A auga (H2O) nunca se atopa en estado puro. Sempre leva en disolución elementos diversos que recolle dos lugares polos que pasa. Estes elementos que “alteran a súa composición” son os que lle dan características especiais e convértena en auga de utilidade para o tratamento de algunhas doenzas ou como complemento dietético.

Fonte de auga cun alto contido en ferro. O Incio.

HIDROTERAPIAA auga utilízase para diferentes tratamentos: simplemente para producir benestar e relaxación ou para tratar numerosas doenzas. Por ser capaz de transmitir frío, calor ou forza; polo valor da súa composición ou dos elementos que se lle engaden.

Os tratamentos de hidroterapia poden ser de aplicación externa (baños, fregas, chorros, duchas, sauna...) ou interna (inxestión, enemas, inhalacións...).

Lago termal.Islandia.

AGUAS TERMAISSegundo a clasificación mais aceptada (Schoeller, 1962) unha auga considérase termal se a súa temperatura é superior en 4 ªC á temperatura media anual atmosférica, ou en 2 ºC á do solo do lugar no que xorde. Ademais, esta temperatura adoita manterse máis ou menos constante ao longo do tempo.

A presenza de augas termais débese a que existe unha infiltración de augas superficiais que chega a focos térmicos internos onde se quenta para xurdir logo chegando á superficie cunha temperatura superior á do ambiente.

surxencia

foco térmico

infiltración

Lavadoiro público en Cuntis. Nalgúns lugares as augas termais empréganse para a limpeza.

A partires das análises do contido en Tritio (que ten unha vida media -o que tarda en diminuír a súa concentración á metade- de 12,26 anos) calculouse que algunhas das augas termais de Galicia (Dávila, en Pontevedra, Molgas e Sousas en Ourense entre outros) permaneceron mais de 28 anos no interior da terra antes da súa surxencia.

Fonte termalCaldas de Reis

En Galicia existen numerosos casos de surxencias termais, a maioría emprazadas en depresións (Verín, Ourense, Cuntis...), arredor de álveos fluviais ou neles mesmos (río Caldo, Miño en Ourense, Arnoia en Molgas...), nas súas vertentes ou ribeiras (Lugo, Caldelas de Tui, Caldas de Reis...) ou ás beiras do mar (A Toxa). Esto deu lugar a unha tradición do uso terapéutico das augas (balnearios e fontes) que comezou nos tempos antigos e mantense na actualidade. Termas romanas de Lugo.

Termas de Lugo. Construídas polos romanos entre os séculos I e II. Os romanos déronlle un impulso importante ao uso terapéutico das augas.

COMPOSICIÓN DAS AUGAS TERMO-MEDICINAIS GALEGAS:Predominan os bicarbonatos e carbonatos (mais do 70%), seguidos polos sulfatos e cloruros, en canto aos anións. Para os catións, os máis importantes son o sodio (90%), o calcio e o magnesio (entre 3 e 7%) e o potasio (menos dun 2%). Destas augas adoitan desprenderse gases nitroxenados e CO2, con pequenas cantidades de xofre que lles da un olor e sabor característicos.

LOCALIZACIÓN DAS PRINCIPAIS FONTES E BALNEARIOS DE GALICIA

BALNEARIOS. A CORUÑA

LOCALIZACIÓN PROPIEDADES USOS

ARTEIXO 24-45ºcloruro-sódicas, bromo-ioduradas, litínicas, fluoradas, radioactivas

pel, reuma, trastornos respiratorios

OS ÁNXELES (Brión)(Burga do Tremo)

17 ºbicarbonatadas-sódicas, sulfuradas, silicatadas, fluoradas

pel, reuma, trastornos respiratorios, problemas dixestivos, alteracións metabólicas...

BAÑOS VELLOS(Carballo)

42ºsulfuradas, bicarbonatado-sódicas, litínicas, fluoradas

reuma, vías respiratorias, pel, xinecoloxía, dixestivo, fígado, vías urinarias

FONTES. A CORUÑA

LOCALIZACIÓN PROPIEDADESLOUREDA (Arteixo) 60º, clororado-sódica, bicarbonatadaBRANDESO (Arzúa) sulfuradas, fríasDONAS (Boqueixón) sulfuradas, alcalinas, fríasARDAÑA (Carballo) sulfuradas, fríasA SOUTA (Coristanco) 18º, bicarbonatadas, ferruxinosasBAÑOS DE XAVIÑA (Coristanco) 19º, sulfurosasO BAÑO (Dodro) sulfuradas fríasMARTAGANA (Melide) sulfuradas, fríasALBIXOI (Mesía) frías, bicarbonatadas, fluoradas e sódicasBOCELO (Paderne) frías, sulfuradasLARDEIROS (O pino) 12º, sulfurado-sódicas, carbonatadas,

magnésicasREBOREDO (Santiso) frías, bicarbonatada, sulfurada e sódicaA BURGA (Pontevea-Teo) frías, sulfuradasLAÑA (Teo) frías, sulfurada, bicarbonatadaBRAGAÑA (Toques) frías, bicarbonatada, sulfurada e sódicaBRANDELOS (Touro) frías, sulfurosasFONTE DA SANTA (Vilasantar) frías, sulfurosas

Burga do Tremo. Os Ánxeles (Brión).

Balneario de Arteixo

Fonte da Xestosa. Albixoi (Mesía)

BALNEARIOS. LUGOLOCALIZACIÓN PROPIEDADES USOSGUITIRIZ Frías

oligometálicas, sulfuradas, fluoradas, sódicas e radioactivas

afeccións do fígado e vías biliares

O INCIO Frías, 13ºferruxinosas, bicarbonatadas, cálcicas, arsenicais e magnésicas.

anemias, trastornos gástricos e metabólicos

LUGO*termas romanas

43,8ºsulfuradas, bicarbonatado-sódicas, fluoradas, bromuradas, litínicas e radioactivas.

doenzas reumáticasenfermidades respiratorias

CÉLTIGOS(Sarria)

20ºbicarbonatadas-cálcicas, silicatadas, fluoradas, debilmente sulfhídricas, litínicas e radioactivas

doenzas da pelvías respiratorias, alteracións metabólicas

FRÁDEGAS(Antas de Ulla)

18ºbicarbonatado-sódicas, fluoradas, sulfuradas

aparello dixestivo, fígado, reuma, pel

MOURISCADOS(Chantada)

8,5-17ºsulfurado-sódicas

pel, aparello dixestivo

PARDIÑAS(Guitiriz)

13ºsulfuradas, fluoradas, bicarbonatado-sódicas

fígado, vesícula biliar, trastornos renais

AUGAS SANTAS(Pantón)

16ºbicarbonatado-sódicas, sulfuradas

pel, trastornos gastro-hepáticos

FONTES. LUGO

LOCALIZACIÓN PROPIEDADESCARBALLEDO(Chantada)

20º, sulfuradas

ROGUEIRAS(Folgoso do Caurel)

frías, ferruxinosas

VALDOVÍN(Parga-Guitiriz)

13º, sulfuradas, fluoradas e sódicas

AUGAS SANTAS(Pantón)

frías, sulfuradas, bicarbonatadas

FERRERÍA(Pantón)

frías, sulfuradas

REGUENGO(Pantón)

frías, sulfuradas

RIBAS DE MIÑO(O Saviñao)

frías, bicarbonatadas-sódicas e sulfurosas

ALLIGAL(Vilalba) *piscina

23º, bicarbonatado-cálcicas

Balneario de Lugo

Antigo balneario do Incio

Alligal de Codesido (Vilalba)

Balneario de Frádegas. Antas de Ulla

BALNEARIOS. OURENSELOCALIZACIÓN PROPIEDADES USOSBAÑOS DE MOLGAS

28-48ºbicarbonatadas, silicatadas, cálcicas, sódicas, radioactivas

reuma, pel, estrés

PORTEIRO(Alto Arnoia)

24ºbicarbonatadas-sódicas, fluoradas

aparello dixestivo, vías urinarias, pel

O CARBALLIÑO 22-8ºsulfurado-sódicas, bicarbonatadas, sulfatadas, litínicas, fluoradas, alcalinas, radioactivas

aparello respiratorio, trastornos hepáticos, doenzas gástricas e intestinais

PARTOVÍA 18-37ºsulfurado-sódicas, cloruradas, bicarbonatadas

reuma, pel, aparello respiratorio

BANDE 48ºbicarbonatado-sódicas, fluoradas, litínicas

reuma, pel, aparello hepato-dixestivo, vías respiratorias

RÍOCALDO(Lobios) *piscina

55-67ºbicarbonatado-sódicas, fluoradas

reuma, pel, aparello hepato-dixestivo, vías respiratorias

BEMBIBRE(Viana do Bolo)

fríassulfurado-sódicas

pel, reúma, trstornos gastro-hepáticos

ARNOIA fríassulfuradas, bicarbonatadas-sódicas, magnésicas

reuma, vías respiratorias, pel, estrés

LAIAS(Cenlle)

50ºbicarbonatadas-sódicas, sulfuradas

reuma, enfermidades músculo-esqueléticas, pel, estrés

CORTEGADA 23-25ºsulfuradas, bicarbonatadas sódicas

reuma, pel

BALNEARIOS. OURENSELOCALIZACIÓN PROPIEDADES USOSBAÑOS DO MONTE(Cortegada)

27ºsulfuradas, bicarbonatadas sódica

reuma, pel, fígado

BERÁN(Leiro)

26-28ºsulfurado-sódicas, bicarbonatadas, cloruradas, cálcicas, silicatadas

pel, reuma, trastornos hepáticos, problemas dixestivos

PREXIGUEIRO(Ribadavia)

41ºbicarbonatadas sódicas, sulfuradas

reuma, problemas musculares, pel, estrés

REQUEIXO-VILAZA(Verín)

22ºbicarbonatado-sódicas, litínicas, fluoradas, sulfuradas

aparello dixestivo, fígado, trastornos urinarios

CABREIROÁ(Verín)

16ºbicarbonatado-sódicas, litínicas, acídulas

vías urinarias, trastornos gastro-hepáticos e biliares, problemas metabólicos

SOUSAS(Verín)

19ºBicarbonatadas sódicas, litínicas, fluoradas

vías urinarias, trastornos gastro-hepáticos e metabólicos

FONTENOVA(Verín)

17ºbicarbonatadas sódicas, carbónicas, fluoradas, litínicas

vías urinarias, trastornos gastro-hepáticos, artrite

CALDELIÑAS(Verín)

24ºbicarbonatado-sódicas, litínicas, fluoradas, salinas, alcalinas

pel, reuma

OURENSE- CASAS DE BAÑOS

Moderna (47º); Outeiro (45º)Mende (27-34º)Santiago das Caldas

mineralización media, bicarbonatadas sódicas, fluoradas, litínicas e silicatadas

FONTES. OURENSE

LOCALIZACIÓN PROPIEDADESBAÑIÑO (Xunqueira de Ambía) 19º, bicarbonatado-sódicas e fluoradasBRÚES (Boborás) 28º, sulfurado-sódicas, bicarbonatadas, fluoradasBAÑIÑOS DE ARCOS (O Carballiño) 18º, sulfuradas, bicarbonatadas, fluoradas, de mineralización

débilPONTERRIZA (O Carballiño) 18º, sulfuradas, fluoradas, de mineralización débilA RAÑOA (Maside) 20,5º, sulfuradas, alcalinas, fluoradas, boricatadasO LAVADOIRO E O SANTO (Punxín) 23º, sulfuradas, bicarbonatadas, fluoradasXAGOAZA (O Barco) frías, férricasMONDÓN (O Bolo) frías, férricasSÁS DE PENELAS (Castro Caldelas) 14º, sulfuradas, bicarbonatadas-sódcas e fluoradasAS BURGAS (Ourense) 64-68º, alcalinas, mineralización media, bicarbonatado-

sódicas, fluoradas e litínicasCHABASQUEIRA ou Baños do Bispo (Ourense) (piscinas)

60º, bicarbonatado-sódicas, fluoradas, litínicas e sulfuradas

TINTEIRO (Ourense) 43º bicarbonatado-sódicas, fluoradas, e sulfuradasO MUÍÑO (Ourense) 61º bicarbonatado-sódicas, fluoradas, e sulfuradasOUTARIZ (Ourense) 58º, bicarbonatado-sódicas, fluoradas, e sulfuradasREZA (Ourense) frías CASTRELO DE MIÑO (O Ribeiro) varios mananciais sulfurosos asolagados polo encoroO SAPO (Verín) Fría, sódica, litínica, fluorada e lixeiramente sulfurada

As Burgas. Ourense. As augas, alcalinas de mineralización media, bicarbonatado-sódicas, fluoradas e litínicas saen a 64-68ºC (as de maior temperatura de Galicia)Os galaicos-romanos rendían culto ás Ninfas das augas nas fontes das Burgas

As Burgas. Ourense.

As Burgas. Ourense.

Piscinas de augas termais da Chabasqueira. Ourense.

Cartel na Piscinas de augas termais da Chabasqueira. Ourense.

Piscinas de augas termais de Outariz. Ourense.

Piscinas de augas termais de Outariz. Ourense.

Piscinas de augas termais da Acea. Ourense.

Termas do Tinteiro, no leito do Miño. Ourense.

Balneario do Carballiño. As augas están indicadas para problemas do aparello respiratorio, trastornos hepáticos, doenzas gástricas e intestinais

 Piscina de augas termais no río Caldo. Lobios.

 A Rañoa. Maside.

 Baños de Bande. 

 Baños de Bande

 Fonte de Berán. Beade

Balneario de Cabreiroá. Verín.

 Termas de Prexigueiro. Ribadavia (río Cerves).

 Balneario de Cortegada

 Balneario de Baños de Molgas, 

no Arnoia.

 Balneario de Partovía. O Carballiño

 Fonte de Brués. O Carballiño

BALNEARIOS. PONTEVEDRA

LOCALIZACIÓN PROPIEDADES USOS

DÁVILA(Caldas de Reis)

48ºclorurado-sódicas, fluoradas, silicatadas, bicarbonatadas, litínicas, sulfuradas, radioactivas

aparellos respiratorio, reuma, traumatoloxía, pel, xinecoloxía, sistema nervoso

ACUÑA(Caldas de Reis)

42ºcloruradas, fluoruradas, silicatadas, bicarbonatadas, sódico-líticas, azoadas, sulfuradas, radioactivas

aparello respiratorio, reumatismo, pel, xinecoloxía

CATOIRA fríassulfhídricas, sulforado-sódicas

pel, herpes bucal e xenital, reuma

TERMAS DE CUNTIS 17-64ºsulfurosas, sódicas, silícicas, fluoradas, ioduradas

reuma, pel, aparello respiratorio

A TOXA(O Grove)

37-60ºclorurado-sódicas, bromuradas, ferruxinosas, floradas, litínicas, radioactivas

pel, reuma, rehabilitación, aparello respiratorio, estrés

MONDARIZ-BALNEARIO

Troncoso: 17,5ºA Gándara: 18ºCarbogasosas, bicarbonatado-cálcicas, ferruxinosas

estrés, risco cardiovascular, reuma, trastornos metabólicos, vías urinarias, aparello respiratorio

BALNEARIOS. PONTEVEDRA

LOCALIZACIÓN PROPIEDADES USOSCALDELAS DE TUI(Tui)

47ºclorurado-sódicas, sulfhídricas, azoadas, radioactivas

aparello respiratorio, reuma, pel

BAÑOS DE BREA(Vila de Cruces)

22ºbicarbonatado-sódicas, cloruradas, silícicas, sulfatadas, cálcicas

reuma, aparello respiratorio, aparello dixestivo, vías urinarias

CALDELAS DE VILARIÑO(Agolada)

20ºoligometálicas, alcalinas, bicarbonatado-sódicas, sulfhídricas, fluoradas, silicatadas

aparello dixestivo, ap. respiratorio, reuma, trastornos metabólicos, anorexia

ÁUGAS FÉRREAS(A Caniza)

17ºbicarbonatadas, ferruxinosas, oligometálicas

anemias, perda de apetito, aparello dixetivo, trastornos metabólicos

SAN XUSTO(Cotobade)

22ºsulfuradas, fluoradas

pel, aparello dixestivo

PONTE CALDELAS 18-23ºsulfurado-sódicas

pel, escrofulose, infeccións de ollos, reuma, fígado

FONTES. PONTEVEDRA

LOCALIZACIÓN PROPIEDADESFRAGAS (Campo Lameiro) frías, sulfurosasPARADA DE ACHAS (A Caniza) frías, sulfuradasFENTÁNS (Cotobade) frías, sulfurosasA CABADA – Tenorio (Cotobade) frías, sulfuradas e fluoradasFERREIRA (Cuntis) sulfuradasLOIMIL (A Estrada) frías, sulfurosasVILACRISTE (A Estrada) frías, sulfurosasCALLOBRE (A Estrada) fríasO VISO (A Estrada) frías, algo ferruxinosasSABAXÁNS (Mondariz)  CASAL (Ponteareas) frías, ferruxinosasLÉREZ (Pontevedra) frías, bicarbonatado-sódicas, cloruradas, 

fluoradas, litínicas e radioactivasSOUTOLOBRE (Salvaterra) fríasCARBOEIRO (Silleda) 16º, sulfurado-bicarbonatado-sódicasPAZOS (Silleda) frías, sulforado-sódicasCRESTELLE (Silleda) frías, sulfuradas, pouco mineralizadas

Manancial de Gándara.  Mondariz. As augas están indicadas para os trastornos metabólicos, as vías urinarias, o aparello respiratorio...

Antigo hotel en Mondariz-Balneario. Foi destruído por un incendio.

 Fonte de Troncoso. Mondariz

Balneario de Cuntis.

 Balneario de Acuña. Caldas de Reis

 Balneario Dávila en Caldas de Reis.

 Fonte termal de Caldas de Reis. A auga sae entre 42 e 48 graos.

 Balneario dos Baños da Brea. Vila de Cruces.

Balneario da Toxa As auga saen a 37-60º. Son clorurado-sódicas, bromuradas, ferruxinosas, floradas, litínicas e radioactivas. Recoméndanse para tratamentos da pel, reuma, aparello respiratorio, estrés…

Balneario de Caldelas de Vilariño.   Agolada.

 Fonte do Baño. Lurido (O Covelo)

 San Xusto (río Lérez ). Cotobade.

A época de maior esplendor dos Balnearios foi o século XIX e comezos do XX. Arredor dalgún deles desenvolveuse unha intensa actividade cultural.

Balneario de Mondariz

Quen se lava as mans na fonte das Burgas casa en Ourense

 CRENZAS, TRADICIÓNS, LENDAS…

AS BURGASPedro Telmo vivía como ermitán nun monte próximo a Ribadavia. Tiña sona de santo e dicían que fixera algúns miragres. Nunha ocasión enfermou e foi asistito un un rapaz pastor que se fixo discípulo do santo. Andando o tempo o rapaz foi falsamente acusado de roubo por unha muller de Ribadavia que o pretendía sen resposta. Foi perseguido e linchado pola xente na vila. Cando o soubo, Pedro Telmo decidiu cambiar o curso das canles de auga quente que el ía traendo a Ribadavia pouco a pouco e cos seus poderes fixo que xurdiran en Ourense.

A TOXANa illa da Toxa había unha poza grande con auga. Uns homes do Grove levaron alí un burro que estaba enfermo e abandoárono para que morrera. Á volta duns anos os homes volveron á illa pensando que o burro estaba morto e atopáronse con que estaba vivo, gordo e san. Así foi como descubriron o manancial de auga e manddárona analizar. Fixeron unha fonte e desde aquela os enfermos van á Toxa a curarse bañándose naquelas augas.

TRES LARANXIÑAS DO MAR (ALLIGAL DE CODESIDO)-Había tres doncelas encantadas en forma de cabalos (ou bestas) que andaban polo monte rabuñándose cos toxos e coas silveiras ata que os seus corpos quedaron feitos unha pura chaga. Atoparon unha fonte cunha pozanca e coas patas agrandárona ata facer unha pequena lagoa (a que hoxe se chama Alligal de Codesido) coa auga da cor do sangue, é ferruxenta e cura os males da pel. Botaron nela nove días e despois de nove baños sandaron. Un día unha moura (a nai?) deulles a cada unha unha mazán camoesa e ao rematar de comelas recuperaron a forma humana. Desde aquela a charca ten sona e a xente vai a curarse.

-A Charca do Alligal é filla ou irmá da Charca de Lanzós e ten outra irmá noutro lugar da Terra Cha (San Simón da Costa ou Vilapedre?). Din que estas tres lagoas son fillas dun mar subterráneo que asoma por elas. En cada lagoa hai unha moura.

Montaxe e fotos: Adela Leiro, Mon DaportaBIBLIOGRAFÍA:“A Auga”: Valeria Martínez Ropero, Julio César Iglesias Feijoo. Ed A Nosa Terra, Vigo, 2002.“Guía de balnearios e fontes de Galicia”: Tomás Ares Güimil, Mª Xesús Vila González. Ed Galaxia, Vigo, 1997