagabekeria: bakarrik geratzean ez dute negarrik egiten, pertsonek eta jostailuek ez dituzte erakartzen. Egoera tonikoaren eta psikomotrizitatearen arazoak: ama urreratzen zaionean ez dauka aurrerapen joera, magalean ez da ondo egokitzen; berantegi esertzen da eta ibilerara nekezago iristen da. Esku-estereotipiak ere oso goiz azaltzen dira. Begiradaren anormaltasunak: besteen begirada ekiditen dute, begiekin ez dute jarraitzen. R. Spitzek aipatutako antolatzaileak ez dira agertzen: ez dute irripar egiten, ez dira ezezagunekin izutzen. Gaizki eratutako erruzko fobiak hartzen dituzte: bigarren urtean agertzen dira gehienbat, batez ere etxeko tresnenganakoa (garbigailua, zurgagailua). Arazo somatiko funtzionalak: aho-elikadurakoak (zurgapen eza, zurgapena irensketarekin egokitu ezina, jan ondorengo goitikaldia -regurgitazio-, anorexia oso goiztiarra eta, geroago, elikadura dibertsifikatu ezina, murtxika ezina); esfinterretakoak (idorreri funtzional oso goiztiarra gorozki-materien atxikipenerako); lotakoak (loezin asaldatua, oihuka eta autoerasoka iratzarriz edo, gutxiagotan, ixileko loezin larria). Aipatutako arazo guzti hauek azaldu eta elkartu litezke eraso aldakorretan eta bere agerpenek ez dakarte, derrigorrez, autismo diagnostikoa. Diagnostiko honetara iristeko kontu handiarekin ibili behar da eta luzaroko behaketa klinikoa behar beharrezkoa da. Gainera, zer dira adierazpen goiztiarrak, autismoaren ezaugarriak edo bilakaera autistikorako arriskuarenak? (Mazet).

058 Hemen, guraso eta haurren arteko lehenengo harremanen azterketak aipatu behar dira, batez ere ama-umearenak. Kubic-ek, ikerketa berezi batean, agerian utzi zuen elkarrekintza disfuntzional goiztiarraren eta geroko autismo diagnostikoaren arteko lotura. Lau hilabetetako bixkiak aztertzen ari zela, bietako batean amaren begirada ekiditeko ekintza anormala somatu zuen, baino amaren portaera intrusiboak ere egiaztatu zituen. Bi urte geroago autismo diagnostikoa jaso zuen umeak. Hala ere, Stern-ek dioenez, “amak jasaten duen haur saiheslearen” elkarrekintza, “pattern” orokor hutsal samarra da eta ludikoa ere izan liteke. Baina elkarrekintza mota hauek, egoera batzuetan, kezkagarriak suertatu litezke, dauzkaten garrantziak bienganako eragin ezkorrak eduki ditzaketelako. Azterketa honetan oso garrantzitsuak dira gurasoek bildutako ikusentzunezko dokumentuak, zeren, klinikoarekin batera berrikusiz, ikerketarako ahalbide nagusienetakoak bihurtzen dira. Dokumentuok, adibidez, amarenganako atxikimendua miatze lanetan objetibotasuna dakarte, igarotako denborak eta oroitzapenek eduki dezaketen distortsiorik gabekoa (Massie, Rosenthal). Era honetako ikerketek garbi erakusten dute gurasoak eta klinikoak ohartu baino lehenagoko arazoak egon ohi direla bizitzako aurreneko hilabeteetan. Begirada eta motrizitatearen elkar moldaketak, gorputz tentsioen banaketaren aldakuntzen kontraesanak (adierazle mimikoak eta motoreak, gertuko eta urruneko haur-amaren elkar-egokitasuna -tonus-, adibidez), elkarrekiko ikusmen arretaren arazoak, batak bestearenganako sinkronizazio eta erritmoaren aldaketa, elkarrekintza mimikoen desinkronizazioa dira ikerketok nabarmendu dituzten aurkikuntzak.

059 Haur autismoaren ebaluazio problemak: Horrelako balorazio baten helmugak honako hauek dira: Arazo autistikoen eta psikotikoen diagnostikoa. Uztartu ditzakeen arazoen diagnostikoa, berezko eskasiak eta aztoramen somatikoak nagusiki. Umearen ahalmenen analisia. Inguruko baliabideen azterketa. Tratamendurako eta heziketa berezietarako behar diren tresnen hautaketa. Ebaluaketa desberdina da klinikoen eta taldeen arabera. Gehienek ados daude jarraian aipatzen diren neurriekin: behaketarako baliabideen erabilera (bideoak, filmak); behaketaren iraupena aldakorra izan arren guztiek onartzen dute astebete batzuen gutxienekoa; ongarria litzateke balantze psikomotore, psikologiko eta ortofonikoa; gehientsuenentzat ezinbestekoak lirateke elektroenzefalograma (EEG), Skannerra, irudizko resonantzia magnetikoa (IRM), kariotipoa, gernuaren aminoazidoen kromatografia eta plasmako laktato eta pirubatoen neurketa; eskala batzuen erabilera: ADI (autisme diagnostik interview), ADOS (autism diagnostik observation schedule) edo PL (prelinguistic)-ADOS. Nola berri eman? Hiru oztopo elkartzen dira: autismo diagnostikoari dagokion pixua eta gutxiespen-ñabardura; diagnostikoaren zailtasunak pronostikoari eta bilakaerari ezartzen dizkion zalantzak; autismo eremuaren komplexutasuna, arlo honetako gauza ainitzen ezjakintasuna eta arazo goiztiarren laztasuna garapenaren eraketan.

060 Gurasoei eta umeari ebaluaketaren emaitzak iragartzerakoan berriemaileak kontuan eduki beharko ditu arazo autistikoenganako daukan kontzepzioa. Eta iragarpena gurasoen ahalmenetara egokitu beharko du. Diagnostikoaren agerpenean umearen bi historia daude jokoan, gurasoena eta zaintzaileena. Kezka eta itxaropena dira nagusi. Arazoaren iragarpenak zer esana eduki lezake autismoaren egoeran. Corbet eta Greco-k proposatu duten harian arazoa ezagutarazterakoan, bide batez, ongi bereiztu behar dira profesionalen eta gurasoen eginkizunak. Eta, horretarako, eredu bat antolatu dute: egia esan behar da, baina egia-medikuaren barnean “itxaropenari” leihoa irekiz eta, azkenik, gurasoak lehian sartu behar dira, eraginkorki, bere ahalbideak berretsiz. Beste alderdi klinikoak: ASPERGER SINDROMEA: 1944an Asperger-ek lau kasu klinikoen berri eman zuen. Autismo era desberdinak erakusten zituzten eta bere adimen ahalmenak, bakoitzarenak desberdinak izan arren, Kanner-ek deskribatutakoenak baino garaiagoak ziren. Hazpegi autistak azpimarratzen zituen, garrantzia psikomotore aztoramenei erantsiz, batik bat keinuketari, mimikari eta begiradari. Gaur egun eztabaidan dago, batzuentzat garapenaren arazo inbaditzailea osatzen du, besteentzat beranduago hasten den autismoaren era kliniko bat da, adimenaren eta hizkuntzaren atzerapenik gabekoa, funtzionamendu handiko autismoa izango balitz bezala. Hona hemen bere ezaugarriak: Harremanetarako ez-ahozko arazoak: ikusmen kontaktorik ez daukate edo akatsduna da; mimika eta imintzioa txiroak dira, jarrera desegokiak dauzkate. Harremanen ahozko arazoak: nahiz mintzamenaren garapena normala edo goiztiarra izan eta arazo fonetikorik, fonologikorik eta sintaktikorik ez agertu, problema semantikoak eduki ditzakete: hitzen hautaketa berezia, neologismoak, intonazio anormala eta ahoskatze indartsuegia; hizkera digresiboa, partaideari kasu egin gabe, pedantekeria.

061 Elkarrekintza arazoak: harreman murritzak; senitarteko eta lagunarteko isolamendua, taldeetan parte hartuezina; bere originaltasunak besteen isekak erakartzen ditu; portaera arazoek, aurkakotasunak, erasokortasunak, arretagabekeriak zaildu egiten du eskolaratze arrunta. Arazo psikomotoreak: jarrera baldarrak nabariak dira; nekez ikasten dituzte funtsezko imintzioak; orokorrean traketsak dira; estereotipia ugari eduki ohi dituzte. Adimen maila garaia daukate; pentsakeraren eta hizkuntzaren heldutasuna harrigarria gertatu liteke; oroimenaren eta arrazoiketa matematikoaren neurriz kanpoko ezagutzak eduki ditzakete. Ezaugarri emozionalak: espresioa beti da ezohikoa. Adibidez, litekeena da sexuarekiko jakinmina ez erakustea nerabezaroan, edo, alderantziz, ageriko masturbaziorako joera konpultsiboa eta exhibizionismoa edukitzea. Enpatia ezak, gizartearekiko axolagabekeriak, egozentrismoak, umore gabeziak erabat eragozten diote gizarteratzea. PSIKOSI GOIZTIAR DEFIZITARIOAK: Psikosien hazpegi eta mekanismoak funtzio kognitibo eta instrumentalekin korapilatzen direnean, batak bestearekiko lehentasunik gabe, agertzen dira psikosi mota hauek. Horrela, atzerapen mentalek eta erdiespenen disarmoniek ezagutarazten duten koadro batean nukleo psikotikoaren aztarnek erakutsiko dute diagnostikoa. Bereganako tolestura ez da hain orokorra eta harreman arazoak jatorri konplexua daukate. Larrialdi psikotikoak tolesturaldi sakonen, atzerakaden eta portaera autoerasokor impultsiboen garaian azaleratzen dira. Bilakaeraren barnean disoziazio tankerako desorekak eta eldarniozko egoera polimorfoak letorzke, nerabezaroan batik bat. Garrantzitsua da alor psikotikoak atzerapenetik bereiztea, jarrera terapeutikoan eta zainketan eduki behar luketen eraginagatik.

062 DISARMONIA PSIKOTIKOAK: 3-4 urtetik aurrera nabarmentzen dira. Sintomatología aldagarria daukate eta, ume berdinean, bilakaera desberdina eduki dezakete. Kontsultarako zergatia polimorfoa izaten da: askotariko larritasun ezaugarriak, inhibizio latza, ezegonkortasun handia, harremanen arazo garrantzitsuak, hizkuntzaren eta funtzio kognitiboen sortze disarmonikoa, eskola-porrota eta abar. Sintomatologiatik harantzago disarmonia psikotikoaren hazpegi eta mekanismoak honakoak lirateke: errealitatearekiko haustura mehatsua, norberarekiko antolaketa eza edo txiroa. pentsakera irudikapen gordinez gainditzeko joera. larrialdi mota ainitz: suntsiketarako estuasuna, depresio estuasuna, banantze estuasuna, izualdiak. Harreman dualaren gailentasuna, berberatasun mota eta harreman arazo konplexuegoetara iritxi ezinarekin. - Egoera eta ardura arkaikoen nagusitasuna. Halere, honelako hazpegiak eduki arren, egokitzeko ahalmenek desantolaketa arriskutik babesten dute. Egokitze honek muga defentsiboak ipinaraztea bultzatzen du, hurkoarekiko harreman murrizketa nabarmenera behartuz. Disarmonia psikotiko hauen parean ipini ditzakegu Mahler andereak 1852an deskribatu zituen psikosi goiztiarren bilakaera sinbiotikoak. Bere hitzetan “finkatzea, pertsonalitatearen egoera bereziagorako itzulera” suposatzen dute, sindrome sinbiotikoa osatuz: garapenaren irregulartasuna, “Ni”aren zaurigarritasun harrigaria edozein frustrazioren aurrean. Gehiegizko erantzunak porrot txikiena gertatzerakoan: adibidez, oinez ikasterakoan behin eroriz gero, hilabeteetan ez dira berriro saiatuko. Erabateko banantze eta suntsiketa-estuasunak ospitaleratze edo eskolaratze esperientzien aurrean. Arazo hauek 3-4 urterekin gertatzen dira, gehienetan amagandik banatzeko garapenaren funtsezko uneetan. Orduan, “Ni”ak (Self) bere mugak galtzen ditu; gehiegizko erantzuna ematen die porrot txikiei magiazko keinuekin eta ekopraxiarekin, ardura psikotikoak hartuko ditu bizigabeko objektu batekin “fetitxe” psikotikoa osatuz. Antzeko ezaugarriak aipatzen ditu ere Cohen eta Klin-ek eratutako “multiplex developmental disorders (HDD)” ereduak.

063 Bilakaera eta pronostikoa: Autoreen arabera desberdintasun ugari daude, gutxiespenetik hobekuntza bikainenarainokoak. Kanner berarentzako bost urtetako umearen hizkuntza arazoak eta adimen defizitak pronostiko txarra zekarten. Iritzi berdinekoak dira beste zenbait autismoari eta psikosi defizitarioei dagokienean. Alderantziz, Bettelheim buru duen beste talde kliniko batzuek etekin terapeutiko onak aipatu dituzte. Bettelheim-ek, 40 ume tratatu ondoren honako emaitzak eskaini zituen: 8 porrot, 15 ondorio ertainak egokitze ahalmenekin eta 17 osatze. Halako desadostasunak bilakaera eragile ugari eta elkarreragileak daudela erakusten du. Bi motatakoak dira garrantzitsuenak: umeari dagozkionak (goiztiartasuna, intentsitatea, erantsitako arazoak, mekanismo psikopatologikoen izaera) eta ingurugiroari dagozkionak (familiaren berezitasunak, erkidegoaren baliabideak, heziketarako eta psikoterapeutikarako ahalmenak). Azterketa ugari egin dira eta erakutsi duten gauza bakarra, gaurkoz, gehiegizko ezkortasuna lekuz kanpo dagoela, baino baita ere, gizarte egokitzean oinarrituz, zenbaitek erakutsitako baikortasuna. 4-ALDERDI PSIKOPATOLOGIKOAK: Atal honetan sintomen esanahiari eta erakusten duten oinazeari heltzen zaio. Funtzionamendu mental ereduari dagokionean hiru alor bereizi behar dira: gaitz mentalaren eragile etiologikoak agertzen saiatzen diren hurbiltzeak batetik, disfuntzionamendu patologikoen mekanismoen ulertze ahaleginak bestetik eta, azkenik, ekoizpen patologikoen zentzuaren azterketak. Hau da, sintometatik etiologiara igotzea baino garrantzitsuagoa da sintometatik bere esanahietara iristea. Hurbiltze sistemikoa eta fenomenologikoa ahalegindu dira hori egiten, baina psikoanalisia izan da oparoena esparru honetan. Ikus ditzagun eredu batzuk.

064 EREDU GENETIKOAK: Genetikoki autismoa eta psikosi goiztiarrak garapen psikikoaren faseak dira. Garapeneko aldi batean finkatzea edo lehenagoko fase batera itzultzea izan litezke egoera psikotiko baten esanahiak. 1-: Mahler eredua: M. Mahler-ek dio umeen psikosia autismo normaletik banantze-banakotzera (separación-individuación) doan ardatzean kokatu behar dela. Umetokitik kanpo igarotzen diren aurreneko asteei autismo normala dagokie. Aldi honetan umeak ez du ama hautematen bere beharrak asetzen dituen iturri gisa. “Haluzinaziozko egoera nabari primarioan” dago eta beharren asebetetzea bere esparru autistiko ahalguztidunetik datorkiolakoan dago. Dena bere barreneko hautematetik (interozeptiboetatik) lortzen du eta ez ditu kanpoko estimuluak (exterozeptiboak) osatzen. Hirugarren hilabetean hasten da sinbiosi aroa, ama nolabaiteko iturri gisa hautematen hasten denean, baina mintz sinbiotiko baten barruan, ama eta umeak osatzen duten esparru baten barnean. Niaren antolaketaren hasiera da. Kanpo hautematearen lehen urratsak dira eta “aurkako-proba eskemaz” baliatuz egiten du. Kanpoaldean jartzen du hautematea eta berehala amaren aurpegira bideratzen du erreferentzi bila. Hirugarren aldia 9 hilabete inguruan hasten da, banantze-banakotze deitzen zaio eta hiru urteraino irauten du, objektu amatiarra barneratuz amarengandik banantzea eta bereiztea lortzen duelarik. Lehenengoz, Mahlerek aurreneko bi faseekin lotu zituen psikosi goiztiarrak: autismo normalean finkatzeak psikosi autistikoa lekarke, eta bigarren aldi sinbiotikoan geratzeak psikosi sinbiotikoa. Hirugarren aukera fase sinbiotikotik ezegonkorreko bigarreneko austismora atzeratzea izango litzake. 1951tik aurrera ez zituen hain garbi bereizi eta pentsatu zuen umeen eraketa psikotikoetan bi mekanismoek hartzen zutela parte, bat edo bestea nagusituz. Eta “mantenu-mekanismoak” aipatu zituen. Mantenu-mekanismo garrantzitsuena ezezko portaera haluzinatzailea da, amaren hautematea eta kanpoko munduaren irudikapena ukatzen dituena. Ez du onartzen ama kanpoarekiko emoziozko erreferentzi bezala. Horregatik barreneko hautemateak ezin ditu lotu kanpokoekin eta ez da iristen bere “gorputz-irudia” (esquema corporal) osatzera. Psikosi sinbiotikoetan baitago objektu amatiarra, partzialki soilik izan arren. Mantenu-mekanismoa, orduan, bere Nia objektu on horrekin bategitean oinarritzen da muga amankomun batean eta edozein banantze-esperientzia suntsitzaile bihurtzen zaio..

065 2-: Winnicott eredua: Pertsonalitate osasuntsuaren eraketarekin eta amaren zainketek horretarako daukaten garrantziarekin lotzen du Winnicott-ek haur psikosia. Osasun mentala hasiera hasierako aldietan eraikitzen da, umea kanpoko errealitatearekin aurrez aurre ipintzen doan neurrian. Haur psikosia Ni-aren (Self) osaketaren inguruan gertatzen da. Izate hasieran haurrak ez du osatzen unitatea; unitatea “gizabanakoak eta bere inguruak” eratzen dute. Ingurua gizatiarra da, ama gehienbat; amak beharrak betetzeko eskaintzen dizkion zainketek ahalbidetzen dute umea “inguruaren sortzaile” izate ilusiorako. Ilusioa iragankorra da baina beharrezkoa umeak “izate sentimendu egonkorra” eduki dezan benetako Nia eraikitze lanean. Errealitateari goizegi egokitzera behartuz gero, Ni faltsu batera edo inguru jazarle batetik babesteko psikosi baten antolaketara jo dezake. 1962an Winnicott-ek estuasun imajinaezinezkoetatik babes-funtzioa daukan “ama-inguru” ideia aurreratu zuen. Lau eratako imajinaezinezko estuasunak daude: zatikatze sentimendua; etengabeko erorketa; bere gorputzarekin erlazionatu ezina; desorientazio eza. Larritasun psikotikoaren mamia dira. Eginkizun amatiarrek estuasun horien sorrera oztopatu eta umearen eraketa ahalbidetzen dute: Holding eginkizun amatiarrak, amak umea fisikoki eta psikikoki eramateko daukan era da eta Ni-aren osaketa baimentzen du; Handling eginkizun amatiarrak, amak umea fisikoki eta psikikoki maneiatzeko modua da eta pertsonalizazioa errazten du; Objektuen aurkezpen eginkizun amatiarraren bidez amak gogobeteko duen objektua aurkiarazten dio umeari, berari egokituz, objektuaren sortzaile izate ilusioa mantendu dezan. Eginkizunon akatsetan egon liteke bilakaera psikotikoen erantzukizuna.

066 Geroago, hipotesia beste ideiekin aberastu zuen: 1/ baztertutako gorroto inkontzienteak umearen behar sakonetara egokitzea eragozten dio amari; 2/ psikosia ez da psikismoaren eraisketa baizik “jatorrizko agoniatik” babesten duen antolaketa bat; jatorrizko agoniak amatiar inguruko akats goiztiarren eraginak dira, 3/ eraisketa egon egoten da , baina ez da jasaten eta hor legoke itxaropena: tratamenduaren laguntzaz jasanarazi egin dela baieztatzen da; terapeutak, kontra-transferentziaz baliatuz, umearen mezu psikotikoak jatorrizko agoniekin lotzen ditu. Bestalde, 1958an, Depresio psikotikoa deskribatu zuen. Ama-inguruaren galera oso goiztiarraren ondorioa da, sinbolizazio ahalmenen aurretikoa; amaren galera bere gorputz zati baten galera gisan hartzen du. 3-: Bettelheim eredua: Bruno Bettelheim-ek haur autismoa kontzentrazio eremuetan zenbait barneratuei gertatzen zitzaienarekin parekatu zuen. Barneratuok heriotza onartzen zuten ekidin ezina zelakoan eta edozein ekintza okerrerako izango zela iruditzen zitzaielako. “Berealdiko egoera” deitu zion horrelako portaerari. Bestalde, garrantzi handia eman zion umeak amarekiko daukan jarduerari. Autismoaren oinarria jarduera honen porrotean legoke. Haurrak susmatuko luke amarenganako ahalegin guztiek porroterantz bideratuak legozkeela eta, era berean, txarrerako litezkeela. Egoera horretan kanpoaldetik deslotuko litzateke, berarenganako ekintza guztiak ekidinez eta, bide batez, lotura horien faltan, barne mundua txirotuko litzaioke. Ondorioz barne munduko euskarriak ere pobretuko litzaizkioke oinazea eta etsipena gutxitze ahaleginetan. Umeok zirkulu gaizto batean egongo ziratekeen: barnealdea, kanpoaldearen aurka babesten duten neurri berean, txirotu egiten zaie. Horregatik “Gotorleku hutsa” (fortaleza vacía) izena ezarri zion bere liburuari.

067 Hori dela eta ume autistak bere ingurutik ateratzea proposatu zuen, senitarteko arriskuetatik urrunduz, esperientzi emankorrak eta harreman baikorrak lortu zitzakeen esparru batean ezarriz. Instituzioaren idealizazio honek kritika gogorrak jaso ditu. Halere Bettelheim-ek ez zuen esan gurasoak patogenoak zirenik umeentzako, baizik umearen subjetibitatean kokatu behar zela “berealdiko egoeraren” patogeneitatea. 4-: Beste eredu genetikoak: Spitz-en bidea jorratuz ideia erakargarriak dauzkate Lebovici eta Diatkin-ek, gehienbat objektuarekiko harremanei loturikoak. R. Misés haur psikosiak multzo nosografiko batean sailkatzen saiatu da, bilakaeraren disarmonian ipiniz ardatza eta eredu berberan pilatuz egile organogenetikoak eta psikogenetikoak. Lange-k, bere saiakeran, haur psikosien alboan dauden “mugako psikosiak” azpimarratu ditu, “parapsikosi” hitzez izendatuz. Widlöker-en ustetan, sinbiosi normalaren barruan lehen berdintzearen (identifikazio primarioa) hutsean legoke psikosiaren jatorria. EREDU DINAMIKOAK: Ikusmira dinamikoak “indar psikikoen” arteko gatazketan oinarritzen du bere hipotesia. Bere ereduak Transferentzia eta kontratransferentzia darabiltza nagusiki, prozesu horren barruan adierazten direlako indar psikikoak bere elkarren arteko gatazkekin. Melanie Klein-ek, Abraham-i jarraituz, haurtzaroan funtzionamendu psikotikoen pareko funtzionamendu mental moduak ikustatu zituen. Eta adin zehatz bati ez lotzearren “jarrera” hitzarekin bataiatu zituen.

068 Jarrera eskizoparanoidea: aurreneko lau hilabeteetako funtzionamendu era da. N-iaren eta objektuaren irudi on eta txarreko klibaiak (clivage) bereizten du, kanpora jaurtiz (proiektatuz) Ni-aren alderdi txarrak eta Ni-arekin bateginarazten dituen objektuaren alderdi onak idealizatuz. Psikosi eskizofrenikoetan aurkitzen den funtzionamendua da: objektuaren irudi txarretatik datozen jazarpen-estuasunak eta Ni-aren zatiketa. Jarrera depresiboa: umea bi objektu amatiar ez daudela, bat ona eta bestea txarra, baizik bat bakarra dagoela jabetzen denean hasten da jarrera depresiboa; estuasuna itxuraldatu egiten da orduan, kaltegarri bihurtzen da, objektu maitagarriaren suntsiketarako, eraso basatiak erabiliz. Ondorioz, defentsarako hiru mekanismo eratu litezke: defentsa maniakoak, objektuaren balioak ukatzen dituztenak eta errudun sentimendua objektuarenganako garaipenekoa bihurtzen dutena; defentsa obsesiboak, Ni-aren eta objektuaren alderdi txarrak kontrolatzen dituztenak; sinboloaren eraketa, barrualdian objetuaren ordaintzara (erreparaziora) daramana. Jarrera depresiboa psikosi distimikoetako funtzionamendu mentalaren baliokidea da. Baina, Melanie Klein-ek ez zuen eredurik osatu. Lan hori bere jarraitzaile Meltzer eta Tustin-ek egin zuten. 1-: Meltzer ereduak: Bi eredu proposatu zituen, bata haur autismoari dagokiona eta bigarrena beste haur psikosiak ere besarkatzen dituena. 1975ean haur autismoa hiru kontzeptuotan giltzatu zuen: Ni-aren eraispena (desmantelamiento); harreman objektualaren bidimentsionalitatea; identifikazio itsaskorra (adhesivo).

069 Ni-aren eraispena Ni-aren klibaia da: sentimen ezberdinen jarraian ez dute lortzen zentzumenak objektu batean ipinaraztea. Edo dena sentimen batean biltzen dute edo zentzumen bakoitzari objektu bakarra eta desberdina itsasten diote. Ezin dituzte estimulu desberdinak bildu eta eratu. Hautematen duen munduak ez dauka erlieberik, ikuspegirik, bolumenik; sentimenen alborakuntza hutsa da. Harreman objektualaren bidimentsionalitatea sakontasun gabeko mundu horrenganako harreman libidinosoa da, azalak azalarenganako daukan harremana da, barnealderik gabekoa. Bidimentsionalitateak Identifikazio itsaskorra dakar: Nia objektuaren azalarekin identifikatzen da, barne espazioa falta zaio. Identifikazio itsaskorrak hasierako komunikazioa eragozten du, Bion-en “identifikazio jaurtitzailea (proiektiboa)” deiturikoa: umeak bere zati txarra amari jaurtitzen dio eta amak, desintoxikatu ondoren, itzuli egiten dio psikikoki irentsi dezan. Identifikazio itsaskorrak harreman hau galerazten du. Bigarren eredua “gatazka estetiko” teoriatik sortu zuen. Haurdunaldi bukaeran fetua ez litzateke eroso aurkituko umetokian, irten beharra sentituz (Bion), zentzumenei estimulu aberatsagoak erantsiz. Jaiotzea askatzea eta estimulu berriek iratzarritako liluratzea litzateke. Estimuluen artean lehendabizikoa eta garrratzitsuena amaren bularra da. Honi deitu zion “objektu estetikoa”. Baina une berean, estuasun iturria ere bada: umeak azaleko estimuluak somatzen ditu, ez ordea barrenekoak. Ezezagutze honi “gatazka estetikoa” deitu zion. Darion estuasunarekin lau motatako psikosiak eratu litzazke: haur autismoa; jaiotze ondorengo porrota, bere sentimen eta jariaketetan (secreciones) geratuz; garapenaren hasierako porrota, mundu bidimentsionalera mugatuz; nahasketako psikosi geografikoa (ez autista, ez defizitarioa).

070 Tustin eredua: Bere ideia azpimarragarrienak dio: haur autistak etenaren (diskontinuitate) fantasma nabaritzen du oso korporalki, bere substantziatik zerbait errotik aterako balitzaioke bezala. Umeak bere gorputzaren eta objektuaren arteko jarraitasuna behar duela dirudi, bere gogoko objektuak barneratzeko eta sinbolizatzeko gai ez den bitartean behintzat. Haur autistak jarraitasun honen haustura katastrofikoaren fantasma dauka; hausturak aho-mingain-titipunta-titi etenaren irudi fantasmatikoa hartzen du eta titipunta hautsita daukan eta errotik ateratako titipuntaren fantasmetara eramaten du; errotik ateratzeak objektu jazarlez betetako zulo beltza uzten du. Dena gertatzen da barneratze eta sinbolizatze ahalmenen aurretiko amarenganako harremanen erabateko hutsa egongo balitz lez, etendura eta errotik-irtetze bizipen katastrofiko baten barnean. Ez da, beraz, amarengandik banantzearen ondorioa. Bere eta objektuaren arteko banantze goiztiarraren bizipenean legoke sorrera. Tustin-ek “jaiotze psikiko goiztiarra” deitzen dio. Zulo beltzetik babesteko umeak eldarnio autistikoa eraikitzen du, inguruarekin bategite eldarnioaren bidez banantze eta bereizketa guztiak eragozten ditu. Horretarako objektu autistikoak erabiltzen ditu, azaleko sentimenak edukitzearren soilik (ez erabiltzeko, ez jolasteko, ez sinbolo gisan), gorputzaren eta inguruaren arteko jarraitasuna mantentzearren. Objektu autistikoak umearen zatiak dira alde batetik, bereak sentitzen dituen kanpoko munduaren zatiak bestetik. Umeak, bere jariaketak (malkoak, listua, pixa, gorozkiak) eta objektu autistikoak erabiliz, irudi autistikoak sortzen ditu, larruazaleko edo mukosetako inguramendu bigunezko sentipenen adierazle direnak, ezegonkorrak, autistak bere buruari eskaintzen dizkionak oinazea leuntzearren eta kanpoaldearen aurkako babesa eraikitzearren. Baina objektu autista hauek bigunak eta ezegonkorrak izanik ezin dira besteekin partekatu eta ez da ere munduko objektuekin identifikatu. Kontzeptuak eratzeko beharrezko hautemateraino ez dira iristen. Ume arruntak bere autozentzumena erabiltzen du partekagarri diren kanpoaldeari dagozkion irudiak egituratzeko eta, horrela, kanpoaldetik babesten du bere burua. Ume autistak autozentzumen gaiztoa (perbertsoa) dauka.

071 Deskribatutako mekanismoak “oskol (caparazón) autismoa” egituratzen dute Tustin-en esanetan. Bi eratakoa izan liteke: lehen mailakoa, “autismo krustazeoa”, umearen pertsonalitatea orokorrean hartzen duena; bigarren mailakoa, “autismo segmentatua”, haurraren segmentu batzuk bakarrik hartzen dituena. Deskribatu zuen halaber “nahaste autismoa”, psikosi ez autistikoen baliokidea, umeen eskizofreniaren gertukoa. Bere defentsa-mekanismo garrantzitsuena Ni-aren eta ez-Ni-aren nahasketan datza eta bi motatakoa izan daiteke: lehen mailako “amiltze” erakoa eta bigarren mailako “zatikatze” modukoa. 3-: Beste eredu dinamikoak: Zenbait egileek Meltzer eta Tustin-en aurkikuntzei osagarriak erantsi dizkiete: Heage-k, haur autisten gorputz irudiaren anomaliak eta azal psikiko antolaketaren porrota aztertu zituen. Houzel-ek bidimentsionalitatearen eta identifikazio itsaskorraren interpretazioa proposatu du, orientagarri topologiko kontzeptuaz baliatuz. Gatazka estetikoaren ulermen dinamikoa ere eskaini du. Marcelli-k, bere aldetik, “jarrera autistikoaren” hipotesia erabili du; jarrera autistiko patologikoan ez litzateke identifikazio itsaskor aldia gaindituko eta umea Vigotski-k deskribatutako “pointingez” (hatzak ez ditu maneiatzen gauzak erakusteko) baliatuko litzateke, helduaren eskua erabiliz bitarteko gisa. IKUSMIRA ESTRUKTURALA: Jacques Lacan eta bere ikasleak hizkuntzalaritza estrukturalean eta estrukturalismo antropologikoan oinarrituz argitu dute autismoa. Estrukturalismoak dio fenomenoak ezin direla ulertu ez ba dira hartzen egitura baten osagarri bezala, non elementu bakoitza beste guztien menpean dagoen eta alderantziz. Azpiegitura da fenomeno psikikoek erakusten dutena, bere oinarria den aldi berean. Lacan-ek ez zuen autismo teoriarik eraiki, bai ordea bere jarraitzaileek, Forklusio (Aulagnier eta Mannoni), Gozamen (Laurent), eta Subjektuaren topologia (R eta R lefort) kontzeptuak erabiliz.

072 5- AZTERKETA KOGNITIBOAK: Azkeneko hogeitabost urteotako zenbait ikerketa sindrome autistikoari oinarrizko gabezia kognitiboa aurkitzen saiatu dira. Sinbolizazio eta irudikapen ahalmenen eskasia: Hasierako hipotesien aurka autistengan ez da aurkitu funtsezko sentimen-informazioen osaketarako aztoramenik. Oroimenari dagokionean, dirudienez, orokorreko irudikapen konplexua gutxietsiz osagai bakanekin ohartzen dira gehienbat. Sinbolizazio arloan, atzeratuekin alderatuz, honako aurkikuntzak egin zituzten Sigman eta Ungerer-ek: objektuen erabileran, harreman jolasetan eta joku funtzionaletan igarotzen den denbora antzekoa da autista mota guztietan; atzeratuek eta ume arruntek, berriz, denbora gehiago eskaintzen diete jolas konplexuagoei (funtzionalei eta sinbolikoei). Disfuntzionamendu kognitiboa materialetatik behar den informazioa ateratzeko zailtasunean eta informazioa irudikapen sinbolikoetara bihurtu ezinean datza. Jolas sinbolikoetarako eragozpena, batez ere “itxura” egiterakoan, da nabarmenena haur autistetan eta bizitza osoan irauten du. Imitazio portaeretako eskasia: Gehientsuenek azpimarratu dute autistek imintzioen imitaziorako daukaten ezgaitasuna, batez ere berezkorako. Halere, Nadel-ek dio azterketa guztiak “geroko” imitaziora (imitación diferida) zuzendu direla irudikapen ahalmenen bilakaerarekin zerikusia edukiz. Eta erakutsi du nola, bapateko harremanetan, berehalako imitaziozko portaerak aurkitzen diren haur autista batzuetan, urkoarekiko harremanen fundamentua osatuz. Baterako arreta (atención conjunta) portaeren eskasia:

073 9 eta 12 hilabeteen tartean agertu ohi den “hatz-erakusketa” ez da nabaritzen haur autistetan. Umeotan nabarmenki ikusten da baterako arreta portaera guztien defizita. Objetu batenganako arreta bideratzeko gai izaten dira, baina ikusmen-arreta beste batekin partekatzeko zailtasunak edukitzen dituzte. Haur autistek gai dira urkoa ekintzaile bezala ulertzeko; halere ez dute ulertzen besteak bere ikusmira daukala eta ikusmira hori amankomuna izan daitekeela. “Izpirituaren teoriaren” gabezia: Baron-Cohen, Frith eta Leslier-en ustetan autismoaren arazoen funtsa urkoaren egoera mentalen irudikapen ezinean eta solaskidearen asmoen eta gogoeten ohartu ezinean legoke. Jatorrizko irudikapenerako ahalmen kognitibo honi deitu zioten “izpirituaren teoria” Premack eta Woodruff etologoek. Mekanismo hau ibili ohi da “itxura-egite” jokoan. Haur autistek ez dute lortzen gehienetan. 6 -AZTERKETA BIOLOGIKOAK: Azterketa genetikoek erakutsi dutenez autismo gaitza harrapatzeko arriskua handiagoa da subjektu autista baten senitartekoentzak populazio orokorrarentzat baino. Bikien metodoak garbi adierazten du autismo diagnostikoaren azalpena monozigotikoetan dizigotikoetan baino maizago bateratzen dela, autismo kasu batzuen etiologia genetikoaren teoria indartuz. Halere egile genetikoen eragina ez da era batekoa eta lekua uzten diete ingurugiroko faktoreei ere. Bestalde, gizonezkoetan emakumezkoetan baino lau aldiz gehiagotan ematen dela azpimarratu beharra dago. Neurokimiko arloan azterketa ugari bultzatu dira. Zenbait aldaketa biokimiko nabaritu dira baina bat bera ere ez ezpezifiko tankera eduki dezakeenik autismoaren etiologian. Odoleko eta plaketetako serotoninaren igoera da sarrien aurkitu den arazoa. Igoera hau, gehienen ustetan, hala ere, bilakaeraren atzerapenari lotu behar zaio eta ez autismoari. Azken azterketetan triptofanotik datorren serotoninaren gehitzea aurkitu da autisten plaketetan.

074 Dopaminergiko eta noradrenergiko sistemei dagokionean, berriz, dopamina, adrenalina eta noradrenalinaren plaketetako kopuruaren gutxitzea aipatu da alde batetik eta, bestetik, plasma barreneko adrenalina eta noradrenalinaren ugaltzea. Usuriko azido homobanilikoa, dopaminaren metabolito garrantzitsuena, handitu egiten da haur autistetan eta Metoxi-hidroxi-fenilglikola, noradrenalinaren metabolito nagusia, gutxitu. Honako emaitza biokimikoetatik ezin da atera ondorio zehatzik autismoaren eta psikosi goiztiarren argibideari dagokionean. Ikerketa neurofisiologikoetan entzumenezko eta ikusmenezko potentzial oroituetan amaierako osagarrien ahulezia aurkitu da, baita latentzi denboraldien murrizketa ere. Aurkikuntza honek sentimen-iragazkien eginkizunen ahulezia adierazten du eta argitu dezake organismoak sentimen-eraginen aurka daukan joera. Ume autistaren loaren azterketek aldaketa garrantzitsu bat erakutsi dute, non ametsekin batera egiten diren begi-mugimendu azkarrak neurri nabarmenean gutxitzen diren. Zenbaitek aipatu dute baita ere sarri, sindrome autistikoari, klinikoki ezaugarriak diren erasan organikoak elkartzen zaizkiola (enzefalopatia, arazo genetikoa, sentzumenezko-gutxitzea, epilepsia, jaiotze inguruko oinazea). Gaur egun ezin da zehaztu bien arteko lotura, baina ez dirudi adiera bakarreko erlazio kausalik dagoenik. Azkenez, E. Courchesn-ek, autisten zerebeleko VI eta VII lobuluetan garapenaren anomaliak aurkitu ditu.

075 TRATAMENDUA: Haur autistak, gehienbat, eguneko ospitaletan zaintzen dira. Instituziootan, familienganako lotura mantenduz, kargu-hartze pluridisziplinarra erabiltzen da: ekintza hezigarriak umeak bere burua indibidualki onartzeko eta besteak bereizteko ahalmena lor dezan bideratuak; umeen egoerari egokitutako ekintza pedagogikoa eta eskolarra; psikomotore eta hizkuntza berreziketa ekintza, kontuan hartuz instrumental arazo bereziak; umearen banakako psikoterapia; jagoletza eta zaintze pediatrikoak. Haurraren egoerak uzten duen neurrian eskolatze arrunta, naiz eta partziala izan, lortzen ahalegindu behar da. Beharrezkoa ikusiz gero, gurasoei laguntza psikologikoa eskaini behar zaie. Konduktismoan soilik oinarritutako kargu hartze heziketa, umearen portaerak aldatzeko helmugekin, baldintzazko metodoak erabiliz, batzuetan praktikatu arren ez dirudi desiragarria denik. Epe luzerako pronostikoa, naiz eta gaurko ekintza terapeutikoak hobetu egin diren, erreserbatua izaten jarraitzen du. Orokorreko edo sektoreko bilakaera defizitarioa da arrisku garrantzitsuena. Batzuetan, eboluzioak prozesu psikotikoen jarraipenera jotzen du, nerabezaro eskizofrenia ahalbidetuz. Urkoarekin harreman egokiak bideratzen dituen neurotizazioa da bilakaerak har dezaken era onuragarriena.

076 Autogenoa (entrenamendua): 1932an J.H.Schulz sendagileak proposaturiko erlaxazio metodoa. Entrenamendu autogenoaren ikasketak bi ziklo dauzka, beheko eta goi mailakoa. Behe-mailan, 8-12 jardunaldietan, arreta gorputzeko zati batzuetan ipintzera bultzatzen da. Inongo gihar erabilerarik gabe lortu behar da kontzentrazio hori, erlaxatzailearen esanak mentalki errepikatuz, non bat bestearen atzetik barreneko atseden egoera, gorputzadarren pisutasuna ( esanez adibidez “nere eskuin besoa oso astuna da”), gorputz osoa, beroaldia oroitzen duen. Geroago bihotz taupadak eta arnasaren erritmoa lantzen dira. Ondoren abdomen inguruko beroa eta kopeteko izerdi hotzaren oroitzapenak datoz. Jardunaldia gorputzadarren luzatze eta flexioekin, inspirazio eta expirazio sakonekin amaitzen da, hasieran etzanda egiten dira eta gero exerita. Erabilera honek autohipnosiaren hantzeko zerbait sortu dezake baina ez da hori bere helburua. Dakarren barne-atsedena eta honi darion gihar erlaxazioa erabat mesedegarria dira larrialdiak erasotzen dituen pertsonentzako. Alderantziz, kaltegarria da bihotz gaitzak ukitutakoetan eta eskizofrenikoetan. Goi zikloak helburu psikoterapeutikoa dauka eta amets-esnatuaren baliokidetasunera gerturatzen da. Hobekuntza sintomatikoak lekarzke psikoterapia sakonagoa ahalbidetuz. Entrenamendu autogenoak ikerlan asko eragin ditu dagozkion parametro fisiologikoak aztertzearren: atsedeneko uhin zerebralen agertzea edo handitzea, gorputzadarren azaleko beroaren gorakada eta erlaxazio metoden aintzindaria bihurtu da. Autolisia: Heriotzara daraman autosuntsiketarako portaera. Suizidioaren sinonimoa psikiatra eta psikologo hizkuntzan.

077 Automatismo mentala: G. G. De Clérambault-ek deskribatutako sindromea, ondorengo adierazpen psikopatologikoak erakusten dituena: bere gogoaren jabe ez izatearen sentimendua eta eldarniozko uste sendoa alde batetik eta, bestetik, bere eginkizunak, gogoetak eta hautemateak zuzentzen dituen ekintza psikologikoa kanpoko indar arrotz baten kontrol eta eraginpean dagoela. Automatismo mental handia eta txikia bereizten dira. Handian, ideiazko-hitzezko (ideo-verbal) automatismoa (ekintzen iruzkinekin eta gogoetaren oihartzunarekin datozen hitzezko haluzinazioak, pentsakeraren igartze eta lapurtze sentimendua, tankera inpertsonaleko esaeren errepikapenak), eta estereotipo-keinuen bultzadez gaixoaren gogozko motrizitatea parasitatzen duen automatismo motorea, ikusmenezko, usaimenezko, ukimenezko, genitalezko eta zeneztesikozko haluzinazio ugariko zentzumen eta sentipenezko automatismoa biltzen dira. Automatismo txikian arazoak zuhurragoak eta leunagoak dira: gogoetaren arroztasun sentimendu xinplea, erakarri nahi ez diren oroimenen harilkaltzea, ideia abstraktuen burujabetzea, hausnarketen eta hitz sailen inposaketa, pentsakeraren bat-bateko geldiketa. Guzti honek, pentsakerak kanpotik behartuta, pasiboki funtzionatuko balu bezala. Clerambault-en ustetan automatismo mentala psikosi haluzinatzaile kronikoaren hasiera izan liteke eta erasan zerebral organiko baten aurreneko adierazpena izango litzateke. Eldarnioen egituraketaren argiketa psikopatologiko organizista eta kokatzailea izan nahi zuen eta gaur egun zeharo baztertua dago.

078 Automatismo psikikoa: Gogozko Kontzientziari ihes egiten dion egite mentala eta psikomotorea. Zenbait automatismo eguneroko bizitzaren ohiko osagai erreflexu arruntak dira. Baina beste zenbaitek kontzientzi esparruko portaeraren aldaketa adierazi dezake (Janet) edo irrika-afektibo sakonen ihes egiteko eskakizunen azpiegitura inkontzienteen askapena. Histerikoen “bigarren” egoeretan eta epileptikoen “Krepuskulu” aldietan azaleratu litezke automatismo psikomotoreak. Garun konmozioa jasan duten batzuetan ikusi ohi da nola automatismo baten bidez trena hartzeko eta mugitzeko gai diren, ondorengo oroitzapenik gorde gabe. Autopoagnosia: Gorputzaren zati ezberdinak berrezagutzeko ezgaitasuna dakarren agnosia espazio-korporala. F. Pick-ek deskribatu zuen. Hemisferio dominanteko zauri parietalean sortzen da, frontal eta okzipital aldera zabalduz. Horregatik, gehienetan, afasia eta agnosia lagun izaten ditu. Azedia, Bizi-nazka: Depresio mota bat da. Bizitzeko nazka, ezaxolakeria afektiboa, inhibizioa eta baldartasuna dira bere sintoma nagusiak. Erdi Aroko teologoek pekatutzat zeukaten. Dante-k infernuan toki bat eratu zuen “Acidiosi”-entzako. Babes eza: Egoera latz batean jasaten den babes ezaren eta uzketaren sentimendua, laguntza eskatzera bultzatzen duena. Larrialdi psikiatrikoetan agertzen da gehienbat honelako babes gabeko egoera eta berehalako laguntza mediku-psikologikoa baino zerbait gehiago behar izan ohi du. Hain zuzen, sarritan, desgizarteratze bati, eguneroko jokamoldearen galerari edo larrialdi ekonomiko bati loturiko aztoramen psikoafektiboa -depresio erreaktibotik asaldurarainokoa- dago jokoan. Babes gabeko subjektuak bere zutabe afektiboak galtzen ditu, defentsa-mekanismoak suntsitu egiten zaizkio eta, batez ere zaharra baldin bada, ahuleziarantz bideratzen da.

079 Haurtzaroko babes eza fisikoa edo sentimenduzkoa izan daiteke eta, bere garrantzia, erasotzeko erabiltzen diren indarren arabera neurtzen da. Fisiko aldetik jaioberritako arnasketa gabezian datza jaioberriaren egokitze-patologia nagusiena; eta, sentimenduari dagokionean, amaren ausentziari eta arrotzaren presentziari ematen dion erantzunak neurtzen du umearen garapen afektiboa. Babes-menpekotasuna: Heldutasunaren eta autonomiaren galerak dakarren joera ekidinezina laguntza eta babesa beste pertsona batean aurkitzeko eta, ondorioz, bestearen behar izatea edozein erabakitarako. Baginismoa: Baginaren behe-zatiko nahigabeko eta uzkurdura espasmodikoekin agertzen den arazoa da. Bagina gaitzik gabe egon arren etor daitezke espasmoak eta koitoa eragozten duen mina sortzen dute. Arazo psikikoetan sortzen ez den baginismoa egon arren, gehienetan horiei loturikoa izan ohi da. Bakartze terapeutikoa: Pertsona bat bere ingurugirotik aldentzeko hartzen den neurri terapeutikoa. Gaixo mentalen ardura hartzeko multzoa osatzen duten neurrietako bat da. Zoritxarrez, askotan, okertu eta aldatu egiten da bere helburua eta, administrazio eta gizarte-presioen eraginez, benetako baztertze edo itxialdia bihurtzen da. Pinel-en iritziz tratamendu moralaren baldintza garrantzitsuena zen, alienatua bere inguruko eragin okerretatik aldentzea ahalbidetzen zuelako. Baina neurrietako bat besterik ez zen eta, tamalez, bakartzea bera erabiltzen zen tratamendurako tresna bakar bezala, neurriaren helmuga perbertituz. Batez ere bakartzearen era bihurrienaz baliatzen zirelako, hau da bakartze zelularraz. Eta XIX. mendearen bigarren zatian, medikuntza-araudiak saihestuz, abusu asko egin ziren “arriskutsu” deituriko gaixoekin.

080 Balint taldea: Psikoanalista baten gidaritzapean hamar sendagilek, gutxi gora-behera, osatutako taldea, gehientsuenetan medikuntza orokorrean iharduten zutenak, bakoitzak gaixoarekiko harremanetan zegozkion prozesu psikikoen kontzientziazio eta ulermena lor zezan. Barbiturikoa: Anestesiko, antiepileptiko, sedatzaile edo lasaigarri eta gehienbat hipnotizatzaile gisa erabiltzen den azido barbituriko edo malonilurearen deribatua da. A.Von Maeyer-ek aurkitu zuen malonilurea 1863an; E. Fischer-ek eta J. Von Mering-ek, 1903an, barbital edo beronala lortu zuten. Geroztik, mende erdian zehar, barbiturikoak izan dira hipnotizatzaile (lo-eragile) erabilienak. Bere eraginaren azkartasunaren eta iraupenaren arabera bereizten eta erabiltzen ziren: lo-hartze insomniorako batzuk, lo-mantenurako beste batzuk. Baino, baita ere, epilepsiarako (antiepileptiko onentsuenen artean jarraitzen du fenobarbitalak) eta anestesiarako (eragin bizkorreko teobarbiturikoak). Berehala, lotarako ziren sendagaiak, suizidiorakoak bihurtu ziren: gaur egun ere eraginkorrenetakoak dira bere buruaz beste egiteko. Erabilerak laster sortzen du menpekotasuna. Tolerantzia (jasankortasuna eta ohitura) nabarmena da eta oso azkar azaleratzen da. Etekin berdina lortzearren hamar aldiz handiagoko dosia behar izateraino. Alkoholak eta barbiturikoek elkarrenganako indartzea eta tolerantzia daukate. Eta sortzen duten etengabeko menpekotasunaren arriskuak izugarriak dira, zeren gorputzak dosi hilgarriarenganako daukan tolerantzia ez da neurri berekoa eta sarri, subjektua, lo egitearren, dosi hilgarriaren mugaraino iristen da. Gaur egungo drogazaleek ere erabiltzen dituzte barbiturikoak, bi etekin lortzeko gogoaren eraginez: lo-hartze eta baretze terapeutikoa batetik eta, bestetik, dagokion mozkortze paradoxikoa. Batak “anfetaminen jaitsieraren” edo opiazeoen gabeziaren oinazea ekiditeko balio die; besteak, berehala lo ez badute hartzen, mozkorrean sartzen ditu, alkoholak sortzen duen mozkor berdin-berdinean, bere aztoramen motorikoarekin, euforia eta asaldurarekin, erasokortasunera eta egoera nahasira bultzatuz. Mozkorraldi honek amnesia utzi ohi du.

081 Toxikapen kronikoak oroimenaren eta arretaren aztoramenak, umorearen aldaketak, lehergarri eta ulertezina bihurtuz, erakartzen ditu. Menpekotasunaren barruan, barbiturikoaren gabeziak, ondorio latzak dakarzke. Sindrome honetan goragaleak eta okadak ikusten dira, nahigabe, estuasun, sumindura eta dardarizo handiarekin batera. Arrisku larriena krisi konbultsiboari dagokioke, bere gaitz epileptiko eran (status epilepticus) batez ere. Noizbehinka delirium tremensen antzeko egoera ere deskribatu da. Utziera, ahal bada, ospitale batean egin behar da, dosiak pixkanaka gutxituz. Koma barbiturikoari darion heriotz arriskua da sindromearen arazo nagusia. Barbituromano batzuk, mozkorraldiaren edo barealdiaren bilaketan, dosi hilgarriarekin jolasten dute konturatzeke. Beste batzuk, portaera ordalikoetan (erruleta errusiarraren antzeko arriskua jasan beharreko iharduera) benabarneko dosi lehergarriak hartzen dituzte eta, maiz, koman sartzen dira. Horregatik 1988an sekobarbitala substantzia pozoitsuen B mailan sailkatua izan zen. Barneratze agindua: Gaixo mentala ospitaleratzeko epaileak ematen duen agindua da.1983.eko kode zibilaren 211 artikuluak arautzen du barneratze psikiatrikoa. Honela dio: “Ustezko ezgaiaren barneratzeak epailearen aurretiko baimena beharko du derrigorrez, benetako larrialdiak neurri horretara ez badu bultzatzen behintzat berehalako barruratzera eta, gertatuz gero, 24 orduko epean ipini beharko da epailea jakinaren gainean”. “Epaileak, pertsona aztertu eta berak izendatutako fakultatiboaren iritzia entzun ondoren berretsi edo ukatu egingo du baimena eta barneratzearen berri eman beharko dio ministerio fiskalari, 203 artikuluak aurrikusten dituen eraginak betetzeko”. (203 artikuluak aipatzen duenez Ministerio fiskalak bultzatu behar du, ezkonlagunak edo sendiak ez baldin badu egin, ezgaitasunaren adierazpena. Gainera epaileak, ofizioz, nahi duenean eta gutxienez sei hilabetero, barneratze-luzapenaren beharraren berri eskatuko du eta luzapena egokia den ala ez erabakiko du). “Adierazitako eskakizunok betetzen ez dituen barneratzeak Habeas Korpuseko prozedura bat ipini dezake abian edota baita legezkontrako gelditze baten erantzukizun kriminalen xahupena ere”.

082 Baterako terapia: Bi terapeutek edo gehiagok batera egindako terapia da. Talde familiarretako tratamenduetan sarri erabiltzen da. Abantaila ugari eskaintzen ditu, adibidez terapeuten arteko zereginen banaketa baliarazten du, familia ikuspegiaren atzeraegitea errazten du eta egoera konplexuak hobeto maneiatzeko aukera ematen du. Bateson (Gregory). Jatorriz Ingalaterrakoa zen antropologo eta etnologo estatubatuarra (1904-1980). 1936an Naven argitaratu zuen. Bertan zehatz-mehatz deskribatu zituen taldeen desberdintze bilakaerak, zeintzuk luzeak eta etenik gabekoak izanez gero eskismogenesira iristen diren. Horrela, eta orokorrean, gizakien arteko harremanak simetria erara edo osagarritasun (complementariedad) erara irudikatu ditzakegu. Aurrenekoan, partaideek ispilu portaera onartzen dute, eta bigarrengoan, baten iharduerak hurkoarena osatzen du. 1956an, Californiako Palo Altoko gudari ohien ospitale psikiatrikoan egindako azterketen ondorioz Eskizofreniaren teoriarantz idatzi zuen. D. D. Jackson, J. Haley eta J. H. Weakland-ekin batera “lotura bikoitzaren” hipotesia proposatu zuten. Geroztik ikerketak animalien komunikazio eta metakomunikaziora zuzendu zituen. Baita ikaste prozesuetara ere. Mezu bat hartzeari “ikaste zero” deitu zion, ikaste zeroko aldaketei berriz “ikaste I” eta, azkenik, “ikaste II”rekin izendatu zuen seinale bat hartzen “ikasten ikasteari”. Gai guztiok, 1972an, Izpirituaren ekologiarantz liburuan bildu zituen. 1979an bere antropologia, etnologia, etologia, zibernetika eta psikiatriako azterketen berrikusketa egin zuen, batez ere zein estrukturak batzen dituen izaki guztiak galderari erantzun nahian. Berriro, testuingurua azpimarratu zuen; hitzek eta ekintzek ez daukate zentzurik testuingururik ezean.

083 Bere lanek osatu dute famili terapien sortze eta bilakaera. Behartzeko alkandora (alkandora hertsagarria): Goiko gorputzadarren mugimenduak eragozten dituen oihal sendozko blusa. Bereziki asaldatutako gaixo mentalei eusteko erabiltzen zen. W. Battie Ingalaterran, W. Cullen Eskozian, P. Pinel eta J.B. Pussin Frantzian izan ziren, lehendabizi, “indarrezko txalekoak” bultzatu zituztenak ordurarteko kateen erabilera ordezkatzeko. Eta geroago E. Esquirol-ek eta W. Tuk-ek alkandoraren irudia eman zioten. XIX.go mendearen bigarren zatian Gardiner Hill-ek eta J. Conolly-k indarkeria gabeko tratamendua sustatu zuten. Jada ez da erabiltzen. Bekaizkeria: Maitaleak engainatuko duen beldurrak eta, batzuetan, jada beste bat begiko duela sinesteak sortzen duten sentimendua. Kezka larria suposatzen duen fundamentu gabeko bekaizkeriatik benetako pasiozko psikosi den bekaizkeriazko eldarnioraino maila asko daude. Egin diren epe luzeko azterketek erakutsi dutenez, pazienteetako herenek aztoramen psikotikoak edukitzen dituzte (eldarnio paranoikoa eta, batzuetan, eskizofrenikoa), erdiek pertsonalitatearen arazo neurotikoak eta gainerakoek eragozpen organikoak (ondorio traumatikoak bereziki) edo alkoholomania bat. Alkoholak, bekaizkeria jasaten duten pertsonetan, erraztu egiten du ekintzara jotzeko jarrera, maitalea edo ustezko lehiakidea erasotuz. Zenbaiten iritzirako (D. Lagache) eldarniozko bekaizkeriak jotakoak lehiakidearenganako estalitako eta ukatutako interes homosexuala eduki dezake, maitasun hau gorroto bihurtu dakiokeelarik jaurtiketa paranoikozko (proyección paranoica) mekanismo inkontzientearen eraginez.

084 Bekataria (chivo expiatorio): Taldeetako psikologian erabiltzen den hitza da, taldeak disfuntzio baten erantzule nor egiten duen agertzeko eta, aldi berean, behatzailearenganako disfuntzioaren informatze eta adierazle lana nork betetzen duen erakusteko. Familiako terapeuten ustetan familia barneko indar antagonisten neutralizatzaile lana betetzen du bekatariak. Eta bekataria “gaixo antzera” antzematen denean familiako “izendatutako gaixoa” bihurtzen da; gerta liteke honela ez izatea eta, orduan, bere nortasunaren zati bat sakrifikatu beharrean ikusten da taldeko oker baten ordaintzarako, okerraren sorrera transgenerazionala izan daitekeelarik Benzodiazepinak: Ezaugarri antsiolitikoak, baregarriak, mioerlaxatzaileak, antikonbultsiboak eta hipnotikoak dauzkaten familia kimikoa osatzen dute benzodiazepinek. Diazepinak zazpi atomoko zikloa izendatzen du eta Benzok berari eransten zaion ziklo benzenikoa. Aurrenekoa, Klordiazepoxidoa, 1959an sintetizatu zen eta, pixka bat geroxeago, Diazepana. Geroztik hamarretik gora komertzializatu dira. Egituraketa kimikoaren aldaketa txikienak substantzion eragin farmakologikoen profila nabarmenki alda dezake. Horregatik, benzodiazepina batzuk bereziki epilepsiaren tratamenduan (ahalmen antikonbultsiboarengatik) eta erreumatologian (eragin mioerlaxatzailearengatik) erabiltzen dira. Loaren aztoramenen aurka nitrazepan eta flunitrazepan diazepinen antzekoak erabiltzen dira. Baina, nagusiki, benzodiazepinak larritasunaren eraginei aurre egiteko erabiltzen dira, bai berezkoa denean bai beste gaitz psikiatriko baten ondorioa denean. Preskripzioaren arauak eragin farmakologikoetan oinarritzen dira.

085 Adibidez, estuasun krisialdietarako zurgapenaren (absortzioa) abiadura hartu beharko da kontuan, ahal den epe motzenean lor dadin gehiengo kontzentrazio plasmatikoa. Gogoan eduki beharreko beste parametroa benzodiazepinaren eraginaren iraupena da, tratamendua gaitz desberdinen arabera bideratzeko. Nahiz eta argi egon benzodiazepinen egokitasuna eta ez kaltegarritasuna, bere erabilerak zuhurra izan behar du halere, batez ere osatze lan luzeetan, tolerantzia eta menpekotasuna sor dezaketelako. Benzodiazepinen hartzaile berezien aurkikuntzak ikerketa lanak suspertu ditu eta erakutsi du hartzaileak gehienbat bizitza emozionalean zerikusia duten kortex eta egituraketa linbikoan kokatzen direla. Berbalismoa: Benetako esanahia ulertu gabe egiten den hizketarako osagaien erabilera da. Haurrek entzundako hitzei emandako erreprodukzioak aztertuz ikertu da berbalismoa, alde batetik hizkuntza eskuratzearen alderdi sozialak agerian ipintzeko (imitazioaren aurretiko “ekolaliaren “ garrantzia azpimarratuz) eta, bestetik, pentsakera “amorfoaren” edo desantolatuaren lekuko gisa. Psikohizkuntzalaritzak eta ikerketa psikologikoek argi erakutsi dute zentzua ez dela hitzaren hotsei gaineratzen zaien zerbait, baizik hitzaren berezko dimentsioetako bat. Hizkuntzara iritsi aurretiko umearen zizakadurak semantika bat iragartzen du jada. Egoera zehatz batzuetan oihuak eta onomatopeiak errepikatzen ditu sistematikoki. Adibidez, 9-10 hilabeteko haurrak “man man” edo antzeko zerbait ahoskatzen du janariaren aurrean. “Oihartzunezko portaera” (umeak oihartzun bezala eta ulertzeke egiten duen inguruan entzundako hitzen errepikapena), Skinner-en ustetan hizkuntza-garapenaren motorea izango litzakeena, ez da agertzen behaketek erakusten dituzten aldaketa azkarrak ulertzeko behar litzakeen maiztasunarekin. Hala ere gaur egun onartuta dago “haur bat has daitekeela hizkuntza-itxura bat erabiltzen, zentzu bat emanez, zer esan nahi duen ulertu aurretik”( Slobin, 1973).

086 Berbalismo hitza erabiltzen da, baita ere, psikotiko eta atzeratu batzuen hitzaldi luze eta nahaspilatsuak (maizenik azpikariak direnak) adierazteko. Berbigerazioa: Hitzen eta esaldien zentzugabeko eta etenezinezko harilkatze ulergaitza da. Oso aurreratutako dementzietan azaltzen da batez ere. Katafasia deitura ere hartzen du eta, noizbehinka, eskizofrenian eta eldarnio kronikoetan ere agertzen da (Ph. Chaslin-en “deklamaziozko litania”). Bergizarteratzea: Aurretik aldendutako subjektua bere antzinako gizainguruan, lanbidean eta familian bersartzeko ahalegina da. Gehienbat gaixo mentalak izandakoei, hau da, gaitzaren eraginez bere ingurugirotik urrunduta egon ondoren birmoldaketa egokia lortu dutenei, eskaini behar zaie. Bidaia txarra. Bad trip: Haluzinagarriak hartzeari dagokion esperientziari deitzen zaio “bidaia”. Batzuetan desatsegina izaten da, estuasun handia sortuz, erreakzio psikotikoa eraginez. Orduan, bidaia txarra edo bad trip deitzen zaio. Bideoterapia: Ikus-entzunezko tresnak erabiltzen dituen teknika psikoterapeutikoa da. Gaur egun erabat zabalduta dago erakunde psikiatrikoetan. Hasieran, gaixoen azterketak eta beraiekin edukitako elkarrizketak jasotzeko eta, geroago, irakaskuntza lanetan erabiltzen zen soilik. Orain berriz, batzuetan, baliabide terapeutiko nagusia izateraino iritsi da, banakako eta familietako psikoterapietan batez ere. Bi jarrera terapeutiko bereizi behar dira: lehendabizikoan pazientearen irudian dago ekintza terapeutikoaren ardatza. M.M. Berger-ek proposatutako teknika honetan gehienbat subjektuaren eta bere irudiaren arteko alderatze autoskopikoa bilatu nahi izaten da (planoak hartzeko angeluak aldatuz, irudia geratuz, geldotuz eta abar). Bigarrenean, bideoa eraketa terapeutikoa kontrolatzeko tresna da soilik, familietako psikoterapian adibidez, bideoak zilarbizi gabeko ispilua ordezkatzen duelarik, atzeranzko lana (feedback) ahalbidetuz.

087 Gaurko aurrerakuntzek asko aberastu dute teknika eta bideoalderatze ahaleginetarako fotobideoskopia, bideopsikoklipa eta bideodrama eskaintzen ditu. Hala ere, zenbaiten iritziz, ahal den neurri txikienean erabili behar dira teknikak eskaintzen dituen aukerak, irudien manipulazioak ekiditeko, pazientearen edo taldearen plano bakarrean zentratuz, terapeutarena bigarren maila neutroan utziz. Bikariotza: Nerbio-sistema zentralak daukan gaitasuna partzialki edo osotasunean alboko esparru baten funtzioa ordezkatzeko, esparru horrek, zauritua izan ondoren, bete ezin duenean. Ordezkapenerako aukera honek berreskuratze funtzionalaren bilakaera baikorra suposatzen du. Bikoitz irudipena: Capgras sindromea ere deitzen zaio eta 1923an J. Capgras-ek eta J. Reboul-Lachaux-ek deskribatu zuten “Illusion des sosies” (berdinen edo sosien irudipena) izenarekin. Ezagunen identifikazioaren aztoramen larria da euren nortasuna ukatzera eta beste batekin ordezkatuak izan diren sinesmenera eramanez. Ezagutzagabetasun honen bidez gaixoek gertukoen benetako izaeraren ukoa erakusten dute. Beraien aurrean ipiniz gero ezin dute ukatu erabateko antza ez daukatenik baina bikoitza edo sosia bat besterik ez direla berretsiz. Nahiz eta eldarniozko oldarraldietan edo nahasmendu aldietan ager litezkeen, gehientsuenetan luzaroko ongi egituratutako jazarpenezko eldarnioetan eta eskizofrenia paranoidetan azaleratzen dira, beste gezurrezko berrezagutzekin batera. Sindrome honek bariazio ugari eduki ditzake baina beti identifikazio proiektore psikotikoen eraginez eratutakoak: “Fregoli-ren sindromean”, gaixoaren ustetan, jazarlea jantziaren eta ezagunen itxuren atzean ezkutatzen da, irudi batetik bestera aldatuz Fregoli ilusionistak egin ohi zuen bezala; “intermetamorfosi” sindromean jazarleak itxura anitz hartzeko daukan erraztasuna eldarniozko sinesmenean oinarritzen da; “norberaren bikoitzeko” sindromea, berriz, benetako irudipen heautoskopikoan sostengatzen da, hau da subjetuak erabat garbi dauka jazarlea subjektuaren itxuraren atzean ezkutatzen dela.

088 Bikote-terapia: Bikote baten elkar-bizitzako xehetasunak, batez ere denboraren erabilerarenak, ardatz bezala hartzen dituen terapia, bikotearen eta familia osoaren iharduera erosoagoaren lorpenera zuzentzen dena. Bikotearen eguneroko ekintzetara jotzen du bikote terapiak, baina bakoitza libre da bere eginkizunak betetzeko bestearen ekintzak eta gogoak errespetatzen dituen bitartean. Adibidez, umeen eskolaratzera, senitartekoenganako harremanetara edo aisialdien antolaketara eta, behar izanez gero, bikotearen jokabide sexualaren egokitzera zuzendu daiteke. Beraz, bakoitzak bere betebeharreko funtzionamenduaren kargu hartzean eta bestearenarekin egokitzean datza terapiaren helburua. Sexu terapietan eta ezkontideen terapietan ez bezala, bikoteko terapian behar beharrezkoa da bien partaidetza eta bien baiezkoa elkarbizitzearen egokitze egitasmoa bete dadin. Bere helburua ez da elkarri amore ematea baizik terapeutak lekukotzen duen kontratu baten engaiamendu eta erabakietara iristea. Engaiamendu honetan bataren eta bestearen portaeraren azterketa egitea da terapeutaren lana. Hau da arrangurak, baldin eta egonez gero, aurpegiratutako portaeraren deskribapen zehatz batez itzultzea. Ezkontideen partaidetza besterik ez duen azterketa honek harremana hobetu eta elkarrekiko ulermena errazten du. Terapia honetan ez da pertsonalitatera eta bere aztoramenetara begiratzen. Helmuga bikotearen eguneroko funtzionamenduaren egonkortasuna da soilik, baloraziozko iritziak eta portaerarekiko oharrak baztertuz.

089 Bikotikoa: Egoera esperimentala da oro har, non aldi bereko eta desberdinak diren estimulu soinudunak bidaltzen zaizkion belarri bakoitzari. Arreta selektiboaren ikerketarako “lan bikoitza” deitzen den teknika erabili da intentsiboki: bi entzungailu erabiliz musika soinuak edo bestelako mezu bat bidaltzen da belarri batera eta erabat desberdina dena bestera. Mezu bakoitzak eragin berezia agintzen du. Bietako batek agindu dezake bidalitako informazioari jaramonik ez egitea. Horrela, erakutsi ahal izan da belarriak, edo dagozkien eragile zerebralak, gai direla bati edo besteari zuzendutako mezuak bereizteko, banatzeko eta osatzeko. Teknika berarekin hemisferio zerebral bakoitzaren funtzioak ere aztertzen dira zerebral asimetria eta hemisferioen tarteko komisuraren funtzioak erakusteko. Biktimologia: Delitu edo krimenak jasandako biktimen nortasunaren, egoera psikosozialaren eta harreman afektiboen azterketa da. H. Von Henting-ek ikertu zuen lehenbizikoz, 1958an, biktimek daukaten eginkizuna kriminogenesian. Ordurarte biktima egokitu izanaren zoritxarra besterik ez zen begiztatu. Geroztik, biktimen aurretiko jarrera ere deskribatzen hasi zen. Ezkutuko (latente) biktimaren gainean hiru eragin motak bereizten dituen biktima izan daitekeen (biktimatasun ahalbidea) zama dago: arlo fisikoko eraginak, hau da adinean oso gazteak edo zaharrak izan ohi dira eta berezitasun morfologikoak edo fisikoak eduki ditzakete; arlo psikologikoko eraginetan, ulerkuntza kaskarra, adimen ahula eta gutxi landutako pentsamolde baldarra aurkitzen dira; arlo sozialeko eraginak, berriz, gutxiengo taldeetakoak (inmigratuak, marjinalak) eta muturreko maila sozioekonomikoko (oso txiroak edo oso aberatsak) partaide izateak osatzen ditu.

090 Saiakera batzuetan sortzezko-biktimaren erabateko pertsonalitate neurotiko sadomasokista eta porrot jasailea deskribatu dira; baita ere elkarren segidan edo aldi berean kriminal-biktima izateko gaitasuna daukatenena. Sadomasokista erako pertsonalitate neurotikoa daukaten subjektuek sarritan eduki ohi dute errudun izatearen sentimendu inkontzientea eta guztiz lasaitzen dira bere erruduntasuna egiazko gertaera batekin lotu ahal izanez gero. Bestalde, jazarpen portaerak ikertzen direnean erasotzailea ezin da bere biktimarengandik bereizi. Bien artean simetriko, elkar osagarri eta errepikakor erreakzio konplexu eta korapilotsu bat dago. Binet-Simon (Eskala): Adimenaren garapena neurtzeko erabiltzen den eskala, bizitza arrunteko saio txiki, zehatz, motz eta desberdinetan oinarritua, zuhurtasunaren, ulermenaren eta arrazoiketaren azterketara zuzendua. 1905ean argitaratu zuten A. Binet-ek eta T. Simon-ek. Proba bakoitzaren erabilpena eta erantzunen ebaluazioa zehaztu zituzten. Probek sorrarazten dituzten erantzunak hiru urtetik hamahiruraino graduatuta daude. Eskala honek adimen-adinaren ebaluaketa eskaintzen du, probetan ematen dituen erantzunak bere adineko ume normalek ematen dituztenekin neurtuz. Hasiera batean garapen atzerapenak detektatzeko erabili zen, ondoren heziketa bereizia eskaintzeko. Binet-Simon eskala oso ospetsua izan da munduan zehar eta adaptazio eta berregituraketa asko ezagutu ditu, hala nola L. M. Terman-en eta D. Wechsler-en eskutik. R. Zazzo-k eta bere taldeak erabat berritu zuten 1966an: N.E.M.I edo Nouvelle Échelle Métrique de l´Intelligence. Binswanger (Ludwig): Psikiatra suitzarra (Kreuzlingen, 1881 - 1966). Psikoanalisia eta fenomenologiaren arteko sintesia lortu nahi izan zuen, bigarrena suertatu zelarik garaile. Kreuzlingen-eko klinika bateko jabe ziren psikiatren familia batean sortu zen eta filosofia eta medikuntza Lausana-n eta Heidelberg-en ikasi zituen. Gero, Zurich-en, E. Bleuler-en ikasle eta laguntzaile izan zen Burghölzli-ko ospitale psikiatrikoan. Han ezagutu zuen C. Jung. Biek Vienara jo zuten Freud-ekin psikoanalisian trebatzeko asmoarekin eta 1919an Suitzako elkarte psikoanalistako zuzendaritzako partaide bihurtu zen.

091 Familiako klinika zuzentzen zuen bitartean E. Husserl eta M. Heidegger-en fenomenologiara hurbiltzen joan zen, behaketa klinikoa eta azterketa psikopatologikoa gero eta gehiago erabiliz, Suzan Urban eta Ellen West-en kasu ospetsuak argitaratuz. Existence idazlanean aurkeztu zuen zehatz-mehatz Ellen West kasua, azterketa exiztentzialaren eredu gisa. Bere iritzirako psikiatrak egin behar duen osatze lana honetan datza: gaixoaren barne-esperientzia fenomenologikoki ulertu lehenengo eta, gero, berreraketan ahalegindu. Azterketa honen barruan Heidegger-en “daseinak” (izan-munduan) egon behar du Neurologia eta Psikiatriako Artxibo suitzar sei artikuluetan argitu zuen bezala. Nahiz eta gero eta gehiago urrundu zen psikoanalisia ortodoxotik Freud-ekiko leialtasuna beti gorde zuen eta azkenez idatzi zuen oroimen liburua berari eskaini zion. Birsortze terapia: Itxura dramatikoa baztertuz gaixoaren jaiotza berregiteko asmoarekin biriken hiperaireztatzean oinarritzen den psikoterapia da. L. Orr-ek asmatu zuen 1960an. Bere ustetan geure pentsamoldeek eratzen dute gure mundua eta bakoitzak lantzen dituen gogoeta baikorrak eta ezkorrak alderanzgarriak izan litezke prozesu psikoterapeutiko berezi baten laguntzarekin. Oinaze neurotikoa munduaren ikusmen ezkorren egonkortasunetik letorke, batez ere hiltzeko gogoa dakarren jaiotzako esperientzia gogorrari lotutakoarengandik (sortze aurreko “ez izatera” itzultzearren). Orduan, nahikoa izango litzateke gogoeta ezkorren iturriari eraginez, gaixoari bere jaiotza berreginaraztea, balio baikorra erantsiz. (“Oinarrizko garrasia” teknikaren antzekoa da).

092 Bobarismoa: Atsekabea, batez ere atsekabe psikoafektiboa, konpentsatzearren eguneko amets amaigabeetara bultzatzen duen jokaera da, bere irudi miragarria, irreala, eta onuragarria sortuz. J. de Gaultier-ek ezarri zuen izena G. Flaubert-en eleberri bateko heroiarena hartuz iharduera neurotiko nartzisista bat deskribatzeko, non errealitate funtzioaren aztoramena eta irudimenezko ekintzen gehiegikeria egoten den. Histeria batzuetan eta babeserako idealizazio sistema erabiltzen den muga egoera batzuetan gertatzen da gehienbat. Bortxaketa: Indarkeria, derrigortzea eta ustekabea erabiliz pertsona bati eragindako edozein motatako genital barneratzeraino iristen den eraso sexual larria. Gerra bortxaketetatik eta erlijio-erritoetik at atentatu honek sexuzko ekintza baten tabu berberak dauzka, hau da lekukorik gabeko toki zuhur, gorde eta isil baten egin ohi da gehientsuenetan. Hortik datorkio zailtasuna kalifikazioari epaiaren orduan. Biktimak soilik eman diezaioke jasandako ekintza sexualari bere indarkeriazko eta ez adostasunezko dimentsioa. Baina, maiz, lekukotasuna arbuiatu egiten da, batez ere defentsaren partetik eta, zenbaitetan, psikiatra adituaren iritzia eskatzen da aldi berean lekukoa eta auzi-jartzailea denaren sinesgarritasuna neurtzeko. Sarritan, egoera lotsagarri bateraino iritsi daiteke auzia: erasotua izan den biktimak aurkeztu beharko ditu probak eta berak jasan beharko ditu azterketak eta galdeketa susmagarriak eta zehatzak, auziperatua bera izango balitz lez.

093 Bortxaketa edozein pertsona arruntek egin dezake, baina oro har, bortxatzaileen pertsonalitateak heldutasun afektiboaren eta kulturalaren gabezia nabaria erakusten du. Bere ekintza erantzun erasokor baten seinalea izan ohi da, bizitza afektibo-sexual txiro eta debekuz jositakoan oinarritzen den benetako edo irudipenezko frustrazio baten aurka hartutako ordainketa izango balitz bezala. Batzuetan bortxatzailea desorekatua, psikopata, epileptikoa, alkoholikoa, psikotikoa izan daiteke. Orduan bortxaketari hilketak jarrai diezaioke. Gaixoaren historian zehar behin bakarrik gertatzen dena edo, alderantziz, aldiz-aldiz errepikatu litekeen ekintza da, erritualen laguntza (erregistro sadomasokistan adibidez) eta itxura estereotipikoa har dezakeelarik. Batzuetan, berriz, taldeko akzioa izan daiteke, kaxkar antolatutako nerabeen bandek eragina, prebentzio zaila daukan problema latza bihurtzen delarik. Orain gutxi arte ez zen biktimenganako ardura asko erakusten. Lehendabizikoz M. Amir-ek azpimarratu zituen 1.967an bortxatzailearen eta biktimaren arteko elkarrekintzak, biktimologiaren ikuspuntua hartuz eta bortxatzaileekiko aurriritzi lar onuragarriak baztertuz. S. Brownmiller-ek, 1975ean idatzitako liburuan, bortxaketak arlo mentalean eta sexualean eragiten dituen ondorio latzak deskribatu zituen: larritasunezko depresio erreaktiboak, neurosi traumatikoak, inhibizioa, hoztasuna eta dispareunia dira maizenik agertzen direnak. Bereziki larriak izaten dira nerabe bortxatuetan, gehienbat intzestuzkoetan.

094 Bouffée délirante: Eldarniozko oldarraldia (Bufada): Bat-bateko pasarte psikotiko iragankorra da, era askotako eldarnioek osatzen dutena, gehienetan haluzinazioak lagun dituena, ordura arte aztoramen mentalek kutsatu gabeko subjektuetan agertzen dena eta inongo ondoriorik uzteke bi edo hiru astetan osatzen dena. V. Magnan-ek eta, batez ere, bere ikaslea zen M. Legrain-ek deskribatu zituzten, 1.880-1.890 urteetan, bat-batean azaleratzen diren eldarniozko adierazpenok. Ustekabeko hasiera basatia edukitzen dute, sistematizaziorik gabekoa, ilogikoa eta zentzugabea maiz, eduki anitz eta aldakorrekoa (jazarpen eta mistikoak gehienbat), oso sarritan haluzinazio pluri-sentsorialak gaineratzen zaizkielarik eta, gehientsuenetan, aldez aurretiko jarrera psikiko ahula daukatenetan sortzen direlarik, endekapenak jotakoetan batez ere. Magnan-en ustetan, endekapena jasaten duten subjektuak bi eratakoak dira,“taradunak” deituriko atzeratu eta ahul mentalak alde batetik eta, bestetik, “endekapen nagusiko” “desorekatuak”, zentzu moralean, hunkiberatasunean eta adimenean hutsuneak dauzkatenak. Endekatuen eldarniozko oldarraldia eta eldarniozko psikosi kronikoa oso desberdinak dira; bigarrengoan eldarnioa oso ongi eratuta egoten da eta aldez aurretiko pertsonalitate normalean kokatzen da. Eldarnioa eta haluzinazioa aztoramenez gain depresiotik asaldura maniakoraino irits daitekeen arazo timikoa eta kontzientzia eta jagoletzaren egoeraren aldaketak egoten dira. Sintoma hauen arabera izen desberdinak ezarri zaizkio oldarraldiari: Eldarnio oniriko (E. Régis), Irudimenezko psikosi larria (E.Dupré), Aldi oniroidezko kontzientziaren krepuskuluzko egoera (W. Mayer-Gross) eta Egoera nahasi-onirikoa (Henri Ey). Egoera nahasi-onirikoak dakarren kontzientziaren desegituraketan dago eldarniozko oldarraldien nortasun psikopatologikoa. Psikosi kronikoetan, alderantziz, pertsonalitatearen desegituraketa ikusten da, ez kontzientziarena. Bestalde, beti Henri Ey-ren ustetan, oldarraldiok testuinguru desberdinetan letozke: Kontzientziaren desegituraketa lekarkeen egoera distimiko batean; orduraino ezkutuan egondako eskizofrenia baten hasieran edo areagotzean; beste egoera larri batek sortarazitako erreakzioaren barruan. Endekapenaren teoriara itzuli gabe esan daiteke, baita ere, pertsonalitatearen berezko ahuleziak oldarraldien agerpena errazten duela.

095 Gaur egun diagnostikoa, C. Pull eta P. Pichot-i jarraituz, honako hiru baldintzetan oinarritzen da: 1- hasiera azkarra eta aurrekari psikiatriko gabekoa; 2- ez da kronikoa, fase bakoitza 2-3 asteko epean desagertzen da eta faseen artean normaltasuna da nagusi, 3- sintoma kliniko nagusiei, hau da eldarniozko ideiei eta haluzinazioei, nahasmenduzko edo nahasmendu gabeko despertsonalizazioa, egoera timikoaren aztoramena, eta sintoma hauen aldakortasuna (egun gutxi edo ordu batzuen barruan) atxikitzen zaizkie. Pronostikoa da gaixotasun honen atal zailena, zeren % 50 kasuetan ondoriorik eta aztarnarik ez utzi arren, 7tik 1ean eskizofrenia baten hasiera izan ohi da, 4tik 1ean psikosi maniakodepresiboaren bilakaera edukitzen du eta 7tik 1ean muga-egoerara (borderline) jotzen du. Beraz, pronostikoaren baikortasun barrenean, zuhurra izan behar da. Tratamenduari dagokionean, gehientsuenetan, beharrezkoa izango da ospitaleratzea. Edozein kasutan neuroleptikoak erabiliko dira, ziztatzaileak eldarnioak eta aluzinazioak menperatzeko, eta sedatzaileak atsedena lortzeko. Bilakaera baikorra denean pixkanaka kenduko dira. Halere, bidezkoa, tratamendua bi urteraino luzatzea da. Boyeurismoa: Portaeraren aztoramen mota bat da, non atsegin sexuala lortzearren beste pertsonen eranzte ihardueren, sexu harremanen edo eginkizun fisiologikoen (sabelustuketa, gernu egitea) ezkutuko ikusketara eta espioitzara jotzen den. Parafilien multzoko arazoa da. Batzuentzat, atsegina ikuste hutsaren ondorioz letorke, bere ekintza sexual bakarra bihurtzen delarik. Beste batzuk, begiratzen ari diren bitartean masturbatu beharra daukate orgasmoraino iristeko. Boyeurismo diagnostikoa ezartzeko gutxienez sei hilabete iraun behar dute era honetako jokaerek.

096 Bradikinesia: Hondamen neurologikorik gabeko mugimenduen eta eginkizun psikomotoreen geldotasun orokorra da. Parkinson eta enzefalitis epidemiko gaitzetan aurkitzen da, akinesiaraino irits daitekeelarik ( zenbait emozioek kinesia paradoxikoak eragiten dituzte). Bradipsikia: Gogozko arretaren, berezko jakinminaren eta ekimenaren gutxitzearekin batera agertzen den pentsamenaren moteltasuna da. Prozesu psikikoen geldotasuna da eta dementziazko nahaste egoeretan, enzefalitis epidemikoen ondorioetan, epilepsietan eta Parkinson gaitzetan azaltzen da. Ez dakar, derrigorrez, adimenaren narriadura eta berarengandik bereizi behar da. Bulimia: Eutsiezinezko gose aldiak jotako portaeraren arazoa, gehiegizko eta etengabeko jatera daramana eta okadak eraginez edo lokartzez bukatzen dena. Betidanik, bulimia gehiegizko goseari lotutako neurrigabeko jatea izan da, era batzuetako buru gaitzetan azaleratzen zena, batez ere eskizofrenietan eta dementzietan. Baina, 1970-1980 urteetan, nerbio-anorexiak sortutako arduraren lorratzean, bulimia portaeren maiztasuna agerian geratzen hasi zen, batez ere nerbio-anorexia gaitz beraren barnean. Portaera anorexikoaren eta bulimikoaren txandaketa sarritan agertzen da eta, horregatik, zenbait autorek “bulimiarexiaz” hitz egiten dute. Bulimia jokaerak mendebaleko emakumezko ikasle edo estetikarekin zerikusia daukaten profesional gazteetan (Manikiak, dantzariak) ikusten dira gehienbat. Ohiko adierazpena pisu normaleko eta okadazko bulimia da. Aldiaren hastapena, sarritan, itzela izaten da: ezkutuan, jatorduetatik at, egunaren bukaeran edo ustekabeko baten ondoren agertzen da. Gaixoa isolatu egiten da eta kalorietan aberatsak diren elikadurak irensten ditu (10.000 kaloriatararaino irits daitezkeelarik jaten dituen ogi, gurin, pastel eta txokolateak). Orduan, sarritan, sabelaldeko minak letozkioke, atsekabea sentituz, lotsa eta gizentzeko beldurra gaineratzen zaizkiolarik, libragarrien eta gose-ebakitzaileen abusura bideratuz eta baita ere hiperaktibitatera. Badaki bere portaera ezohikoa dela eta automatikoak izatera irits daitezkeen okadak eragiten ditu. Aldiak astean zehar edo egun berean errepika daitezke.

097 Elkartzen zaizkion arazo psikikoen artean maizenak behin edo gehiagotan bere buruaz beste egitera eraman dezakeen egoera depresiboa, larritasuna, frustrazioekiko jasanezina eta bakardadea dira. Bulimiak erasotzen dituen pertsonalitateak muga-egoerakoena (borderline) eta hazpegi neurotikoak dauzkatenena gogorazten du. Eta ekintzetarako joerak eta oldarkortasunak oztopatzen dute nagusiki eginkizun terapeutikoa. Alkoholera, drogetara eta botiketara jotzen du gaixoak larritasuna eta zailtasunak arintzeko. Portaera hau pubertaroaren bukaera aldera agertu ohi da eta luzaroan iraun dezake. Ez da anorexia bezainbeste nabaritzen, baina libragarriak eragindako aztarna biologikoak aurki daitezke. Oraindik ez dago oso ondo zehaztuta bulimiaren psikopatologia. Batzuentzat ingurugiroarekiko menpetasunezko harremanek daukate garrantzi handiena: besteen jarrerei dagokionean oso sentikorrak dira eta, aldi berean, aldaerarako egitasmo txikienaren aurrean erabateko aurkakotasuna erakutsi dezakete. Menpekotasunak haurtzaroko aurreneko harremanen, batez ere amarenganakoen barneratze prozesuen porrot erlatiboarekin zerikusia eduki dezake. Beste batzuentzat, berriz, eragile biologikoak daude lehenengo mailan eta ikerlan ugari saiatu dira, argudio familiarrak eta abar erabiliz, portaera bulimikoak umorearen aztoramenekin lotzen. Tratamendua zaila da eta behar-beharrezkoa da gaixoaren partehartzea. Batzuetan epe motzeko ospitaleratze neurria ezinbestekoa litzateke. Antidepresiboek etekin onak eman ohi dituzte. Neurri dietetikoak ere nahitaezkoak dira eta taldeko terapiak, batez ere gaixoek eratutakoak, oso lagungarriak dira.

098 Bulkada: Ekintza bat betetzera daraman eutsiezinezko joera da. Bulkadak, psikiatrian, gauzen aurka (piromania) edo pertsonen kontra (erasoa, hilketa) zuzendu litezke. Ustekabean agertzen dira eskizofrenikoetan eta ohiko portaerak dira, alderantziz, psikopatetan, alkoholikoetan, epileptikoetan, hipomanoetan eta zenbait paranoikoetan. Berez sortzen dira, aurretiko barne borroka larririk gabe, hauxe delarik konpultsioetatik bereizten dituen ezaugarri nagusia. Conrad, Klaus (1905-1961): Psikiatria eta neurologiako irakaslea izan zen Göttingen-eko unibertsitatean. Kliniko eta ikerlari zorrotza zen eta garun patologiaren ezaguera zabala behaketarako ahalmen sakonarekin elkartzen zuen. Jackson-en pentsaera jarraituz fenomenologia alemanaren lorratzean kokatu zen eta eldarnioak eginkizun psikikoen aztoramenen ekoizpena zirela ulertzen saiatu zen gehienbat. Funtzioen patologiatik haratago joanez eta, Gestalt psikologia erabiliz, eskizofrenikoen bizipenak aztertu zituen, bere irudian eta edukian gaitzaren muineko osagaiak ezagutu eta ulertzearren. Conrad-en ustetan bereizte funtzioaren etengabeko galeran datza eskizofreniaren mamia eta, galera horrek, bizipenen nukleoaren aldakuntza dakar kontzientziaren esanahi anormalera bideratuz, subjektua unibertsoaren ardatz gisa kokatuz. Hori guztia 1958an argitaratutako Eskizofrenia hasiberria. Eldarnioaren irudiaren azterketarako saiakera liburuan deskribatu zuen. Gestalt teoria jarraituz eta, existentzial arloan baino gehiago irudi arloan oinarrituz, eskizofreniaren fase desberdinei izenok ezarri zizkien: Trema, Apofania, Anastrofea, Bermatzea eta Hondarra: Trema: eldarnioaren agerpenaren aurretik jasaten den tentsioz beteriko egoera bitxia. Erruzko eta inhibizio depresibozko ñabarduraz jositako tentsioa da eta, neurri berean, mesfidantzaz beterikoa, baita ere egoerak itxaropen liluragarri baten itxura baikorra hartzen duen kasu bakanetan. Eta oinarrizko afektibitate oinazegarri hau handitzen doan bitartean, ingurugiroak inoiz eduki ez duen hazpegi harrigarria hartzen du. Itxura hotza eta aurkakoa dauka, pairatzen duena aurretik epaitua eta zigortua izan balitz bezala.

099 Apofania: deitura honekin Jaspers-en “Kontzientziaren esanahi anormala” edo Gruhler-en “zergati gabeko harremanen ezarpen” bizipena izendatu zituen, hau da era arruntean eldarniozko hautematea edo eldarniozko irudikapena deitzen dena. Izena, hizkuntzari dagokionean, Jaspers-en esaera honetan oinarritzen da: “lehen mailako eldarniozko bizipenaren muin nagusia berehalako eran agertzen den (apo-fanein) esanahien jakindurian datza”. Eskizofrenikoek sistema erreferentzialaren aztoramena pairatzen dute, une bakoitzean erreferentzi puntu egokian kokatzeko ez dira gai. Eta momentu oro bere arretaren ikusmiran berarekin zerikusia daukan zerbait aurkituko dute. Hauxe da apofaniaren muina. Anastrofea: apofaniaren beste aldeko aurpegia da. Eskizofrenikoek “transposiziorako” ahalmena galdu dute, hau da momentu bakoitzean erreferentzi puntu egokian kokatzeko gaitasuna. Transposiziorako ezintasunak “Ni”aren preso bihurtzen du gaixoa, etengabe ni horrengana tolestaraziz, hausnarketarako espasmo baten menpean egongo balitz bezala, bizipenaren atzealde bat egituratuz. Azkenean, dena, munduko gertakari guztia “bere” inguruan biraka egongo litzateke. Horretan datza anastrofearen mamia. Apofania eta Anastrofea fenomeno bakarraren eta beraren bi aurpegiren gisa elkar osatzen dute. Bizipenaren egituraketaren aldaketa sakona eratzen dute. Etekin psikiko nagusien aztoramenak dira. Desegituraketa hori pausoka joaten da, aurrenekoa askatasunaren mailakako galera delarik, zeinen ondorioz sistema erreferentzialaren gogozko aldaketa eragozten den. Bizipen apofanikoa ez da bat-batean nabaritzen, pixkanaka etorri ohi da eta Trema fasean itxuratzen da. Trema fasean transposizioa jada mehatxatuta dago; arlo psikikoa, orokorrean, hesiz inguratuta dago, askatasuna etengabe estutzen da larrialdi erreaktiboak eraginez. Oinarrizko afektibitatearen tentsioa goraka doa, egonezina eta estuasuna gehitzen doazen bitartean. Transposiziorako ezintasunak “Ni”-aren eta hurkoaren tarteko amildegi bat antolatzen du. Eta honek errudun izatearen sentimendua sortarazten du. Eta bere gainean eraginez eta mesfidantzaz beteriko “eldarniozko humorea” (humor delirante) ezartzen du.

100 Apofaniak hautemate mundua bere orokorrean hartzen du, baina ez da hor geratzen; har dezake baita ere, batzuetan eta fase oso aurreratuetan bakarrik, pertsonaren barreneko esparrua. Pentsakeraren osagarriak “irekita” geratzen dira eta edonork irakur ditzake. Mundua eta “Ni”-a mugatzen dituen hesia gardendu (transparente) egiten da. Baina oraindik osotasunaren nolabaiteko koherentzia bat gordetzen du eta mundu objektualak jarraitasun (continuo) bat dauka. Ondoren , ordea, harremana ahalbidetzen duen azkeneko zubia ere apurtu egiten da: Apokalipsi fasea da; hautematearen koherentzia erabat aztoratzen da eta gauzen “funtsezko ezaugarriak” aske geratzen dira, sintaxi gabeko irudien uholde bat sortaraziz, ametsezko bizipen baten itxura hartuz, pentsakeraren koherentzia galduz eta hizkuntza suntsituz. Bermatzea (Kontsolidazioa): Prozesuak aurrera ez badu egiten bukaera-egoera batera helduz, bermatze fasea eratzen da. Apofania fasea apokalipsirainokoa iritsiz bere gailurrera heltzen den bezala, bermatze fasearen itzuliko bidean ere, berriro, fase apofanikoa zeharkatu beharra dago. Bermatzeak eraman dezake gaixoa transposiziorako ahalmenaren berreskuratzea lekarkeen “kopernikar bira” batera. Supituki, bere burua kanpoaldetik behatzeko gai da, aztoramena ez zegoela kanpoan barrenean baizik ohartzen delarik. Hondarra (residuo): Hori guztia gertatuz gero psikosia osatu egingo litzateke, hondarrak geratuko ez balira. Hondarrek psikosiei dagokien “potentzial energetikoaren murriztapena” osatzen dute. Murriztapena, behar bada, eskizofreniaren aztoramen berariazkoena (gaur egun ezezko sintomak deiturikoak), arina izan liteke edo oso sakona. Sakontasunaren arabera edukiko du, bermatze fasean, Kopernikar bira egiteko ahalmena, normaltasunerako itzulpen bidea hartuz. Horrela ez bada bermatzearen puntu batean gelditzen da, paranoide edo katatoniko era egonkorrak sortzen direlarik. Prozesu guztia trema fasetik pixka bat aurrerago joan baldin bada, baina potentzialaren galera handiarekin (prozesua oso goiztiarra denean gertatzen dena), eskizofreniaren dementzia bakuna (Dementia simplex) eta hebefrenia antolatzen dira.

101 Cotard sindromea: Ukapen ideia anitzez osaturiko eldarniozko malenkonia da. Orokorreko eran, Cotard sindromeak (“organoen ukapen eldarnioa” deitura ere badauka) honako ezaugarriak dauzka: izugarrizko barne larritasuna, adia, txundidura, hipokondria, bere buruaren salaketa, suizidioa eta autoebaketa (automutilazioa), ikusmenezko haluzinazioak, organoen ezeztapena (gaixoek jada ez daukate garunik, urdailik, bihotzik, eta abar), hilik egotearen edo hil ezinaren sentimendua, suntsiketaren uste osoa (mundua, sendia, gurasoak…desagertu direnekoa), izuikarak eta, ondorioz, eutsiezinezko oinaze morala. Erruduntasunaren sentimenduak bideratu dezake pertsona bat poliziaren egoitzara irudimenezko edo aldizkarietan irakurritako krimenen autosalaketa egitera. Sindrome honen kutsugabeko ereduak hiru osagarri dauzka: organoen ukapena, hilezkortasun sentimendua (denboraren ezeztapenak mugagabeko balioa dakarkio) eta munduaren ukapena. Creutzfeldt-Jakob gaixotasuna: Narriadura psikikoari lotutako mioklonien, orokorreko hipertoniaren eta aztoramen ataxikoen laguntzarekin datorren zahartzaro aurreko dementzia da. Gizakien gertuko primateei egotzi dakiekeen infekziozko jatorria dauka. H. G. Kreutzfeldt-ek 1920 eta A. Jakob-ek 1921ean deskribatu zuten. Arazo piramidalek, ezohiko mugimenduzko seinale extrapiramidalek, bilakaera azkarreko dementziaren aztoramen psikikoek bereizten dute gaitza eta Jakob-ek “pseudoesklerosi espastikoa” deitu zuen, D. C. Wilson-ek ”Kortiko-estro-espinal endekapena” eta Spielmeyer-ek “Creutzfeldt-Jakob gaixotasuna” proposatu zuen. Luzaroan endekapen erako gaitz gisa onartu zen eta 1960an txinpantzeari igortzea lortu zen eta 1969an saguari. Espongio erako enzefalopatien arloko gaitza da eta oraindik ez da isolatu bere eragile infekziosoa, behar bada birus geldo bat izan litekeena. Igorpena jarauspen autosomikozkoa izan daiteke.

102 Deabrumania. Deabrupatia: Deabrumania hitzak deabrua gaitzat daukan erotasuna izendatzen du, deabrupatiak, berriz, deabruaren inguruan ondo eratutako eldarnioa. Bien arteko bereizkuntza “mania” hitz osagarrrian datza, batez ere berari darion arrazoi galtze esanahian. Deabrulogia eta deabrumania: deabrulogia deabruen arloko jakintza da, teologia eta teodizea (Jainkoaren zuzentasunaren doktrina) osatzen dituelarik. Deabru nozioaren aurreneko aipamenak sumeriarren eta egiptoar kulturan aurkitzen dira, beren sistematizazio eta menperatze ahaleginetan zentratzen direlarik gehienbat. Gaur eguneko zenbait teoriek deabruetan aurrikusten dute Onaren eta Gaitzaren jainkoen jatorria eta bien arteko bereizkuntza, berriz, gertakizun batzuetan legoke, irabazle lorpenetan adibidez. Herri zanpatuaren jainkoek ezezko ezaugarriak (deabruzkoak) edukiko zituzketen eta mendekuaren neurrian oinarritutako arriskugarritasuna lekarkete. Kristoren aurreko lehen mendean bi deiturak, Satan eta Deabru, elkartu egin ziren Gaitz-jainkotasuna sinbolizatuz. Deabrulogia aberatsa da oso eta aurreneko mailan harrotasun pekatua badago ere, alboan menpekotasun ezaren egitasmoa dauka. Ikusmira honetan kokatzen da deabrutze (posesión) nozioa. Deabrulogia eta erlijioa: Ebanjelioetako hainbat kasutan -Gerasako energumenoa, haur gormutua, epileptikoa- erakusten da ahalezko gaitz fisikoen eta deabrutzeari dagozkion aztoramenen artean legokeen lotura. XVII. mendean, sorgintzaren prozesu garaietan, epidemia gisa zabaldu ziren deabrutze krisialdiak, ez populazioaren maila txiroan edo nekazaritzakoan baizik klase garaian eta hiritarrean. Prozesua honelakoa izan ohi zen: lekaime bati edo gehiagori deabru bat bidali izana, izpirituaz liluraraztea edo torturaraztea leporatzen zitzaion apaiz bati; exorzistak joaten ziren ikerketa egitera, zurrumurruak goraka egiten zuten eta, tortura lagun zela, apaiza gaitzetsiz eta errez bukatzen zen.

103 Histeriatik harantzago joanez, kontutan hartu beharrekoa da zein ingurugirotan sortzen ziren gertakariok: emakumeoi izugarrizko bizitza zurruna eta burdinazko morala inposatzen zitzaien, atzealdean beste emakumezkoentzako piztutako milaka su zeuzkaten zain, deabruaren eta pekatuaren talka astuna ere han zegoen; guzti honek sistemaren ozdezkarien aurkako nolabaiteko matxinada, hau da gizonen eta apaizen aurkakoa, suposatzen zuen. Bestalde, exorzismoek hitza, nahiz eta desbideratua izan, ahalbidetuz, eszenaratze ikusgarriak erraztuz sakratuari eta Jainkoaren harremanei loturiko erruduntasuna leuntzen zuten. “Deabrutze” nozioa: Deabrutzea, izpiritu arrotz batek hartua izatea, oso antzinako fenomenoa da eta honako berezitasunak izan ohi ditu: ahalmen fisiko bitxiekin batera doan gorputzaren eraldatzea, atseden sakonegiaren eta eutsiezinezko suntsipenezko aldien txandaketa; aurpegiaren eta ahotsaren aldaketa; izugarrizko ahalbide mentalak (ezagutzen ez den hizkuntza mintzatzekoa, pentsakizunak irakurtzea, igarmena, begiak itxiriko irakurketa). Egiaz, barne eta kanpoko presioen eraginez, bigarrengo egoera horretan ipintzeak (trantzearen, estasiaren edo autohipnosiaren bitartez) ohiko inhibitzaile sistemaren eta partzialak eta kanalizatuak diren mekanismo hartzaileen altxaketa errazten du, berari dagozkion arriskuekin (Epidauroko birjinak gazterik hil ohi ziren, dirudienez). Kulturen arabera deabrutze onak eta gaiztoak daude. Deabrutzea sakratuaren eta sinbolikoaren adierazpen berezia da eta larritasun arkaikoei ihes egiteko bitartekaria. Erritualen arabera egituratzen da gizarte-eragin hau: Asiako Txamana izpirituen munduarekiko bitartekaria (medium) da eta, ordainetan, naturaz gaindiko ahalmenak ematen dizkiote. Afrikako kultura “budu”ak esanahi desberdina dauka: “krisiek”, goiko potentziekin (Jainko handia, Loa) eta hildako izpirituekin bat eginez taldeko arima osatu eta askatzen dute, gizartea orekatuz.

104 Deabrutzeak gaitzak eragin ditzake. Orduan eragile den objektu arrunt hori gorputzetik atera beharko da, deabrutzeari desdeabrutzearekin erantzunez; horretarako baliabide desberdinak erabiltzen dira: zigorkatzea, odol jariatzea, exorzismoa jasanaraztea. Sinesmenok erlijioekin lotura edukitzetik, pixkanaka, medikuntza arloko gai bihurtzerainoko bidea Jean Wierek hasi zuen 1579an bere Histoire, disputes et discours des illusions et impostures des diables idazlanarekin . Sinesmen batzuk onartu arren gauzak bereizteari ekin zion, azterketa fisikoetan oinarrituz, ginekologikoak barne zirelarik, eta kondenatutako sorgin zaharrak malenkoniak jota zeudela baieztatu zuen. Guztiz ahaltsu izatetik “gaixo” eta “ahul” mailara igaro ziren emakumeok. Halere, esan beharra dago, teoria honek deabrutzea eta sorginkeria nahastu zituela. Aurrerantzean, medikalizazio honek bi isurialde hartu zituen, Malenkoniazkoa bata, J. Esquirol-ek “lipemania” edo “monomania goibela” deituraz deskribatutakoa eta Macario-k 1.843an lau arlotan banatu zuena (“damnomania” edo kondenazio-eldarnioa, “kanpoko damnomania”, “barneko damnomaniak” eta “damnomania erotikoak”, medikuntzako hiztegiarekin erlijio munduko heriozko bekatua, deabru-irainen obsesioa, deabrutzea, sukuboz eta inkuboz osaturiko gaueko deabruen liluratze kontzeptuak izendatzen zituelarik); Histeriazkoa bestea, Charcot-en gidaritzapean deabrutzea eta adierazpen mistikoak histeriarekin lotzen dituena, bere ezaugarriak hipnosi eta sugestio teknikaz aztertzen dituelarik. Gaur egun kontzeptuok bere alderdi historikoan soilik erabiltzen dira.

105 Dejá vu irudipena (jada ikusitakoaren irudipena): Bat-batean eta era sakonean eduki ohi den bizipena, zeinek igarotzen ari den unea iraganean ere jasandakoa dela, oraingo afektibo ukitu berberarekin, sinistaraztera daramana. H. Bergson-ek “bizitzako arreta orokorraren ahulezia iragankorrarekin” lotzen duen fenomeno hau pertsona arruntetan gerta daitekeena da. Baina gehienbat psikasteniak eta eskizofreniak jotakoek nozitzen dute eta, baita ere, lobulu tenporalaren zenbait zauri agertarazi dezakete, tankera paroxistikoa hartzen duelarik orduan, kontzientziaren egoera larriki eraldatuz. Delay (Jean): Baionan 1907an jaio eta Parisen 1987an hil zen psikiatra eta idazlea. Medikuntza eta neurologia Parisen ikasi zituen bere ikasketak “astereognosia”ren inguruko tesi batekin burutu zituelarik. Geroago Sorbonan filosofiako tesia ere aurkeztu zuen “oroimena” gai zuelarik. Ondoren Henri Ey-ren ikasle izan zen Sainte - Anne ospitalean, bertako “gaitz mentalen irakasle” izendatu zutelarik 1946an. Ikerketa kliniko eta psikofarmakologiko anitz egin zituen, batez ere Clorpromazinaren inguruan. Lehenengoz “gangioplejiko” gisa erakutsi zuen, geroago eragin zentraleko psikotropo bezala, “neuroplejiko” izenarekin hasieran eta, azkenean, “neuroleptiko”arenarekin. Bere idazlan ospetsuenean André Gide-ren gaztaroa eta beraren amaren aldeko arbasoak ikertu zituen.

106 Delinkuentzia: Toki eta denbora batean egiten diren arau-hausteek osatzen dute delinkuentzia. Soziologian baliokide bezala erabiltzen dira delinkuentzia eta, hizkuntza arruntean, arau-hauste larrientzat gordetzen den Kriminalitate hitzak. Sailkapenean Estatuaren aurkako, pertsonen aurkako, ondareen aurkako eta ohituren aurkako arau-hausteak bereizten dira. Unibertsala den delinkuentziaren aurka gizarteek “politika kriminala” eratu ohi dute, ez ezabatzeko helburuarekin baizik eta bideratzekoarekin eta bere eragina gutxitzekoarekin. Egitasmo horretan zergatiak aurkitu nahi izan zaizkio eta, eragileen artean, azpimarragarrienak honakook dira: -eragile sozialak: familia eta eskola gabezia, atseden denboren erabilera traketsa, luxu, sexu eta indarkeriaren apologiaz komunikabideek gauzatzen duten erasokortasuna; hiri handietako populazioaren dentsitatea, gizarte-kulturazko baliabideen urritasuna; -eragile ekonomikoak: txirotasuna, langabezia, profesional gaitasungabezia; -eragile politikoak: krisiak, hiritar senaren eskas -gizabanakoaren eragileak: nekezka kategorizatzen direnak. Gizabanakoak gizakiarekiko daukan portaera moldakaitzak bereizten du delinkuentzia. Eskematikoki honako harremana sortzen da: indibiduoak, delituzko ekintza batera joz, eskaera bat adierazten du eta, gizakiak, bere derrigorrezko erantzuna, errepresiozko era desegokian ematen du. Ekintzara jotzen duenean, ekintzak hitza ordezkatzen du, gizabanakoa ez dela eroso sentitzen bere eskakizun sakonak hitzez erakusteko adierazten duelarik. Hurbiltze nosografikoari dagokionez normaletik patologikoaraino doazen egituraketa mentaletan ikus daiteke delinkuentzia. Patologia gutxiko ingurugiro erreaktibo batean ager liteke, edo arazo karakterialen esparruan eta, baita ere, erabateko estruktura patologikoetan, nahiz neurotikoetan nahiz psikotikoetan. Orduan, delinkuentzia arazo sakon baten sintoma bat besterik ez da eta, gizarte-berrezitzean, kontuan edukitzekoa ez da sintoma izango, sakoneko arazoa baizik.

107 Delirium tremens: Haluzinazio izugarriekin, asaldurarekin, dardarizo eta aztoramen neurobegetatibo oso gogorrekin adierazten den egoera nahaste-onirikozko eldarnio alkoholiko larria da. Intoxikazio alkoholikoaren bigarren mailako ondorioa da. Maizenik bat-bateko edate gelditzeak dakar, gaixotasun infekzioso bat edo ospitaleratze bat edo istripu bat dela medio. Delirium tremensa, bide batez, desorientazio espazio-denborazkoarekin, larritasun handiko oniriko moduko eldarnioarekin, batez ere ikusmenezko diren haluzinazio beldurgarri anitzekin (gehienbat hormetan animali txikiak ikusten dituztelarik, hau da “zoopsiekin”), sindrome neurologikoarekin (dardarizo, orekaren aztoramena, koordinazio motorearen arazoa), eta egoera orokorraren erasanarekin (hipertermia, takikardia, deshidratazioa) doan nahaste-abagunea da. Tratamendua, gehienbat, prebentiboa da eta, alkoholzale batean deliriumaren arriskua somatzen den bakoitzean, sedaitzaleak ezartzen jakin behar da. Eta, agertzen denean, hidratazioa eta oreka ionikoa berreskuratze neurriak hartuko dira eta, halaber, sedatzaileak (meprobamato, lorazepan, klometiazol, tiaprida) eta B-bitaminoterapia trinkoa gehituko zaizkio. Garaiz gerarazten ez bada heriotzara eraman dezake. Dementzia: Ahalmen psikikoen multzoa aztoratzen duen orokorrezko ahulezia mentala da, afektibitatea, gogozko iharduera eta gizarte-portaera etengabe aldatzen dituena. Defizit honen bilakaera etengabekoa da eta, orokorki, handiago edo gutxiagoko zauri organiko zerebralaren ondorioa izan ohi da, abiotrofikoa, baskularra, infekziosoa, traumatikoa, toxikoa edo tumorala izan daitekeelarik.

108 Dementzia kontzeptuaren eboluzioa: latinezko dementziaz izendatzen zen atal nosografiko zabaletik (erotasun esanahiarekin, gaurko “dementziazko” adjektiboaren gisa) bereizten joan da pixkanaka. Amentziaren (izpiritu gabezia) aurrean esanahi mugatuagoa zeukan, jatorrizko eskasia mentala izendatzen zuelarik. XIX. mendean amentziak gaitz larriaren zentzua hartu zuen (Esquirol-en “dementzia larria”, Georget-en “ergelkeria”, Chaslin-en “jatorrizko nahaste-mentala”, edo Meynert-en “amentzia”) eta dementziak, alderantziz erotasun orokor kronikoarena. (ikusi -Amentzia-). Luzaroan gorde zuen esanahi hori, kode zibilek argi erakusten dutenez (ekintza kriminal bat dementzia egoeran eginez gero ez dago ez krimenik ez deliturik). P. Pinel-ekin hasi zen zentzu aldaketa, berarentzat ahulezia orokorra zen “zahartzaroan adimenezko eta afektuzko eraginak erasotzen dituenaren antzekoa”. Esquirol-ek oso antzeko esanahia ezarri zion, jatorrizko idioziaren aurre ipiniz (“idiota betidanik izan da txiroa, dementea, berriz, txirotutako aberatsa da”), kronizitatea eta sendaezina gaineratu zizkiolarik. Ondoren eragin organikoa zehazten joan zen A. L. J. Bayler-en dementzia paralitikoko zauri meningitiko egonkorrekin, Ch. Requin-en mailakako paralisi orokorrarekin eta, batez ere, manien, malenkonien, monomanien, eldarnioen eta gaur egun psikosi deiturarekin ezagutzen diren erotasunen azken bilakaeran agertzen den E. Georget-en Dementzia Vesanika edo bigarrengo dementziarekin. Honi deitu zioten “asylum-dementia” psikiatra ingelesek. Dementia kontzeptua erabat zabaldu zen, bat-batean, E. Kraepelin-en “dementia precox”arekin Heller-en “haurtzaroko dementzia”ra eta De Sanctisen “dementia praecocisima”ra iristeraino, azkenean psikosia egonkor guztiak besarkatzen zituelarik. A. Alzheimer, Klippel eta L. Binswanger-en lanen ondoren hasi zen dementzia psikosien esparrua uzten; eragin abiotrofiko zerebrala aztertzeari ekin zioten eragin arteriopatikotik bananduz. Ondoren E. Bleuler-ek dementzia goiztiarrari egindako kritika zorrotza iritsi zen eta, geroztik, dementzia hitza “eskuratutako” (adquirido) ahulezia orokor psikikoarentzat gordetzeari ekin zitzaion, zeinek gaixoaren afektibitatea eraldatuz bere giza-portaerak kutsatzen dituen, etengabeko eta mailakako bilakaera edukitzen duelarik, zergati organiko batean oinarritzen delarik: toxikoa, traumatikoa, infekziosoa, tumorala, baskularra eta, gehienetan, abiotrofikoa.

109 Bide batez jatorri afektibozko adimen-eragiteen galerek edo atzerakada afektiboek dakarten pseudomentzietatik ere bereizi behar da, hau da zahartzaroko egoera depresiboetatik. Dementzien eta pseudodementzien arteko diagnostiko bereizlea ez da beti hain erosoa eta bilakaeraren desberdintasunetan oinarritzen da gehienbat, pseudodementziena bizkorragoa izaten delarik. Gainera Dementzietan sintomak areagotu egiten dira arratsalderako, aurreranzko amnesia nabarmenagoa izaten delarik eta pseudomentzietan, alderantziz, amnesiaren galera orokorragoa izaten da eta ahalmenen galera aldakorra, ez uniformea dementzietan gertatzen den bezala. Halere diagnostikoak zailtasunak mantentzen ditu, zeren egoera depresiboa eta atzerakada afektiboa dementziaren ohiko lagungarriak dira. Zahartzaro aurreko eta zahartzaroko dementziak: hemen dementzia berantiarrak deskribatuko dira, mailakako narriadura dakarten gaitzak, berrogeita hamar urtetik aurrera abiotrofiazko prozesu anatomikoekin edo uhin zerebralen esklerosiarekin datozenak. Abiotrofia goiztiar samarra denean zahartzaro aurreko dementziaz hitz egiten da, hau da Alzheimer eta Pick gaitzez, eta, ehun zerebralaren abiotrofia berantago azaleratzen denean, zahartzaroko dementziaz (gaur egun zahartzaroko dementzia beranduago agertutako Alzheimer bezala onartzen da). Arteriopatia zerebralari darion esklerosia ere har dezakegu infartu anitzek sortutako dementzia gisa. Antzekoa da halaber zahartzaroko dementziarengandik eta infartu ugariren ondorengo dementziarengandik bereizteko zaila den Presbiofrenia. Beraz, zahartzaroko dementziak 65-70 urtetan sortutako dementzia gehientsuenak biltzen ditu, eredu gardenenak Alzheimer berantiarrak izanik. Hala ere, klasikoki, deskribatu egiten da oraindik, batez ere bere barnean hartzen duelako zahartzaroko ahulezia psikikoen multzo osoa. Baina bere muga anatomoklinikoen biguntasunak zaildu egiten dute sintomen deskribapen kliniko zehatza. Zahartzaroko dementziak, lagun duen ahulezia orokor psikikoaren bitartez, dementzia globalaren barrenean ezkutatzen ditu bere ezaugarriak. Batez ere afaso-apraxo-agnosia sintomei dagokionean, Alzheimeren gaixotasunean bezain argi banatzen ez direlarik.

110 Anatomopatologia arloan zahartzaroko dementziaren bereizgarria garunaren pisu txikiagotzean dago, hiru eratako zauriekin: aurrenekoa, endekapen granulopigmentarioetatik eta nukleoaren kromatolisiak eragindako gainkarga pigmentarioetatik datorren neuronen atrofiazko prozesua da; zelulen dentsitatea gutxiagotzen du eta zehaztugabekoa da. Bigarrena eta oso maiz aurkitzen dena Alzheimer-en zelula barneko hondamena da. Hirugarrena, zelula piramidal txikietako geruzetan agertzen diren zahartzaroko plakek osatzen dute eta, gehienbat, ganglio-zelulen desegituraketa da. Klinikoki, hasiera motela eta maltzurra eduki ohi du. Oroimena eta izaera erasotzen ditu, etengabe gutxitzen dituelarik. Lehendabizi finkapen-oroimena gutxitzen du. Izaeraren arazoak, berriz, pertsonaren egokitze ahalmenen gutxitzeak arlo afektiboan eta sozialean eragindako murrizketaren ondorioak dira eta arlo afektiboan eta sozialean dauka eragina, norberekeria eta suminkortasuna sortuz. Adimenaren aztoramenak ezaxolakeriarekin eta begirunerik gabeko ekintzez nabarmentzen dira, ondorio mediku-legal latzak ekar ditzaketelarik. Azkenik, arretaren arazoak bat bateko jagoletzaren jaitsierarekin nabaritzen dira iharduera profesionalak, intelektualak edo etxetiarrak desitxuratzen dituztelarik. Batzuetan, hasierak tankera psikotikoagoa hartzen du kaltezko ñabardura duten eldarniozko ideiekin, onirismo eta arratsaldeko haluzinazio uneekin eta, baita ere, asaldura eta oldarkortasunarekin. Azpimarragarrienak onirismoa sortzen duten loaren eta jagoletzaren aztoramenak dira. Sarri, ”inboluziozko” egoera depresiboa ezartzen da, pixkanaka gaiztotzen doan makaltasun psikikoak pseudodementziazko diagnostikoa zalantzan jartzen duelarik.

111 Azkenik, bilakaera bat-batean has daiteke, egoera traumatiko batean egokitze ahalmenak huts egin ondoren, desorekatze itzela sortaraziz (adibidez, ospitaleratze beharraren eraginez). Darion erreakzio katastrofikoak nahaste egoera larria dakar, bere desorientazio espazio-denborazkoarekin eta aztoramen neurobegetatibo sakonekin. Batzuetan, aldiaren ondoren, normaltasunera itzuli daiteke eta, bestetan, gordeta zegoen dementziaren abiapuntua izaten da. Prozesuak, aurreneko erasoaldian, funtzio intelektual guztiak jotzen ditu. Oroimen-galera ez da soilik egin berrien finkapenerakoa (finkapen-amnesia) baizik antzinakoentzat ere (atzeranzko amnesia), gertuenetakoetatik hasi eta zaharrenetakoetaraino, zama afektibo handia daukatenak bakarrik gordetzen direlarik. Gaixoak ahalegin guztiak egiten ditu galera ezkutatzekotan, perifrasiak erabiliz, itxurak eginez eta, maiz, hutsuneak “fabulazio” txiroekin ordezkatuz. Operazio-pentsamenduaren galerari zor zaio ideia-asoziazioaren aztoramena. Hau, pixkanaka, forma hutsezkoa eta inkoherentea, ulergaitza, bihurtzen da. Asoziazio eragingarriaren gabeziak esaldiak bere hitz jakinekin lotzeko eragozpena dakar. Istorio laburrek bata bestearekin ezin dituzte lotu eta, berehala, alderantzizko eta atzeranzko asoziazioetako ahalmenaren desagerpena dator. Forma hutsezko asoziazioak bideratzen du hitzezko pertseberazioa, zein, esandako hitzen zentzua galtzen duenean, berbigerazio bihurtzen den, azkenean ekolalia eta palilaliaraino iristen delarik. Ahozko inkontinentzia, hitz-jariokeria eta automatismoz, pertseberazioz eta errepikapenez beteriko txotxatutasuna dira hizkuntza-aztoramenen ezaugarriak. A. Pick-eren ustetan hitz-jarioak ideien aztoramena dakar. Oroimenaren gutxitzeak afasia amnesikoa ezartzen du, hiztegia pixkanaka galaraziz izen berezietatik hasi eta abstraktuetara eta zehatzetaraino iritsiz. Badago halaber pseudoafasia nominala: erakusten ari den objektuaren izena ahaztu egiten da eta perifrasien bitartez ordezkatzen ahalegintzen da gaixoa, baina perifrasiak geroz eta zehaztugabeagoak eta pobreagoak izan ohi dira.

112 Era berdinean oroimenaren arazoek baitakarte halaber orientazioaren nahastea, batez ere ohiko lekuetatik at ibiltzerakoan. Azkenik, ezagutzarako funtzioak ere asaldatu egiten dira, bai arlo formalean (pentsamendu eraginkorraren galerak sortarazitako antzemate faltsuak, irudipenak, agnosiazko aztoramen desberdinak) bai hautemate funtzioei dagokien arloan. Jakina da ideien apraxia zahartzaroko dementziaren ohiko laguna dela: ez daukate behar den gutxieneko aurrikuspena ekintza bat baino gehiago elkarren segidan burutzeko. Funtsezko automatismoak bakarrik irauten dute. Adimenaren urritasun honek arretaren (neke eta labilitate gaindiezinak), senaren eta portaeraren arazo sakonak dakartza. Ondorio hauek dira, hain zuzen, batzuetan judizial esparruko babes neurrietara edo ospitaleratzera behartzen dutenak berenganako edo ingurukoekiko ekar ditzaketen arriskuengatik: geroz eta utzikeria handiagoa, lizunkeriarekin nahastu behar ez den janzkeraren narraskeria, oinarrizko segurtasun neurrien ahaztea (gas eta elektrizitatearekikoak gehienbat). Guzti honek, halaber, loa erabat asaldatzen du, uhertuz, kitzikatuz eta gaueko haluzinazioz eta egituraketa gabeko eldarnioz hornitzen duelarik. Eta, nola ez, afektibitateak ere zauri handia jasaten du, neurri handi batean sorgortzen edo kamusten delarik; halere, narriaduraren eta identifikazio ezinaren gainetik, sentsibilitate afektiboak luzaroan irauten du, ingurugiro sozial eta moralarekin sintonizatuz. Sentsibilitate honi zor zaizkio barneratzeak, ustez sorgortua dagoen zaharrari, lekarzkion txundidura eta suntsipena.

113 Bilakaera: Dementziaren bilakaera mailakakoa eta etengabea da, 2-5 urtetan dementziazko egoera sakonera iristen delarik, non “grasping erreflexua” (hatzen flexio egonkorra) eta portaera arkaikoak agertzen diren (“erreflexu orala”, bulimia). Gatismoa (inkontinentzia orokorra) eta apragmatismoa guztiz nagusitzen dira. Gaixoa, denbora osoan oheratua, etzanerak sortarazten dituen kalteengatik, kakesiagatik edo kolapso kardiobaskular batengatik hiltzen da. Dementzia baskularrak: Dementzia baskularrek ( infartu anitzek sorturikoak) ez daukate bilakaera hain lineala eta infartuen segidak ondorioztatzen dute. Dementziaren ahulezia gero eta bizkorrago ezartzen da eta sintomen aldakortasunak infartuen kokapenarekin zerikusia dauka, nahiz eta zaila izaten den bereizteko zer zor zaion adimenaren ahuleziari eta zer balizko hizkuntzaren eragile sinbolikoen zauriei. Atzealdean kokatutako zauri nekrotiko kortiko subkortikalek, ikusmenezko ezagutze aztoramenek, hemianopsiak eta hizkuntzarako arazoek osatzen dute dementzia mota hau. Eta euren bereizgarri nagusiena finkapen-oroipenari loturiko eite pseudopresbiofrenikoetan datza. Nukleo grisaren eta talamoaren lesioek arazo mnesikoak eta eldarniozko dementzia dakarte, defizitaren nolabaiteko kontzientzia mantenduz halere. Infartu askok eragindako dementziok Binswanger-en entzefalopatia subkortikalaren antzekoak dira. Era honetako dementziek lau arotako Alzheimerizatze prozesua jasaten dute: aurrenekoan ahulezia psikiko sinplea, “neurotikoa”, defizit funtzionalik gabekoa ikusten da; bigarrengoan jada oroimenaren erasana nabaria da eta, ondorioz, baita ere eraginkortasunaren murrizketa, eraketa espazialaren defizita eta egituraketaren apraxia; hirugarrenean sindrome amnesiko sakona, arazo neurologiko larriak (beharrezko heltzea, aurkaritzazko hipertonia), afasia, ideiazko eta motorezko apraxiaren hasiera, eratzearen osoko apraxia ikusten dira; laugarrenean “alzheimerizazioa” oso aurreratuta dago eta funtzio “instrumentalak” guztiz galduta daude.

114 Azterketa osagarriak: garrantzizkoak dira, batez ere gaitzaren estadio goiztiarretan, dementziaren diagnostiko zehatza egitearren. Test psikologikoek eragin kognitiboen norainokoa neurtzen dute: erabilienak Wechsler - Bellevue-ren proba, Kendrich-en bateria, MTS (Mental Testscore) eta Benton-en testa dira. J. Babcok-en metodoak narriadura mentala neurtzen du. Dementziaren zenbateraionokoa neurtzeko M. F. Folstein-en “Minimental State Examination” bateria da egokiena. Hasierako elektroentzefalogramak oinarrizko alfa erritmoaren barrenean erritmo azkarrak erakusten ditu; geroago, erritmoa geldotu egiten da, erritmo theta eta delta ere nagusitzen direlarik. Erritmoaren zabaltasuna txikiagotu egiten da eta erreaktibotasuna galtzen joan ohi da, ezabatzeraino iritsi daitekeelarik potentzial oroituak erakusten duten legez. Elektroentzefalografia kuantitatiboak (Etevenon) abiotrofiak edo infartoek lehenik zauritutako lekuak ikustarazten ditu. Gasezko elektroentzefalografia ordezkatu duen tomodentsitometriak erakusten du hoberen garunaren atrofia, bai kortikala (hipertrofiatutako ildoak injektatuz) bai subkortikala (barrunbe bentrikularren, batez ere albokoen, zabalkuntzak erakutsiz). Alzheimer-en eta Alzheimer erako dementzietan zehaztugabeko atrofia ikusten da; garuneko infartuek sortarazitako dementzietan, berriz, mugatuagoa da; eta Pick-en dementzietan frontal eta tenporal eskualdeetan soilik kokatzen da. Irudiok, gaurko egunean eta erresonantzia magnetiko nuklearrari eta positoien igorpenezko tomografiari esker, askoz ere gardenagoak dira. Azken honek diagnostiko goiztiarra bideratzen du eta endekapenezko dementzien eta infartuek sortutako dementzien arteko bereizkuntza errazten du.

115 Arduratzea eta tratamendua: Ahal den neurrian, autonomiaren arabera, gaixoa bere etxean zaintzen saiatu behar da. (ikus Alzheimer). Menpekotasuna erabatekoa bihurtzen denean eta gaixoak bere etxea ezagutzen ez duenean ospitaleratzea begiztatzen hasi beharko da. Adimenaren arazoak sakontzen direnean arlo judizialeko babes neurrietara joko da bizipen zibileko ekintzen kontrolerako. Baina arreta handiarekin ibili behar da gai honetan, zeren orain arte asko azpimarratu dira, dementziaren bilakaeran, alderdi neuropsikologikoak eta ez hainbeste prozesu psikodinamikoak. Zaharrek, bere larritasuna saihesteko, mekanismo guztiz arkaikoak erabiltzen dituzte eta, batzuek, bat-batean murgiltzen dira “dementziaren axolagabetasunean”. Kontuan hartu beharrekoa da zaharren bilakaerarako ahalmenak gutxitu egiten direla eta, era berean, ingurugiroarekiko premiak handitu egiten zaizkiela. Eta ingurugiroaren erantzunak honako bi hazpegi eduki ohi ditu: erakunde geriatrikoek eskaintzen dituen zainketen itxura totalitarioa alde batetik eta, bestetik, zaharren menpekotasun gogoarekiko eta premia berriekiko intolerantzia. Gertakizunok, halere, ez dira iristen egituraketa lineal eta etengabe batean. Askotan egoera hauek joan-etorrikoak dira. Loaren aztoramenek erakusten dute argiro horrela dela: gaueko noraezeko ibilaldiak eta oheratzeko ukoak ingurugirotik aldentzeak lekarkeen larritasunaren lekukoak dira; gauerdiko izuzko esnatzeek iratzartzean gorputza aldatuta aurkituko den beldurraren adierazleak dira. Eta esperientziak erakusten du horrelako gauzak inolako ahulezia intelektualik gabeko pertsona ospitaleratuetan agertzen direla, Charazac-ek frogatu du “larritasunik gabeko dementziaren aurkezpenak “nia”rekiko babes-balioa daukala, bere bitartez lortu ez duen deuseztapena bilatzen duelarik”. Zaintzaileek, orduan, ez dute hartu behar larrialdiaren agerkera sintoma gogaikarri bezala baizik eta oinazearen bidez bere buruarekin aurkitzen den pertsona batekin elkartzeko abagune bezala. Ikuspegi kognitibo eta psikotekniko hutsak ez du kontutan hartzen dementearen oinarrizko pertsonalitatea eta defentsa neurotikoen ezarpena ulertarazten duen alderdi psikodinamiko hori. Horrelako ikusmirak inguruarekiko eta familiarekiko harremanak errazten ditu. Eta argi dago harreman arloko ekintza terapeutikoek dementeenganako tolerantzia handitzen dutela eta, batzuetan, hobekuntza harrigarriak dakartzatela. Horregatik dementzia ez da ikusi behar adimenaren gutxitze organiko bat bezala soilik eta bere irrebertsibilitateak ez du azpimarratu behar gordelan hutsezko neurrietara daraman ikusmira ezkorra.

116 Dementzia goiztiarra: Nerabetasunaren bukaera aldean edo adin helduaren hasieran agertzen den gaitza da. Adimenaren eta afektibitatearen aztoramen sakonekin adierazten da eta etengabeko defizit intelektualera bideratzen da. E. Kraepelin-ek eman zio deitura eta hiru eratako Dementia praecox bereizi zituen, katatonikoa, hebefrenikoa eta paranoidea. E. Bleuler-ek, 1908an, bere ordez eskizofrenia hitza proposatu zuen. Depresioa: Egoera timikoaren eraldaketa sakonak, umorearen goibeltasunak, oinaze moralak eta psikomotore geldotasunak bereizten duten gaitz mentala da. Batzuetan larritasuna elkarbide duen depresioak ezintasun orokorrezko inpresio samingarria eta itxaropenik gabeko zorigaitza ezartzen ditu, erruduntasunez, duineztasunez, automesprezuz beteriko subeldarniozko hausnarketara bideratuz, bere buruaz beste egiteko pentsamenduetara eramanez eta, noizik behin, ekintzara. Depresioaren bi mota klasikoak: “malenkoniko” edo “endogeno” deituriko eran izan ohi da bereziki sakona oinaze morala. Bere buruarekiko estimuaren galerak eta desagertze gogoak suizidiozko ideiak ekar ditzakete, baina itsatsirik daramaten inhibizioaren eraginez ez dira ekintzara jotzeko gai izaten (horregatik arriskugarriak gerta litezke hasierako tratamendu batzuk egoera timikoa altxatu aurretik inhibizioa gutxitzen dutenean, ekintzarako joera erraztuz). Psikosi maniako-depresiboaren alderdietako bat den mota honek aztoramen neurobegetatiboak eta somatikoak izaten ditu lagun: anorexia maizkoa da eta batzuetan argaltze itzela dakar; loaren arazoak erabateko insomniora iritsi daitezke (nahiz eta egitasmo terapeutiko batekin agripnia -loa eragoztea- erabilgarria izan daitekeen).

117 Bigarren mota handiak, “psikogenoak”, depresio erreaktibo eta neurotiko guztiak batzen ditu eta, sintomei eta garrantziari dagokienean, era kliniko anitz hartzen ditu, baina orokorrean ez dira inoiz iristen malenkonia motaren sakontasunera. Halere, eskaera afektiboen eta porrot sentimenduen azpian, bere buruaz beste egiteko ideiak ezkutatzen dira maiz eta beharrezkoa da ezagutzen eta leuntzen jakitea. Batzuetan, adierazle bakarra antsietatea, neke orokorra, adinamia eta ahulezia izan ohi du eta ez dira tratatu behar sintomatikoki soilik. Badaude halaber gaitz somatikoei darizkien depresio sekundarioak edo sintomatikoak. Ugariak dira, baina sendagileek, luzaroan, gutxietsi egin dute bere aniztasuna. Zenbait hipotesi aipatu dira ezagutzagabe hori argitzeko: balizko bizipen depresiboaren aipamenik eza gaixoaren aldetik, arazo somatikoenganako ardura ia esklusiboa sendagile askoren partetik, edo, baita ere, ohikoa izan den joera gaixotasun fisikoari ondorio arrunt gisa disforia itsastea. Egoera honen aldaketa “loturazko psikiatriak” (psiquiatría de enlace) ekarri du arazo honenganako psikiatren jakinmina piztuz: ospitaleratutako %eko zati handi batentzat eskatzen da kontsulta psikiatrikoa eta, hiru laurdenetan, arazo somatikoaren azpian benetako depresio sekundarioa aurkitzen da. Azken laurdenean, berriz, egiazko depresioa dago, baina arrangura korporalaren atzean mozorrututakoa. Baitaude ere eskizofrenia edo eldarnio kronikoaren tankerako erasan mentalei atxikitzen zaizkien bigarren mailako depresioak. Paradoxikoki eta maizenik tratamendu neuroleptiko zorrotz baten ondoren agertu ohi da antidepresioen preskripzioa behar duen depresio sakona (antidepresiboek eldarnioaren berrindartze arriskua dakartelarik).

118 Endogeno/Exogeno bereizketaren Kritika: luzaroan gorde baldin bada ere depresio endogenoaren eta depresio erreaktibo/neurotikoaren bereizketa, azken urteotan bi moten arteko jarraitasunaz (continuum) hitz egiten da, banaketa sintomen sakontasunean ezarriz. Horrela DSM IIIan (Desorden Mentalen Diagnostikorako eta Estatistikarako eskuliburua) eta bere berraztertzean, baita Gaixotasunen Nazioarteko 10. Sailkapenean (C.I.M edo C.I.E-10) depresioak kapitulu batean biltzen dira eta sakontasunaren eta iraupenaren arabera sailkatzen dira. DSM IIIan sailkapenaren oinarria “pasarte depresibo handia” deitzen den sindromearen agerpenean dago. Horren kriterioak betetzen dituzten depresioak “aztoramen bipolarrarekin” lotzen ditu edo “depresio nagusi” gisa zehazten ditu; eta betetzen ez dituztenak “beste arazo espezifiko” (aztoramen ziklotimikoa eta distimikoa) edo “arazo afektibo atipiko” bezala hartzen ditu. DSM III. Berrazterketak aldakuntza ugari ekarri zituen: Depresio nagusiak larritasunaren, bilakaeraren, motaren (malenkoniazkoa edo ez-malenkoniazkoa), etorreraren (urtarokoa edo ez-urtarokoa) arabera banatzen ditu; aztoramen ziklotimikoa aztoramen bipolarretan sartzen du; aztoramen distimikoak aurrekari psikiatrikoen eta ezarpeneko adinaren arabera bereizten ditu. Era berdinean, C.I.M 10ak umorearen aztoramenak multzo batean biltzen ditu. Aztoramen depresiboak, larritasunaren arabera, depresio astunetan (sintoma “biologikoak” edo “endogenomorfoak” dauzkatenak bereizgarri gisa), aztoramen depresibo arinetan eta intentsitate gutxiko depresio iraunkorretan banatzen ditu. Beraz, bi sailkapenen arteko desberdintasunak oso txikiak dira. Eragin biologikoak, eragin psikologikoak: Depresioaren bi moten bereizketara zeraman oinarria, hau da sortze biologiko endogenoa bata eta jatorri psikologikozko psikogenoa bestea, etiologiari lotutako gatazka ideologikoan zegoen. Ideia hauen arabera guztiz banatzen ziren zergati organikoari erantsitakoak (monoamina zerebralen, batez ere noradrenalinaren aurkikuntzak hipotesia indartzen zuelarik, jaraunspezneko noradrenalinaren defizitak eragingo lukeela depresioa sinestaraziz) eta, Freuden lorratzean, eragin psikogenetiko hutsari lotutakoak.

119 Adierazgarri psikoanalitikoak eta kognitiboak: Psikoanalistek osatzera iristen ez den dolu-lanarekin konparatzen dute malenkonia. Ni-a, depresioan “galdutako objektuarekin” parekatzen da, bere gain hartzen dituelarik objektu horrenganako maitasunezko eta, batik bat, gorrotozko sentimendu anbibalenteak: “Objektuaren itzala, idatzi zuen Freud-ek, Ni-aren gainera erori zen eta, orduan, instantzia berezi batek objektua, utzitako objektu gisa, epaitzeko gai izan zen. Horrela objektuaren galera norberaren galera bihurtu zen eta Ni-aren eta objektu maitatuaren arteko gatazka Ni-aren kritikaren eta identifikazioaren bitartez aldatutako Ni-aren zatiketa” (Dolu eta malenkonia, 1915). Hortaz, depresioan, gaixoak irudikapenezko galera bati egin behar dio aurre, objektuari zuzendu beharreko gaitzespenak eta erasokortasuna bere buruaren aurka bideratuz. Psikologia Kognitibotik datorren korrontearen ustetan depresioa prozesu kognitiboen aztoramenetik dator. G. A. Kelly-k eta A.T. Beck-ek diotenez “egituraketa kognitibo egonkorrak” hiru arlotan egongo lirateke desegokituta: Ni-an, kanpoko munduan eta etorkizunean. “Hirukote kognitibo depresibo honek” hiru esparruoi lotutako irudikapenei kolorazio ezkorra ezarriko lieke. Tankera desegokiko prozesu logikoak, estilistikoak eta semantikoak dira eduki traketson sortzaileak. Eurek eraikitzen dituzte kognizio okerrak eta bere edukia hitzez, ametsez eta ametsezkoz adierazten dute depresiboek. “Hiru motatako prozesuoi akats bereziak darizkie: gertaera baten ulermenari dagokion argibide onargarria ezabatzen duten inferentzia bidegabeak, funtsezko bereizgarriak testuingurutik at utziz arreta ñabardura batean biltzen duten abstrakzio hautakorrak, neurriz gaineko orokortzeak, gehiegizko edo gutxiegizko estimazioak, izendapen baldarrak” (M. De Bonis). Beraz, terapia Kognitiboa gaixoaren lankidetzarekin egiten den ikusmolde okerren zuzenketa da, distortsioak eta hipotesi desegokiak ezabatuz eta deprimituak eduki ohi duen Ni-aren eta gertaeren ikusmen traketsa bere onera ekarriz. Bere portaera hobeto balioztatzeak dakar gaixoaren hobekuntza eta, batzuetan, osaketa.

120 Hurbilketa desberdin hauek osagarriak dira eta ez aurkariak. D. Widlöker-ek zioen bezala depresioaren etiologia organogenetiko edo psikogenetiko hutsa dela defendatzen duen dualismo antzu horretatik erten egin behar da. Depresioaren “logika desberdinak” eta esparru psikosozialari, neurofisiologikoari eta biokimikoari dagozkien derrigorrezko elkarrekintzak ulertzea ezinbestekoa da. Ikusmira honetatik begiratuz gero, depresioa “zirkustantzien eraginpean edo aldez aurretiko jarrera neurobiologikoaren ondorioz subjektu batzuei inposatzen zaien portaeraren sortzetiko antolaketa” litzateke. Labur esanda, depresioa “erantzun” bat, “parada bati ihes egiteko ezintasunari edo aldatzeko ahalmenaren gabeziari loturiko egoera zerebral bat” litzateke. “Egoera zerebral patologiko honek”, gehienetan, erantzun ona eskaintzen dio tratamendu farmakologikoari; psikoterapiak, bere aldetik, oinaze mentala eragiten duten antolaketa psikikoen ulermena ahalbidetzen du, gaixoberritzea eragotziz “pentsakizun depresiogenoen, larritasunaren, erasokortasunaren, zauri narzisisten eta galerazko bizipenen joera iraunkorra menperatuz” (Widlöcher). Tratamendua: (ikus antidepresiboa). Ikusmira somatikotik hartuz gero tratamendu antidepresiboa substantzia sendagarriek osatzen dute gehienbat. Antzinan asko erabili ohi zen elektroshoka, gaur egun, antidepresiboei eutsi egiten dioten depresio gogorretarako soilik gordetzen da.

121 Antidepresiboen artean bi multzo dira aipatu beharrekoak: monoaminooxidaxaren inhibitzaileak eta triziklikoetatik eratorriak. Aurrenekoak, I.M.A.O bezala ezagutuak, oso eraginkorrak izan arren gutxitan maneiatzen dira, bere bigarren mailako higidurek dakarten zailtasunagatik. Bigarrenekoen artean berriz, Klomipramina eta Amitriptilina izan dira sail-buruak orain arte, baino gaur egun, Serotoninaren Berrartzearen Inhibitzaile Bereziak (ISRS siglez ezagutuak) gehitu behar zaizkie. Bere zeregin nagusia sinapsien barreneko neurobitartekoen berrartzea eragoztean datza. Etekin baikorra 12 eta 15. egunerako nabaritzen da. Aipatzekoak dira, halere, darizkien eragin sekundarioak, ISRSenak Triziklikoenak baino txikiagoak direlarik: ahoko lehortasuna, midriasiarekin batera agertzen den ikusmen-kokapenaren zailtasuna eta begibarneko tentsioaren igoera (arriskutsua glaukoma dagoenean), gernu-maskuriaren atxikipena, takikardia eta tentsioaren gorabeherak. Eraginok aurreneko egunetako ajea izan ohi dira eta, gehientsuenetan, jasangarriak. Askotan lasaigarriak erantsi behar zaizkio tratamenduari, zeren umorea altxa aurretik inhibizioa gutxitzen bada bere buruaz beste egiteko arriskua handitzen da. Behar izanez gero hipotentsioaren zuzentzaileak ere ezarriko dira. Tratamenduak luze mantendu behar dira eta oso geldo kendu berrerortzeak ekiditearren. Umorearen egonkortzaileak (lithium, valpromida) lagungarriak dira oso ekidite lan honetarako. Desegituraketa: “Déstructuration” hitzarekin Henri Ey psikiatra frantsesak borobildu zuen kontzeptua da. Ikusmira neojaksonianatik abiatuz, psikosi larrietan bat-batean gertatzen den kontzientziaren deuseztapena adierazten du. “Desegituraketa honen mailen ordenak, era berean, kontzientziaren eraketa geruzatua edo estratifikatua erakusten du”, hau da, “esparru espazio-tenporalean igarotako orainaren antolaketa eta subjektuak egungo ingurugiroarekiko harremanen esperientzia sentikorraren eraketa”. Eldarniozko lehen mailako esperientzien deskribapenaren arabera bereizi zituen Henri Ey-k desegituraketa honen nibel desberdinak.

122 Desinhibizioa: Inhibizioaren (berezkoa, motorea, nahimenezkoa, zentzumenarena, adimenarena, eta abar) galera da, erabatekoa edo partziala. Psikiatrian, batez ere eskizofrenia hebefrenikoetan, “benetako” desinhibizioa E. Bleuler-ek funtsezko sintomatologia deituriko gutxitzean datza, hau da: ideia-asoziazioena, afektibitatearena, bolizio edo nahimenarena, autismo eta anbibalentziarena; baina guzti hau euforiaren (umorearen aztoramena) edo eldarnioa gutxitzeak dakarren suspertzearen eta askatzearen baliokidea ez delarik. Desinhibizioa, zentzu orokorragoan hartuz gero, egoera maniakoetan, dementzietan, atzerapen mentaletan, epilepsiaren mota batzuetan eta pertsonalitatearen aztoramenetan ere aurkitzen da. Alor fisiologikoari dagokionean, aurretik dagoen inhibizioaren desagerpena edo ezabatzea da desinhibizioa eta erdiesteko modu asko daude: adibidez, bizkarrezur-muinaren ebaketak, zentru garai batzuetatik datorren beheranzko inhibizioa galaraziz, erreflexu batzuen bizkortasuna handitzen du; antzeko zerbait erakartzen dute zenbait drogek, desinhibizioa hau alderanzgarria delarik halere. Desentsibilizazioa: Zenbait eragilek pertsona batzuetan sortzen duen neurriz kanpoko sentsibilitatea desagertarazten saiatzen den metodo terapeutikoa da. Adibidez, alergia eta asma mota batzuetan erabiltzen da eta portaera tratamenduetako tresna nagusiena da larritasun eta egoera fobikoak menperatzeko. Objektu edo egoera eragileei pixkanaka ematen zaie aurpegia, irudipenean edo errealitatean.

123 Desentsibilizazio sistematikoa: J. Wolpe psikiatra estatubatuarrak 1958an ezarri zuen metodo terapeutikoa da. Adierazle neurobegetatiboekin datozen erantzun larrien erreflexologia baldintzatuaren azterketetan dauka jatorria. Erreakzio hauek “elkarrekiko inhibiziozko” prozesu baten bitartez ezabatzen dira, antsietatezko erantzunekin bat ez datozenean eta beren inhibitzaile diren erreakzioak jokoan sartzen direnean. Gizakietan, erregulazio neurobegetatibo hobea lortzearren, gehienetan, erlaxazio metodoetara jotzen da, antsietatearekiko egoera antagonista sortarazten dutelako. Subjektua neurrian lasaitzen denean, egoera larriekin, aurrez adostutako mailakako hierarkia batean, zerikusia daukaten agerraldiak gogorarazten dizkio terapeutak. Beraz, egitasmoa pazienteak estimulu fobogenoen hautematearen baldintzak alda ditzan da, gero irudikapenean berrargitaratzen dituenean larritasuna sortu ez diezaioten. Kontrolpeko ikerketek erakutsi dutenez, ondoren, egoera berdintsuen aurrean larritasuna gutxiagotzen joaten da, desagertzeraino agian. Sendatze bide honetan eragile kognitibo ugariek hartzen dute parte. Desentsibilizazioa errealitatean (in vivo): Erlaxazio metodo baten ikasketaren faltan “egiazko” desentsibilizaziora jotzen da. Heldu behar zaien egoerak aldez aurretik aztertzen dira, hierarkikoki sailkatuz. Gero, terapeutaren jagoletzan, hautatutako egoera baten aurrean ipintzen da gaixoa. Edozein unetan geratu daiteke sesioa, gutxiagoko egoera antsiogeno batera itzuliz. Partehartzearen moldaketa: zenbaitek “kontaktuzko desentsibilizazioa” deituriko “Partehartzearen moldaketa” esperimentalki egiaztatutako eredu baten behaketaren, imitazioaren edo ordezko ikasketaren bitartez eratutako hipotesietan oinarritzen da. Terapeutak ereduaren lana betetzen du, denbora guztian pazienteak lagun duela, kontaktua mantenduz. Gertakarietako aukera gutxi daudenez larrialdietarako arriskurik ez dago. Antzeko sintomatolologia daukatenekin (hegazkin-fobia, animalienganako fobia) taldeko desentsibilizazioak egin daitezke.

124 Desinstituzionalizazioa: Gaixo mentalak bere ingurugirora itzularazteko edo bertan zaintzeko joera da, kasu sozialak, desbideratuak, zakarrak psikiatrizatzeko ohitura errazegia ekidinez eta baztertuz. Desinstituzionalizaziorako neurrietatik ezagunena Desalienismoa da: munduko II. Gerraren bukaera aldera sortu zuten hitza L. Bonnafé-k eta G. Daumézon-ek gaixo mentalen hobekuntza eta babesetxeen pixkanakako desagertzea helburu zituen mugimendu ideologiko eta sozio-politiko bat adierazteko. 1.922an, jada, E. Toulous-ek, tratamendu bakar gisa gaixoen barneratzea erabiltzea, zuhurki gaitzetsi zuen eta psikiatria-zainketarako aurreneko zerbitzu librea eratu zuen Ste Anne ospitale barruan (Hôpital H. Rouselle). 1941-1944 urteetan Saint-Alban-eko P. Balvet, F. Tosquelles eta Bonnaffé ohartu ziren babesetxea bera ere, osotasunean, alienatuta zegoela (bai gaixoak bai zaintzaileak). Eta pazienteekin batera egindako azterketa kritikoaz baliatuz babeslekuko hesietatik gaixoak eta berak askatzen saiatu ziren. Horrela jaio zen 1950-1960 urteetako “psikoterapia instituzionala”. Desinstituzionalizazio ikusmira honi zor zaio, halaber, babesetxeetatik at sektore psikiatrikoen antolaketa (ikus Sektorizazio). Desintoxikazio tratamendua: Toxikapen kronikoa sendatzeko helburua daukan tratamendua. Zentzu murriztuan kentze-sindromearen tratamendua adierazten du eta, zentzu zabalean, toxikomania ororen tratamendua. Drogak utzi ondorengo gabeziak sortarazten dituen sintomen tratamenduei deitzen zaie “kentze-tratamendua” (cure de sevrage). Desintoxikazio kontzeptuak ukitu mitikoa eduki ohi du eta komenigarria da bere barnean biltzea toxikomanien alorrean burutu diren hurbiltze terapeutiko guztiak. Aurreneko metodoak: Lehendabizikoak, XIX. mende erdi aldekoak, opiazeoekiko eta morfinarekiko menpekotasunari zuzendu zitzaizkion. Toxikomania hauen menpekotasun fisikoaren garrantziak eta kentze-sindromearen ikusgarritasunak gabezia fisikoaren garapena azpimarratzera bultzatzen zuen. Lehenengo metodoak, Levisntein-enak, bat-bateko kenketa ezarri zuen, gaixoa, tratamendurik gabe, behar hainbeste denboran barneratzen zuelarik. Pichon-enak, alderantziz, mailakakoa proposatu zuen; baina, sarritan, desintoxikazio saioari toxikapen handiagoa zerion. Pixkanaka, Bar eta R. Erlenmeyer-en kontrolpeko kenketa azkarra inposatu zen. Aldi berean, osabide aringarriak eta ordezkoak hedatu ziren, sarritan, sendabideok toxikapen berrien iturri bihurtzen zirelarik.

125 Berrerortzeen maiztasunak azkar erakutsi zituen desintoxikazioaren mugak, hein berean jarraipen luzearen garrantzia azpimarratzen zuelarik. Berrerorikoen prebentziorako, psikoanalisiaren aurretik, tratamendu morala, hipnosia eta sugestioa erabiltzen ziren. Egungo metodoak: sendaketa, aditu gehientsuenen ustetan, toxikomanoen osotasunezko kargu hartzearen neurri bat besterik ez da: kentze-tratamendua egun gutxi edo aste gutxiko zeregina da, baina orotariko kargu hartzea epe luzeko arazoa da, urteetakoa agian. Garai batean toxikomano izandakoek zuzendutako komunitateetan erabiltzen den bat-batean (Cold Turkey) kentze-sendabidearen eta oso pixkanaka gutxitzearenaren artean, erdibideko teknika asko daude gaur egun. Antialgikoen, lasaigarrien eta klonidinaretik eratorritako substantzien (eragin psikotropikoak sortu gabe kentze-ondorioak deuseztatzen dituzte) erabilerak kentze-tratamendua erraztu egin dute eta medikuki ondo menperatuta daude. Beraz, ospitaleratu gabe burutu daiteke desintoxikazioa. Toxikomanoen tratamendua gai guztiz polemikoa da eta medikuntza arloa gainezkatzen du. Kokapen teorikoetatik eta adituen eztabaidetatik at (ikusmolde biologikoak, psikoanalitikoak, portaerazkoak) jokaera terapeutiko desberdinak toxikomaniaren ulermenaren eredu berezien (ikusmira moralak, politikoak, biologikoak edo psikologikoak) ondorioak dira. Toxikomanien tratamendua: instituzio berezituez osatutako sareek hartzen dituzte bere gain toxikamonei eskaini beharreko zainketak. Bi eratako antolaketak bereiztu daitezke: Orotariko arduratasuna: arduratze mota honek bi hurbiltze mota dauzka: Mantenimenduzko tratamenduak: 1960. inguruko urteetan V. Dole eta M. Nyswander estatubatuarrek metadonaren (eragin luzeko opiazeoa) eguneroko dosi eskaintza proposatu zuten. Azken batean, kentzearen ezintasuna onartzen zuenez, teknika honek legezko droga baten erabilera sustatzen zuen gizarte eta afektibo arloetako egonkortasuna lortzearen itxaropenarekin. Hurbiltze hau oso hertsatua da pazientearentzat (egunerokotasuna, gernuaren analisiak, eta abar).

126 Isolamenduan oinarritutako tratamenduak: aurrenekoa, toxikomaniaren kriminalizazioaren lorratzean eratu zen Estatu Batuetako Ospitale-Espetxeetan (Texasko Fort Worth, Kentuckyko Lexington). Zenbait politikarik periodikoki berraurkitu ohi dute espetxeratze luzearen “ideia” toxikomanoen “zainketarako”. Toxikomano izandakoek zuzenduriko komunitate terapeutiko anitzek ere antzeko eredua onartzen dute maiz: kontua da barneratu berrien pertsonalitatea haustea, mugagabeko denborarako talde batean, gizartetik urrun dagoen erakunde batean, integratzea. Egituraketa hauen kanpoko kontrolaren zailtasunak alde batetik eta, batzuk eduki duten bilakaerak bestetik, eztabaida zorrotza piztu dute: funtsezko zalantza sekten tankerako funtzionamenduaren susmoek ekarri dute. Ba daude Komunitateak beste erakunde eta familien elkartasunean jarduten direnak ere. Eredu Konplexuak : Beste izkinan daude eta toxikomanoaren bizipenaren amaigabeko aniztasuna kontuan edukitzen saiatzen dira. Harrerarako, ostaturako, konpainiarako, entzunketarako, sendabiderako, sendatze ondorenerako, bergizarteratzeko egiturekin osatutako sare ebolutiboak dira. Harreman terapeutiko baterako, entzute psikoanalitikoa barne delarik, terapeuta erreferentzial baten laguntza eduki dezakete, baina, bakoitzaren berehalako galderei, norberak aurkitu behar dizkio erantzunak: droga-kentzea non egin, ohiko bizilekutik aldentzea, eta abar. Eredu honen aldekoek toxikomanoa pertsona arduratsutzat daukatenez, arduratze prozesuaren arlo guztien gogozko hautaketaren zaleak dira, porrotarena barne. Pentsakizun honek drogaren nolabaiteko eragin “baikorra” ere onartzen du: orduan, abstinentzia ez da erabat ezinbestekoa tratamendu honetan eta, bertara, aukera baten ondorioz soilik iristen da.

127 Desmututasuna: Mutuari mintzamena dakarkion edozein ekintza da. Gehientsuenetan gormutuei zuzendutako teknika pedagogiko bereizien ondorioa izan ohi da. Ikasketok ortofonistek eskaintzen dituzte tresna elektronikoz baliatuz: anplifikadoreak, maiztasun-aldatzaileak, magnetofonoak, magnetoskopioak. Aldez aurretik, batzuetan, entzumenaren sentsibilitatea handitzeko kirurgi ebakuntzat egiten dira. Desoreka Mentala: Subjektu batek, bere oinarrizko jarreren eta hazpegien eraginez, inguruarekiko eduki ohi duen erreakzioen gehiegikeria patologikoa. Ume “desorekatua”, orokorki, egongaitza, oldarkorra eta intolerantea izaten da eta nekez jasaten ditu hertsadurak eta frustrazioak. Era bortitz, suntsitzaile eta antisozialean erreakzionatzen du. Nahiak, beharrak eta portaera oker menperatzen ditu. Eta nerabezarotik aurrera, maiz, drogetara eta delinkuentziara jotzen du. Heldutasunean geroz eta sarriago errepikatzen dira ekintza gogorrak, desegokitasun sozioprofesionalera bideratuz. Despertsonalizazioa: Norberaren errealitatearen galera-sentimendua edo gorputzarekiko hautemate irrealak dakarren egoera psiko-afektibo berezia da. Egoera honen ohiko lagunak larritasuna eta ingurugiroarekiko arroztasunaren susmoa dira. Horrelako ondoeza pairatzen duen pertsona aldez aurretiko izaerarengandik desberdin somatzen da. Inguratzen duten objektuak arrotzak iruditzen zaizkio, antzemango ez balituzke bezala. Betidanik gertukoak zituen pertsonak ere ezezagun bihurtzen zaizkio. Azterketa psikopatologikoak hiru despertsonalizazio maila erakusten ditu: aurrenekoan, kontzientziaren azaleko urratua nabaritzen da, nortasunaren arazoa soilik eraginez, histeriek argitarazten duten bezala; bigarrenean sakonagoa da aztoramena, berezkotasunaren eta autonomiaren galera-sentimenduekin agertzen da eta automatismo mentalean eta kanpoko eragin sindromean (xenopatia) ikusten da; hirugarrenean, gorputzaren bakoiztasuna ere zalantzan jartzen da, gorputzaren zatiketa eta lokaduraren bizipena eransten zaio eta psikosi eskizofreniko sakon batzuetan azaleratzen da, gorputzaren eldarnio paranoidezko esperientzia larriarekin.

128 Deszerebrazioa: Garun-emborraren goi aldean, aurreko tuberkulu kuadrigeminoen eta atzeko tuberkulu kuadrigeminoen tartean jasaten den zeharkako ebaketa da. Ch. Sherrington-ek egituratu zuen lehenik animalia batean. Deszerebratutako animalia, gihar hedatzaile grabitatorioen gehiegizko eta eragin toniko luzeagoaren ondorioz, harritutako egoeran geratzen da. Dakarren goiko gorputzadarren pronaziozko zurruntasuna eta behekoen luzapena aurkitu daiteke gizakietan ere, gehienbat oinaze kortikal zabala dagoenean, batik bat zenbait koma kasuetan. Dipsomania: Aldika, eutziezinezko eran, edari alkoholizatuetara daraman bulkada indartsua da. Alkoholizazio mota honek portaeraren errotiko aztoramenak dakartza, P. Fouquet-ek deskribatutako somatoalkoholosisaren eta E.M. Jellinek-ek aipatutako alkoholismo epsilonaren antzekoak. Dipsomanoak, larriki borrokatu arren portaera honen aurka, ez du lortzen bulkadari eustea. Erori eta gero erruduntzat jotzen du bere burua. Sentipen honek bereizten du alkohol-menpekotasun arruntarengandik. “Dipsomanoa edan aurretik dago alienatuta. Alkoholikoa edan duelako alienatzen da” (V. Magnan). Disartria: Garunaren erasan bati darion ahoskuntzaren urritasuna da eta soinu ulergarriak emititzeko zailtasuna dakarren anartria baino mota txikiagoa bezala onartzen da. Disbasia: Orekaren aztoramen txikiagoa, ibiltzearen eta zutik egotearen arazoak dakarzkiena (ikus. Ataxia.) Disbulia: Norberaren gogoetatik at aske pentsatzen eta arreta jartzen uzten ez duen nahiaren zailtasuna da. Abuliaren mota bat bezala ere hartzen da eta psikastenikoetan agertzen da gehienbat. Disestesia: Sentimen-hautematearen kalitatearen arazoa. Gehienbat zauri neurologiko periferikoak ukimenarekiko eta sastadarekiko dakarren sentsibilitatearen gutxiagotzea adierazten du. Disestesia hitza kantitate arloan ere erabiltzen da: anestesiaraino iristen den eta, sarritan, minez lagundurik agertzen den hipoestesia aipatzeko.

129 Disfagia: Elikadura solidoak, batzuetan likidoak ere, irensteko zailtasuna. Laringearen edo esofagoaren zaurien ondorioa izan daiteke ( oinaze disfagikoa izan ohi da organo hauen minbiziaren lehenetariko sintoma). Baina, maizago, histeria tankerako espasmo hutsaren ondorioa besterik ez da. Disfasia: Artikulazioaren eskasiak, doinuak bereizte-hautematearen zailtasunak eta hizkeraren egituraketa gramatikal eta semantikoen osaketa ezinak karakterizatzen duten hizkuntzaren aztoramen eta atzerapena da disfasia. Disfasiak hizkeraren eskuratzea eragozten du. Egoera psikotikoari darion komunikazio arazoengatik (autismo), gabezia instrumentalarengatik (gormututasuna), suspertze urriarengatik (hizkeraren atzerapen arrunta) eta garunen zauriek sortutako gabeziengatik (erdietsitako afasiak) bereizi behar da. Disgrafia: Nahiz eta egitura morfosintaktikoek bere osotasunean iraun, idazketaren osagarri espazialen aztoramenekin agertzen den idazte-eginkizunaren arazoa da disgrafia. Idazketaren ikasketarako arazo funtzional hutsa izan ohi da disgrafia umearen bilakaera psikologikoan, hau da, zauri neurologiko edo adimenaren defizit gabekoa. Askotan asaldura afektiboei edo esparru espazialaren eraketa okerrari lotuta egoten da. Disjarioa: Ideien jarioaren barreiatzearekin eta noraezarekin adierazten den pentsakizunaren eta hizketaren aztoramena da. Eskizofrenikoetan, nahastuetan eta dementeetan agertzen da. Maniakoetan, berriz, ideien ihesari lotuta azaltzen da, nolabaiteko koherentzia gordetzen dutelarik. Diskalkulia: Eragiketa arruntak burutzeko eta zenbakizko sinboloak osatzeko zailtasun bereziari deitzen zaio diskalkulia. Funtsezko kalkuluen ikasketa eragozten du eta, gehientsuenetan, dislexiarekin batera, arazo psikoafektiboen ondorioa izan ohi da.

130 Diskinesia: Zabaltasun aldagarriarekin, gutxi gora-beherako aniztasun eta erritmoarekin eta esparru zehatz batean (aho-mihi-aurpegi) edo zehaztugabean agertzen den nahigabeko ezohiko mugimendua da. Batzuetan tratamendu farmakologikoek eragiten dituzte diskinesiak. Hala, Parkinson gaitzak jotakoetan erabiltzen den L-dopak korea tankerako mugimenduak sor ditzake. Baina neuroleptikoak dira diskinesia-eragile handienak. Diskinesiok goiztarrak izan daitezke, hartze bakarraren ondoriozkoak, etilbenzotropinak edo kentze soilak zuzentzen dituenak. Beste batzuetan berantiarrak izaten dira, aho-mingain-aurpegi esparrua erasotzen dutelarik, irensketa, hitza eta arnasketa eragotziz. Neuroleptikoek sortarazitako diskinesiak hartzaile dopaminergikoen hipersentsibilitatean oinarritzen dira. Eta berantiarrak direnean, zoritxarrez, behin-betikoak suertatu daitezke, neuroleptikoaren berrartzeak bakarrik zuzentzen dituelarik behin-behinean, sorgin-gurpil batean ezarriz. Diskordantzia: Gaitz mentalaren sintomen inkoherentzia dakarren gogoetaren edo sentimenduen eta bere adierazpenaren arteko harmonia-gabezia da diskordantzia. Eskizofreniaren funtsezko aztoramena. P. Chaslin-ek aurreratu zituen diskordantzia hitza eta bere adjektiboa, diskordatzaile, 1912an idatzitako Éléments de sémiologie et cliniques mentales liburuan. Chaslin-en ustetan “erotasun diskordatzaileak” eta Kraepelin-en “dementzia goiztiarrak” ia baliokideak ziren eta “diskordantzia” “disoziazioarekin” parekatzen zuen. Semiologiari dagokionean diskordantzia desberdinak bereizi behar dira: arrazoirik gabeko barrearekin edo manierismoarekin agertzen den diskordantzia mimikoa, sentimenduekiko erabat kontrajarria; bulkada desberdinekin edo mugimendu parasito estereotipikoekin adierazten den eginkizun motorearen dirkordantzia; emoziozko diskordantzia eta hizkuntzaren diskordantzia. Azkeneko hau, hitzezko adierazpenak ideienganako daukan autonomiak, hitzen eta esaldien estereotipiek, adierazleen eta esanahien arteko lotura ezak eta desegituratutako hizkuntzak bereizten dute.

131 Dislexia: Garun-zauriaren edo traumatismo baten ondorengo irakurketa arazoak. Eskuratutako Dislexia eta irakurketaren ikasketan agertzen diren zailtasun espezialak, Garapenezko Dislexia, bereizi behar dira. Eskuratutako dislexia eta garapenezko dislexiaren arteko berezitasunak: Aldez aurretik ongi irakurtzen zuen subjektuan garun-zauriaren ondoren agertzen diren eragozpen lexikoak, alde batetik, eta arazo neurologikorik, emozionalik, ekonomikorik edo kulturalik gabeko ume batek eduki ditzakeen ezintasunak, bestetik, desberdinak dira. Aurrenekoan, zergatiaren eta ondorioaren arteko lotura dago eta eskuratutako hiru dislexia mota aipatzen dira: dislexia fonologikoa, sakoneko dislexia eta gainazaleko dislexia. Bigarrengoan, berriz, eragileen aurkikuntzan datza gaur egungo azterketen erronketako bat. Era askotako ikerketak egin dira: arazo kromosomikoen aurkikuntzara bideratutako azterketa genetikoak; garunaren ekintza elektrikoaren edo potentzial oroituen zinetika espezifikoaren eredu bereziaren bila zuzendutako arakaketa elektrofisiologikoak; garunaren odol-emariaren eta medikuntza berriaren beste zenbait parametroen ahalezko desberdintasun funtzionalei dagozkiekeen eragileei lotutakoak; istripuz hildako dislexikoen zerebroen eraketa eta egituraketaren konparaketarako autopsiak; irakurketaren bitarteko begi-mugimenduen, hizkien ezagutzaren edo koloreen finkatze uneko ikusmen parafobealaren eta periferikoaren azterketak; aztoramenaren prebalentziari zuzendutako ikerketa epidemiologikoak.

132 Ume dislexikoen garunean lesiorik aurkitzen ez denez, arazoaren eragilea alor genetikoan (bilakaera enbriologikoan), zerebroaren disfuntzionamenduan edo simetrizazioan eta ikusmenaren berezitasunetan aurkitu behar den ideia darie ikerketa eta azterketa guztioi. Baina oso zaila da lexikozko aztoramenak eta aipatu diren berezitasunen arteko lotura eta korrelazioa nabarmentzea. Eginkizun elektrofisiologikoei eta ikusmenaren eraginkortasunari dagokioenean, batez ere, ez da erraza eragileak edo ondorioak diren jakitea. Honela, ez da inoiz lortu ikusmen-haumatearen eta dislexiaren arteko harremana frogatzea. Gainera, kontutan eduki beharrezkoa da irakurketa ez dela berezko ekintza, kulturala baizik eta, idazketaren bitartez, estuki lotuta dagoela hizkuntzarekin; egiaz, idatzitakoaren eta hitz egindakoaren artean, idazketa hizkuntzetara moldatzeko ereduen artean, desberdintasun handiak daude, baina idazketan zehar ikusten direnak ez dira aztarna ikuskorrak soilik, sinboloak ere badira. Psikologia Kognitiboaren ekarpenak garapenezko dislexiaren esparruan: psikologia kognitiboak ekarri du, dislexiari dagokionean, eragileen eta ondorioen artean ipini beharrekoa den disoziazioa. Beste inolako gabeziarik ez daukan umeari ezin zaio dislexiko diagnoastikoa ezarri irakurketaren ikasketan hasi eta urte batzuk igaro aurretik. Irakurle on batekin alderatuz irakurketarekiko luzaroko esperientzia bereizgarria somatzen zaio. Aitzitik, ahalmen lexikoaren bilakaerak eduki ditzake eraginak, ordainetan, aldi berean egituratzen diren ahalmen kognitibo eta hizkuntzazkoetan. Adin eta adimen berdinekoak konparatuz gero, alde batetik lexikozko eskasiaren eragileak jasotzen dira eta, bestetik, irakurle onen eta txarren esperientzia kognitiboen eta hizkuntzazkoen ondorioak. Orduan ez da harritzekoa irakurtzeko gaitasunaren eta egile anitzen arteko korrelazioak aurkitzea. Baino honek ez du esan nahi dislexiaren eragileak aurkitu direnik. Bi arrazoiengatik: korrelazioa ez delako zergatiaren baliokidea, bata, eta, bestea, jasotzen diren emaitzak eragilearen eta eragindakoaren nahasketa hutsak besterik ez direlako. Egoera honi arazo metodologiko latzak darizkio.

133 Arlo honetan lortutako aurrerapenak dislexiaren eragile erabakitzaileen (edo, gutxienez, hizkuntzazko informazio esparruan dauzkaten adierazpenen) hausnarketek ahalbideratu dituzten metodo desberdinen elkarganatzearengatik etorri dira. Konparaketen metodoa erabiliz, adimen eta lexiko-multzo berdineko irakurle onak eta txarrak alderatuz, erabakitzaile izan daitezkeen eragileak ezagutu daitezke. Hala ere ez litzateke nahikoa; irakurketa-ikasketaren aurretik jasandako beste zenbait eragilek ere eduki dezake aurresanezko balioa ikasketari dagokionean; beraz aurresan luzerako metodoa erabili beharra dago. Eta eragile hauekin egindako ikerketak beste eratako ikerketekin alderatu beharko dira ondorio zehatzak eta seguruak atera nahi badira. Era honetako azterketen ondoren garbi ikusi da betidanik eragile gisa edukitakoak ez direla, nahiz eta kontuan hartzekoak izan, uste zen bezain erabakigarriak dislexiaren agerpenean (adibidez, egituraketa espaziala, ikusmen eta entzumen hautematearen arazoak, harreman intermodalak ezartzeko ezintasuna, gurasoenganako harremanen desegokitasuna, aztoramen afektiboak). Dislexiaren eragile potentzialak: ba daude eragile bakar batzuk, hala ere, aipatutako bahea gainditzen dutenak: Subjektuek hitzaren osagaietaz jabetzeko, hitzen segmentuen luzera desberdinak aztertzeko (errima, silaba, fonema) eta beraiekin eragiketak burutzeko (segmentazioa, elisioa, ordezkapena, bategitea, sailkatzea) daukaten ahalmena. Umeek bereganatu behar dutena ez da, bakarrik, bere hizkuntza harremanetan erabiltzeko ahalmena baizik eta, baita ere, objektu gisa hartzeko eta esanguratik haratago aztertzeko. “Kontzientzia fonikoaren garapena” deitzen zaio eta entrenamenduari dario. Gaitasun hauen gabezia edo eskasia nabarmena izan ohi da ume dislexikoetan.

134 Irudiak, koloreak eta zenbakiak lehendabizi eta, geroago, hizkiak zehatz eta azkar izendatzeko, hau da, edozein estimuluri izena ezartzeko subjektuek daukaten gaitasuna. Abilezia honen urritasuna azkar azaleratzen da idatzizko ez diren sinboloenganako arloan, baina, sinbolo grafikoen, zenbakien, hitzen eta existitzen ez diren baina akoska daitezkeen hitzen aurrean nabarmentzen da erabat. Dislexikoek eragozpen handiak dauzkate, ia ezintasuna, existitzen ez diren gauzen izenak irakurtzeko. Ikustez erakutsitako materiala oroimenean gordetzeko erabiltzen den kode fonetikoarenganako ahalmenaren edo lan korapilatsuago diren esaldien egiaztapenerako, arrazoiketarako, idatzi luzeen irakurketarako erabiltzen diren arretazko ahalbideen gaitasunaren gutxiagotzea nabarmena izan ohi da dislexikoetan, informazioaren biltegiratzea eta integrazioa eragotziz. Ikus daitekeenez, hiru kasuotan informazio fonetiko-fonologikoa da tarteko: subjektuek hitzaren jarraipeneko seinalea luzera desberdinetako unitateetan zatitzen ez dakitelako, edo bere lexiko mentalean gauzen izenak aurkitzea ez dutelako lortzen, edo lan korapilatsuagoa eskatzen zaienean informazioaren gordeketa eta bereizkuntza ez dutelako burutzen. Ez da harritzekoa, beraz, irakurketaren hastapenera arte ez ohartzea dislexikoek eduki ohi dituzten eragozpenekin. Orduan hasi behar baita ikasten, idatziaren segmentu desberdinak bereizten, lehendabizi eta osatzen, geroago, hitzen esanahia ulertzeko. Lanerako oroimena kontutan hartzen bada argi dago, testu bateko hitzen ezagutzarako zailtasunak edukiz gero ezingo dela informazioa behar den neurrian gorde eta ulertu. Ulermenaren aurretiko baldintzak daude jokoan, ez ulermenerako ahalmenak. Irakurtzen hasi aurretik, dislexikoa izango denak ez du edukitzen gaitasunok erakusteko abagunerik. Proba bereziak erabiliz aurrikus daitezke etortzeke dauden oztopoak. Balio diagnostikoa ez eduki arren, badaukate prebentziorako balioa, zeren kontzientzia fonologikorako zailtasunak dauzkaten ume batzuk, neurri egokiak hartuz gero, bere atzerapena gainditzen dute.

135 Dislexiaren psikopatologia: mailak daude dislexian: gerta liteke irakurketa arrunta eta adierazkorra ez lortzea edo, sakonki, antzeko hizkien eta doinuen nahasketaren ondorioz irakurritako testua ulertezina izatea. Horrelako akatsak ume guztienak dira irakurketaren hasieran, baina dislexikoetan sarriagoak eta iraunkorragoak izaten dira. Dislexia zabaldua dago eta eragin latzak dauzka (ikasturte errepikapenak). Zenbait adituk jatorri genetikoa edo organikoa itsatsi dio eta gutxieneko disfuntzionamendu zerebralean babestuz garuneko zauria aipatu du, proba neurologikorik eskaini gabe hala ere. Beste batzuk %70ean ahozko hizkuntzaren egituraketa osatugabea eta berantiarra deskribatu dute. Orientazio espazio-tenporalean (aurkatutako -contrariado- ezkertia gehienbat) eta ikusmen-hautematearen eta erritmoaren aztoramenetan ere ezarri da dislexiaren sorrera. Kasu batzuetan dislexia sintoma neurotikoaren ezaugarria da, Ni-aren eta Ni ez denaren lotura egituratzerakoan ezarritakoa (iragate edo trantsiziozko fenomenoen esparruaren antolaketa). Giza-ingurugiroak ere badauka zeregina: C. Chiland-ek dioenez maila ekonomiko-kulturalak A.K.ak (Adimen Kozientea) baino zerikusi handiagoa dauka idazketaren eta ortografiaren erdiespenean. Beraz, dislexiaren inguruan eragile eta oztopo asko dabiltza eta erantzukizuna ezin zaio erantsi bakar bati soilik. Gehientsuenetan lagun izaten du disortografia, nahiz eta, batzuetan, lehen mailan dislexia arinarekin lagunduriko disortografia sakona agertzen den. Dislexia eta disortografia ortofonistak gidaturiko berreziketaz zuzendu daitezke. Ariketen bitartez umea idatzitako hizkuntzak sortzen dion porrot bizipenetik urruntzen da eta irakurketa atsegina dela erakusten zaio. Hala ere, lehenengo mailan arazo afektiboak daudenean, berreziketaren aurretik neurri psikoterapeutikoak hartu behar dira.

136 Dismorfofobia: Desitxuratua izatearen edota gorputz osoak edo zati batek eite itsusia edukitzearen gehiegizko kezka eta, batzuetan, obsesibozko beldurra gaindiezina da. Morselli-k deskribatu zuen aurreneko aldiz 1.886an fobia arruntarengandik haratago dagoen ia eldarniozko sinesmena izendatu nahian. Jasaten duenak zatarra dela, gorputz anormala eta desitxuratua daukala sinesten du. Nolabaiteko oinarri erreala eduki dezakeen zoritxar hau ez da objektiboki balioztatzen baizik eta izaera arrunterako eta giza-harreman afektibo egokietarako oztopo gaindiezinaren gisa hartzen da. Aztoramen bakar bezala agertu daiteke latentzia aldiaren bukaera aldean, nerabeak pubertaroko aldaketa korporalak nekez pairatzen dituen unean. Bularren eraldatzeak neskatoetan, bigarren mailako sexu ezaugarrien agerkerak bi sexuetan, hazkuntza morfologikoaren atzerapenak edota gehiegizko azkartasunak, loditasun edo argaltasun arin batek agertarazi dezakete arau estetikoek inposatuz ingurugiroko kritikak larriagotzen duten dismorfofobiko kezkaren oinarri objektiboa. Nerabea zerbait lotsatia, barnerakoia, sentikorra izanez gero nahikoa litzateke agerpen horietako bat depresio aldera bilakatzea buruhauste morbidoa pizteko. Baino, batzuetan, arazoa gaiztotu egiten da eskizofreniaren sintoma bilakatzen delarik eta detektatzen jakin behar dena, zeren sarri gertatu daiteke dismorfofobia izatea disoziaziozko prozesuaren ezaugarri bakarra. J. M. Alby-k eta M. Ferreri-k irudikapenaren aztoramenak “dismorfoestesia” deituraren inguruan bildu dituzte bere garrantzi afektiboa azpimarratzeko egitasmoarekin, edertasuna balioztatzeko patologia organikoa ere adierazten duen dismorfofobia baino hitz egokiagoa delakoan.

137 Beraz, gorputzaren itxuran ezarritako neurriz kanpoko arreta izango litzake dismorfoestesia. Subjektuak, aipatzen duen desitxuratzearekiko daukan atxikimenduaren arabera, zalantzarekin, beldurrarekin, obsesiozko ideiekin, ideia alda ezinezkoekin edo ezin hautsizko uste osoarekin adierazten du bere zoritxarra. Gehienetan aurpegiarekin loturiko deformazioaren obsesio honek esplikatzen ditu, hurkoaren ustezko pentsamenduari erantzunez, subkjetuak eratutako gizartearekiko enbarazua, harremanen ekiditea eta bakardadea. Gogoeta guztiek premiazko eta berehalako ebakuntza batean biltzen dira eta, batzuetan, zirujau adeitsu baten laguntzarekin, lortzen dute helburua, hobekuntza mentalik gabe halere. Disortografia: Adimen normaleko eta arazo sentsorialik edo motorikorik gabeko umeetan agertzen den hizkuntza idatziaren ikasketa eragozten duen adierazpen-garapenaren aztoramena da. Arruntean dislexiaren laguna da, baina bakarrik ere ager daiteke. Idazketaren ikasketak hizkuntzaren eta irakurketaren erdiespenen gainetik beste gaitasun batzuk ere behar ditu. Hitzen irudia buruz ikasteko eta fonemen elementuak hautemateko ahalmenak edukitzea ezinbestekoa da irudikapen mentala eratzeko. Umeek, batzuetan, letraka irakurtzen dute soinuak nahastuz eta akatsak sortuz; bestetan soinuak elisio egin eta alderantzikatuz (arieportu aireporturen ordez); diktaketetan entzumenaren eta ohiko hizkuntzaren arabera idatzi dezakete. Guzti hauek eragina daukate ortografiaren bilakaeran. Maiz, hizkeraren garapenaren atzerapena izaten da. Umea ezin da mezu orokorretik libratu eta elementuen azterketa ezin du lortu. Eta idatzizko hizkuntzara ezin da itzuli. Nahiz eta aditzak ondo jokatu ezin du bere morfologia konplexua osatu.

138 Disortografikoak diren ume asko disgrafikoak ere badira, ortografiako gabeziak trazu traketsen atzean ezkutatzen dituztelarik. Disortografiaren eragileei dagokienean hipotesi anitz daude. Zenbaitentzat jatorri genetikoa dauka. Beste batzuentzat garapen psikomotorearen eta afektiboaren ondorioa da. Eta beste batzuentzat gizarte eta familiako eragileak dira nagusienak. Eskolaurreko garaian saiatu behar da prebentzio lanetan eta, agertuz gero, ortofonisten eta gainontzeko adituen esku geratuko da berreziketa Disoziazioa: XIX. mendearen bukaera aldean automatismo mentala, hipnosia, pertsonalitate anizkuna aztertzen zuten dotrina guztiek Disoziazioa, Spaltung, Zatiketa, Diskordantzia nozioak erabiltzen hasi ziren. Pierre Janet-ekin hasi eta Josef Breuer-eraino Kontzientzia bikoitzaren kliniko guztiek batasun psikikoaren haustura ondorengo fenomeno honetan ikusi zuten: aldi berean ezagutzen ez diren bi arlo edo bi pertsonalitate somatzean. Haustura honek pentsakeraren eta elkartze ihardueraren aztoramena zekarren eta subjektua alienaziora, psikosira zeraman. Hortaz, Eugen Bleuler-ek Spaltung edo Disoziazioa eskizofreniaren arazo nagusitzat eta lehen mailako sintomatzat hartu zuen. Disoziazioaren sinonimoak dira “inkoherentzia”, “disjuntzioa”, “esperientziaren kontraesanak eta hautabide zurrunak” eta “haurraren urratua” (desgarro del niño). Eta E. Bleuler-ek honela definitu zuen Disoziazioa: “Spaltung-a funtzioen koordinazioaren funtsezko ahulezia da, bai sentimenen eta irriken (pultsioen) osaketari dagokienean bai, hitzaren zentzu zorrotzean, elkartzeei (asoziazioei) dagokionean, hau da, eskizofreniaren arlo psikikoko lehen sintoma”. Berrogei urtez aurreratu zuen psikoanalista amerikarrek aztertutako “Ni-aren ahulezia”. Hiru aldaeretan adierazten da Disoziazioa:

139 Berberatasunaren klibajea: gaixoak zatikatua, puskatua izatearen bizipena dauka. Bere barrenean berataz erronkan ari diren, hiltzera zigortzen duten, isekatzen duten pertsona desberdinak sumatzen ditu (”ahotsak” “sentimenez kanpoko potereak”, “barneko automatak”). Gaixoak badaki, barneko izugarrizko nabaritasun batekin, pertsona partzial horien esku dagoela (era berean, nola Ni-aren mugen jabetasuna galtzen duen, kanpoko objektu gisa ere hautematen ditu), zeren berak ezin die aurre egin “berberatasuna” falta zaiolako. “Lapurtutako indar” baten bitartez bizi da; ispiluan ez du bere aurpegia ikusten baizik mamu batena edo hildako buru bat edota ezer ere ez (ezezko haluzinazioa). “Ni-aren betetzeak” (Jaspers) kale egiten duenean, gaixoak pentsamenduek utzi egiten dutela, kanpoaldeak berarekin pilota balitz bezala jokatzen duela, behatu egiten dutela, modelatu, bere pertsonak gelako hesiekin jarraipena daukala, beste norbait dela, eta abar (ezezko izaera) hautematen du. Pertsonaren koherentziaren galera: (funtsaren galera, ataxia intrapsikikoa). Koherentziaren galera barneko ordena-gabeziaren bizipenarekin nabaritzen da; organoak lekualdatuta daude, hutsuneak eta barneko konkorrak agertzen dira, sexu-izaera aldatzen da. Pixkanakako desegite honek gorputzaren hausturaren esperientziara darama. Gaixoa bere berberatasunean ere urtu egiten da; berarentzako iragana ez da inoiz izan; ezingo du ez hitz egin, ez mugitu, zeren datorkion guztia ezinezko nahikaria da; galerara daraman gelditasunak (katatonia) soilik hurbiltzen du berarengana.

140 Gizarte funtzionamendua automatiko gisa somatzen du, arimarekin lotura gabekoa eta, gainontzeko dena faltsua denez, katatonian geratzea gura du, besterik ez. Edo bestela jainkozko eta deabruzko potentziek tarratatzen dutela nabaritzen du, bakoitzak bere aldera teinkatuz. Halaber, Ni-arengandik disoziatutako aurpegiak geroago berekin identifikatu beharra edukiko duen gauzetara eta gizakietara jaurtitzen ditu (jaurtizko identifikazioa = identificación proyectiva). Aldi berean, Ni-aren muga ezabatu egiten denez, gaixoak bere disoziazioa hurkoaren ispiluan bizi izaten du, adibidez pazientearen zatiak ordezkatzen dituzten gizakien amaigabeko prozesioen ikusmenezko haluzinazioen bitartez. Zehazki izendatu dira egoera hauek “despertsonalizazio” deiturarekin. Jarraipen eza pentsamenduan ere adierazten da: jauzika eratzen da, ez dago ongi josita eta etenak, alboko elkartze harrigarriak, desbideratzeak, elipseak, zirkuitu laburrak dituelarik; pentsamenduaren jarioaren beharrezko jarraitasuna urtu egiten da eta disoziazioak pertsonalizazioa pentsamenduan eta afektuetan erasotzen du eta eldarnioaren kontraesanaren bitartez adierazten da. Eskizofrenikoaren Ni-aren mugen galera: gorputzaren harremanen eta berberatasunaren mugaketaren arloko disoziazioari dagokio. Bi funtziook ez eraginkor bihurtzen dira. Gaixoa “besteen gainean egoten da, erabat iragazkorra izanez”, “inguruko guztiek hartutako gotorleku hutsa da”, “denek zauritzen eta zapuzten duten bidean dagoen hilotza da”, “bere barnealdea kanpora isuriz substantzia arrotzez beteriko maskorra da”. Kanpoaldeari errendituta eta, aldi berean, bere autismoan isolatuta; berbera ez denez ezin harremanetan jarri inguratzen duten inbaditzaileekin. Mugen galera, beraz, mugen kondentsazio autistikoari dario; nahasketez, kutsadurez, digresioez, ordezkatzez, interferentziez (dibagazioez) jositako gogoetaren barruan azaleratzen da. Denborazko eta espaziozko bizipenen alderanzketa eta subjektu-objektu mugaren deuseztatzea erabat argi eta eroso den kontzientzi esparruan hedatu daitezke, hersturara, asaldurara, nahasketara eta txundidurara eramanez.

141 Disoziazioaren alderdiak sintoma askotan aurki daitezke: iragate fenomenoetan sortzen den kanpoko eta barne munduko nahasketa aipatu behar aurrena; ez dira, neurosietan gertatzen den bezala, pentsakizun edo sentimen bereziei dagozkien kanpoalderako edo barnealderako jaurtiketak baizik munduaren eta berberatasunaren osoko irudiaren adierazleak; horrela subjektuaren eta objektuaren arteko mugaren esperientzia ezabatzen da. Nahaste honen jarraipena esparru intrapsikikoan dauka; objektuaren kontzientziazioa bere esanahiatik bereiztezina da, objektua bere sinbolotik bezala; iraganaren oroimena orainarekin nahasten da eta nahiaren burutzea nahiarekin berarekin. Bereizketa kognitiboaren erabateko aztoramen hau afektibitatearen disoziazioan aurkitzen da eta, tristurari eta etsipenari dagokionean, ustezko norberaren handikeria hipertrofiatutakoari aurka egiten dio. Batzuetan, aztia izango balitz bezala, berehalako eta ekidin ezinezko katastrofe batetaz hitz egiten du guztizko atsedenarekin. Ni-aren gailentasunarengatik liskartzen diren identitatearen zati desberdinak, sarritan, ikusmira analitiko batetik begiratuta, konplexu autonomo, norberaren irudi ideala, SuperNi-aren aldarrikapen edo beste gizakiaren itxaropen gisa eta abar agertzen dira. Disoziazioaren beste berezko ondorioetako bat, kondentsazioa, kutsadura eta nahasketa erabiliz, zatitutako osagarrien fusioan datza (eskizofrenikoen neologismoak, biologismoak, hitz-jokoak). Halaber, joera hau alderanzketa edota eragiketa kreatzaile baten iturria izan daiteke (eskizofrenikoen koadroak, bozetoak), zeren sakabanatze (disgregazio) honetatik indar sortzaileak letozke, prototipoak, kosmogoniak eta eldarniozko sistemak ekoiztuz. Fenomeno honi dagokio baita ere hebefrenikoek bere hitz-jokoekin erakusten duten umekeria eta, batez ere, barruko “elkar-jotzeari” darion harridurazko larritasuna.

142 Spaltung edo disoziazioaren hirugarren adierazpen sintomatikoa anbibalentzia da: gaixoak ez dauka gaitasunik kontraesanez beteriko munduan baliatzeko, berberatasunaren egitea burutzeko, anbibalentzia gailenduz gauzen alderdietako bat hautatzeko. Anbibalentzia da Bleuler-en kontzeptuetatik ezagunenetarikoa. Era oso zehatzean bikoizki orientatutako afektibitatea izendatzen du. Geroago, kontzeptuak, zentzu psikopatologiko zabalagoa hartu zuen, adibidez anbibalentzia neurotikoa ere bereizteko erabiliz. Mesedegarria da onartzea paziente normalek ere aurkitu ditzaketela bere baitan paziente eskizofrenikoetan deskribatutako bereizgarriak. Eskizofrenikoekin bat egiteko ahalmen honek darama eskizofrenia bizitzako muturreko egoera bat dela ulertaraztera eta onartzera. Hiru ezaugarri dauzka eskizofrenikoaren anbibalentziak. Motibatze kontraesankorra baino zerbait gehiago da. Afektuaren erradikalizazioa anbibalentzia dagokion objektuaren aldakuntza kognitiboari eta subjektu berberari loturik dago; Jainkoak eta Deabruak zatietan urratzen dute gaixoa, sarritan eldarniozko sistema batean bizitzera bultzatzen dutelarik. Eskizofrenikoaren anbibalentzia, Jainkoak eta Deabruak ez bezala, garrantzi gutxiko egite eta objektuek ere osatzen dute; adibidez, har dezakete zigarro bat eta berehala utzi; altxatu dezakete hanka bat ibiltzeko gogoarekin eta bertan gelditu blokeatuta. Gaixoa lotuta eta maneiatuta sentitzen da. Ikusmira sinbolikotik begiratuz gero, anbibalentzia oso esanguratsua da: erabakiak hartzeko gai den pertsona gisa existitzeko ahalmenik ez dauka. Batzuetan, afektu batek neurtezinezko garrantzia hartuz pertsonarekin zerikusia ez daukan bat-bateko eta ekintza automatiko batera bideratzen du gaixoa: “mihiak errefusatzen dituen hitzak ahoskatzen ditu”.

143 Azkenik, norberarekiko eragina ere badauka anbibalentziak. Orduan, inpotentziazko eta ahalguztiduntasunezko Ni-aren bizipenera darama. Eskizofreniaren barrenean norberaren pertsonifikazioa balizkoa izatekotan, beti ezintasunezko eta ahalguztiduntasunezko hazpegiz beterikoa izango da. Ezintasuna eskizofrenikoaren pertsonaren suntsiketari, desegituraketari eta desegiteari dario. Mehatxu baten esperientzian kokatzen da. Eta, aldi berean, maiz ahalguztiduntasunarekin elkartzen da. Gaixo berberak, bere iritzian jainkoaren seme denak, egun berean suizidiora bideratzen duen ahotsa entzuten du; beste batek, infernuan dagoela sinesten du eta, supituki, arrosa mistikoarekin alderatzen du. Elkartezinak eta hain bereziak diren asoziazio hauek ba dute bere esanahi psikopatologikoa: esaterako Ni-aren mugen galerak pertsona hiltzen uzten du baina, aldi berean, unibertsoan biltzen du; gizabanakoaren gainetikoa indarrean sortzen da eta munduarekiko deskonexioak gure funtsezko “munduan izatearen” bukaera adierazten duen bitartean, denborarekiko eta espazioarekiko izate bereizia sentiarazten uzten du. Eskizofreniko autistak bere burua gauza orotik babestu behar du, baita txoriaren txorrotxiotik edo bere gelako aulkitik; inork ez dauka, ordea, berak bere “kosmos liluragarrian” daukan trebetasuna inguruko irudi arruntak errotik suntsitzeko ahalmena. Eugen Bleuler-ek nabarmendu zuen, bada, disoziazio eskizofrenikoaren eta spaltung-esperientziaren artean dagoen harremana.

144 Dispareunia: Harreman sexualek emazkumezkoetan sortzen duten mina da. Oihartzun handia dauka bikotearen bilakaeran eta sarritan bideratzen du ginekologoen eta aholkularien kontsultetara. Organikoki hiru motatako dispareuniak daude: Barneratze-dispareunia: bagina estua daukatenek edo perineoko jostura hertsiegiaren ondorioz jasaten dutena; agerpen-dispareunia: infekziozko, mikosizko edo trofikozko baginitisari loturikoa; sakoneko dispareunia: umetokiaren bihurtzearekin, endometriosiarekin edo obulutegiaren distrofiarekin zerikusia daukana. Baina jatorri organikoko dispareuniak urriak dira. Maizago, sortze afektiboa eduki ohi dute, lehendabiziko harreman sexualen ondoren ezartzen denari lehen mailako dispareunia deitzen zaiolarik eta bigarren mailako dispareunia, adibidez, erditze baten ondoren azaltzen denari. Sarritan, Hoztasun neurotikoa estaltzen du eta aitzakia gisa erabiltzen da harreman sexualari uko egitearren. Hortaz, oinarrizko eragilea azaleraziko duen hurbiltze terapeutikoa ezinbestekoa da: dolua, haurdunaldi berri baten beldurra, abortu baten errudunezko hunkipenak agerian geratuko dira. Oinaze sexualak plazerrarekiko ukoa, autozigortze iharduera edo bikotearekiko nazka adierazten ditu. Berreziketa sexualerako teknikak ere (Master eta Jonhson) edota erlaxazio metodoak ere erabili daitezke. Dispraxia: Imintzioen desegokitasuna eta baldarkeria dakarren motorezko koordinazioen aztoramena da. Motorezko ahuleziarekin datorren umearen bilakaeraren disartria izan daiteke (J. Ajuriagerra). Baina hitzak tamaina txikiagoko apraxiak ere izendatzen ditu.

145 Distimia: Oro har egun guztian zehar eta gutxienez bi urteko iraupenarekin (urte bat ume eta nerabeetan) era depresibozko umorearen aztoramenak bereizten duen depresio kronikoa da. Beraz, distimia, bilakaera luzeko depresio kronikoa, psikosi maniako-depresibo handiagozkoaren (mayor) aldizkako depresioetatik bereizi behar da. Ohiko lagunak janguraren arazoak (anorexia edo hiperfagia), loaldiarenak (loezina edo gehiegizko loa), indargabetzea dakarren neke orokorra, erabakiak hartzeko zailtasuna, arreta ipintzeko eragozpena eta itxaropenaren gutxitzea dakarren norbere buruarekiko estimuaren gutxiespena ditu. Malenkoniara bultzatzen zuen aldez aurretiko jarrera gisa deskribatu zuen 1921ean E. Kraepelin-ek eta, luzaroan, bere nortasun nosologikoa zalantzan egon zen. DSM (Diagnostiko eta Estatistikako Eskuliburua) deituriko III. atalak sailkatu zuen sindrome gisa, bai psikosi maniako-depresibotik eta bai depresio neurotikoetatik bereiziz. Nerabetasunaren bukaeratik zahartzarorainoko tartean ager daitekeen egoera kronikoa da. 1.983an hiru motatako bereizketa eskaini zuen E. H. Akiskal-ek: bata, depresio handiaren (depresión mayor) aldizka baten ostean ondorio kroniko gisa agertzen den mota da; bigarrena, baliogabetasun organiko bati edo arazo timikorik gabeko gaitz psikiatriko bati itsatsirikoa; eta hirugarrena, Kraepelin-en malenkoniaranzko aldez aurretiko jarreraren pareko distimia. Distonia: Nahigabeko jarrerak dakartzaten mugimendu eta gorpuzkera batzuei darien giharren tonuaren aztoramena da. Distoniak, batzuetan, diskinesiak bezala, tratamendu neuroleptikoen eraginak izan ohi dira. Distonia neurobegetatiboa egituraketa sinpatikoa eta parasinpatikoa erregulatzen dituen funtzionamenduaren arazo txikiagoa da.

146 Dolua: Izaki maite baten desagerpenari darion atsekabea eta oinaze morala da; benetako erantzun depresiboa lekarke, “dolua eratzeko” lan intrapsikikora behartuz. Psiquiatria: D. Lagache-k eta M. Hanus-ek hiru eratako doluak aipatu dituzte: Dolu arrunta, Dolu korapilatua eta Dolu patologikoa. Dolu arrunta ekidite, barneratze eta desagertutako objektuarekin bategite prozesuak erabiliz, nahigabezko, depresiozko eta egokitzapenezko hiru egoerak igaro ondoren, laster gainditzen da. Dolu korapilatua akidura erreaktiboekin (adierazpen psikosomatiko posible larriekin) eta ekintza suizidarioekin adierazten da, egoera depresiboaren luzapenak dolu eraketa lanaren blokeoa nabaritzen duelarik. Dolu patologikoa, gaitz mentalera bideratzen duena. Atsekabearen agerpen berantiarra eta osasun psikikoarentzat arriskutsua den bi urtetik gorako bilakaera luzea dira bere irizpide osagarriak. Egiazko melankonia edo psikosia maniakora (doluaren mania, galeraren deuseztapenarekin) eraman dezake. Baita ere dolu obsesibo eta histerikora. Azken mota honetan, doludunak hildakoa bizirik balego bezala jokatzen du. Hitz egiten dio, mahaiko tokia gordetzen dio, gela eta ohea osagai pertsonal guztiekin mantentzen du ia benetakoa den irudizko koadro batean, biziraupeneko leku bihurtzen duelarik. Desagertutakoak jasandako sintomak berregiten ditu bere identifikatze prozesuan eta, batzuetan, konbertsiozko arazo fisiko larriak egituratzen ditu. Bategitea aldagaitza bihurtzen da eta, dolua bere bilakaera arruntera etor dedin, psikoterapia baten bitartez astindu eta eratu beharko da.

147 Psikoanalisia: 1.915ean hasi zen S. Freud dolua prozesu malenkonikoarekin alderatzen (1917an argitaratutako Dolu eta malenkonian). Kanpoko objektu baten desagerpenaren aurrean subjektua doluaren eratze lana egin beharrean aurkitzen da. Libidoa, Ni-a bere onera etor dadin, desagertutako objektuari lotzen zuten oroimenetatik eta itxaropenetatik aske geratu beharko da. M. Klein-ek, K. Abrahan-en lanen laguntzaz, Freud-en pentsakera aberastu zuen (Dolua eta bere harremanak egoera maniako-depresiboekin, 1940) barreneko esparru psikikoak aurkituz, non, kanpoko objektuaren galerarekin, objektu barnekoien izatea eta kalitatea jokoan ipintzen diren. Haur txikia iristen da, bere egoera depresiboei helduz eta eraketa lana eginez, dolu-lan mingarria eta arrunta egitera. Haurra konturatzen da maitatzen duen pertsona eta bere mamu suntsigarrietan erasotzen duena pertsona bakarra eta berbera direla. Orduan dolu-fase bat igarotzen du, barneko objektuak hondatuta, galduta baleude gisa bizitzen dituelarik, umea depresioaren eskuetan utziz. Pixkanaka soilik, oinazez, anbibalentzia landuz eta depresiozko erruduntasunak bultzaturik lortzen du umeak bere barreneko objektu on eta aseguratzailea berreskuratzea. Antzeko prozesuaz baliaturik iristen da doluan dagoen pertsona berarengan berrezartzera dagozkion subjektu onak eta familia maiteak (dolu-lana). Orduan, bere barrenean, izaki maitearekiko konfiantza berreskuratzen du eta desagertutako kanpoko izakia perfektua ez zela onartzera iristen da. Lan honen porrotak, egoera malenkoniazko edo maniakoekin batera, hildakoa jazarle bihurtzen du eta subjektuaren barreneko objektuen sinesmena kezkan ipintzen du.

148 Down sindromea: 1.866an deskribatu zuen John Haydon Down britainiar sendagileak irregulartasun morfologikoak eta adimenaren urritasuna elkartzen dituen gaitza. 1.959ean J. Lejeune-k aurkitutako Kromosoma supernumerario 21ak gaitzaren jatorria argitzen zuen era berean, sortzetiko beste zenbait gaitzen azrterketara ere bultzatu zuen. 600 jaioberrietatik batek jasaten du 21-trisomia. Bere etorrera amaren adinaren araberakoa da: 45 urtetik gora asko igotzen da. Gaur egun, amniozentesia egiten zaie 35 urtetik aurrera haurdun geratzen diren emakume guztiei, litekeen arazo genetikoen aurkikuntzarako eta, agertuz gero, haurdunaldiaren borondatezko etena eskaintzeko. Haur trisomiko bat eduki ondoren bigarrengoaren arriskua irregulartasun genetikoari dagokio. Kromosoma supernumerarioa osokoa bada berragertzearen arriskua %1ekoa da 30 urtetik beheragoko amentzat. Eta arazoa bi kromosomen elkar alderanzketakoa denean eta, amak igortzen duenean, 10 aldiz handitzen da. Haur trisomikoaren ezaugarriak jaiotzatik laster nabarmentzen dira: asiar antzeko aurpegia, betazalen zeharko arrailak, begiaren barneko angeluaren tolestura kutaneoa (epikantus deiturikoa); buru-hezurraren itxura lautua daukate, mingaina tolesturarako joerarekin eta kanporakoia; esku bereziak dauzkate, azpi-tolesturekin eta hatz motzekoak; garaiera ere txikia da; maiz katarata eta bihotzeko malformazioak eduki ohi dituzte; neurri desberdineko atzerapen psikomotorea denek erakusten dute; adimen-kozientea 30-65 tartean egon ohi da.

149 Ekolalia: Azken entzundako hitzen nahigabeko eta zentzurik gabeko errepikapenari deitzen zaio ekolalia. Mintzamolde naroa da atzeratu mentaletan, dementeetan eta eskizofreniko batzuetan (batez ere hebefrenokatatonikoetan) Eldarnioa: Pertsonalitatearen egituraketa psikopatologikoari eta errealitatearekiko harremanei lotutako psikosia da, gehientsuenetan iraunkorra izan ohi da eta hautematearen aztoramenekin eta eldarniozko ideiekin adierazten da. Eldarnio kronikoaz arituko gara hemen. (Eldarnio larriari dagokionean, ikusi Eldarniozko oldarraldia= bouffée delirante eta Delirium tremens). Historia: Eldarnioa alienazio mentalaren garaian (XVIII. Mendearen bukaeran eta XIX.aren hasieran): Pinel: Willisen esaera batetik abiatuz, “animalien izpirituaren orgasmoa”, Eldarnio partikularra eta Eldarnio orokorra bereizi zituen eta bereizketa honek Mania eta Malenkoniaren bereizketara bideratu zuen. “Gehiengo edo gutxiengo eldarnio orokorrari, asaldura handiagorekin edo txikiagoarekin, suminkortasunarekin eta amorrurako joerarekin datorrenari “Mania periodikoa edo etengabea” deitzen zaio. “Malenkoniazko eldarnio” izena, berriz, eraispenarekin, urduritasunarekin, etsipenarenganako portaerarekin objektu bati edo objektu sail bati zuzentzen zaionari ezarri diot, batez ere, gizartearenganako betebeharrekin bateraezinera iristear dagoenean”, idatzi zuen 1809an. Esquirol: esplizituagoa zen eta eldarnioaren definizioa eskaini zuen: “Gizaki bat eldarnioan dago bere sentipenak kanpoko objektuarekin bat ez datozenean, bere ideiek inondik norako harremanik ez daukatenean bere sentipenekin, bere iritziak eta erabakiak bere ideiekin zerikusirik ez daukatenean, bere ideiak, iritziak eta erabakiak bere gogoarengandik apartekoak direnean”. Beraz, kanpoko objektuek sentipenekin, ideiekin, iritziekin, erabakiekin eta gogoarekin daukaten harmoniaren aurkakoa da eldarnioa. Eta Lipemania deituriko eldarnio partzial goibelak eta Monomania izendatutako eldarnio alai ugariak bereizi zituen: azkeneko hauek arazoa objektu batean edo objektu sail txiki batean soilik kontzentratzen dute, printzipio faltsu bati dagozkion ondorio zehatzak ateratzen dizkielarik, gainerantzean zuzen sentitzen, arraizotzen eta jokatzen duelarik subjektuak.

150 Hurrengo belaunaldia: Moreau de Tours: 1845ean argituratutako liburuan “haxisaz eta alienazio mentalaz” zera idatzi zuen: “funtsezko egitea” deitzen zuena zela eldarnioaren oinarria eta loaldi egoera izaerarekin parekatu daitekeen izaera psikologikoa daukala. Bere teoriak loaldiaren eta eldarnioaren errotiko berdintasuna baieztatzen zuen alde batetik, eta bestetik, eldarnio guztien jatorria “funtsezko, hasierako eta sortzailezko egite” batean dagoela, barreneko esperientziaz bakarrik deskribatu daitekeelarik. J. P. Falret: bere ustetan eldarnioaren berezitasuna “ez datza sentimenaren eta izpirituaren huts baldarrenetan baizik eta gangarkerien kontzientzia ezean...Haluzinazio bitxienak, irudikapenezko desegokitze arrotzenak ere ez dute osatzen eldarnioa, jasaten dituen subjektua irudimenezko sentipenak eta pentsakera fantastikoak zuzentzeko gai den bitartean. Gaitz mentalen deskribapenen garaian: A/: Psikiatria frantsesean: Laségue: 1852an deskribatu zuen lau alditan bilakatzen den eldarnio kronikoa: bat, interpretazioz hornituriko espezifikazio gutxiko Inkubazioa; bi, zehaztasun gutxiko haluzinazioen ezarrera; hiru, eldarniozko ideiekin eta haluzinazio polisentsorialekin datorrena; eta lau, eztabaidako alderdi defizitarioarekin adierazten dena. Honen alboan onartu zituen, baita ere, gai baten nagusitasunari lotutako eldarnioak: Legrand du Saul-en jazarpen-eldarnioa, De Foville-n handitasun-eldarnioa; Cotard-en ukapen-eldarnioa eta Bombard-en bekaizkeria-eldarnioa. Magnan eta Serieux: 1.892an bilakaera sistematikoko eldarnio kronikoa deskribatu zuten, aurreneko aldian eskas bereizitako aztoramenak dauzkana, bigarrenean etsaitasun eta jazarpenezko gaiak erakusten dituena, hirugarrengoan handitsunezkoei tokia uzten dielarik eta laugarrengoan dementziara bideratzen delarik.

151 Ch. Blondel: bere “kontzientzia morbido”an hausnartu zuen nola basatiak pentsamolde primitiboak eta prelogikoak, umeak bere bilakaera desberdinek bereizten dituzten bezala, mental-gaixoak ere berezitasun berberen arabera ulertu behar zirela. Eta horrela “mekanismo” hitza modan ezarri zen, eldarnio kronikoen bi ezaugarri garrantzitsuetara bideratzen zuelarik, interpretaziozko iharduerara eta haluzinaziozko esperientziara. Serieux eta Capgras: 1909an “interpretazio-eldarnioa” aztertu zuten: subjektuek, pixkanaka, saihestezinez, inongo bilakaera defizitariorik gabe, bere bizipena kanpo eta barneko interpretazioek, hau da benetako hautematetan oinarritutako okerreko esanahiek hartzen dutela ikusten dute. G. Ballet: 1909an deskribatu zuen “haluzinaziozko psikosi Kronikoa” izenarekin, lehendabiziz entzumenarekin eta genitalekin zerikusia daukan eldarnioa eta, geroago, polisentsoriala bihurtuz, gehienbat jazarpen ideiez osaturiko eldarnio kronikoa. Clérambault: 1909tik aurrera hasi zen lantzen “automatismoa oinarri duen psikosia”. Hasieran automatismo mental txikiak (pentsakeraren lapurreta, pentsakeraren ohiartzuna) nabaritzen da, era neutroan, ez-sentsorialean eta ideiarik-gabean. Pixkanaka, esperientzia sentimenezkoa, neketsua eta aurkakoa bihurtzen da, mental automatismo handira iristen delarik, denari oldartzen duen eldarniozko bizitza ezarriz. Automatismoa nagusitzen da, eldarniozko adierazpenak adarreko ondorioak soilik direlarik. Une berean, pasiozko psikosiak ikertu zituen, pasioei dagokiena izaera paranoideari dagokionetik sotilki bereiziz. Paranoide arloan aldarrikapen-eldarnioa, jeloskor-eldarnioa eta erotomania maisuki marraztu zituen.

152 Dupré: garai berean Dupré-k, irudimenaren esparrua aztertuz, “Irudimenezko eldarnioa” deskribatu zuen, hau da histeriarekin eta paranoiarekin lotura ugariak eta korapilatsuak dauzkan eldarniozko mitomania. Ikus daitekeenez, eskola frantsesean, Eldarnio hitza erabiltzen da irudikapena azpimarratu nahi denean eta Psikosiaren mekanismoa nabermentzerakoan. Deskribapen hauetatik at geratzen dira manien eta malenkonien eldarniozko adierazpenak. Berdin gertatzen da etiologia zerebralari dagozkion eldarnioekin ere. Bestalde, 1912an, Chaslin Diskordantziaz mintzatu zen, eldarnioen sistematizazio osoa zalantzan ipiniz, eldarnioaren edukia eta ulermena ukatu gabe, baina garrantzia gaixoaren kontatzeko eran ezarriz. B/ Psikiatria alemanean: Snell: 1863an deskribatu zuen “primäre Wahnsin”, umorearen aztoramenik gabeko eta bilakaera defizitariorik gabeko eldarnioa. Sander-ek 1868an aipatu zuen haurtzaroan abiatzen den “primäre Verncktheit”. Kraft-Ebing-ek irudikapenen barne loturarekin eta itxura logikoarekin iharduten eldarnioentzako gorde zuen Paranoia hitza. Mendel-ek, 1881ean, deskribatu zituen adimena osorik gordetzen duen paranoia konbinatoria eta dementziarekin bukatzen den haluzinaziozko paranoia. Westfhal-ek eztabaidaezinezko eldarniozko arazoz ornitutako “paranoia abortiboa” aipatu zuen. Kahlbaum eta Hecker-ek katatoniaz eta hebrefeniaz egindako lanetan euren bi alderdi desberdinak deskribatu zituzten. Eldarniozko esperientzia anitzak aipatu zituzten, txiroak, koherentzia gabekoak, etenezko kontaketakin adierazten direnak eta gizabanakoaren historian bertakotu ezinezkoak.

153 Wernicke: “Erreferentziazko eldarnioarekin” garrantzizko ekarpena egin zion eldarnioaren semiologiari. Bizitzako esperientziaren eldarniozko aztoramena da. Gaixoari sentipen bat ezartzen zaio, zeinen arabera ingurugiroan gertatzen den guztia, arrotza eta arduragarria dena, beregana zuzenduta dagoela iruditzen zaiolarik, nahiz eta argibiderik ez aurkitu horretarako. Bere ekarpenak 1896, 1899 eta 1915eko argitalpenetan aldatzen joan ziren. 1.896-99 bitartean Paranoia eldarnio kronikoen multzotik bereiztu beharra defendatu zuen, zeren Paranoia haluzinariorik gabeko eta bilakaera defizitariorik gabekoa zelako. Hala ere eldarnio kronikoen funtsa “psikosi paranoideetan “ datza (horrela deiturikoek paranoiarekin antza handia daukatelako, nahiz eta oso desberdinak diren). Multzo honetan bildu zituen Kahlbaum-en katatonia eta Hecke-ren hebefrenia. Hiru entitateok, bestelakoak izanik, bi trazu dauzkate amankomunean: pixkanakako galera afektiboa dakarte, eta, katatonia eta hebefrenia dementziaranzko bilakaera azkarra diren bezala, psikosi paranoidea geldoagoa da. Multzo osoari deitu zion “Dementzia Goiztiarra” (Dementzia Praecox). 1915-27 tartean, esperientzia klinikoak behartuta, nozio berri bat gehitu zuen. Psikosi paranoideaz diagnostikatutako zenbait gaixo ez zirela dementziara bideratzen ikusi zuen. Orduan, Paranoiaren eta Dementzia goiztiarraren artean lau eratakoa izan daitekeen “Parafrenia “ ezarri zuen: hedakorra (expansiva), azpikaria (confabulante), sistematikoa eta fantastikoa.

154 Kraepelin: Askok parekatu egin dituzte Kraepelinen Eldarnio Paranoikoa eta Serieux eta Capgras-en Interpretaziozko eldarnioa. Ez da egi osoa, halere. Kraepelin-entzat eldarnio paranoikoa barne-eldarnioa da (endogenoa), aldez aurretiko egituraketa baten gainean ezarria, etenik gabeko bilakaerakoa, kronikoa eta sendaezina, haluzinaziozko adierazpenik gabekoa eta adimenaren defizitik gabekoa. Bere barruan interpretaziozko mekanismoa da nagusi, baina beste prozesu motak ere, adibidez eldarniozko intuizioak edo atzera begirako ilusioak, hala nola oroimenaren berrerabilera inkontzientea edota Wernicker-en erreferentziazko eldarnioa eduki ditzazke lagun gisa. Aurreiritzizko eldarnioa ere multzo berari itsatsi zion, zein psikogenoa izan arren pertsonalitatearen aldiz aurretiko hazpegietan uztartzen den, benetako egite baten ondoren abiatzen delarik, eldarnioaren gainetiko esparru guztiek osorik jarraitzen dutelarik. Kretschmer: 1.918an argitu zuen “Sentikorren harreman-eldarnioa”. Sentikor tankerako hazpegiek dauzkaten gaixoetan agertzen da eta, gehientsuenetan, jasanezinezko egoerak sortarazitako erantzun desegokia da. Erreferentziazko eldarnioa eratzen da eta inguruan gertatzen den guztiak ondorio lazgarriak eta mehatxugarriak dauzka. Kleist: 1.923an, aurrekaririk gabe eta eldarniozko interpretazio edukiarekin agertzen den eta berez desagertzen den “Inboluziozko paranoiaz” hitzegin zuen. Freud: 1.911an argitaratu zuen “Schreber presidentearen oroitzapena” liburuan, hirugarren zatian, zirriborratu zuen eldarnio kronikoen nosografiaren ulermen metapsikologikoa: “Nik (gizon bat) maite dut” (beste gizon bat) ukatu daitekeen proposamena da eta beste esaldi honetan bihur daiteke, “ez dut maite”, “jada ez nau maite”, “gorrotatzen nau”, beraz, “jazartzen nau”.

155 Egituraketa handien Garaian: Alemaniar psikiatrian: Bleuler: bi taldetan banatu zituen eldarnio kronikoak. Bat, zenbakiari dagokionean garrantzi gutxikoa dena eta “paranoia” izendatu zuena, bertan zartzen zituelarik Kraepelin, Serieux eta Capgrasen deskribapenak. Bi, funtsezko arazoa elkartze-prozesuen desantolaketan datza: pertsona normalean bizitako esperientziaren elkartzeak (asoziazioak) bat datoz munduko errealitatearen elkartzeekin; subjektu eskizofrenikoan, alderantziz, bizipenaren elkartzeak zatitu egiten dira eta errealitatearengoekin bateratu ezinezkoak dira. Arazo honen itzulpen klinikoan lehen mailako eta bigarren mailako adierazpenak bereizi behar dira: lehenengoek, prozesu eskizofrenikoa zuzenean erakusten dute, bigarrengoek zatitutako (disoziaziotutako) pertsonak bere arazoekin eta munduarekin moldatzearren hartzen dituen era desberdinak nabaritzen dituzte. Lehen mailako adierazpenak disoziazioaren esparrukoak dira eta pentsaeraren jarioraren aztoramenduei lotuta daude, eta heurak dira eskizofreniaren bereizgarriak. Bigarrengoak, asaldura, depresioa, haluzinazioa, eldarnioa ez dira espezifikoak. Eldarniozko esperientzien edukiak erabat gertagarriak dira eta ez dute balio diagnostikorako. Jaspers: berarentzat entitate morbidoak sindrome bihurtzen dira. Elkarrekin loturiko bi kontzeptu azpimarratzen ditu behin eta berriz, lehen mailako eldarniozko esperientziarena eta prozesuarena. Jeloskortasunaren edo bekaizkeria patologikoaren inguruan eratu zuen lanean bizipenak eta izaeraren garapenak eragindako erreakzio patologikoa, non gaixoa intuitiboki uler daitekeen, jeloskor-eldarnio etilikoarengandik bereizi behar da: hemen prozesu fisikoa ulergarria da, eta korputz-mamilarren eta sentimendu jeloskorren harremanen aztoramenen artean ez dago intuitiboki ulertu beharreko ezertxo ere. Alkool-jatorria ez daukan bekaizkeriazko eldarnioan, ezagutu beharreko prozesu fisikorik ez egon arren, klinikoaren ulermen intuitiboa une batera iristerakoan amaitzen da, hain zuzen pazientearen eldarniozko esperiantzara heltzen denean. Prozesu psikikoaren ulermen intuitiboaren eta pazientearen esperientziaren artean dagoen etendura honetan datza, Jaspersen ustetan, esperientzia horren eldarnio menperaezinak osatutako bereizgarri funtsezkoa. Menperaezina delako ezarri zion eldarniori “lehen mailako” deitura eta esperientziaren gainerantzeko ezaugarri guztiak berezitasun horren ondorioak dira.

156 K. Schneider: 1.939an deskribatu zituen eskizofreniaren lehen mailako ezaugarriak, Bleuler-ek adierazitakoengandik desberdinak bai edukian eta bai esanahiean. Berarentzat, sintomok, nahiz eta espezifikoak ez izan, honako hauek dira: pentsamenduaren entzumena, pentsamenduaren oihartzuna, adierazitako pentsamendua, haluzinaziozko ahotzen elkarrizketa, ekintzen iruzkina bezalako hautematearen aztoramenak; haluzinazio zenestesikoak; lapurketa, inposaketa bezalako pentsamenduaren arazoak; hautemate eldarnio intuitiboak, interpretaziozko eldarnioak; arrotzek ezarritako sentimenduak, gogoaren aurkako bulkaden gisako aztoramenak. Schneider-en esanetan eldarnio kronikoak eskizofreniara mugatzen dira. Bigarren mailako ezaugarriak beste eratako haluzinazioak, zalantzak, depresio edota euforia tankerako arazo afektiboak izango lirateke. K: Kleist eta bere eskola: Dementzia goiztiarraren eta Psikosi maniako-depresiboaren arteko desberdintasuna onartzen zuen, baina bien tartean, esquizofrenietatik gertuko eldarniozko hazpegiak eta baita ere psikosi-maniakoen antzeko aldizkako itxurak dauzkaten “fasofreniak” ezarri zituen. K. Leonard-en ustetan eldarnio kronikoak bi taldetan bereizten dira: bat, gaixotasun heredogenetikoak egituratutako eskizofreniazko multzo nagusi zentrala; bi, aldizkako katatoniak, parafrenia afektiboak eta eskizofreniak osaturikoa. Binswanger, Wahn eta fenomenologoak eldarnioaren funtsa zehazten eta eldarnioak jotako bakoitzari bere banakotasuna onartzen saiatu ziren. Frantses Psikiatrian: Minkowski: Bleuler-en kritika eginez balio psikopatologikoa, semiotikoa eta prozesuala eduki dezakeen erreferentzi baten bila abiatu zen; azterketa klinikoan topatu daitekeen eta, aldi berean, prozesu eskizofrenikoaren muina den “errealitatearekiko konexio edo kontaktuaren galeran” deituriko konzeptuan aurkitu zuen.

157 Giraud: Berarentzak eldarnio guztiak “errealitatetik at eta uste hauskaitz osoan garatzen den ikusmolde intelektual morbido batean” elkartzen dira. Hiru motatakoak bereizten ditu: loaren egituraketa berdina daukaten hainbat eldarnio onirikoak; etekin desberdineko logikarekin egokitzen saiatzen diren eldarnio sistematizatuak; eta sarritan paranoideak deituriko logikarik gabeko eldarnioak. Henri Ey: Psikiatria askatasunaren patologia bat da. Psikiatriaren xedea garapen ontogenikoak Nerbio-sistema Zentralean eragindako orokorreko desegiteak dira. Desegite hauek Kontzientzia edo Pertsonalitatea eragin dezateke eta, bi kasuotan, deuseztutako funtzioei dagozkien ezezko ezaugarriak alde batetik eta, bestetik, suntsiketak askatutako funtzioei dagozkien baiezko ezaugarriak ekoizten dituzte. Eldarnio kronikoak eta eskizofreniak pertsonalitatearen desegite orokarrari dagozkio, psikosi larriak, berriz, kontzietziaren osoko deuseztapenari. Eta eraketa batzuk bereizi zituen: haluzinaziozko ezaugarriekin eta mekanismo automatikoekin datorren desegite edo desegituraketa; sendiarekiko, gizartearekiko eta lanarekiko egokitzapenaren mantenua eragozten duen egituraketa fantastikoa (parafrenia); eta pertsonalitatearen disoziazioek eraginarazten duten egituraketa autistikoa. 1.950eko psikiatriako lehen batzar mundiala: ez zen inongo adostasunera iritsi. Azken Azterketa: Erdiespen iraunkorrak: eldarnio kronikoak egon badaude eta beste inori atxiki ezinezko kategoria klinikoa osatzen dute. Eta eskizofreniako eldarnioetatik at beste era bateko eldarnio kronikoa ere badago, paranoiak adierazten duena bereziki.

158 Bestalde, tratamenduak eta bere emaitza desberdinak ez dira hautatu behar diagnostikozko aztertzaile gisa. Eta hurrenez hurren etorri diren sailkapen berriak (Diagnostiko eta Estatistikako Eskuliburua, DSM eta Gaitzen Nazioarteko Sailkapenak, CIE) ez dute kontzeptualizazio berririk ekarri baizik eta diagnostiko eta estatistikako proposamenak soilik. Eldarnioen sailkapena: Eldarnioak bere mekanismo garrantzitsuenaren arabera hiru talde handietan sailkatzen dira: Haluzinaziozko psikosi kronikoa: Koadro klinikoan haluzinazioak nagusitzen dira. Parafrenia: hemen, irudimenak mantentzen du eldarniozko egituraketa; mental disoziaziorik eta diskordantzia afektiborik ez dauzkanez eskizofreniarengandik desberditzen da eta gaixoak bere inguruarekiko harreman egokia gorde dezake. Paranoia: oso ongi eraikitako eldarnioak bereizten du; guztiz egoki sistematuzatuta egoten da eta Ni-aren hipertrofia, psikozurruntasuna eta sen faltsua daukaten pertsonalitateen gainean ezarri ohi da. Hiru paranoia mota bereizten dira: 1-: Jazarpena gai nagusitzat daukan interpretaziozko eldarnioa, handitasunezkoa maiz, ongi egituratutakoa eta sare gisa antolatua, zeinen eraginez gertakizun berri bakoitzak jazarpen-esanakia indartzen duelarik eldarniozko sinesmena sendotuz. 2-: Pasiozko eldarnioak, esparru mugatu batean bilakatzen direnak, eldarnioaren gaiari asaldatutako pasioa itsatsiz: aldarrikapena, asmaketa, hipokondria, bekaizkeria eta erotomania izan ohi dira garrantzitsuenak. 3-: Kretschmer-ek “sentikor” deitutako pertsonalitatearen (berarengana tolestaturikoa, barnekoia, sentimenak nekez adierazten dituena, kontentagaitza bai berarekin bai hurkoarekin) soinean eratzen den harreman eldarnioa, era berean depresiozko eta eldarniozko desoreka psikiko baten ondoren, sarritan interpretaziozkoa izan ohi dena eta porrot profesional edo zoritxarrezko gertaera baten ondoren ezartzen dena. Jazarpenaren bizipenak aldez aurretik apal eta ahul antzeko izaera gainean egiten du estanda eta gertuko ingurugirora mugatzen da, jazarleak, maiz, senditartekoak direlarik.

159 Eldarnio kronikoen agerpen berantiarrak, gehientsuenetan 30 urtetik aurrerakoetan eta gainera aldez aurretiko jarrera daukanetan, gaitz endogenoak direla sinestaratzea bideratu zituen zenbait psikiatra ( Kraepelin, Gaub). Beste batzuek, K. Jaspers-ek adibidez, aurreko pertsonalitatearen bilakaera morbidoa ikusi dute, bizitza arruntaren eta eldarnioaren sarreraren arteko etendurarik gabekoa. Beste batzuek, alderantziz, ikusmira organizistan ezarrita, eragite psikikoaren ankaz gorakoa dakarren prozesu zerebral baten adierazpen gisa hauteman dute (Clérambault, K. Schneider). Egia da, sarritan, lehen mailako eldarniozko esperiantziak, prozesu kritikoak edo une oparoak izan ohi direla eldarniozko bilakaera abiadan ipintzen dutenak, nahiz arazo zerebral baten adierazpen gisa, nahiz, ikusmira psikogenetikoan, oinaze psikiko sakonegi baten ondorio bezala. Kasu honetan, errealitatearekin daukan harremana hautsiz gaindituko du subjektuak abagunea, eldarniozko ekoizpenez baliatuz ezkutuan zeuden irudikapen anitz adierazteko. Ikusmira hau babesten duten psikoanalistentzat, jaurtiketa (proyección) da ekoizpen honen mekanismo nagusia. Tratamendua: Patogenia arloan aurkitutako dasadostasunak tratamenduari dagokionean ere nabaritzen dira, farmakologikoak vs psikoterapeutikoak. Farmakologikoen artean funtseskoenak neuroleptikoak dira. Produktuok baitakaute eragina prozesuetan (Jaspersen zentzuan) baina ez dira iristen (beti Jaspers-en arabera) pertsonalitatearen bilakaerari dagokion izaera lantzera. Beharbada horregatik da hain zaila paranoikoen hobekuntza (sentikorrena edo sensitiboena izan ezik). Murrizketaren modalitateak desberdinak dira. Adibidez, uste osoko eldarnioak biziraun dezaioke desagertutako haluzinaziozko prozesu bati: subjektuak jasandakoa benetakoa izan zela baieztatzen jarraitzen du. Edo alderantzizkoa, haluzinazioek jarraitu dezakete dagokiekeen ekintzetara bideratu gabe: ez ditu kontutan hartzen edota kritikatu egiten ditu (haluzinosi terapeutikoa).

160 Tankera psikoanalikoa daukan tratamendu psikoterapeutikoa ez da batere samurra, zeren eta nekez onartzen dutelako elkarlana gaixoek. Hortaz iruzkin asko egin ohi dira Schreber presidentearen gisako pazienteez, baina ozta-ozta hartzen dira psikoterapian. Bilakaera motak: Hiru eratakoak dira. Aurrenekoan, erruduntasunaren sentimenak egituratutako eldarnioan, aztoramenak xumeak dira, urriak ekintzarako joerak eta, gehienbat, hazpegi paranoikozko pertsonalitatearen antolamendura bideratzen da. Bere burua zigortzen du eta jazarpenezko jaurtiketa erasoaldiak urriak dira. Sentikortasuna, mesfidantza eta berarenganako tolestura nagusitzen dira. Sostengu-psikoterapiari etekin onak darizkio esparru profesionaleko egokitasunari dagokionean. Bigarrenean, autoestimuaren galera zauri narzisista sakonean oinarritzen den eldarnioan, larritasun-asaldura askoz ere sendoagoa da. Bilakaera malenkoniazko depresiorantz edo aldarrikapen sektoreko jazarpenezko eldarnio txiro eta mugatura bideratzen da. Hirugarrenean, hasieratik bete-beteko jazarpenezko eldarnioan, sarritan haluzinaziozko eta xenopatiazko adierazpenekin doana, bilakaera oso larria izaten da. Maiz eskizofrenia aldera jotzen dute (Freud berak Schreber presidentea “demente paranoiko” gisa deskribatu zuen). Pertsonalitatearen desegituraketa nortasunaren eta gorputz-batasunaren galera eta autonomiaren desagerketa ezartzen direla dirudi, psikoterapia inongo aliantza edo elkartasun terapeutikorako ahalmenik aurkitu ezinean geratzen delarik. Eta eskizofrenia bezala tratatu behar dira alor desberdinetako ekimenak ezarriz: psikoterapeutikoa, psikofarmakologikoa, gizartekoa, eta abar. Kasu askotan, eldarniozko ekoizpenaren gutxitzea lortzen da eta gizartearekiko eta sendiarekiko egokitasuna ere bai. Oldartzaile izandako eldarnioa enkistatutako, parafrenizatutako eldarnio bihurtzen da eta errealitatearekin itxurazko harremana berrezartzea ahalbidetzen du. Beharbada irteera hau eldarnioaren desagerkatarena baino hobeagoa izan daiteke, zeren erabateko desagerpenak bere buruaz beste egiteko arriskua daraman egoera depresibora bultzatu dezake.

161 Elektroentzefalografia (E.E.G): Burmuinaren eragiketa elektrikoaren azterketarako teknika da, garunaren azalean jasotako potentzial elektrikoen aldaketak miatuz eta handituz egiten dena. 1924an lortu zuen H. Berger-ek garunaren iharduera elektrikoa arakatzea. Buruaren soinean, toki zehatzetan, simetrikoki eta bi aldeetan elektrodoak ezartzen dira (21, gehienetan). Araketa laburra denean kasko bat erabiltzen da elektrodoei eusteko, eta miaketa gau osokoa denean kola berezi bat. Elektrodoak arakatutakoa handitzen duen dispositibo bati itsatsita daude: etenik gabe mugitzen den paperaren gainean, elektrodo bakoitzari dagokion lumak eragiketa elektrikoaren gorabeherak marrazten ditu, bi elektrodoen arteko potentzialen aldakuntzak ikustaraziz. Egite elektroentzefalikoen azterketa erabat zehaztu duten berrikuntza handiak jasan ditu azken urteotan E.E.G.ak: azterketa espektralak, E.E.G.ren kartografia, eta abar. Teknika hauen erabilerak neuronen multzoen funtzioamendu arrunta erakusten dute alde batetik, eta baita ere, bestetik, jagoletzaren egoera desberdinen araberakoa eta zauriek, tumoreek, traumatismoek nerbio-sistema zentralean eragindako disfuntzioamenduena… Oso garrantzitsua da Epilepsiaren diagnostikorako eta, heriotza zerebralari dagokionean, ezinbestekoa. Sarritan erabiltzen da azterketa poligrafikoetan loaren aztoramenen eta berari loturiko patologien miaketarako.

162 Elektroshocka: Gaitz mentalen tratamendurako garunaren soinean korronte elektrikoa eratxikiz krisi epileptiko orokorra sortarazten duen teknika da. Esanahi ezkorra daukala eta, gaur egun, gehiago erabiltzen da Sismoterapia edo Elektrokonbultziozko terapia hitza. Historia: XX. Mendearen hasieran agertun ziren “txokeko” teknikak: “inpaludizazioa” 1917an (Von Jauregg), “insulinazko” sendaketa 1932an (Sakel) , “kardiazolezko” txokeak 1936an (Von Meduna). Lorratz horretan azaldu zen elektroshocka. Baina medikuntzaren literaturan XVII. mendean aurki daitezke aztarnak, iztripuz jasandako korronte elektrikoak sorturiko ustekabeko aldakuntza psikikoak aipatzen direlarik. Aldini-k (Galvani-ren iloba) malenkonia bat tratatu zuen horrela 1804ean, baita ere Babinski-k mende bat geroago,1903an. 1898an korronteak eragindako lo egoera luzea egiaztatu zuen txakurretan lehendabiziz, eta bere buruan geroago. Erabilera terapeutikora bideratu nahi izan zuen esperientzia baina arriskugarria suertatu zen. Elektroshockaren benetako asmatzaileak V. Cerletti eta L. Bini izan ziren. Kardiazolezko txokean oinarrituz, bere eragin zitalak ekiditearren, korronte elektrikoa erabiltzea otu zitzaien. Erroma akademian aurkeztu zuten. Frantzian J. Rondepier-ek ezarri zuen eta Lapipe-rekin batera oraindik ere erabiltzen den “sismoteroa” prestatu zuten. Gaurko teknika: Hasierakoarekin alderatuz bi hobekuntza dauzka: kurarizazioa eta anestesia. 1940an aipatu zen, konbultsioen eraginez sortu daitezkeen hezurren eta giltzaduren traumatismoak ekiditearren, kurarearen erabilerak lekarkeen abantaila. Baina, arriskuak aldentzeko, eragin azkarra eta iragankorra (2-3 minutu) daukaten sintesizko kuraretzaileen aurkikuntzaren zai egon beharra izan da. Sakonera gutxiko eta iraupen motzeko anestesiak asko mugatzen du teknikari darion larrialdia.

163 80-150 arteko korrontea erabiltzen da 0,1-1 segundo bitartean eta helburu nagusia epilepsi-krisiaren sormena da. Saioen kopurua eta erritmoa egileen eta gaitzen araberakoa da, gehientsuenetan kopurua 8-12koa izanik, astean 3ko erritmoarekin. Baliagarritasunak (indikazioak): kimioterapien agerpenak erabat urritu zituzten. Hala ere ez dira erabiltzen, soilik, psikofarmakoek porrot egiten dutenean. Gainera kimioterapiaren hutsa ez dute sistematikoki konpontzen. Elektroshockaren baliagarritasun nagusia malenkonia da. Beste edozein tratamendu baino eraginkorragoa da. Eraginaren azkartasunak (farmako antidepresiboek 10-15 eguneko epea behar dute) erabat baliagarria bihurtzen du larrialdietarako (bere buruaz beste egiteko arriskua edo malenkoniazko txundidura daudenean). Bestalde, malenkoniazko eldarnioetan ere etekin onak lortzen ditu. Antidepresiboek porrot egiten dutenean edota kontraindikatuak daudenean ere erabiltzen da elektroshocka. Gainerantzeko baliagarritasunetan bigarren mailako terapia da, beste eratako tratamenduak porrot egin dutenean edo ezinezkoak direnean erabiltzen dena: batez ere, egoera maniakoetan, eldarniozko bufada larrietan (puerperioko psikosietan gehienbat), eskizofrenia barreneko pasarte katatonikoetan eta, bizitza arriskuan egonez gero, nerbio-anorexian. Honako bi egoeretan jarraitzen du ezinbestekoa izaten: haurdunaldian, psikofarmako guztiek teratogenoak izan daitezkeelako, eta zahartzaroan, botikak jasangaitzak direnean. Elektroshockaren erabilera onak aurkako indikazio guztiak errespeta beharko ditu (neurosiak eta eldarnio paranoideak) eta, beti, hurbiltze orokor baten barruan burutuko da.

164 Eragozpenak: kontraindikazioak errespetatuz gero, kardiakoak eta neurologikoak dira funtsezkoenak (anestesiari dagozkion arriskua ere kontutan edukita), istripuak oso urriak izan ohi dira. Bigarren mailako eragin txarrenak oroimenaren arazoekin daukate zerikusia. Batzuetan, tratamenduak irauten duen bitartean, oso ikusgarriak izaten dira, baina, ondoren, bere onera itzultzen dira, amnesia lakunarra bakarrik utziz. Ez daukate korrelaziorik eragin terapeutikoarekin. Alde batean ezarriz elektroskockaren eragin txarrak murriztu egiten dira (bi elektrodoak loki batean). Egitearen mekanismoa: ekintza biologikoaren mekanismoa oso gaizki ezagutzen da. Teoria ugari aipatu dira. Gaurko egunean garunaren neurobitartekariena da entzutetsuena. Saguetan noradrenalinaren eta serotoninaren zirkuitua bizkortzen da eta hartzaile postsinaptikoen sentsibilizazioa handitzen da. Gizakietan ez da hain erreza fenomeno hori nabarmentzea. Psikologia aldetik, Jackson-i jarraituz, disoluzioaren teoria aipatu da: psikismoaren desegite-berreraikitze edo, hobeto esanda, “deegituraketa-berreraketa” prozesua burutuko litzake. Psikoanalistek, bere aldetik, erregresioa eta “hil-piztu” bikotearen teoria proposatzen dute: heriotzaren bizipenak herioko pultsioa baiezkor eran erabiltzea bideratuko luke. Ezezko irudi txarrak emoziozko oinarria dauka: korronte elektrikoak arriskua, tortura, herioa gogorazten ditu; baita ere psikismoaren desegitea eta buru-jatea (lavado de cerebro). Zinemak eta komunikabideek areagotu egin dute elektroshockari itsatsitako irudi larria. Psikiatria mailan eztabaida ideologikoek objektibotasunari utzi diote lekua.

165 Elikatzefobia: Psikosi maniako-depresiboetan eta eldarniozko psikosi kronikoetan aurkitu daitekeen sintoma bat da, janari uko egitea daramana (elikadura guztiei edo elikadura multzo bati). Elpenor sindromea: Nahastera ez den iristen egoera krepuskulukoa da, non amets sakon batetik itzartzeko garaian, guztiz esnatu aurretik, desorientazio espaziala eta automatismo psikomotoreak agertzen diren (askotan gehiegizko alkoholak edota hipnotikoak sorturikoa izan ohi da). M. Logre-k deskribatu zuen 1936an eta izena Ulises-en marinel batena da (lotan zegoela Zirze etxeko teilatu gainetik erori zen). Sindromeak jagoletza/loaren erritmoaren aztoramena adierazten du. Ez dauka zerikusirik sonambulismoarekin eta epilepsiarekin. Endekapena: (Dégénérescence, degeneración): Izaki bizidun baten degradazioa da. XIV. Mendean azaldu zen “degenerare” aditza honako hitzez-hitzezko esanahiarekin: “bere arrazako ezaugarri naturalen galera”. XVIII.aren bukaeran degeneración eta dégénérescence hitzek medikuntzako zentzu zehatza hartu zuten, sortzen ari zen anatomopatologiakoa, hain zuzen: “ehun baten eraldatze patologikoa”. J. Lamarck eta Buffon naturalistek “espezierekiko desbideratze naturala” gisan definitu zuten. B.A. Morel-ek, berriz, “desbideratze gaixotia” bezala. Geroztik endekapemaren hainbat teoria aipatu dira: Morel-en teoria: Guztiz onartua izan zen Europan aurreneko Gerra mundialeraino. Erotasunaren lehendabiziko orokorreko teoria etiologikoa izan zen. Psikiatria medikuntzaren barnean ezartzea ahalbideratu zuen. Morel-en egistamoa gaitz mentalen lehen printzipioa finkatzea eta sailkapena osatzea zen.

166 Garaiko alienisten antzera Morel-ek garrantzi handia eman zion herentziari. Bilakaeraren edo eboluzioaren arazoari dagokionez, katolikoa izanik, Darwin-en dotrina ez onartu arren Buffon eta Lamarck-en transformismoari itsatsi zitzaion. Endekapena, beraz, Jainkoak sorturiko gizaki perfektuari gertatzen zaion eraldatze patologikoa da. Bere sinesmenak arima eta gorputzaren harreman kontsustantziala desbribatzera zeraman eta eragin fisikoak eta moralak maila berdinean ipintzen zituen. Horrela endekapenak bere lana toki batean soilik egin dezake: nerbio-sisteman. Aldez aurretiko eragile fisikoen eta moralen, gizabanakoen eta orokorren gehikuntzak erabat ahula den “aldez aurretiko” egituraketa osatzen du. Eraketa honi eragile determinatzaileak atxikitzen zaizkionean entitate morbidoa eraikitzen da. 1.860ko sailkapenean behin-behineko gaitzak konstituziozkoetatik bereizi zituen. Aurreneko multzoan intoxikaziozko erotasunak, erotasun histerikoak, erotasun epileptikoa eta hipokondriakoa, sinpatikozko erotasunak, erotasun idiopatikoak eta dementzia bildu zituen. Bigarrengoan, garrantzitsuenean, lau motatako jaraunspenezko erotasunak aipatu zituen: “urduritasunezko jarreraren gehiegikeria”, ergelkeria (imbecilidad), idiozia eta kretinismoa. Magnan-en teoria: 1860tik aurrera Morel-en teoriak zalantza asko piztu zituen eta Magnan izan zen endekapenaren sistematizazioa osatu zuena, 1.895ean honako definizioari iritsiz: “endekapena izakiaren egoera patologikoa da; gertukoen sortzaileekin alderatuz gero, gutxiagotuta dauka erresistentzia psikologikoaren egituraketa; eta dauzkan ahalmenak legokion biziraupenera ezin ditu egokitu: gutxiagotze hau estigmekin adierazten da eta, funtsean, etengabe aurrerantz doa, baina salbuespeneko birsorkuntzak eduki ditzake; hori ez denean gertatzen laister iristen da espeziearen suntsiketara”.

167 Sortsaileen eta biziraupenaren aipamenek Morel-ek ezarritako erlijioko testuingurutik ateratzen dute endekapena, bestelakoa den eboluzionismo Darwinista batean kokatuz. Beste alde batetik, nerbio-sistemaren eredu anatomikoa proposatu zuen Magnan-ek: azpiko muinetik aurreko garuneraino doan nerbio ardatzaren araberako hierarkizazioa osatu zuen eta berari atxiki zion berezkoenetik landuetaraino doan funtzioen mailaketa. Zauri bakoitzari patologia zehatza eta iraunkorra dagokio: Lau kontzeptuon inguruan moldatu zuen bere teoria: Aurretiko jarrera: arazoen aurretiko endekatuaren sortzezko egoera. Organikoa, psikologikoa edo soziala izan daiteke. Eskuratua edo jaraunspenezkoa. Sinplea (estalia, latentea), garunaren erresistenzia txikia bereizten dituena edo maximala edo handiena, garunaren garrantzizko erasan zabalak adierazten duena. Desoreka: funtzio desberdinen desagerketa dakarren nerbioguneen arteko sinergiaren galera adierazten du. Hiru motatakoa izan daiteke desorekaren mekanismoa: nerbiogune batzuen suntsiketa edo zentruon bilakaeraren amaitzea; noizean behin era iraunkorrean egiten den gehiegizko iharduera; beste batzuen gutxiagotze iraunkorra. Ondorioak ere hiru eratakoak dira: funtzio batzuen desagerketa; gehiegizko iharduerak sorturiko automatismoa; nerbiogune batzuen inhibizioa. Estigmak: Morel-ek, jada, onartu zuen gorputza animaren koalitateen ezaugarria zioen esaera zaharra. Estigmak “Izaki berria den endekatuaren ezaugarriak dira”. Moralak (adimenaren edo afektibitatearen atzerapena) edo fisikoak (atrofiak, hipertrofiak, distrofiak) izan daitezke. Endekapenaren sinadura osatzen dute eta erasandako funtzioaren lekukoa izan ohi dira.

168 Sindrome episodikoak: aldez aurretiko jarrera daukatenek jasaten dituzten gertakizun kontingenteak, noiz-behinkakoak eta bigarren mailakoak dira; mania eta malenkonia, eldarnio kronikoa eta aldizkako erotasunak aldez aurretiko jarrera sinplea daukatenenean; zentzuzko erotasuna (obsesioa, bulkada), arrazoizko mania, eldarnio polimorfoa edo bete-beteko eldarnioa aldez aurretiko jarrera sendoa daukatenenean. Deskribatu zituen halaber eragile indartsuei lotutako alienazio “akzidentalak”: epilepsiari eta histeriari dagozkien eldarnioak; erotasun toxikoak (alkoholak, sukarrak eragindakoak); dementzia organikoak (tumoreak, sifilisak sortutakoa), eta abar. Tratamendua: Endekapenaren teoriak, osasun mentalaren arazoa jaraunspenaren esparrura bideratzen zuenez, tratamenduaren problematika gizarte-profilaxiaren aldera bideratu zuen. Berez, antzutasuna sortarazten duen neurrian, barrenean darama erremedio naturala. Sendagilearen lana, arau higienikoak eta aholku eugenikoak erabiliz, jatorrizko jarrera murriztera eta endekapenaren bilakaera geldiaraztera bideratuko da. Baina, laster, gizarte-defentsarako teorien eraginez, gizabanakoaren tratamendu morala masen moralizazio bihurtu zen, gizabanakoaren profilaxiak endekatuen isolamendua ekarri zuen erta aholhu eugenikoek neurri gogorretaraino iritsi ziren, hau da ezkontza-debekura eta antzutasunera. Genioa eta krimena: Gisa honetako teoria laster erabili zuten erotasuna, genioa eta krimena elkarrekin erlazionatzeko. Genioa “goi-mailako endekatua” izango litzateke. C. Lombroso-k berea egin zuen ideaia eta kriminologoek bertan aurkitu zuten krimenaren argibide koherentea, batez ere “adituen iritzi psikiatrikoetan” erabiltzeko. Aurrerantzean, errazago izango zen gaitz mentalik gabeko kriminal akzidentala (erruduna, beraz) eta arduragabeko kriminal endekatua bereiztea. Lombroso “jatorrizko kriminalen” maila aipatzeraino iritsi zen. Ideia hauek nazio artean zabaldu ziren; G. Genil-Perrin izan zen aurrenetarikoa noziook arbuiatzen eta, gaur egun, indarra galdu dute.

169 Endogenoa: Jatorri barnekoia daukana da, ingurugiko eraginik gabekoa. Exogenoaren alderantzizkoa da eta, patologia mentalean, organismoaren barreneko esparrutik sorturiko kausalitatea adierazten du. Henri Ey-ren esanetan “Psikosia endogenoa da bere agerpen klinikoan pertsonaren eraketa barnekoiaren itxura daukanean. Gizabanakoaren egituraketa biopsikologikoa azpimarratzen du; egituraketa genotipikoak, zeinen soinean eratzen den pertsona, guztiz garrantzitsua dela esan nahi du; psikosia ez dela soilik akzidente bat, baizik eta gizaki gaixoaren biziraupen osoa eta bere patua besarkatzen dituela; azkenik eta gehienbat psikosiaren funtsa pertsonaren aztoramenean, alienazioan datzala.” E. Kraepelin-ek, nozio honetaz abusatuz, bi psikosi nagusiak (maniako-depresiboa eta dementzia goiztiarra) funtsean endogenoak zirenez, pronostiko ezkorra ezarri zien eta, ondorioz, abstentzio terapeutikoa proposatu zuen. H. Tellenbach-ek ere ikusmolde psikopatogeniko berbera defendatu zuen “endon” eta “typus melanchonicus” nozioak erabiliz. Gaur egun, endogeneitatearen ideia gaitz mentalen jaraunspenezko kausalitatean sinesten dutenak defendatzen dute, arlo anatomopatologikoan probak ez dauzkan organogenesi batean oinarrituz. Bestalde, esan beharra dago, J. Wyrsch-ek erakutsi duen bezala, organizistak izan direla, denbora luzean, exogenista amorratuenak; eta, alderantziz, psikogenistak (batez ere psikogenista espiritualista alemaniarrak) izan zirela, XIX. mendean, endogenista handienak. Geroago, neuropsiquiatrak defendatu zuten gaitzen kausalitate endogeno organikoa, endekapenezko psikosiak, kontituzioa, biotipoa eta, azkenik, prozesu dismetabolikoak eta jaraunspenezkoak liratekeen enzefalosiak aipatuz. Eta, baskulazio honetan, psikogenistak (Freud-en eraginez) exogenisten esparruan aurkitu dira eta, batzuek, A. Meyer-en antzera, psikosi erreaktiboaren nozioa bultzatu dute.

170 Endorfina: Nerbio-sistema zentralean eta zenbait organo periferikotan sintetizatzen den substantzia naturala da eta, hartzaile opiazioetan ezarriz, morfinaren pareko eraginak dauzka. 1973an aurkitu ziren hartzaile morfinikoak: nerbio-sistema zentraleko mintz zelularretan kokatzen dira hartzaile morfinikoak. Kokapenak egonez gero, bertan kokatzeko substantzia egokiak ere egon behar lukete. H. Kosterlitz-ek erakutsi zuen aurrenekoa 1975ean. Berehala bi peptido identifikatu ziren: met-entzefalina eta leu-entzefalina. Pixka bat geroako 31 azido aminozko molekula deskribatu zen, Beta-endorfina. Gaurkoz, hogei endorfinatik gora sailkatu dira hiru multzotan: entzefalinak, beta-endorfinak eta dinorfinak Endorfinak dauzkaten neuronak nerbio-sistema zentral osoan zehar kokaturik daude eta, lekuaren arabera, eginkizun desberdinak dauzkate; bizkar-hezur muinekoek, adibidez, minaren mezuak modulatzen dituzte. Esparru hipotalamikokoak eta hipofisariokoak hormonen jarioa erregulatzen dute. Emozioarekin zerikusia daukan sitema linbikoa ere hartzaileez eta endorfinez ongi hornituta dago (ziurrenik berari dagokio eragin euforikoa). Endorfinek funtzio anitzetan hartzen dute parte: minaren hautematean, akiduran, hariketa fisikoetan, erditzean, kirurgian, azterketetan. Zerikusia daukate oroimenarekin ere, motorezko eginkizunekin, elikadurarekin, loarekin. Gizakietan, endorfinen azterketa peptidook odolean eta likido zefalorrakideoan daukaten dosia neurtuz egiten da edota, baita ere, opiazeoen hartzaileak blokeatu edo suspertu egiten dituzten substantziak injektatuz. Eskizofrenia, depresioa, nerbio-anorexia, toxikomania artertzeko egin diren ikerketak oraingoz ez dute garrantzizko etekinik erakutsi. Beste neurobitartekari guztiekin batera nahastuta daude elkarrekintza konplexu batean.

171 Enkopresia: Ume batzuek erakutsi ohi duten uzki-esfinterraren kontrol eza, zeren eraginez, garbitasunaren garaia iritsita egon arren, soinean ohi darizkie eginkaiak. Beraz, bi urtetik aurrera agertzen da garapenaren arazo gisa. Gaitz neurologiko eta dementzia batzuetan agertzen den uzki-inkontinentzitik bereizi behar da. 1926an sarrarazi zuen hitza J. Weinemberg-ek. Neskatoei baino gehiago eragiten dio mutikoei. Enuresia baino urriagoa da ( % 1,5 zortzi urteko umeetan). Garbitasuna lortu aurretik ezarritako enkopresiari “lehen mailako” enkopresia deitzen zaio. Eta umeok, gehientsuenetan, pasiboak, afekto-eskasiak jotakoak, oker eratutako eta estimulu gutxiko familiatakoak izan ohi dira. Enkopresiari, neurri bateko garbitasuna lortu ondoren ezartzen denean, “bigarren mailako enkopresia” deitzen zaio (%30 kasuetan). Sarritan, ez da larria izaten, iragankorra baizik eta eskola hasierak edo jaiotza berri batek sortarazitako erreakzioa da soilik. Beste batzuetan, gaitz gogor bati edo ingurugiroko heriotza bati emandako erantzuna da. Azkeneko azterketen arabera enkopresia gorozki-materien atxikipenarekin lotu behar da. Umearen atxikipen neurrien agortzearekin batera letorke obratzea. Sarritan, enkopresiak zerikusia dauka megakolon funtzionalarekin. Maiz, enkopretikoen familien azterketetan larritasunak jandako eta liseri aparatuaren hustuketarekin obsesionatutako ama aurkitzen da, idorreriaren beldurrak bultzatuta etengabe supositorioetara eta aiutetara jotzen duena. Nahiz eta, askotan, sintoma desagertu egiten den, komenigarria da, tratamenduari dagokionean, orokorrean hartzea umearen arazo psikikoak.

172 Enuresia: Gehienetan loaldian, nahigabean eta inkontzienteki gertatzen den pixaren jaulkipena da. Jarioa, erabatekoa eta arrunta izaten da; esfinter-kontrola eduki ohi den garaian agertzen da eta mutikoetan neskatoetan baino maizago ikusten da. Kontsulta anitz eragiten ditu. Esfinter kontrola eskuratu baino lehenago azaltzen denean “lehen mailako enuresia” deitzen zaio eta “bigarren mailako enuresia” kontrola erdietsi ondoren agertzen denean. Batzuetan enkopresia edota pertsonalitatearen orokorreko arazoak lagun izaten ditu. Eragile urologiko edo endokrinologiko guztiak baztertu ondoren, sendiaren laguntzarekin, enuresiaren, loaren eta eragile psikikoen berezitasunak ondo aztertu behar dira. Familia barruan sintomak eragiten duen oihartzuna, bere desagerpenean ekar ditzakeen ondorioak eta umearen pertsonalitatea ongi ulertu behar dira. Hau aldagarria izan ohi da: ume batzuk aurkariak izaten dira eta ingurugiroa asko behartzen dute; beste batzuk sentikorrak eta heldutasunik gabekoak, bere buruari nekez eusten dietenak; eta beste zenbait, berriz, neurotikoak dira eta bestelako sintomak ere jasaten dituzte (larritasuna, fobiak, erritualak). Enuresiak amarekiko arazoak sor ditzake edo, alderantziz, zainketa estuetara bideratuz, bigarren mailako etekinak sortarazi. Enuresiaren tratamenduak neurri orokorrak bildu behar ditu asaldurako, nekerako eta estuasunerako eragileak baztertzeko, neurriko loaldia errazteko eta, azkenik, elikadura eta edariak orekatzeko. Farmakoak lagungarriak izan daitezke, batez ere imipraminikoak. Erabiltzen dira halaber neurri konduktistak gernu egitearen heziketarako, gauetan esnatzeko eta abar. Psikoterapia psikoanalitikoa, bere aldetik, eragite inkontzienteen ulermenera zuzentzen da.

173 Entzefalopatia: Garuna erasotzen duten gaitz organiko guztiak biltzen dituen koadro nosologikoa da entzefalopatia. Usadioz entzefalopatia fetalak eta jaiotza ondorengo entzefalopatiak, entzefalopatia traumatikoak eta entzefalopatia infekziosoak, entzefalopatia biralak eta entzefalopatia toxikoak bereizten dira. Entzefalopatia hepatikoak eta porto-kabakoak zirrosiaren ondorioak dira. Marchiafava-Bignami gaitzatik at (oso arraroa den gorputz kailosoaren nekrosia) alkoholak eragindako beste bi entzefalopatia daude: Korsakov-en psikosia eta Gayet-Wernicke-n gaitza. Eonismoa: Gizonezkoak, aldi baterako edo iraunkorki, hartzen duen joera emakumezko jantziera edota izaera bereganatzeko. H. Ellis-ek proposatu zuen hitza “alderanzketa estetiko-sexuala” adierazteko. 1728tik-1810ra arte bizi izan zen Eon-eko zaldunean inspiratu zen: bere gastearoa eta zahartzaroa emakumez jantzita igaro zituen. Honela mozorretzo tankerak, Ellis-en ustetan, alderanzketa sexualaren aurreneko maila suposatzen du. Psikoanalistek, bere aldetik, portaera horretan “fetitxismoa” ikusten dute. Hala ere, R. J. Stoller-ek dioen bezala, trabestismo fetitxista eta trabestismoa bereizgarriak dira (ikusi Trabestismo).

174 Epidemiologia: Gaitzen masa-fenomenoak aztertzen dituen zientzia da. Euren maiztasuna eta banaketa ikertzen ditu eragile anitz kontuan hartuz: adina, sexua, bereizgarri fisikoak, portaerazkoak, kulturalak, profesionalak eta sozialak alde batetik; bestetik ingurugiro geografikoa eta klimatikoa; bizitzaren eta habitataren baldintzak, azkenik. Epidemiologia ez da mugatzen gaitz infekziozo eta kutsakorretara soilik. Psikiatriaren eragileen eta bilakaeraren azterketarako ere garrantzitsua bihurtu da. Gaixotasun mentalen “prebalentzia” (une jakin bateko maiztasuna) eta “intzidentzia” (populazio mugatu batean eta une jakin batean agertutako kasu berrien portzentaia) kokatzen ditu egoera morbido orokorrean. Epidemiologia, deskribapen hutsezkoa izatetik, argibidezkoa izatera iritsi da eta banakako bereizgarriak ingurugiroarekin alderatuz zenbait eragile lagungarri aurkitzen saiatu da. Beraz, populazioren ordezkaritzarako egokia den erakusgaia (muestra) eta lekuko izango den multzo bat aukeratu behar dira. Erakusgaiaren tamaina, ordezkaritza lana betetzekotan eta errakuntzak ekiditearren, neurri nahikokoa izango da, eta aukeratutako pertsona bakoitza zehatz-mehatz aztertuko da; azterketa guztion ondoren zehaztuko da zenbait subjektuek jasaten duten ikertzen ari den gaitza. Printzipioa samurra da, burutzea nekeza ordea. Gaitza dagoen edo ez dagoen baieztatzeko seinaleak zehatz-mehatz definitu behar dira; azterzaileek ondo entrenatuta egon behar dute kriterio berdinen maneiuan; guzti horrek zaildu eta garestitu egiten ditu inkesta epidemiologikoak. Lehendabizikoz orain mende erdia pasa hasi ziren egiten alemanian eta Suitzan. Gaur egun O.M.S.ren (Osasunaren Organismo Mundiala) gidaritzapean egiten dira gehienbat

175 Epidemiologia psikiatrikoari darion giza-onura nabaria da. Osasunaren arduradunek derrigorrez jakin beharko dute zeintzuk diren premiak eta zer baliabide dauden. Adibidez, jakina da 70 hamar urteko % 5 eta 80 urteko % 20 Alzheimer-aren edo beste zahartzaroko dementzia jasateko arriskua daukatela. Zientifikoki ere probetxuzkoa da. Gehienbat informazioko epidemiologia psikiatrikoa, gaitz baten maiztasunak eta eragile mesedegarriak elkarrekin lotu ditzakeelako. Horrelako harreman baten ezagutzak, nahiz eta bere mekanismoa ez ezagutu, neurri prebentiboak hartzera bideratzen du. Hala eta guztiz, huts-eragile asko daudenez, tentu handiarekin hartu behar dira inkesta psikiatrikoak. Gaitz mental baten maiztasunaren eta abagune berezi batzuen arteko harremana “faktore estatistiko” baten gisa hartu beharko da eta ez “eragile kausal” bat bezala, kontuan hartuz gaixotasun mentalen sortzea konplexua eta multifaktoriala dela. Epilepsia: Funtsean, adierazpen konbultsiboekin bereizten den nerbio-gaitz multzoari deitzen zaio epilepsia. O.M.S.-k, 1973an atera zuen hiztegian, honela definitu zuen: “etiologia desberdineko eritasun kronikoa, garuneko zelulen gehigizko deskargak sorturiko krisi errepikatuak bereizten dutena (krisi epileptikoak), zeinahi izan daitezkelarik elkartzen zaizkion ezaugarri klinikoak edo paraklinikoak”. Beraz, epilepsia egon dedin beharrezkoa da luzaroko errepikapena; aldian behineko krisi edota akzidentalki errepika daitezkeen konbultsioek ez dute eratzen epilepsia bat (adibidez haurdun baten konbultsio eklanptikoa, haurren konbultsibo-krisi hipertermikoak).

176 Bi motatako epilepsiak bereizten dira: orokorrak eta partzialak. Epilepsia Orokorra (nagusia ere deitzen zaio): garunaren bi hemisferioetako neurona kortikalen aztoramen orokortuak sortzen ditu konbultsio-krisiak. Kasu batzuetan, umeetan hain zuzen, krisioi une txiki bateko kontzientzi-galera darie soilik. “Ausentzia” deitzen zaio eta kide motorikorik eta neurobegetatiborik gabe agertu ohi da. Baina, gehienetan, kontzientziaren galerarekin batera, era desberdinetako aztoramen motoreak azaltzen dira: “gaitz-handiko” krisi (crisis de gran mal) toniko-klonikoa, non lehenengoz, zehaztugabeko espasmo tonikoa agertzen den, gero astinaldi klonikoak eta, azkenik, krisi ondorengo koma; krisia izan daiteke halaber tonikoa soilik, edo klonikoa, edo gorputz osoa zehaztugabe astintzen duen mioklonia isolatua; izan daiteke halaber atonikoa, ezustean subjektuaren erorketa dakarrena, supituki gihar-tonua (tono postural) galtzen delako. Orokortutako epilepsia honi, lehen mailakoa denean (primaria) funtsezkoa, hau da “esentziala” edo “idiopatikoa” deitzen zaio eta eragile organikorik gabekoa da. Garunaren eri funtzionala izan ohi da, konbultsioen atalasa (umbral convulsivo) jaisten duena (jaraunspenekoa batzuetan), haurtzaroan gehienbat ausentzien edo zehaztugabeko mioklonien bitartez adierazten dena eta, adin helduan berriz, orokortutako krisi toniko-klonikoen (aniztasun gutxikoak) bitartez. Krision artean garunean ez da nabaritzen oinazerik eta Elektroenzefalograma normala izan ohi da (jarrera epileptikoaren lekuko diren zehaztugabeko paroxismo txiki batzuk erregistratu daitezke). Bigarren mailako epilepsia orokortua oso arraroa da eta entzefaloaren zehaztugabeko gaitzen ondorioa izan ohi da.

177 Epilepsia partziala: epilepsia partzialak, alderantziz, bigarren mailakoak izan ohi dira beti, eri zerebral lokalizatuak eragindakoak. Kasuotan, neuronen deskarga esparru kortikal mugatuan kokatzen da, bere oinazea erakutsiz. Krisietatik at, eduki ditzake beste ezaugarri neurologikoak ere (motore arazoak, sentsorialak, praxikoak, gnosikoak, hitzezkoak). Elektroentzefalograman agertzen diren paroxismoak esparru zaurituan kokatutako“foku epileptogenoak” adierazten dituzte. Epilepsia fokalak, bigarren unean, orokortu daitezke, beraz oso garrantzitsua da garaiz detektatzea, krisi orokorrarekin bereiztearren. Eragileak anitzak dira: traumatikoak, infekziosoak (entzefalitisak), tumoralak eta baskularrak dira maizkoenak. Bere kokapenaren arabera motorezko epilepsia partzialak (kortexean funtzio motorea daukan esparruko zauriak eragindakoak) eta epilepsia partzial sentsorialak bereizten dira: aurrenekoak gorputzadarrraren edo aurpegi-erdiaren astindualdiak eragiten ditu eta, bigarrenak fosfenoak, akufenoak eta abar. Badaude ere esparru tenporaleko lesioek eragindako epilepsia partzialak ezaugarri oso landuekin eta psikikoekin adierazten direnak (arazo psikosentsorialak: ilusioak eta haluzinazioak; arazo psikomotoreak: automatismoak; arazo mentalak: “jada ikusitakoaren” sentimena, pentsamendu behartua, delirium tankerako egoera krepuskular nahasia). Pertsonalitate epileptikoaren eta izaeraren arazo iraunkorren arteko elkar lotura, paroxistiko krisietatik at, eztabaidan dago oraindik. Klasikoki, epileptikoak ingurugiroarekiko portaera itsaskorra (gliskroidia) edukiko luke, ideiagintza geldoaren (bradipsikia) jabe izango litzateke, afektibitate lingirdatsua eta likatsua erakutsiko luke eta bat bateko erasokortasun suntsitzailerako jokaera edukiko luke. Horrela, F. Minkowska-k bi polo (itsaskorra eta suntsitzailea) zeuzkan “eraketa epileptikoa” deskribatu zuen eta V. Van Gogh pintorea proposatu zuen eredu gisa (bere margolaritza elkar loturaz eta leherketaz josita dago). Hala ere, gaur egun gisa honetako arazoak eta pertsonalitatea ez dira epilepsiarekin lotzen baizik eta garunaren zehaztugabeko eritasunarekin, entzefalitisarekin eta traumatismoarekin hain zuzen. Halaber, azpimarragarria da ingurukoen jarrerak sortarazten dituen izaera arazoak, guztiz erreaktiboak direnak.

178 Tratamendua, funtsean, farmakologikoa da (antiepileptikoak). Medikamenduen lana sintomatikoa da gehienbat: krisia eragozten dute. Jarraitasunarekin hartu behar dira eta, tamalez, ez zaizkie falta bigarren motako eraginak. Bigarren mailako epilepsietan, lehenengoz eragilearena zuzendu behar da tratamendua, baina lagungarria da antiepileptikoen erabilera Eragin-eldarnioa: Eldarnio mota honek kanpoko pertsonek ezkutuko eragina daukatela sinestarazten dio subjektuari. Eragin-eldarniozko esperientziak sarritan agertzen dira prozesu eskizofrenikoetan eta arrotz sentimena eta despertsonalizazioa lagun izaten dute. Subjektuaren pentsamendua kanpoko norbaiten menpe dago, zatiketaren bizipena dakarkien eragin misteriotsuak eta ikustezinak jasaten ditu. Pentsamendua iragartzen dioten susmoa dauka edota berea kenduz beste bat ezartzen diotenena. Psikosi kroniko haluzinatorioetan ere ikusten da eragin-eldarnioa. Eta G. Gatian de Clérambault-ek deskribatutako “automatismo mentalaren sindromean” ere bai. Eldarnio guzti horietako osagaia izan ohi da “eragiteko makina” (V. Tausk). Eragozpena (butxadura): Pentsamendu-jarioaren aztoramen sakona, zeinen ondorioz hizketa edo eragiketa psikomotorea bat batean eteten den. Dementzia goiztiarraren ezezko koadroaren barrenean deskribatu zuen Kraepelin-ek eta E. Bleuler-ek disoziazio eskizofrenikoaren funtsezko seinale gisa aipatu zuen. Erdigune grisa: Garunaren erdialdean, talamoaren behealdean, kokatzen den substanzia grisez osatutako nukleo multzoa da erdigune grisa. Nukleo gris zentralek, nukleo kaudadoak, putamenak, palidoak eta amigdalino konplexuak osatzen dute erdigune hori. Gehienen ustetan bertakoak dira ere talamoaren azpiko nukleoak eta locus niger-a. Multzoaren eginkizuna motrizitatea kontrolpean edukitzean datza eta, zaurituz gero, mugimendu aztoratuak agertzen dira.