941393

Batxilergoko 1. mailarako Filosofia eta Gizabide Hezkuntza gidaZubia / Santillanaren Hezkuntza ArgitalpenetarakoSailean Joseba Santxo Uriarteren eta Enric Juan Redalenzuzendaritzapean sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da.

Proiektu honetan egile-talde honek esku hartu du:

Begoña DomenéEmilio MartínezAmparo MuñozÁngel SalazarNorberto SmilgFrancisco José VicianaSergio Casado

EDIZIOASilvia Caunedo

PROIEKTU ZUZENDARITZAEstrella MolinaAinhoa Basterretxea Llona

Irakaslearentzako baliabideakGIDA ETA BALIABIDEAK

Filosofia eta GizabideHezkuntza 1BATXILERGOA

ZubiaSantillana

941393 _ 0001-0018.qxd 27/2/09 15:56 Página 1

2

Aurkezpena....................................................................6

1. FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA LOEn..................................................6

2. EDUKIAK..................................................................8

Kontzeptuzko edukiak ................................................8Prozedurazko edukiak ................................................9Jarrerazko edukiak ....................................................10

3. METODOLOGIA ....................................................10

Filosofia eta Gizabide Hezkuntzaren printzipiometodologikoak ........................................................10Estrategia didaktikoak................................................11

4. EBALUAZIOA ........................................................12

Kontzeptua ................................................................12Ebaluazio-irizpideak ................................................13

5. ZUBIA/SANTILLANA PROIEKTUAREN ANTOLAKETABATXILERGO 1 MAILAKO FILOSOFIA ETA GIZABIDEHEZKUNTZA IKASGAIARI DAGOKIONEZ..............15

Edukien aukeraketa ..................................................15Ikaskuntzaren sekuentzia ..........................................15Lan-teknikak..............................................................15

UNITATE DIDAKTIKO BAKOITZAREN ESKEMA ......16

PROGRAKETA ETA IKASGELARAKOBALIABIDEAK

1. unitatea. Filosofia, zientzia eta beste zenbaitjakintza ......................................................................21

Aurkezpena................................................................21Unitatearen ikuspuntua eta egitura ............................21Programaketa ............................................................22Ariketen erantzunak ..................................................24Fitxak ........................................................................29

2. unitatea. Filosofia arrazionaltasun teorikoa denaldetik: egia eta errealitatea ......................................37


3. unitatea. Filosofia arrazionaltasun praktikoa denaldetik: etika eta filosofia politikoa ..........................51


4. unitatea. Filosofiaren funtsezko galdera eta auziak ....................................................................63


5. unitatea. Zer da gizakia? ........................................77


6. unitatea. Gizabanakoa, gizartea eta kultura..........89


7. unitatea. Mundua adieraztea: gizakiaren berezitasun bat ........................................................103

Aurkezpena..............................................................103Unitatearen ikuspuntua eta egitura ..........................103Programaketa ..........................................................104Ariketen erantzunak ................................................106Fitxak ......................................................................111

8. unitatea. Gizakiari buruzko ikuskera filosofikoak ..............................................................117


9. unitatea. Ekintza moralaren oinarriak ................129


10. unitatea. Zoriontasunaren eta justiziaren etikak ........................................................................141

Aurkezpena..............................................................141

Unitatearen ikuspuntua eta egitura ..........................141

Programaketa ..........................................................142

Ariketen erantzunak ................................................144

Fitxak ......................................................................148

Aurkibidea

941393 _ 0001-0018.qxd 12/2/09 11:21 Página 2

3

11. unitatea. Herritartasun kontzeptuaren ikuspuntu filosofikoa ..............................................155

Aurkezpena..............................................................155


Programaketa ..........................................................156


Fitxak ......................................................................161

12. unitatea. Botere politikoaren jatorria eta zilegitasuna ........................................................167

Aurkezpena..............................................................167


Programaketa ..........................................................168


Fitxak ......................................................................172

13. unitatea. Zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoaren oinarriak ................................177

Aurkezpena..............................................................177


Programaketa ..........................................................178


Fitxak ......................................................................184

14. unitatea. Estatuaren ekintza legitimatzen duten printzipioak....................................................189

Aurkezpena..............................................................189


Programaketa ..........................................................190


Fitxak ......................................................................195

15. unitatea. Demokrazia-ereduak eta herritartasunkosmopolita ..............................................................201

Aurkezpena..............................................................201


Programaketa ..........................................................202


Fitxak ......................................................................206

IRAKURKETA GIDA

Teknikari buruzko gogoeta, José Ortega y Gasset ..........213

Giza izaerari buruzko tratatu baten laburpena, David Hume ..............................................................218

Ohituren metafisikaren funtsa, Immanuel Kant ..........................................................223

Utopia, Tomas Moro ..................................................227

MONOGRAFIAK

Bi mito platoniko ......................................................233

Filosofia arimaren sendabide gisa ..............................235

Filosofia arabiarra eta judutarra Erdi Aroan................237

Dogmen bilakaera ......................................................239

Magia, alkimia eta astrologia zientzia modernoarenhastapenean ..............................................................241

Tomas Campanella: filosofia, magia eta erreforma politikoa..........................................................................243

Neotomismoa ............................................................245

Iraultza zientifikoari buruzko gaur egungo gogoetak ..247

Harriet Taylor ............................................................249

Simone de Beauvoir....................................................251

Susmoaren filosofia ....................................................253

Vienako Zirkulua ......................................................255

Giza eskubideen funts filosofikoa ..............................257

Justiziaren teoriak ......................................................259

Zientziari, teknologiari eta gizarteari buruzko gogoeta filosofikoa......................................................261

BIOGRAFIAK

San Agustín ................................................................265

Jose Luis Lopez Aranguren ........................................266

Aristoteles ..................................................................267

Averroes eta Maimonides ..........................................268

Rene Descartes ..........................................................269

Ignacio Ellakuria ........................................................270

George Wilhelm Friedrich Hegel ................................271

Immanuel Kant ..........................................................272

Gottfried Wilhelm Leibniz..........................................273

Tomas Moro ..............................................................274

Friedrich Wilhelm Nietzsche......................................275

José Ortega y Gasset ..................................................276

Jean Piaget..................................................................277

Platon ........................................................................278

Karl Raimund Popper ................................................279

Seneka........................................................................280

Sokrates ....................................................................281

Miguel Unamuno ......................................................282

TESTU-IRUZKINAK

Aristoteles: Kausak eta presokratikoak ......................285

San Tomas Akinokoa: Hirugarren bidea: Kontingentzia ............................................................287

Descartes: Pentsatzen dut, beraz, banaiz ....................289

Hume: Jatorrizko sentimendua ..................................291

Kant: Espazioa eta denbora, sentsibilitatearen a priorizko formak ....................................................293

José Ortega y Gasset: Bizitzaren propietateak ............295

ZINEA ETA LITERATURA

Zinea eta filosofia ......................................................299

Literatura eta filosofia ................................................302

WEB BALIABIDEAK

Filosofia Interneten ....................................................307

941393 _ 0001-0018.qxd 27/2/09 15:56 Página 3

4

Aurkezpena

Zergatik...

Izenaren esanahia

Gure argitalpen-proiektuaren giltzarriak

Izenak ez dira hitzen multzo soilak. Ideiak dira, kontzepuak. Jakintzaren Etxea izenak hez-kuntza-proiektuaren eta argitaratze-proiektu baten berri ematen digu. Izen horrek adieraz-ten du badela aldez aurretik harrera egiteko eta segurtasuna nahiz konfiantza emateko as-moa. Behar bezala egituratutako ikasketarako helburuak agertzen ditu. Jakintzaren etxenagusiaren, eskolaren, metafora da; hor hazten dira ikasleak eta hor ikasten dute. Jakintza-ren Etxea proiektu gisa sortu da, ikasleei eskolan arrakasta izaten laguntzeko eta irakasle-entzako zerbitzu gisa.

Orain etxea egia da.Etxea diseinatzen eta egiten parte hartu dute irakasleek, diseinatzaileek,psikopedagogoek, editoreek, ilustratzaileek, argazkilariek, infografistek, maketagileek eta in-formatikariek. Ia amaituta dago. Baina funtsezkoa falta da: biztanleak. Beren esperientzia, la-na eta ahalegina ekarriko dutenak, gelak Jakintzaz betetzeko, hormak ilusioz, eta bazterrakbizitzaz.

Guztiontzat garrantzitsuena den urratsa falta da. Gure proiektua beraien proiektu bihur-tzea. Eskua luzatu, eta denok batera, ikasleen arrakastaren alde lan egitea.

Aurrera, hau da zuen proiektua. Zuen etxea da. Guztion etxea.

OINARRI TEORIKOA. Jakintzaren Etxea hausnarketatik sortu eta kontu handiz diseinatuzen. Honako oinarri teorikoak hauek izan dira etxea eraikitzeko planoak: gaien programa-ziorako oinarri teorikoak, alor bakoitzeko edukien segida erabakitzekoak, osagarri didaktiko-ak aukeratzekoak eta ebaluazio-proposamenak egitekoak. Plano horietan zehaztu ziren etxearen oinarri teorikoak; hau da, justifikazio psikopedagogikoak eta zientifikoak.

MATERIAL GUZTIEN ZUTABEAK. Jakintzaren Etxea proiektuko osagai guztiek aintzat har-tzen dituzte balioak (elkartasuna, tolerantzia, izaera ekintzailea), IKTak eta oinarrizko gai-tasunak (hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna; matematikarako gaitasuna; zientzia-, tek-nologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna; informazioa tratatzeko eta teknologia digitalaerabiltzeko gaitasuna; gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna; giza eta arte-kultura-rako gaitasuna; ikasten ikasteko gaitasuna; norberaren autonomiarako eta ekimenerakogaitasuna).

ANIZTASUNA: GUZTIONTZAKO GUNEA. Jakintzaren Etxea guztiontzat izatea nahi ge-nuen. Guztientzako moduko gunea. Guztiok ikasteko, hazteko eta garatzeko baliabideakaurkituko ditugun gunea. Gehiago ikasteko edo ezagutzak finkatzeko baliabideak, hobetoulertzeko eta ikasitakoa aplikatzeko baliabideak, aukera berriak aztertzeko baliabideak. Etagure hizkuntza ondo ez dakiten iritsi berriei harrera egiteko baliabideak.

941393 _ 0001-0018.qxd 27/2/09 15:56 Página 4

5

Proiektuaren nondik norakoakLau printzipio izan dira Jakintzaren Etxeko edukien, orientazioaren eta egituraren jarraibide:

legegintza marko berrira egokitzea (LOE), ikasleen ulermena hobetzea,

ikasleak informazioaren gizarterako prestatzea eta irakasleen lana errazteko

material ugari eskaintzea.

IKASLEENTZAKO LIBURU BERRIAK

Liburuetan arreta berezia eskaini zaio testuaren zainketari:

hizkuntza argi eta sinplea, ikasleen mailarekin bat datorren hiztegia

eta ulermena hobetzeko, bereziki hautatu den tipografia.

Ikasleentzat ulergarriak diren irudiak barneratzen dituzten liburuak,

idatzitakoa berrestera mugatzen direnak. Irudi horiek oso tresna baliagarriak

dira honako gaitasunak garatzeko: behaketa, azterketa, harremana,

galderak egitea, ahozko adierazpena...

Helburuekin koherentzia mantentzen duten ariketez hornitutako liburuak.

Ariketa horiek zailtasunaren arabera mailakatzen dira, modu horretan, ikasleek

ohiturak eta trebetasunak garatuko dituzte, esanahiak taxutuko eta eratuko dituzte,

eta ikasitakoa testuinguruan ipini eta orokortu egingo dute.

Jakintzaren Etxean aintzat hartu ditugu honako xehetasunak: liburuen dotoretasuna,

formatoa, diseinua, irudien edertasuna, paperaren ehundura. Guzti horrekin

ongi egindako lanaren itxura eman nahi izan da, eta hezkuntzaren eta kulturaren

garrantzia helarazi nahi izan da.

IKAGELAN LANDU AHAL IZATEKO BALIABIDE UGARI BARNERATZEN DITUEN GIDA

Liburuetako unitateekin zerikusia duten gidoi didaktikoak: honakoak barneratzen

dituzten ikasgela-programaketez hornitua: unitate bakoitzean lantzen diren helburuak,

edukiak eta gaitasunak eta, ebaluazio-irizpideak; iradokizun didaktikoak

eta ariketen emaitzak.

Baliabide osagarriak: datu-bankuak, irakurketarako iradokizunak…

Irakaslana errazteko proposamen ugari.

Programa bereziak: ikerketa, zinea...

LAGUNTZARAKO MATERIAL DIDAKTIKOA

Pdf formatuko gida. Ikasleek fotokopiagailua erabili beharrik gabe dokumentuak

errazago bana ditzaten, edo ordenagailuan kontsulta dezaten.

941382_C 01/08/2008 18:03 P gina 1

CM

YCM

MYCY CMY

K

ISB

N 9

78-8

4-81

47-9

71-3

97

88

48

14

79

71

3

YCM

MYCY CMY

K

ISB

N: 9

78-8

4-81

47-9

72-0

97

88

48

14

79

72

0

941393 _ 0001-0018.qxd 27/2/09 17:12 Página 5

6

Aurkezpena

Bere ikasgaiko proiektu kurrikularra egitea da irakaslearen lanik erabakigarrienetakoa. Prozesu hori gidatu behar duenak helburuak aurrez argitu eta sistematikoki programatu beharditu: zer ikasi behar duen ikasleak (edukiak), zein hurrenkeratan (sekuentzia), zertarako (ikasleen azken gaitasunak), nola (metodologia) eta zein baliabiderekin (liburuak, koadenoa,beste materialak), horren baitan baitago, hein handi batean, irakaskuntza-ikaskuntza prozesuarenarrakasta. Elementu horiek guztiek osatzen dute, aniztasunaren trataeraren planteamenduarekineta ebaluazio-irizpideen azalpenarekin batera, proiektu kurrikularra.

Proiektu kurrikularra, horrela, irakasleari ikasgelan bere programa garatzea ahalbidetzen dion baliabide praktikoa eta publikoa bihurtzen da, eta hezkuntzaren ordezkari guztiei(zuzendaritza, irakasleak, gurasoak eta ikasleak) ikasleak aurrez jarritako helburuak lortzeko bidean zein lekutan dauden, zein zuzenketa orokor planteatu behar diren eta zein hedapen,indartze eta egokitzapen makanismo jarri behar diren jakiteko aukera ematen dien baliabidepraktikoa eta publikoa.

Horrela definituriko proiektu kurrikularra egitea, baita argitaletxeentzat ere, edozein materialdidaktikoren prestakuntzarako nahitaezko eta aurretiazko eginkizuna da. Materialak argitaletxebakoitzaren proiektuaren zehaztapen eraginkorrak baino ez dira. ZUBIA/SANTILLANA argitaletxeakFilosofia eta Gizabide Hezkuntzako bere proiektu kurrikularra LOEren jarraibideei buruzko gogoeta teoriko-praktikoetatik eta ikasgeletako errealitate enpirikotik abiatuta egin du.Unibertsitateko irakasleek, Bigarren Hezkuntzako irakasleek eta argitaletxeko bertako adituekosatu dute lan taldea eta gure proiektua zehazten duten materialei forma eta edukia eman diete.

Irakasleei eskaintzean ez dugu irakaslea bere funtzioetatik ordezkatu nahi, irakasle bakoitzari bere proiektu kurrikularra egiteko palntila eta erreferentziazko eredu baliagarria eskaini baizik.

1. FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA LOEN

Legezko markoa

Batxilergoaren egitura ezartzen duen gutxieneko irakaskuntzak ezartzen dituen azaroaren 2ko 1467/2007 Erret Dekretuaren arabera, Filosofia eta Gizabide Hezkuntza Batxilegoko lehenmailako ohiko ikasgaia da.

Batxilergoaren helburua ikasleei bere buruaren garapena eta garapen soziala garatu ahal izateko eta ikasleak bizitza aktiboan eta goi hezkuntzan murgildu ahal izateko prestakuntza,adimen- eta giza-heldutasuna eta trebetasunak eskaintzea da.

Hezkuntzaren maiatzaren 3ko 2/2006 Lege Organikoaren IV. kapituluaren arabera, Batxilergoahainbat modalitatetan antolatzen da. Hala, ikasgai komunak, modalitate bakoitzari dagozkionikasgaiak eta aukerazko ikasgaiak uztartzen dira. Aipatutako legean jasotzen diren modalitateguztientzat komunak diren helburuak lortzera bideratuta.

Filosofia eta Gizabide Hezkuntza Batxilergoan

Erret Dekretuaren arabera, Batxilergoko Filosofia eta Gizabide Hezkuntza ikasgaiak planteamendubikoitza du: alde batetik, filosofiaren sarrera izan nahi du eta gogoeta filosofikoa sustatu nahi du;bestetik, derrigorrezko hezkuntzan planteatutako herritartasunaren azterketari jarraituz,herritartasunari buruzko auzia berreskuratu nahi du eta arrazoiketa filosofikoari buruzko gogoetaeginarazi nahi du.

941393 _ 0001-0018.qxd 12/2/09 11:21 Página 6

7

Filosofia gogoeta eta kritika eragiten duen jarduera da eta, zientziak eta beste diziplina batzuekegindako ekarpenetatik abiatuz, gizakiari, ezagutzari, jarrera egokiari eta bizitza sozialeta politikoari buruzko sintesi orokor bat egin nahi du. Aurrez planteamendu etikoak lantzen hasi ostean, ikasleak Batxilergoan hasten dute filosofiarako hurbiltze sistematikoa; hori dela eta,ikasgaiarekin hasteko, ezinbestekoa da, gogoeta filosofikoari eta lan-metodologiari buruzkoazterketa egitea.

Ezagutza mota ezberdinen azterketa eta ezagutza zientifikoaren espezifikotasuna abiapuntutzathartuz, ikasleak filosofiak jakintzaren barnean duen zeregina eta lekua asmatzea eta, filosofiarenberezitasunak eta zientziarekiko dituen ezberdintasunak identifikatzea lortu nahi da. Jarduerafilosofiko motak aztertuz (arrazionaltasun teorikoa eta arrazionaltasun praktikoa), historian zehar,filosofiak planteatu dituen galdera nagusiak aintzat hartu dira, modu horretan, apurka-apurka,herritarren bizimoduari dagozkien haietan arreta ezarriz, hori baita ikasgai honetako bigarrenzatiko helburu.

Hori dela eta, gai guztietan landu beharreko ohiko prozedurak zerrendatu ostean, lehenengogaiak jakintza filosofikoaren ezaugarriak aztertzen ditu, beste jakintza mota batzuetatik bereiziz eta zientziarekin dituen antzekotasunak eta desberdintasunak aztertuz.

Arrazionaltasunaren bi alderdi nagusiak aztertu ostean (teorikoa eta praktikoa), historian zeharfilosofiak planteatu dituen arazo eta galdera nagusiak aintzat hartu dira. Horrela, jakintza eta zientzia ezberdinei buruzko ikuspegi orokorra eskaini nahi zaie ikasleei eta, era berean,filosofikoaren zereginari buruzko ikuspegi integratzailea eskaini nahi zaie. Horretartako auzifilosofiko guztiak orokorki jorratu dira, filosofiak, jakintza modura, giza-esperientzia osoan zersuposatu duen asimilatu ahal dezaten.

Jakintza filosofikora hurbilketa apala egin ostean, gizakiaren alderdiak aztertzeari ekiten zaio(biologikoa, soziokulturala eta sinbolikoa), antropologia ezberdinak aintzat hartuz,pentsamenduaren historian zehar sortutako ikuskera filosofiko ezberdinei bide emanez.

Jakintza filosofikoa eta gizakiaren ikuskerak ikusi ondoren, herritartasunaren gaia jorratzen da,ikasgaiaren bigarren zatia zabalduz.

Modu horretan, ikasleek derrigorrezko hezkuntzan zehar garatu duten herritartasunerakoHezkuntzaren proposamena jorratzen da, bete-betean. Hiru ikasturtetan zehar, ikasleek honakogaiak ikasi dituzte haiei buruzko azterketa eta gogoetak eginez: bizimodu komunaren eta gizartedemokratikoen ezaugarri garrantzitsuenak, Espainiako Konstituzioan eta Giza EskubideenAldarrikapenetan ezartzen diren printzipioak eta eskubideak eta, testuinguru orokor bateanherritartasun demokratikoa osatzen duten baterako balioak.

Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzaren azken ikasturtean hasitako gogoetarekin jarraituz, orain,ikasleek gizarte demokratikoa osatzen duten oinarrien inguruan arrazoitzea eta sakontzea dahelburua; historian zehar zein jatorri izan duten, gizarte modernoetan nolako bilakaera izan duteneta giza eskubideen argudiaketa arrazionala eta filosofikoa aztertuz.

Horrela, beraz, herritartasunari buruzko gogoeta filosofikoak diziplina arteko orientazioa izan behar du, herritarren zereginaren rolak eta herritartasunaren oinarrizko alderdiak deskribatu eta funtsatu ahal izateko; horretarako, lehenengo zatian ikusitako antropologiafilosofikoaren eta kulturalaren ekarpenak abiapuntutzat hartuz, teoria etikoak, soziologiarenekarpenak, ekonomia-zientzien ekarpenak eta indibidualismotik, liberalismotik, sozialismotik,kolektibosmotik eta pertsonalismotik eratortzen diren teoria politikoen ekarpenak gaineratukodira.

Horrela, baterako bizimodua osatzen duten oinarri psikologikoak, soziologikoak, legalak eta moralak ikusi eta gero, gizarteko bizimoduak aztertuko dira eta, hortik aurrera, estatuarenagerpena, estatu-formak eta zuzenbidezko estatu demokratikoaren ezaugarriak. Boterearen eta autoritatearen jatorria eta legitimizazioa, justiziaren teoriak eta globalizaziotik eta mundializaziotik eratortzen diren arazoak izango dira ikasgaiaren azken aztergaiak.

Herritartasunaren balioak eta planteamenduak eskolako esparru eta jarduera guztietara hedatzeada, oraindik ere, ikasgaiaren ezaugarri nagusietako bat; hori dela eta, ikasgai teoriko huts izatetikharatago, alderdi globalizatzaile eta praktiko batetik jorratu behar da, ikastetxetakoegunerokotasunean herritartasun kontzeptua eta demokraziaren gauzapen praktikoa helarazi

941393 _ 0001-0018.qxd 12/2/09 11:21 Página 7

8

nahirik, partaidetza eta konpromisoa sustatuz, ikasleak herritar arduratsu izan daitezen halaikastetxean nola gizarte-ingurunean.

Herritartasunerako Hezkuntzaren irakaskuntza gailentzeko, Filosofia eta Gizabide Hezkuntzakfilosofiaren historian planteatzen den filosofiaren auzia sakontasunez aztertzeko prestatzen duikaslea. Ikasgaiak, beraz, izaera bikoitza du, terminala eta propedeutikoa; eta ezinbestekoa da biizaera horiek orekatzea, batak besteak baino indar gehiago har dezala ekidinez.

Ikuspegi pedagogiko horretatik ikusita, ikasgelako filosofiari buruzko lana bitarteko bat izango da, ez ezagutzen transmisioarena soilik, baizik eta, batez ere, gogoeta ordenaturako,munduaren eta bere gaur egungo arazoen ulermenerako eta arazook argitzeko orientazioarena.

Ezin konta ahala aldaketa ari da gertatzen gure gizartean, eta aldaketa horiek argitasunetik,sentiberatasunetik, garai jakin batekoak diren erantzun unibertsalak topatzeko borondatetik eta ezagutza mota desberdinen artean sortzen diren harremanen ezagueratik landu behar dira.Premia horrek jarrera kritikoa eta erreflexiboa eskatzen du, hain zuzen ere filosofiak ikasleen arteaneragin nahi duen jarrera.

Batxilergoko ZUBIA/SANTILLANAren Filosofia eta Gizabide Hezkuntza proiektuak ikaskuntzakmodu egokian jasotzeko eta ikasleek arazoen hausnarketa kritikoa eta azterketa, gertaerak etahainbat garaitako pentsamenduaren nondik norakoak ahalbidetzen dituzten lan prozedurakjasotzeko beharrezko elementuak eskaintzen ditu, horrela, gizakiaren betiereko galdera batzukulertu ahal izateko.

2. EDUKIAK

Edukiak hiru motatakoak dira: kontzeptuzkoak, prozedurazkoak eta jarrerazkoak.

Kontzeptuzko edukiak

Lau gai multzo handitan egituratuta aurkezten dira: I. Jakintza filosofikoa. II Gizakia: pertsona eta gizartea. III. Filosofia morala eta politikoa. IV. Demokrazia eta herritartasuna.

I. Jakintza filosofikoa:

1. Filosofia, zientzia eta beste zenbait jakintza.

2. Filosofia arrazionaltasun teorikoa den aldetik: egia eta errealitatea.

3. Filosofia arrazionaltasun praktikoa den aldetik: etika eta filosofia politikoa.

4. Filosofiaren funtsezko galdera eta auziak.

II. Gizakia: pertsona eta gizartea:

5. Zer da gizakia?

6. Gizabanakoa, gizartea eta kultura.

7. Mundua adieraztea: gizakiaren berezitasun bat.

III. Filosofia morala eta politikoa:

8. Gizakiari buruzko ikuskera filosofikoak.

9. Ekintza moralaren oinarriak.

10. Zoriontasunaren eta justiziaren etikak.

11. Herritartasun kontzeptuaren ikuspuntu filosofikoa.

IV. Demokrazia eta herritartasuna:

12. Botere politikoaren jatorria eta zilegitasuna.

13. Zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoaren oinarriak.

14. Estatuaren ekintza legitimatzen duten printzipioak.

15. Demokrazia-ereduak eta herritartasun kosmopolita.

Irakasleak bere programazioa modu malguan eta sortzailean diseinatzeko askatasuna du, bainafilosofiak jakintza filosofikoari, gizakiari, filosofia moralari eta herritartasun demokratikoari lotutalandu dituen oinarrizko arazoak tratatu behar ditu.

941393 _ 0001-0018.qxd 12/2/09 11:21 Página 8

9

Irakasleak programazioa nukleo tematiko bakoitzeko gaiak hautatuz osa dezake, denak batera eta osotasunean lantzeko helburuarekin. Horrela, gai bakoitza unitate didaktiko bat izango da eta irakasleak kontzeptuzko edukiak banatu eta ekintzak hautatu baizik ez du egin beharko.

Baina hari gidari bat jarraituz, bide kontzeptuala garatzen duten unitate didaktikoak ere egindaitezke. Horretarako irakaslearen lanak sortzaileagoa izan behar du, informazioa eta gaietakoekintzak aukeratu eta banatu beharko baititu.

Prozedurazko edukiak

Filosofiaren funtsezko eginkizunetako bat modu kritikoan eta sormena erabiliz pentzatzenirakastea baldin bada, orduan ezinbestekoa da ikasleengan honako prozedurazko gaitasun haueksustatzea:

• Prozedurazko gaitasun orokorrak garatzea, hala nola: behatzea, definitzea, sailkatzea,aztertzea, laburtzea, alderaketak egitea, adibideak jartzea, alternatibak ezagutzea, ondorioakaurreikustea, galderak egitea, suposizioak igartzea, arrazoiak ematea, irizpideak identifikatzea eta finkatzea, argudioei eta falaziei antzematea, ikuspegi desberdintasunak aurkitzea etaeguneroko bizitzako egoeretan printzipioak erabiltzea.

• Zenbait informazio iturri erabiltzea, esate baterako: norberaren esperientzia, beste irakasgaibatzuek edo komunikabideek eskaintzen dituzten ezagutzak, hiztegi, eskuliburu eta agirifilosofikoak eta abar. Helburua honakoa da: ikasleak informazioa biltzen eta alderatzen aritzeaeta, ondoren, lantzea.

• Lortutako informazioa antolatzea eta sistematizatzea, hainbat estrategiaren bidez: esaterako, kontzeptuen mapa, laburpenen, eskemen eta gidoien bidez.

• Filosofiako hiztegi egokia eta zehatza eskuratzea. Horretarako, hainbat ariketa egingo dituzte;besteak beste, testuak irakurri, terminoen esanahia bilatu, kontzeptuen eskemak egin eta,ikasturte osoan zehar, hiztegi filosofikoa sortu.

• Auzi filosofikoei buruzko gogoeta kritikoa egitea. Eta horretarako, kontuan hartzea baiegungo une historikoa eta bai auzi horiek zer-nolako bilakaera izan duten historian.

• Testu filosofikoen iruzkina egitea, horrelakoetan landu ohi diren gaitasunak garatuz: testuakulertuz irakurtzea, terminoak aztertzea, testua egituratzea, tesia identifikatzea, funtsezko ideiaketa bigarren mailakoak aurkitzea, laburpenak egitea, argudiaketak berriro osatzea, zein diskurtsofilosofiko mota den antzematea, testua testuinguruan kokatzea, testuan azaldutako auziak eta aurrez eskuratutako ezaguerak lotzea eta, azkenik, balorazio kritikoak egitea.

• Gai filosofikoei buruzko norberaren iritziak argi, zuzentasunez eta koherentziaz argudiatzea,ahoz nahiz idatziz:

– Idazmena lantzeko, gogoeta filosofikoak egingo dituzte, ondo antolatuta eta sormenaerabiliz. Helburua ikasleek norberaren iritziak adieraztea eta argudiatzea da eta, horretarako, honakoak egin beharko dituzte: ideia horien arteko loturak agerian jarri, beste iritzi edo argudiaketa batzuekin alderatu, datuak eman eta kontzeptu filosofikoakzuzen erabili.

– Mintzamena lantzeko, hainbat ariketa egingo dituzte: ahozko azalpenak eman, eztabaidetanparte hartu, dilemak eztabaidatu, rol jokoak edo antzezpenak egin, eztabaida planak,elkarlanerako teknikak landu eta gero denen artean adostu eta abar.

• Ikerketa errazak antolatzea eta egitea –banaka edo taldeka–, denen interesekoak diren gaieiburuz. Helburua arazoei antzemateko, horiek adierazteko eta ikerketaren ondoren lortutakoondorioak kritikoki baloratzeko gaitasuna sustatzea da.

• Ulermen ariketak eta argudiaketa ariketak egitea, eskuratutako kontzeptu filosofikoak eta horiek erabiltzeko modua behar bezala finkatzeko.

• Landutako gaien inguruko liburu errazak edo kapitulu batzuk irakurtzea eta iruzkina egitea. Liburuak, filosofikoak nahiz literarioak izan daitezke, baina hori bai, landutako auzifilosofikoak hobeto ulertzeko eta horien inguruan gogoeta egiteko lagungarri izan behar dute.

941393 _ 0001-0018.qxd 12/2/09 11:21 Página 9

10

• Ikasitako auzi filosofikoei buruzko filmak edo erreportajeak ikustea eta idatziz nahiz ahozhorien iruzkina egitea.

• Filosofia koadernoa egitea eta, bertan, ikasturtean zehar egindako lan guztiak biltzea.

• Elkarrizketa filosofikorako gaitasuna lantzea, funtsezkoa baita filosofiako irakaskuntza-ikaskuntza prozesua behar bezala garatzeko.

Jarrerazko edukiak

• Pentsamendu autonomoa, kritikoa eta sormenezkoa garatzea.

• Irakasgaien arteko loturaren aldeko jarrera sustatzea; izan ere, egungo jakintzak erabatespezializatuak dira.

• «Pentsatzea» bizitzako esparru guztietarako guztiz garrantzitsua dela onartzea, eta arrazoimenak giza ekintza (bai gizabanakoarena eta bai talde ekintza) arautzeko duenahalmena aintzat hartzea.

• Norberaren ideiak argitzeko eta egituratzeko prozesuan (bai gizabanakoarenean eta bai taldeprozesuan) parte hartzearen aldeko jarrera hartzea.

• Nork bere gain hartzea norberaren erantzukizuna, banakako lanetan nahiz taldekoetan, eta sutsuki saiatzea elkarlanaren aldeko jarrera sortzen ikasgelan, gero gizarte bizitzan ere isladadin.

• Besteen ideiak eta argudiaketak errespetuz eta arretaz entzutea.

• Elkarrizketa ontzat ematea: modu ezin hobea da ezagutzazko arazoak nahiz giza harremanetansortzen direnak konpontzeko. Ikasleek horrela ikusi beharko lituzkete gizarte harremanak,pribatuak nahiz publikoak: elkarren arteko desadostasunak elkarrizketa arrazoituaren bidez eta norberaren iritziak libreki adieraziz eztabaida ditzaketen gizaki autonomoen artekoharreman gisa.

• Aniztasuna ontzat ematea, eta besteen iritziak, jarrera filosofikoak eta sinesmenak norberarenikuspuntuak aberasteko, argitzeko eta probatzeko baliagarri direla uste izatea.

• Kritika onartzea, kulturarteko harremanen aldeko jarrera hartzea, gizarte askotarikoa eratzekoahalegin oro ontzat ematea, betiere giza eskubideekiko errespetuan oinarrituta badago eta bizikidetza baketsua eta askatasuna, berdintasuna, elkartasuna eta horrelako balioaksustatzen baditu.

3. METODOLOGIA

Filosofia eta Gizabide Hezkuntzaren printzipio metodologikoak

Filosofia eta Gizabide Hezkuntza ikasgaiaren lana orientatzen duten printzipio metodologikoakfuntsezko alderdi batean laburbiltzen dira: gogoeta filosofikoan, alegia. Gogoeta hori arrazoiketaprozesu bat da, eta prozesu horri esker norberaren ideiak eta esperientziak argitu egiten dira,gizakiak gainditu beharreko arazoak kritikoki aztertzen direlako.

Ondorengo galderak egiten dira gogoeta filosofikoaren inguruan:

• Zein da gogoeta filosofikoaren xedea? Filosofiako gaiak historian kokatuta lantzea eta gizarteko eta norberaren bizitzako praktikekin lotzea.

• Zein dira funtsezko helburuak? Giza esperientziak alderdi guztietatik planteatutako arazo ororentzako erantzun orokorrak ematea. Horrez gain, jakintza maila eman nahi die bere baieztapenei, interpretazioei eta ahalbidetzen dituen aukerei; eta garai bakoitzarekin hitzemana egon nahi duen arren, edozein arotarako baliagarria izatea ere nahi du.

• Zein dira bere ezaugarriak? Batez ere planteamendu argi eta garbiak egitea. Horri esker,elkartzeko eta elkarrizketarako egiazko borondatearekin hurbilduko baita jendea erantzununibertsalak lortzera; eta erantzun horietan bizi dugun aldaketa handiekiko une soziokulturalkonplexu horrekiko sentikortasuna nabarituko da.

941393 _ 0001-0018.qxd 12/2/09 11:21 Página 10

11

• Zein da lanerako metodologiarik egokiena?

– Hasteko, une historiko berean kokatzea; horrela, arazoei buruzko gogoeta abstraktuegiakekidingo baitira.

– Ondoren, zenbait ariketa egitea ikasleek ohiturak har ditzaten ideiak argitzeko prozesuanparte hartzaile sentitzeko.

– Hirugarrenik, beharrezkoa da iraganeko diskurtso filosofikoetara hurbiltzea ere, norberarenplanteamenduak aberasteko eta ordenatzeko lagungarriak izango baitira.

– Azkenik, gaiak lantzeko malgutasuna. Horri esker, Departamenduko irakasleek hainbatikuspuntutatik har dezakete gaia, eta talde bakoitzarentzat egokiena dena aukeratu.

Azaldutako guztiaren ondorio gisa, Batxilergoan filosofia irakastera animatzeko printzipiometodologikoak aipatuko ditugu. Printzipio horiei esker, ikasleek jakintza esanguratsua lortukodute:

• Jarduera printzipioa. Gogoeta filosofikoaren prozesuan parte hartze zuzena izatea. Horretarako ideiak emango dira eta curriculumeko zenbait arlotan eskuratutako ezagutzaksartuko dira pixkanaka. Printzipio hori geureganatzeak esan nahi du ikasleek burua asko erabilibeharko dutela ikaste prozesuan, beren idieiei eta ekintzei buruzko gogoeta kritikoa eginbeharko baitute.

• Ikaskuntzak eraikitzeko printzipioa. Aurretiko esperientzietan eta ezagutzetan oinarrituta egin behar da hausnarketa, ezagutza berriak norberaren egitura kognitiboan sartu eta planteamendu pertsonalen eta ezagutza berrien artean ahalik eta harreman gehienezartzeko. Horretarako, edozein gaitaz aritzean ikasle bakoitzaren buruan zer dagoen jakitensaiatuko gara: aurreko kontzeptuak, balioak, aurretiko ezagutzak. Horri esker, ikaskuntzaesanguratsua egingo dute, beren kabuz egin ere, nahiz eta irakaslearen azalpen zehatz eta argien laguntza izan. Ikasten ikas dezatela, alegia.

• Motibazio printzipioa. Planteatuko diren gai filosofikoak egungo testuinguru historikotik hartu,eta gazteei interesatzen zaizkien gatazketan oinarritu behar dira, gaiei norberarenesperientziatik heldu ahal izateko. Ikasleen ideiak eta trebetasunak ere baloratu beharra dago,filosofiako beste balioak (tolerantzia, elkartasuna...) eta jarrerak bereganatzeko bakoitzarenautoestimua garatzea baita lehenbiziko balioa.

• Malgutasun printzipioa, gaiak planteatzerakoan, edukiei jarraipena ematerakoan eta ikastetxeko kideek hezkuntza proiekturako egin ditzaketen ekarpenak antolatzerakoan etasartzerakoan, izan ere, hezkuntza proiektu hori ikasle taldeetara moldatu behar da.

Estrategia didaktikoak

Ikasgai honetako lanak gogoetara eta pentsamendu kritikoaren eta sortzailearen garapenerabideratuta egon behar du. Alde horretatik, eta lehenagoko ikuspegien isla moduan, ikasgelakotaldearekin aztertuko diren arazoek ondorengo honetan aurreratzera bideraturik egon beharkodute:

• Ikerketarekin lotutako gaitasunen jabetza (hainbat iturritan informazioa bilatzea eta dokumentazioa erabiltzea).

• Lortutako datuen antolaketa: laburpenak, gidoiak, eskemak, kontzeptu mapak.

• Informazioaren eta testuen azterketa: garrantzitsuak diren datuen bilaketa, aurkakoerreferentziena eta balorazioena, ulermen maila erakusteko galderak, iruzkin kritikoak.

• Arrazoizko argudiaketan oinarritutako norberaren pentsamenduaren garapena eta adierazpena:mintzaldi filosofikoak, eztabaidak, argudiatzeko eta landutako kontzeptuak aplikatzeko galderak.

Estrategia horiek honako talde hauetan bana ditzakegu:

• Aurkezpen estrategiak, gertaeren, kontzeptuen, teorien eta arazoen aurkezpenerako, ikasleaarazo filosofikoen aurrean lekutzen laguntzeko. Estrategia horiek azaldutakoa asimilatzenlagunduko duten ekintza osagarriekin lagunduta egongo dira.

• Ikerketa estrategiak, ikasleak programazioak planteatzen dituen arazo filosofikoei buruzikertzekio.

941393 _ 0001-0018.qxd 12/2/09 11:21 Página 11

12

• Idatzizko lanen garapen estrategiak, mintzaldia, testu filosofikoen iruzkina edo beste edozeinlan idatziz aurkezteko tekniken jabetza ahalbidetuko dutenak.

• Isiltasunen estrategiak, ikasleak bere baitan barneratzeko eta beren barnealdea aztertzeko,beren pentsamendua garatuz.

• Elkarrizketa estrategiak, besteekin beraien ideiak elkarbanatzeak eskaintzen duenaberastasuna esperiementa dezaten.

Ikasgelako lana zenbait ekintzaren bidez eramango da aurrera, azalpenetarako, bakarkakolanetarako, talde txikitako lanetarako eta eztabaidetarako denbora eskainiz.

4. EBALUAZIOA

Kontzeptua

Ikasuntzaren ebaluazioak proposatu diren helburuak zein neurritan erdietsi diren aztertzea duhelburu nagusi, hau da, gai bakoitzerako Batxilergoko helburuek zehazten dituzten gaitasunkognitiboak, prozedurazkoak eta jarrerazkoak ikasleek zein neurritan bereganatu dituztenaztertzea.

Ebaluazioak hiru une ditu: prozesuaren hasiera, prozesuaren garapena eta prozesuaren amaiera.Horrek desberdintasuna ezartzen du hasierako ebaluazioaren, ebaluazio hezitzailearen eta,azkenik, ebaluazio jarraituaren edo azkenaren artean.

Ikaskuntza prozesuaren ebaluazioa datu bilketa, iritzi formulatze eta erabaki hartze prozesuanegiten da, baina ezin daiteke soilik ikasleengan oinarritu, beste alderdi hauek ere hartu behar dirakontuan:

• Errendimenduen balorazio jarraitua eta sistematikoa, lortutako emaitzen azterketa arretatsuareneta erabilitako ebaluazio-irizpideen baliagarritasunaren eta fidagarritasunaren balorazioarenondoren.

• Programazio didaktikoaren eraginkortasunean eta ikasleen gaitasunetara eta interesetara eginden egokitzapenaren ebaluazioa: gaiak, materialak eta ekintzak.

• Erabili den metodologia didaktikoaren eta irakaskuntza ekintzaren garapenaren balorazioa.

• Zentroko baliabideen erabilera arrazionala eta egokia.

• Filosofia eta Gizabide Hezkuntza ikasgaian, ebaluaketak funtsezko helburua bete behar du:hezkuntza-prozesuaren osotasunari buruz eta prozesu horren eta gizakiari egungo gizarteakplanteatzen dizkion eskaeren, aukeren eta arazoen arteko loturari buruz gogoeta egiteaahalbidetuko duen tresna izan behar du.

Beraz, ebaluazio prozesuak hezkuntza behar hauei erantzun behar die:

• Ikasleengan beraien prozesuari buruzko gogoeta pertsonalaren markoa ezartzea, aurretikdakitenaren eta ikasgai bakoitzean jasotzen doazen ezagueren arteko harremana ezartzenutziko diena.

• Irakasleari bere ikasgelan irakaskuntza-ikaskuntza prozesuaren kontrola eramateko eta kasubakoitzean antolaketa egokiago bat antolatzeko baliabideak eskaintzea.

Horrela, eginiko ebaluazioak, beraz, planteatu diren arazo filosofikoekiko, jasotako emaitzekiko eta ikasleek beren lanean filosofiaren beraren metodoak erabiltzeko jarritako arretarekiko izaerahezigarria, jarraitua izan behar du, norberaren eta taldearen gogoetaren izaera.

Ebaluazio-irizpideak

1. Filosofiaren espezifikotasuna zehaztasunez eta zorroztasunez aintzat hartzea, errealitateaazaltzen duten beste jakintza edo modu batzuetatik bereiziz, filosofiaren alderdi teorikoa eta praktikoa bereiziz eta funtsezko galderetan eta arazoetan arreta jarriz.

Irizpide horren bidez hauek frogatu nahi dira: jakintza filosofikoan espezifikoa dena eta haridagozkion galdera motak zein diren ulertzen dela eta planteatutako kontzeptuen

941393 _ 0001-0018.qxd 12/2/09 11:21 Página 12

13

eta galderen azalpenekin lortutako zehaztasun eta zorroztasun maila ulertzen dela, bai ahoz eta bai idatziz.

Beraz, ez litzateke ulermen hutsa izango, azterketa filosofikoak gure garaiko arazo nagusieiegin dizkion ekarpenak baloratu egin beharko lirateke.

2. Arrazoiketak behar bezala eraikitako argudioekin egitea, azterketa kritikoa eginez eta eskuratutako ezagutzei buruzko gogoeta egokia eginez.

Irizpide horren bidez, mendebaldeko pentsamenduaren ekarpen garrantzitsuenak kritikokiulertzeko eta adierazteko gaitasuna sendotu eta indartu nahi da, datuak mekanikokibarneratzea, erreprodukzio akritikoa eta kontzeptu eta teoria berrien gogoeta prozesuaktiboaren aurka doazen inprobisazioa eta azalkeria alde batera utziz. Irizpide hori moduhonetan frogatu ahal izango da: beste prozedura batzuen artean, testu-iruzkin eta azterketakeginez, kontzeptuen mapak taxutuz, idatzizko frogak eginez, ahozko adierazpenak eta lanmonografikoak eginez.

3. Ikuspegi ugariak txertatzea eta pentsamendu autonomoa osatzea ahalbidetuko dutenargudioak azaltzea eta norberaren testuak taxutzea.

Irizpide honekin ikaslea bere iritziak eraikitzeko eta aberasteko gai dela baloratu nahi da,ikasgaiak eskaintzen duen ondare kultura espezifikoaren alde modu aktibo eta eraikitzaileanlan eginez. Hori frogatzeko oso egokiak izango dira gogoeta eragiten duten ariketak. Ariketa horietan, eduki berriak esperientzia arloekin elkarlotzen dira modu esanguratsu eta funtzional batean, ulermen eta gogoeta lanaren ondorioz erdietsitako emaitza moduargian eta koherentziaz azalduz. Ildo horretatik, honakoak izan daitezke elementubaliagarrietako batzuk: eduki filosofikoak, bakarkako eta taldeko ikerketak, eztabaidakantolatzea eta egitea eta ikasgelako egunerokoa egitea.

4. Kolektiboki egia erdiesteko eta, elkarrekiko errespetua, zintzotasuna eta tolerantzia (balio demokratikoak) eztabaidari dagozkion balio gisa onartuz eta gauzatuz ikaskuntzaesanguratsuak eraikitzeko, barne-prozesu modura, eztabaida erabiltzea eta baloratzea.

Irizpide horren bidez, eztabaida arrazionalaren ulermen eta barneratze maila eta, hura garatzeko, gauzatzeko eta praktikan jartzeko beharrezkoak diren baldintzen ulermenmaila frogatu nahi dira.

5. Hainbat iturritatik informazio adierazgarria eskuratzea eta, arazo filosofikoen, soziologikoen eta politikoen azterketan informazio hori taxutzea, egiaztatzea eta kritikokierabiltzea.

Irizpide horren bidez, informazio ezberdinak –esperientzia bidez jasotakoak nahiz zientifikoakedo, informazio dibulgatiboa nahiz komunikabide eta informazio iturrietatik lortutakoinformazioa- aukeratzeko eta maneiatzeko gaitasuna frogatzen da. Halaber, informazio horikritikoki erabiltzeko beharrezkoak diren trebetasun orokorrak menderatzen direla frogatzenda, esate baterako: behaketa, deskribapena, sailkapena eta sistematizazioa, konparazioaeta balorazioa, etab.

6. Gizakiaren ezaugarri zehatzak ezagutzea eta aztertzea adierazpen eta ahalbide ugarikoerrealitate konplexu eta ireki modura, pertsonaren osagarri diren natura eta kultura eta,gizabanako eta izaki sozial bitasunetan sakonduz.

Irizpide horren bidez, gizakiaren alderdiak ulertzeko eta integratzeko gaitasuna jorratzen da,eraikuntza sozialaren eta sinbolikoaren garrantzia azpimarratuz eta egungo gizakiari buruzkoikuskera filosofikoak baloratuz.

7. Giza ekintzen izaera ezagutzea eta baloratzea, askeak, erantzuleak, arau emaileak etaeraldatzaileak diren heinean.

Irizpide honen bidez, arrazoimen praktikoa ulertzeko eta ekintza moralak egiteko, etahorrenbestez, esparru pertsonalean zein sozialean konpromiso etikoak eta politikoakasimilatzeko askatasunaren beharra ulertzeko gaitasuna frogatu nahi da; bereziki, egungogizarteko zoriontasunaren bilaketari buruz, justiziari buruz eta balioen unibertsaltasunariburuz gogoeta eginez.

941393 _ 0001-0018.qxd 12/2/09 11:21 Página 13

14

8. Une historiko ezberdinetan, Grezia klasikotik mundu garaikideko herritartasun globaleraino,herritartasunaren kategoria definitzeko lagungarri izan diren ideia filosofikoak ulertzea eta baloratzea, Ilustrazioa eta Giza Eskubideen oinarriak bereziki azpimarratuz.

Irizpide honen bidez honakoak lortu nahi dira: herritartasunaren kategoria bukatu gabekozeregin historiko gisa ulertu den ala ez ebaluatzea, herritartasunaren oinarri etikoa eta politikoa ulertu den ala ez frogatzea eta, Giza Eskubideen marko unibertsalaren barnean,bizikidetza demokratikoa ahalbidetzen duten hiritar jarrerak onartzearen eta gauzatzearengarrantzia azpimarratzea.

9. Egungo gizarte konplexuetan dauden eta sortzen ari diren gatazkak onartzea eta aztertzea.Gizarte mota horien lorpenak eta zailtasunak, aldaketak eta herritarraren jarduera sozial eta politikoaren testuinguru diren erronka nagusienak aztertzea, desberdintza sozialak edo bazterkeria egoerak justifikatzeko saiakera ororen aurrean jarrera kritikoa azalduz.

Irizpide horren bidez egungo gizarteetan dauden arazo sozial eta politiko nagusienak(anomia, deserrotzea, loturarik eza, jabetza sentimenduaren ahuldadea edo herra, kulturaezberdintasunekin lotutako gatazkak, desberdintza sozialak eta ekonomikoak, eta generoarrazoiak direla medio ematen diren desberdintzak, etab) eta, ordenamendu juridikoek eta partaidetza demokratikozko sistemak erdietsitako lorpenak eta arazo horiek konpontzekoegiten dituzten saiakerak zein neurritaraino ulertzen diren frogatu nahi da. Halaber,aipatutako arazo sozial eta politikoekiko ikasleek hartu duten jarrera ebaluatu nahi da.

10. Botere politikoaren eta hura legeztatzearekin zerikusia duten teoriak azaltzea, zuzenbidezkoestatu demokratikoan oinarritzen direnak identifikatuz; horrez gain, globalizazio prozesuanmurgilduta dagoen mundu bateko gizarte-egitura konplexuan parte hartzeko eta integratzeko zein eredu eskaintzen diren aztertzea.

Irizpide horren bidez honakoa lortu nahi da: botere politikoaren sustraiak eta legitimitatea,estatuaren ikuskera ezberdinak eta demokraziaren oinarriak eta funtzionamendua nolaasimilatzen diren baloratzea, herritarrek esku hartzeko dituzten aukerak eta betebeharrakaztertuz eta mundua gizatiarragoa izan dadin haren eraikuntzan parte hartu behar delakokontzientzia hartuz.

5. ZUBIA/SANTILLANA PROIEKTUAREN ANTOLAKETA BATXILERGO 1 MAILAKO FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA IKASGAIARIDAGOKIONEZ

Edukien aukeraketa

ZUBIA / SANTILLANAren argitalpen proiektuan edukien antolaketa curriculum berri ofizialenirizpide nagusiei jarraituz osatu da.

Hortik abiatuta, kasu bakoitzean gaiari emango zaion trataera ikastetxeen beharretara eta ikasletaldeen interesetara egoki daiteke. Filosofian azterketa objektu diren arazoen planteamenduaridagokionez, proiektuan jasotzen den banaketak gidaturik egon daiteke, edo ikastetxearenberaren hezkuntza beharrek gidaturik.

Ikaskuntzaren sekuentzia

Oso garrantzitsua da kontuan hartzea, ikasleek informazioa aztertu, pentsatu eta aplikatu ahalizateko moduan banatuta dauden ariketa multzo gisa taxututa daudela unitate didaktikoak,modu horretan, informazio hori ikasleen aurrezagutzekin uztartu daitekeelarik.

Gai guztietan dago:

– Informazioa datu eta azalpen zehatzekin.

– Zenbait autorek idatzi dituzten testuak arazoei eta kontzeptuei buruz, bakoitza beregalderarekin.

– Lau mailatan antolatutako ekintzak:

941393 _ 0001-0018.qxd 12/2/09 11:21 Página 14

15

– Taula bat hasierako galderekin; landuko diren edukien arreta pizteko helburua izango dutegaldera horiek.

– Azaldutako edukiei buruzko galderak orrialdeen merjinetan; helburua informazioa ulertzenlaguntzea da.

– Baliabideen orri bikoitza jarduera bereziekin eta gaiaren oinarrizko bibliografia. Jarduerabereziek planteaturiko arazo filosofikoak lantzeko aukera ematen dute, eta besteak beste,honako hauek aurki daitezke: beren gida didaktikoa duten pelikulak, eztabaidak, rol jokoak,dilema moralak, elkarlanen edo ikerketa lanen proposamenak, testu gehiago, etab. Ekintzekhainbat zailtasun maila dituzte, irakasleak bere ikasleen ezaugarrientzat egokienak direnhoriek aukera ditzan.

– Ekintzen azken orrialde bat, zenbait galderekin eta mintzaldi pare batekin; horien helburuaikasleen argudiaketa gaitasuna garatzea da.

Lan-teknikak

ZUBIA / SANTILLANA argitaletxearen proiektuan bi lan-teknikaren erabilera azpimarratzen da:

• Gogoeta filosofikoa, ikasleek gaiari buruz duten aurretiko ezagutzan oinarriturik, berengogoetak gaineratzen dituzten testu pertsonalen lanketatik abiatuta. Horretarako,argudiaketarekin lotutako gaitasunak jartzen dira abian, hau da, hipotesien planteamendua,datuen analisia eta horiei buruzko gogoeta kritikoa.

• Testu filosofikoen iruzkina, gai bakoitzarekin lotuta dauden norberaren ideiak barneratzeko eta ideia berriak eransteko abiapuntua eta informazio iturria dira. Testu iruzkinak honako hauekhartzen ditu barne: testuko ideia garrantzitsuenekin eta egituraren ulermen orokorrarekinlotutako alderdiak, zenbait ikuspuntutatik egindako edukien azterketa zehatza (terminologikoa,argumentatiboa eta ideologikoa), aztertutako elementuen sintesi kritikoa eta pasartearenulermen orokorra ahalbidetuko duen kontestualizazioa. Amaitzeko, egindako ikerketa horretatikabiatuz, ondorioak garatuko dira.

941393 _ 0001-0018.qxd 12/2/09 11:21 Página 15

16

Unitate didaktiko bakoitzaren eskema

Unitate bakoitzaren hasieranorrialde bikoitza agertzen da aurkezpen moduan. Bertan, jorratuko den edukiari buruzko irudiaindartsu bat, sarrerako testulabur bat eta gaianbarneratzeko lagungarriizango diren hainbat galderaematen dira.

Prestaketa modura, gainera,film bat proposatzen daunitate bakoitzaren abiapuntugisa. Hala, filma ikusi eta hariburuz hitz egin ostean gaiabideratzen da.

Unitate bakoitzeko kontzeptu nagusiakargitasunez eta sinple azaltzen dira, ulertzeko eta memorizatzeko lagungarridiren argazki eta grafikoekinlagunduta.

Hasierako orrialdea

Gai nagusia

118 6. gaia

Giza izaera, gizabanakoa eta kultura

1.1. Animalia kulturala

Ez da erraza giza izaera zer den esatea. Ba al dute ezer berdinik Homogeneroaren baitan elkarren jarraian egokitu diren azpigeneroek (habilis,erectus, sapiens)? Ez da, ez, galdera erraza. Horregatik, giza izaera zer denfinkatzeko, lehenbizi ezaugarri biologikoak aztertzea komeni da.

Baina ezaugarri biologikoak aztertzen hasitakoan, berehala konturatukogara gizakiak berezkoa duela muga horiek gainditzeko eta kulturari ireki-tzeko premia. Izan ere, gizakia animalia bitxia da, haren izaera biologikoakkulturari ireki baitio bidea: hizkuntzari, teknikari, moralari, zuzenbideari,ekonomiari, zientziari, erlijioari… Gizakia, beraz, animalia kulturala da.

Kultura, berez, moldatzeko modu eraginkorra ere bada, mekanismougari ematen baitizkigu: hizkuntza sinbolikoa eta teknika, besteak beste.Horiei esker, gizakia gai da munduan orientatzeko, bai eta esperientziarenkonplexutasuna murrizteko ere, eta bestalde, arriskuei aurre egiteko kon-fiantza bereganatzen du.

Kulturaren mundua gizakiak sortu du, gauzak asmatzeko eta gauzei aurreahartzeko gaitasunari esker. Berak sortutako mundu hori izugarri baliagarriazaio ezustekoekiko beldurrak uxatzeko, zalantzaren mende ez egoteko.

Giza izaerak bi alderdi ditu, beraz: biologikoa eta kulturala. Elkarri lotutadaude biak: gizakiaren berariazko ezaugarri biologikoei esker sortu dakulturaren mundua; eta alderdi kulturalak gure ezaugarri biologikoenmoldatzeko gaitasuna areagotzen du. Moldatzeko gaitasun handi horrenondorioz, aldaketa itzelak izan dira, berebizikoak, baina ez dakigu zenba-terainoko eragina duten gizakiaren eboluzio biologikoan.

1.2. Zer da gizabanakoa?

Oro har, espezieren bateko izaki oso oro da banakoa, bai animalia-erreinukoabai landare-erreinukoa. Gizabanakoa, beraz, giza espezieko banako oro da.

Gizabanako hitzak, alabaina, ez du beti esanahi bera izan, eta gizabanakoizateak ez ditu beti ondorio berberak eduki. Gaur egun, gizaki bakoitzabakarra eta paregabea delako ideia da nagusi, errespetua zor zaion norbait;baina azken mendeotako kontua da hori. Aro Modernoak gizabanakoareneskubideak eta askatasunak lortu izana du, besteak beste, ezaugarri. Bestegarai batzuetan ez bezala, gaur egun uste denez gizabanako orori eskubidebatzuk dagozkio, eta eskubide horiek ezin dira bazter utzi, ezta urratu ere.

Errenazimentuko humanismoak, batetik, eta burgesiak gizarte-mailetannobleziaren eta kleroaren gainetik gora egiteak, bestetik, gizabanakoa etaharen askatasuna beste modu batera hartzea eragin zuten.

1.3. Indibidualismoa: zer den eta zer muga dituen

Gizabanakoaren askatasunari buruzko ikusmolde sortu berri hura aldatuegin zen denboraren joanean, eta indibidualismo posesiboaren teoriaderitzona bihurtu.

Teoria horren arabera, norbera da bere buruaren eta bere gaitasunen jabebakarra, eta haien ordainetan ez dio ezer zor gizarteari. Gainera, besteennahiekiko inolako mendekotasunik gabe bere buruaren, bere gaitasunen

1

Indibidualismo posesiboaren suposi-zioak [...] proposizio hauek dira nagu-siki:

Besteen nahiekiko mendekotasunikez izateak egiten ditu gizabanakoakgizaki.

Besteekiko mendekotasunetik askeizateak hau esan nahi du: besteekikoharreman orotatik aske egotea, giza-banakoa bere onurarako borondatezsartu den harremanetatik izan ezik.

Gizabanakoa bere buruaren eta beregaitasunen jabe da funtsean, eta haienordainetan ez dio gizarteari ezer zor.

Gizabanakoak bere ondasun guztiakberarengan alienatu ezin baditu ere,lan egiteko gaitasuna, bai, aliena de-zake.

Gizakiok osatutako gizartea hainbatmerkataritza-harremanen multzoa da.

CRAWFORD MACPHERSON,Indibidualismo posesiboaren

teoria politikoa

Indibidualismo posesiboa

1. dok.

F Testuan azaldutako ideien artetik zeiniruditzen zaizkizu egokiak, eta zein ez?Zergatik?

F Zure ustez, gaur egungo gizarteetanindarrean al dira indibidualismoposesiboaren suposizio horiek? Zertan igartzen duzu?

Zenbait langile, etxe orratz bat egiten,Xangain. Halako garaieran lan egitea osoarriskutsua da; baina esperientziari esker eta modu eraginkorrean moldatzeari esker, gai dira lanari konfiantzaz ekiteko.

119Gizabanakoa, gizartea eta kultura

eta gaitasun horien emaitzaren jabe den heinean da gizabanakoa aske,burujabe.

Garai hartakoentzat, beraz, gizabanakoa jabe zen beste ororen gainetik, etagizartea ez zen gizabanako jabe haiek osatutako multzo soila baino, gizon-emakumeek denboraren joanean metatutako ondasunak eta zerbitzuakelkarren artean trukatzeko lekua besterik.

Teoria horren ustez, gizabanako oro nork bere onura ateratzen saiatukoda gizarte-harreman orotan, eta estatuak gizabanakoaren askatasuna etaondasunen jabetza pribatua babestu behar ditu, trukeek jarrai dezaten.

Badakigu, ordea, indibidualismo mota horrek giza errealitatea murriztendutela, gehiegi murriztu ere; izan ere, gizaki orok, gizaki izatera iristekoeta bere gaitasun guztiak garatzeko, behar-beharrezkoa du bere gizarteakbabes eta lagun dezan. Ez dago gizabanakorik, gizartearekin zorrik baterehartu ez duenik, eta bere burua gizartearekiko erabat independentetzat hardezakeenik.

Hortik sortu da indibidualismo altruista edo laguntzailea deritzona. Zeren,Immanuel Kantek esan zuen bezala, gizakiok jendekina ez den jendetasunabaitugu. Horregatik da beharrezkoa oreka bilatzea: batere elkartasunikgabeko indibidualismoaren eta gure banakotasuna ezeztatuko duen kolek-tibismoaren arteko oreka, hain zuzen, ez bata ez bestea ez baitator bat gizaerrealitatearekin, gizakiok berez garenarekin.

Gizakiaren sorrera soziala

2.1. Sozialak, izatez?

Bi erantzun mota eman izan zaizkio galdera horri. Batzuen ustez, izan ere,gizakia gizartekoia da izatez, baina beste batzuk ez daude inolaz ere ados.

Bai, gizakia izatez da gizartekoia

Aristoteles dugu jarrera horren defendatzaile nagusia eta lehena. Izan ere,haren ustez, gizakia animalia politikoa da; hots, gizartekoia da izatez:behar-beharrezkoak ditu bai gizartea bai gizartearen bidez jasotzen duenkultura, berezkoak dituen gaitasunen arabera garatu ahal izateko. Aristote-lesen iritziz, gabeziaz eta premiaz betetako izakia da gizakia, eta gizartearenbaitan baino ezin ditu haiek ase. Gai da perfekzioa eta zoriona lortzeko,halakoa baita eta hala eskatzen baitio bere izaerak; baina gizartean soiliklor ditzake, ez bestela. Hori guztia dela-eta, giza izaerak berak du ezinbes-teko gizartean bizitzea, eta gizatiarrak ez direnak soilik bizi daitezke gizar-terik gabe: animaliak edo jainko-jainkosak soilik, beraz.

Gainera, Aristotelesen esanetan, gizakia da gizartean bizi daitekeen bakarra.Izan ere, morala da gizartearen oinarria eta baldintza, eta ez dago beste izaki-rik, gizakia ez besterik, izaera morala duenik. Ongia eta gaizkia, bidezkoaeta bidegabekoa zer diren jakiteko, ezinbestekoa da arrazoimena izatea.Eta gizakiak baino ez du arrazoimenik, gizakiak baino ez du haiek adieraz-teko moduko hizkuntzarik.

Ez, gizartean bizitzea ez da naturaren eskakizuna

Jarrera horren aldekoen iritziz, gizakia ez da gizartekoia izatez. Gizarteaantolamendu artifiziala da: ezinbestean elkarrekin bizi behar dugunez,zoritxarren artean zoritxarrik txikiena aukeratu nahian bezala sortzen da,

2

ULERMEN-GALDERAK

F Esanahi bera al dute gizabanakoeta pertsona hitzek? Eman arrazoiak,erantzuna azaltzeko.

F Zertan hobetzen ditu kulturak gizakiarenezaugarri biologikoak?

F Azaldu zer den indibidualismo altruistaeta eman gure gizarteko zenbait adibide.

Daniel Defoe ingeles idazleak idatzitakoRobinson Crusoe liburuaren argitalpen batenazala, XIX. mendean Alemanian argitaratua. Robinson Crusoe pertsonaiak ederkierakusten du zein beharrezkoa zaizkiongizakiari gizartea eta kultura.

120 6. gaia

Gizakiaren erantzuteko gaitasuna,berezkoa, oso-oso orokorra da, lau-soa eta aldakorra, eta horrek esan nahidu giza portaerak bere egiten ditueneskema jakinek eredu kulturalei jarrai-tzen dietela, eta ez eredu genetikoei.Gizakia, tresnak egiten dituen anima-lia hori, barre egin eta gezurrak esatendituen hori, animalia osatugabea erebada; hobeto esanda, bere burua osa-tzen duen animalia da gizakia. Bereburuaren egile da, beraz; eta horrenondorioz, gizakiak, eredu sinbolikoakeratzeko duen gaitasun orokorrazbaliatuta, bereizgarriak zaizkion gai-tasunak sortzen ditu. Edo bestela esan-da, gizakiak, onerako edo txarrerako,animalia politiko egiten du bere burua,ideologiak eraikiz, gizarte-ordenakoirudi eskematikoak sortuz.

CLIFFORD GEERTZ,Kulturen interpretazioa

Gizarte-ordena sinbolikoa da

2. dok.

F Gizakia bere burua osatzen duenanimalia osatugabea omen da. Nola osatzen du bere burua gizakiak?

F Geertzek dioenez, inguruko gertaerakinterpretatzeko eta ordenatzeko gaitasunsinbolikoa du gizakiak. Zer eragin duhorrek gizarte-ordenaren eraikuntzan?

ahalik samurrena bizi ahal izateko. Gizartea gizakion arteko hitzarmenedo kontratu baten emaitza da, eta elkarren arteko borroka saihestea duhelburu. Jarrera horren aldekoak ditugu, besteak beste, hauek:

• Thomas Hobbes (1588-1679). Gizakiari buruzko ikuspegi txarra du.Izan ere, hara zer zioen: «Gizakia otsoa da gizakiarentzat». Hobbesenustez, gizakiak, jatorrizko egoera hipotetikoan, kaosean bizi dira: giza-banako bakoitza, berekoikeriak bultzatuta, borroka etengabean arida besteekin. Gizakiak bulkada natural bakarra du: bizirik irautea etabeharrak asetzea.

Egoera horrek hondamena baino ez dakarkie, eta arrazoimenak, irtenbidemoduan, agintaritza irmo bat sortzeko moduko hitzarmen bat hartzerabultzatzen ditu. Izan ere, elkarrekin bakean bizitzeko modu bakarra dago:gizartearen buru agintari irmo eta absolutu bat izatea, denen artean librekihautatua eta legeak ezartzeko ahalmena duena.

• Jean-Jacques Rousseau (1712-1778). Oso bestelako eredua azalduzuen. Rousseauren ustez, gizakia xaloa eta bakartia da, eta berez ez dugizartearen beharrik bizitzeko; baina aldi berean, berezko errukia erebadu lagun hurkoekiko: berezkoa zaio onbera izatea, ona da izatez. Giza-kiaren habitateko bizi-baldintzak ikaragarri aldatu izanaren ondorioz bizida gizakia gizartean, eta hori, Rousseauren ustez, ona da giza garapenera-ko, betiere baldintza hauek betetzen badira: batetik, gizarte-antolamenduaberdintasunezkoa izatea, eta bestetik, oso jendetsua ez izatea. Baina jabe-tza pribatuak eta hark pizten duen berekoikeriak kolokan jartzen dutegizon-emakumeak bakez bizitzen jarraitzea, eta gizakia, gizartekoi bihur-tutakoan, gaizto bilakatzen dute.

Irtenbidea bidezko gizartea litzateke: denon adostasuna izango luke oinarri,eta helburu, berriz, denon ongia. Hots, denon nahia izango luke euskarri.

Kontuak kontu, argi dago gizakia ezin dela gizarterik gabe bizi, bai izatezgizartekoia delako edo bai egoerek horretara behartzen dutelako ere.

2.2. Antropologia kulturalaren ekarpenak

Antropologia kulturalak giza taldeen bizimodua eta bizimodu horietakobakoitzaren bilakaera ditu aztergai. Baina, horretarako, alderdi materialezharaindi joaten da. Izan ere, antropologia kulturalaren helburua kulturaaztertzea da, eta kultura sinbolikoa da nahitaez, gizakiak errealitatea nolainterpretatzen, eratzen eta adierazten duen erakusten baitigu.

Horregatik, portaera soziala aztertzerakoan ere ezinbestean kontuan hartubeharreko alderdia dugu hori. Izan ere, portaera soziala –hainbat erakun-de eta hainbat antolamendu mota sorrarazten dituen hori– ez da gizakia-rengan eragiten duten baldintza materialen ondorio hutsa; aitzitik, kultu-raren esparruko gatazka-egoerei aurre egiteko erantzun sinbolikoa da, etanahitaezkoa du ingurunea eta bertan gertatzen diren giza harremanakulertzea eta bideratzea.

Mitoek, errituek eta ahaidetasun-, bizikidetasun- edo botere-harremanek,azken batean, gizakiek bere errealitatearekiko zer sentitzen, pentsatzen etabalioesten duten adierazten dute. Antropologiak kultura-adierazpen horiekinterpretatzen ditu, eta zer esan nahi duten ulertzen saiatzen da. Etabestalde, adierazpen horiek ulertu eta gero, izaki kultural horrek bizimodua-ren eta bizikidetzaren aldetik izandako bilakaera errepikatzen saiatzen da,ahal den neurrian behintzat.

Ikuspegi horretatik, bada, ikus dezagun nolakoa izan zen, gutxi gorabehera,gizartearen sorrera.


ULERMEN-GALDERAK

F Laburtu eta alderatu, taula baten bidez,Aristotelesen, Hobbesen eta Rousseaurenteoriak.

F Zer aztertzen du, eta nola, antropologiakulturalak?

Lehenengo gizarteak

Goi Paleolitoan (duela 35.000 urte inguru), lehenengo giza taldeak berdin-tasunezko gizarteak ziren, eta funtsean, ehiztariak eta biltzaileak.

Trukea eta elkarrekikotasuna ziren ekonomiaren oinarri. Denen arteanlortzen zituzten elikagaiak, eta jan ere bai, lortutako guztia zuzen banatuta.

Familiarteko klan haietan, eskarmentu handiko gizonezko bat izaten zenburuzagia, eta bitarteko-lanak egiten zituen, baita aholku eman ere, eraba-kiak hartzen laguntzeko.

Nomadak ziren, eta beraz, txabolak, leizeak edo babeslekuak zituzten bizi-leku. Hala bizi izanda ere, egin zuten, bai, arte-adierazpenik, bizitzari etanaturari buruz zer-nolako sinesmen magikoak zituzten adierazteko.

Nekazaritza-gizarteak

Aurkitutako aztarnen arabera, hasierako gizarte haiek duela 10.000 urteinguru hasi ziren nekazaritza-gizarteak izaten. Garatu gabeko nekazaritzazen, noski, eta gizarte mota batetik bestera pasatzearen eragilea ingurugi-roan aldaketa ikaragarriak jazo izana izan ziren: ehiza larria –toki irekietakoa,alegia– agortu egin zen, biztanle kopuruak gora egin zuen... Aldaketa horiekguztiek beste irtenbide batzuk bilatzera eta beste baliabide batzuk erabil-tzera behartu zituzten. Baliabideak nolabait aurkitu egin behar, eta laboran-tzara eta zenbait animalia-espezie heztera jo zuten.

Geroztik, giza taldeak erabat aldatu ziren. Ordurako sedentarioak ziren, etahorrek beste ekonomia mota bati eman zion bidea: ondasunak pilatzeaneta kontrolpean birbanatzean oinarritutakoari, hain zuzen. Produkzioaareagotu egin zen, eta hortaz, soberakinak pila zitzaketen lehen aldiz. Onda-sunak birbanatzea beharrezko bilakatu zen; gizarte biltzaileak zirenean ereegiten zuten halakorik, baina ez modu berean. Lehengoak lehiaketa-banketeenmodukoak ziren: gizonezko bikain batek bizilagunak eta jarraitzaileak lilura-tzea zuen helburu. Baina noizbehinka eta familiartean egiten ziren lehiaketahaiek behar bihurtu ziren, zerga modura-edo denei ezarritako zerbait.

Buruzagitza ez zen jada hainbaten kontua; tribu-buruaren esku zegoen.Elikagaiak eta ondasunak biltzeko eta gordetzeko boterea zuena zen tribu-burua. Horrela, urritasun garaietan herritarren beharrak asetzen zituen,batetik, eta bestetik, buruzagiak eta mendekoek bakoitzak bere hierarkia-

Tsodilo Hills-eko labar-pinturak (Botswana).


Moon edo Unification Church sektakomilaka lagun aldi berean ezkontzen, sektako lider Moon bera buru dela. 35.000 lagunetik gora ezkondu zirenzeremonia hartan, 1995eko abuztuan, Seulgo olinpiar estadioan (Korea), eta ezkonberri askok eta askok ez zuten une hartara arte elkar ezagutzen, inoiz ez zuten elkar ikusi ere egin. Kide berriakbirsozializatzeko metodoak erabiltzendituzte sektetan.

Etapa horretan, gizarte-elkarreraginak ez du hainbesterainoko garrantziaafektibitatearen aldetik, eta gizarte-rolak nahiko anonimoak izaten dira.Ez eskolan, ez kalean, ez lanean ez dira haurtzaroko harreman gozo eta samurhaiek sortzen, ezta eskatzen ere. Gizarte-rolak erraz aldatzeko modukoakdira, ez baitaude pertsona jakinei lotuta; beraz, gizarte-rolekiko urrunduegiten da nolabait.

Bestalde, bada aipatzeko moduko beste desberdintasun garrantzitsu batere: lehen mailako sozializazioan, ezaupideak ia berez barneratzen ditugu;bigarren mailakoan, berriz, teknika pedagogiko berezi eta konplexuen bidezindartu behar izaten dira.

Heldutasunerako prozesu horretan, hazkuntza-krisiak izaten dira maiz.Batzuetan, lehen mailako sozializazioaren bukaeran gertatzen dira halakoak;garai horretan, izan ere, subjektuak argi ikusten du gurasoen mundua ezdela mundu bakarra, beste hainbat ikuspegi edo eredu ere badaudela, etaarazoak sortzen dizkio horrek, norberaren koherentzia eta identifikazioadirela-eta. Dena den, oso krisi bortitzak sortu beharko lirateke lehen haur-tzaroan barneratutako errealitatea zapuztuta geratzeko. Oro har, bigarrenmailako sozializazioak ez du iragana suntsitzen; iragana oinarri hartuz jarrai-tzen du eraikitzen.

Birsozializazioa

Birsozializazio-prozesuetan subjektuak bi eduki mota barneratzen ditu:sozializatu den gizarteaz bestelako gizarte bateko kultura-edukiak (rolak,jarrerak, balioak eta abar), edo bestela, bere gizartean bertan erabatekoaldaketaren bat gertatzearen ondorioz, gizarte horretako eduki berriak.

Birsozializazio-prozesuak eta lehen mailako sozializazioa antzekoak dira,baina ez erabat berdinak, lehenengoak ez baitira hutsetik abiatzen. Horrenondorioz, batetik, birsozializazio-prozesuetan ordura arteko ikuspegiak(errealitateari buruzkoak) bertan behera geratzen dira, eta bestetik,bestelako identifikazio bat sortzen da, indar afektibo handikoa.

Birsozializazioa krisi sakonen ondorioz gertatu ohi da, eta hainbat arrazoikeragiten dituzte halakoak: hazkuntza pertsonaleko prozesuek, atzerrira joaneta bertako kulturan ondo ez moldatzeak, gizarte-aldaketa azkarrek… Honahemen adibide bat: sektetan sartzen diren guztiak birsozializatu egiten dira,halako taldeetako buruak oso trebeak izaten baitira horrelako kontuetan.Birsozializazio-prozesuetan aurreko biografia berriro interpretatzen da, etairaganeko gertakariek eta pertsonek beste esanahi bat hartzen dute.

Dena den, ekar ditzagun gogora George Herbert Mead-en hitzak: «Gizakiorok prozesu sozialak ditu osagai, prozesu sozialen baitan eratzen da, etagizakiak prozesu horien isla indibidualak dira; [...] baina aldi berean, giza-banako orok bere izaera du, nork bere bidea. Bi-biak bateragarriak dira;batak ez du bestea ukatzen».

3.3. TradizioaSozializazio-prozesuaren bidez, errealitatean egoteko modu jakin bat heltzenzaigu aurreko belaunaldietatik, ingurunea interpretatzeko eta interpretaziohorren arabera moldatzeko modu jakin bat. Jakintza pila horren zati ditugutradizioak. Beraz, atzetik dakarguna da tradizioa, gure aurrekoek landueta gero jasotzen duguna. Ezaupideek, bizipenek, sinesmenek, arauek...horiek guztiek osatzen dute tradizioa; giza zeregin guztiak hartzen dituztebarne, baita gainditu ere: giza jakintza, morala, errituak eta folklorea, beraz,besteak beste.

126 6. gaia

ULERMEN-GALDERAK

F Zer-nolako eragina dute komunikabideeksozializazio-prozesuan? Zure ustez, zer komunikabide da sozializazio-eragilenagusia? Zergatik?

F Zer sozializazio mota izaten duteimmigranteek?

F Jakin badakigu sektetan sartzen direnekmentalizazioa jasaten dutela. Ezaba aldaiteke gerora mentalizazio hori?

F Zer ematen digute tradizioek etahistoriak gizabanakooi? Aukeratu zurekulturako tradizio batzuk eta esan zerematen dizuten.

Tradizioa askatasunaren eta historiaren une bat da beti. Baina tradiziorik jatorrenaketa ohoragarrienak ere ezinbestekoa du, lehendik baduen iraunkortasun horretazgain, gizakiak onartzea, berrestea eta lantzea. Horrela baino ez du aurrera egiten.

Tradizioa kontserbazioa da funtsean, eta beraz, hor aurkituko dugu historiako alda-keta orotan. Dena den, kontserbazioak, arrazoimenaren ekintza izan arren, baduberezitasun bat: ez du inoren arreta bereganatzen. Horregatik iruditzen zaigu berri-kuntzak edo plan berriak direla arrazoimenaren ekintza eta emaitza bakarrak.Baina itxura hutsa da hori.

Bizitzan sakon-sakoneko aldaketak gertatzen dira batzuetan. Horren adibide ditu-gu iraultza-garaiak: itxuraz gauza guztiak errotik berritzen dira, baina egia esan,belaunaldiz belaunaldi jasotako guztiaren eragina uste baino askoz ere handiagoaizaten da. Jasotako hori berrikuntzen baitan barneratzen da, beste itxura bat hartueta baliagarri izaten jarraitzen du. Kontserbazioa askatasunean oinarritutako joka-bidea da, aldaketak eta berrikuntzak bezalaxe.

HANS GEORG GADAMER, Egia eta metodoa

Tradizioa

4. dok.

F Zer baldintza bete behar dira historian tradizioak aurrera egin dezan?

F Aukeratu aldaketa-prozesu bat, eta adierazi zer aldatu den eta zer geratu den lehenbezala. Zer gauza izaten dira nabarmenenak, aldatu direnak ala bere horretangeratutakoak?

F Kontserbatzea eta aldatzea, biak omen dira askatasunezko ekintzak. Zergatik dio hori?

Tradizioak, beraz, prozesu historiko baten emaitza dira; prozesu horrenbitartez, gauzei zentzua emateko moduak helarazten dizkiete aurrekobelaunaldikoek ondorengoei, bai eta boterea eta aukerak ere. Gizakioihainbat aukera egokitzen zaizkigu bizitzan: batzuk hartu egiten ditugu,eta beste batzuk, baztertu. Historian zehar hainbat aukera alferrik galduizan dira, jakina, gutako bakoitzaren bizitzan gertatu ohi den bezalaxe,bide bat urratzen dugunean beste batzuk alde batera utzi behar izatenbaititugu. Baina, hala ere, bistakoa da lehen gizakiek guk baino askoz ereaukera gutxiago zituztela bizitzan.

Tradizioa, bestalde, aginpide mota bat ere bada, mugatu eta baldintzatuegiten baikaitu nolabait. Hori dela-eta, tradizioa gizakiaren autodetermina-zioaren kontrakoa dela esan izan da maiz; arrazoimenaren eta aurrerape-naren kontrakoa, beraz. Baina, hala ere, ez dugu ahaztu behar jakinduriaeskerga ordainezina ere badela; hari esker, izan ere, ez dugu behin eta berrizhutsetik hasi beharrik, eta mundua ulertzeko eta gure gizartean moldatzekolaguntza ematen digu, lehenengo eta funtsezko laguntza, eman ere.

Bestalde, tradizioek bizirik irauteko ezinbestekoa da gizakiak haiek onartzea,berrestea eta lantzea; bestela, galdu egiten dira. Izan ere, noiz dute tradizioekaginpidea? Bada, aurrekoengandik jasotako bizipenetan uste osoa dutenekhaiek ontzat ematen dituztenean. Horregatik, ez dugu ahaztu behar gizakiakbeti duela tradizioak onartzeko edo haiei uko egiteko askatasuna.

Aukera egin dezakegu, askatasunez; tradizio batzuk edo besteak bultzaditzakegu, betiere gure helburuak, nahiak eta aukerak kontuan hartuz.

Gauzak horrela, beraz, giza errealitatea nola osatu den jakiteko, historia-ren bilakaera eta gorabeherak aztertu behar dira, nahitaez, eta oinarrizkoindarrak eta grinak ezagutu: diru- eta ondasun-gosea, botere-gogoa, sexu-grina… Eta kontuan hartu behar dira, halaber, oinarrizko indar eta grinahoriek kulturen arabera izandako aldaketak.

941393 _ 0001-0018.qxd 12/2/09 11:21 Página 16

17

Kontzeptuen azalpenekinbatera, hainbat testu filosofiko hautatzen dirabakoitza bere galderekin,ulermena frogatzeko helburuz eta, ikasleek testuaeta gaia elkarlotzen dituztenlotuneak zein diren asmaditzaten.

Dokumentuak

Testu guztian zeharbanatzen direngaldera hauek osolagungarri izango dirakontzeptuakbarneratzeko eta azterketa beraaurreratzeko.

Ulermen-galderak

Gaia azaldu ostean, ariketaorrialde eta bestelako baliabidebatzuei esker, ikasitakokontzeptuak errepasatu eta auto-ebaluatu ahal izangodira hanbat galdera-sorta eta ariketa mota ugari eginez.Gainera kontzeptu horietansakontzeko aukera emango daarretaz aukeratutakobibliografiari esker. Eta, noski,alderdi praktikoak ere(mintzaldia, iruzkin filosofikoaeta eztabaida) behar adinasakontzen dira atal honetan.

Ariketak eta Baliabideak


Argudioak:

a) Desberdintasunak soilik defendatzen dituztenentzat:

1. Kultura bakoitza gainerakoen oso bestelakoa da. Antzerapentsatzen, sinesten eta jokatzen dugunok soilik ulerdezakegu elkar.

2. Kulturak identitatea ematen digu, eta ezin dugu onartubeste kultura batzuen eraginez guk geurea galtzea. Hortaz,ez da ona kulturak nahastea; izan ere, nahasketa horrekarriskuan jartzen ditu besteengandik bereizten eta berdin-gabe egiten gaituzten identitate-ezaugarri horiek.

3. Bultzatu egin behar dira desberdintasunak. Denok ezdugu berdin pentsatzen; ohiturak ere desberdinak ditugu.Denak errespetatu behar dira; giza talde bakoitzak bereak.

4. Garrantzitsuena giza taldea da, giza taldeak ematen baitieidentitatea gizabanakoei.

5. Ez dago irizpide jakinik zer errespetatu behar den eta zerez erabakitzeko. Testuinguru kulturalak agintzen du. Inorkezin du inor behartu bere irizpideak onartzera, beste kultu-ra batzuk aintzat hartzeko.

b) Unibertsalismoa edo desberdintasunetatik haratago joateadefendatzen dutenentzat:

1. Kulturak identitate-ezaugarriak ematen dizkigu, bai; bainagizakiak gara denak, eta kultura desberdinekoak izanarren, gauza asko ditugu berdin guztiok.

2. Beste kultura batzuetakoek eta guk primeran uler deza-kegu elkar, elkarrizketaren bidez. Ez diogu beldurrik izanbehar harremanari: zuk zeu izaten jarraituko duzu; nahas-tea aberasgarria da, ez du deuseztatuko zu orain zarena.

3. Harremana sustatzeak ez du esan nahi geure sustraieiuko egitea. Zabalik egon behar dugu, beste kulturetakoelementuak, baliotsuak iruditzen zaizkigunak, geurearigehitzeko.

4. Garrantzitsuena ez da giza taldea babestea, gizabanakobakoitza zaintzea baizik.

5. Errespetatu egin behar dira desberdintasunak, bainabaldintza batekin: kultura-desberdintasunek ere gizakiak(gizaki diren aldetik) errespetatzea, eta gizaki orori eskadakizkiokeen gutxieneko arauak eta balioak onartzea.

Espainiako eta Marokoko kale-azoka horiek oso lagungarriak izan daitezke antzekotasunei eta desberdintasunei buruzko gogoeta egiteko.

Madrilgo azoka Marrakecheko azoka

Gizakiok bitartezko harremanak egiten ditugu bai munduarekin bai gure hurkoekin; hau da,gizakiaren harreman guztietan era bateko edo bestekozeinuak eta sinboloak daude tartean. Giza harremanakez dira, beraz, berehalakoak, ez objektuekin ezpertsonekin. Zergatik? Bada, ahalmen berezi batdugulako: irudikapenerako ahalmena, hain zuzen.Hura dela-eta, errealitatea eta gainerako gizakiakhainbat irudikapenen multzoak dira gure baitan. Boris Cyrulnik frantses psikiatrak eta neurologoakadierazi berri duen bezala, hortaz, «gure irudikapenenmultzoa gara gizakiak».

Errealitateaz jabetzeko modu berezia du gizakiak,beraz, eta horixe landuko dugu, hain zuzen, gai honetan: sinbolizatzeko ahalmena, sinbolizatzehorren emaitza nagusia (hizkuntza), hizkuntzakbenetan zerbait adieraz eta komunika dezan betebeharreko arau garrantzitsuenak, eta azkenik, artea, irudikapenezko eta sormenezko sistema sublimea baita batzuetan.

HASIERAKO GALDERAK

F Zer-nolako garrantzia du gure bizitzan hizkuntzak?

F Sinbolizatzeko gai den izaki bakarra al da gizakia?Zergatik?

F Nola jakin dezakegu norbait esaten ari zaiguna egia alagezurra izan daitekeen, entzun beste ezer egin gabe?

F Zergatik adierazten ditugu gauzak artearen bidez? Zein da zure gustukoena? Zergatik?

134

Mundua adieraztea: gizakiaren berezitasun bat77

Gizakia animalia sinboloduna da

Hizkuntza

Logika

Artea4

3

2

1

Hildakoen liburua laneko (K.a. 1250 inguru) Egiptoko papiro bat.British Museum, Londres.

128 6. gaia

• Gizarte-talde alternatiboak: etorkizuna ilun eta oraina iheskor ikusi, etahutsune moduko bat sentitzen dute askok eta askok. Bizitzari nolabaitekozentzua eman nahian, hainbat irtenbide bilatzen dituzte (familiagunetikkanpora ateratzea, jarduerak, hitzaldiak, bilerak…), eta gizarte materia-listaren kontrako jarrera izaten dute.

Mugimendu kontrakultural guztien helburua ez da beti kultura alternati-boren bat sortzea. Batzuetan, ihesbideak baino ez dira, edo egonezina etahaserrea kanporatzeko moduak.

4.3. Kultura eta zibilizazioaKultura kontzeptuak beste termino bat dakarkigu beti gogora: zibilizazioa.Erabat kontzeptu desberdinak dira biak ala bata bestearen barruan dago?

Zibilizazio hitza latinezko civis (hiritarra) eta civitas (hiria) terminoetatikdator. Zibilizazioa, beraz, hiriari dagokion kontzeptua da, izatez.

Dena den, XVIII. mendeko entziklopedistek beste esanahi bat eman ziotenzibilizazio hitzari. Haien ustez, gizakiak aurrera egiten du beti historian.Izaki basatia da hasieran; eta urratsez urrats, egoera perfektua bereganatzendu: zibilizazioa, alegia. Alde horretatik, zibilizazio hitzak singularra izanbehar du: gizadi osoaren aurrerapena da; gizadiak lortu nahi duen etalortzeko itxaropena duen egoera hobezin horretarantz egiten duen bidea.

XIX. mendean, bestelako kulturen berri jakiteko gogoak eraginda hainbateta hainbat aztertu zituztenean, argi ikusi zuten giza talde guztiek badute-la zibilizazio motaren bat, gutxi-asko aberatsa eta antzinakoa. Eta orduan,ez zibilizazioa baizik eta zibilizazioak daudela pentsatzen hasi ziren.

Zibilizazio hitzak adiera ugari ditu gaur egun, baina esanahirik ohikoena-ren arabera, elkarrekin zerikusia duten zenbait kulturak ezaugarri oroko-rrenetan lortutako sintesia da zibilizazioa. Kultura hitza partzialagoa da,eta zibilizazio, orokorragoa. Samuel P. Huntington-en esanetan, «kultura-ren aldetik era daitekeen talderik handiena da zibilizazioa; hau da, bi giza-banako elkarrengandik bereizten dituen identitate kulturalaren mailarikzabalena». Zibilizazioa, beraz, gizakiaren bereizgarririk orokorrena da. Bilbonjaiotako batek, adibidez, honela identifika dezake bere burua, mailaz maila:bilbotarra, bizkaitarra, euskalduna, europarra eta Mendebaldekoa. Garbiikusten da zibilizazioa dela azken ezaugarria, identifikazio-mailarik oroko-rrena: Mendebaldeko zibilizazioa.

Sarkofago etruskoa, hildakoaren eskulturabatez eta erliebedun irudi batzuez apaindua.Erroma, Villa Giuliako Museo Nazionala.

XVIII. mendeko entziklopedistek uste zutenez,kultura bakoitzeko aztarna materialek kulturahorren zibilizazio-maila adierazten dute.Gaur egun, alabaina, ez da hala uste.

Hiria da zibilizazio-tresna nagusia, kulturarik handieneko gunea. Civitasen hezitako-ari esaten zaio, izatez, zibilizatu, egunero-egunero agoran eta negozioan murgildutadabilenari, jende-pilaketetan berez sortu ohi diren drametan eta elkarrizketetanparte hartzen duenari. Bidegurutze eta gordailu dugu hiria: ideien bidegurutze etabaliabideen gordailu, hain zuzen. Hiriak otzandu egiten du gizakiaren basakeria,eta gizalegean, fintasunean eta elkarrizketan du trebatzen. Aniztasuna eta trukeaditu ikurritzak. Hirian sortzen dira askatasuna eta asmakariak.

LUIS RACIONERO, Ekialdea eta Mendebaldea

Hiria, zibilizazio-iturri

6. dok.

F Zer esan nahi du zibilizazio hitzak, Racioneroren ustez?

F Zer ekarpen egin dizkio hiriak zibilizazioari?

F Aukeratu historian inoiz garrantzi handikoak izan diren lau hiri, bilatu haiei buruzko informazioa eta adierazi zer ekarpen egin zituzten.

U L E R M E N - G A L D E R A K

F Aipatu zure kulturaren ezaugarri batzuk. Ezaugarri horietatik zein dituberdin eta zein desberdin beste kultura batzuekiko?

F Aldatu egin al da gure kultura, aurrekobelaunaldikoen garaikoarekin alderatuta(gurasoak, aitona-amonak...)?


Ijtoen korroa, Juan de Echevarría yZuricaldayren margolana (1875-1931). Bilboko Arte Eder Museoa.

1511ko abenduko lehen igandea izanzen, nolabait, kulturaniztasunarenauziaren iturburua. Egun hartan, Anto-nio Montesinos domingotarra, konkis-tatzaileen neurrigabekeriak zirela-etasuminduta, indiarren alde mintzatuzen: «Ez dira gizakiak, ala? Ez dutearrazoimenik, ala? Ez al duzue, bada,horiek ere zeuen burua beste maita-tzeko betebeharrik? Ez duzue horiulertzen? Ez duzue hori sentitzen?».

EMILIO LAMO DE ESPINOSA, Emigrazioa, arrazakeria eta gizarte kulturanitza

Desberdinak direnak maitatzea

7. dok.

F Bilatu Bartolomé de las Casasi buruzkoinformazioa, eragin nabarmena izanbaitu kulturaniztasunaren historian,Antonio Montesinosek bezala. Adierazi zer ekarpen egin zituen, etalaburbildu haren bizitza eta lana.

Munduko kultura ugarien aurrean

5.1. Jarrerarik hedatuenakKultura asko daude munduan, eta hainbat jarrera har ditzakegu gureazbestelakoak direnen aurrean. Jarraian, hiru jarrerarik hedatuenak aztertukoditugu: etnozentrismoa, kultura-erlatibismoa eta kulturartekotasuna.

Etnozentrismoa

Beste kulturak norberaren kulturaren arabera neurtzea da etnozentrismoa.Etnozentrikoek, horrenbestez, norberaren kulturaren ezaugarrien araberaaztertzen eta interpretatzen dituzte beste kulturak. Jarrera horrek bi ondo-rio eragiten ditu, besteak beste: alde batetik, beste kulturetako bizimoduakulertzeko gaitasunik eza, eta bestetik, norberaren taldearekiko kohesio-sentimendua gogortzea. Sentimendu horren ondorioz, taldekideek besteakbaino hobeak direla uste izaten dute, eta bi jarrera hauetakoren bat hartzendute desberdinak direnekiko: paternalismoa edo inposaketa.

Etnozentriko batzuek xenofobia sentitzen dute (atzerrikoenganako gorro-toa); beste zenbaitek, arrazakeria; beste batzuek, chauvinismoa (abertza-letasun itsua); baina jarrerarik hedatuena aporofobia da (pobreenganakoezinikusia, gorrotoa eta gutxiespena).

Kultura-erlatibismoa

Kultura-erlatibismoaren aldekoek diotenez, kultura bakoitza bertako balioakoinarri hartuz aztertu behar da, eta ez beste kultura bateko balioen arabera.Haien esanetan, toleranteak izan behar dugu kultura-adierazpen guztiekiko.

Jarrera hori etnozentrismoa baino hobea da, baina muga handiak ditu, halaeta guztiz ere. Batetik, ez du kulturen arteko elkarrizketa bultzatzen, etabai, ordea, kultura bakoitza bere balioen baitan itxita bere horretan geratzea.Eta bestetik, ez da gai arrisku hauek eta beste zenbait eragozteko:

• Arrazakeria. Zenbaiten ustez, izan ere, kultura bakoitzaren ezaugarrieibere horretan iraunarazteko modurik onena kulturak ez nahastea da, norbere herrian geratzea eta bere kulturaren arabera bizitzea. Eta immigran-teak hainbat herritan sar daitezen eragozteko aitzakia bihur daiteke hori.

• Kulturak elkarrengandik banantzea. Jarrera horri jarraiki, izan ere,erraza da kulturek elkar onartu arren ere harremanik izan nahi ez izatea.

• Jarrera erromantikoa. Hainbatek, izan ere, etnozentrismoari aurre eginnahian, beste kulturen alderdi onak puzten dituzte. Hala, gehiegizkobalioespen horrek eraginda, erraz gal daiteke zentzu kritikoa, eta bestekulturetako elementu guztiak onak direla pentsatu. Eta alde horretatik,bada are ondorio larriago bat: norberaren kulturaz bestelako horietanohitura batzuek giza eskubideak urratzen direla ikusita ere axola ez izatea.Adibidez, emakumezkoei diskriminaziozko tratua ematea.

• Kultura-paralisia. Kulturei buruzko ikuspegi estatikoa bultzatzeak baduarrisku hori. Izan ere, tradizioei eustea omen da garrantzitsuena. Eta egiada tradizioak gorde egin behar direla, oroimen historikoa ez galtzeko; bainakultura orok bizirik behar du egon, eta egoera berrietara moldatzeko gai da.Kulturen arteko harremanak, azken batean, denontzat dira aberasgarriak.

Kulturartekotasuna

Beste kulturekiko errespetua du oinarri, kultura-erlatibismoak bezala; bainaez ditu haren hutsuneak, kulturen arteko berdintasunezko harremanakaldarrikatzen baititu. Hona hemen kulturartekotasunaren helburuak:

5

122 6. gaia

ULERMEN-GALDERAK

F Antropologia kulturalak gizartearensorrera ulertzen laguntzen omen digu.Nola?

F Alderatu ehizan eta bilketan oinarritutakogizarteak eta nekazaritza-gizarteak, eta ondoren, esan nola lortzen zutengizarteratzea batean eta nola bestean.

F Zer ezaugarri bete behar izan zirenbirbanaketan oinarritutako agintaritzahaiek estatu izatera iristeko?

Gudea, eserita. New York, MetropolitanMuseum of Art. Mesopotamiako Lagash hiri-estatukogobernadore izan zen Gudea, HirugarrenDinastian (K.a. 2100. urtea). Sumerren (Mesopotamia) antolatu zutengizartea lehenbiziko aldiz estatu moduan,eskualde hartan egoera ezin hobea zutelakonekazaritzari eta abeltzaintzari ekiteko.

mailaren araberako bizimodua izatea lortzen zen. Hierarkia-maila hori oinor-detzakoa zen, edo hori zen helburua, behintzat.

Batzuk buruzagi gerrariak ziren: inguruko herrixkak baino harantzagozeudenei ere gerra egiten zieten, eta gero, menderatuak beren zerga-sareansartzen zituzten. Halaxe sortu ziren gizarte-talde berezituak: militarrenak,erlijiosoenak, administraziokoenak eta eskulangileenak.

Estatu sortu berriak

Lehenengo gizarte haiek estatu izatera iristeko, lehen ez zeuden hainbatezaugarri behar izan ziren. Hona hemen ezaugarri nagusiak:

– Boterea zentralizatuta egotea

– Gizartea are maila gehiagotan banatuta egotea.

– Funtzioak argi eta garbi banatuta egotea.

– Ondasunak batere berdintasunik gabe banatuta egotea.

– Hiri-garapena egotea.

– Kultura-garapen handia egotea.

Estatua sortu zen lekuetan, aldaketa handiak izan zituzten: hainbat teknikaberri garatzeak nekazaritza intentsiboari eman zion bide, eta horri esker,produkzioak gora egin zuen; bizi-baldintzak hobetu egin ziren hirietan;gizarte-bizitza aberastu egin zen; lege esplizituak egin zituzten; ekonomia-hazkundearen ondorioz, merkataritza sortu zen; eta kultura-adierazpenberriak agertu ziren –hala nola, idazketa, lehenengo zientzia-ikerketak etaerlijio-zentzua agirien eta monumentuen bidez adieraztea–.

Gizarte-antolamendu berri hori –estatua, alegia– Ekialde Hurbileanagertu zen beste inon baino lehen, K.a. 3500. urte inguruan: Sumerren,Mesopotamian. Izan ere, eskualde hartan egoera ezin hobea zen nekazaritzarieta abeltzaintzari batera ekiteko. Baina ia aldi berean agertu zen beste lekubatzuetan ere: Indoren haranean, Ibai Horiaren arroan, Erdialdeko Amerikaneta, zertxobait geroago, Egipton. Neolitoaren bukaeran gaude jada, beste arobatean sartzear: Brontze Aroan, gure historia dokumentatuaren hastapenean.

Labur-labur azaldutako hori da antropologia kulturalaren lana: antzinakoherrietan zer gertatu zen ikertzea. Halakoei esker, hobeto uler dezakegugiza espeziea nola joan den sozialki eratzen eta hainbat gizarte-eredu nahizbizimodu garatzen.

Baina gizabanako garen aldetik ere eratzen gara sozialki, sozializazio deritzonprozesuaren bidez, hain zuzen.

BehePaleolitoa

Duela 500.000 urte inguru.Homo heidelbergensis eta Homo rodhesiensis.

ErdiPaleolitoa

Duela 150.000 urte inguru.Neanderthalgo gizakia da nagusi.

GoiPaleolitoa

Duela 40.000 urte inguru.Homo sapiens da nagusi (Cro-Magnongo gizakia).

Mesolitoa Duela 10.000 urte inguru.Nekazaritza-gizarteak sortzen dira.

Neolitoa Duela 7.000 urte inguru.Nekazaritza eta abeltzaintza garatzen dira (sedentarismoa).

Metal AroaDuela 4.500 urte inguru: Brontze Aroa.Duela 3.300 urte inguru: Burdin Aroa.Lehen estatuak sortu, eta historia dokumentala hasten da.


Condorcet Lizeoko ikasleak irteten, Jean Beraud-en olio-pintura (1849-1936). Paris, Carnavalet Museoa.

Gaur egungo gizarteetan, eskolak berebizikoeragina du haurrek gizarte-identitateabereganatzeko prozesu horretan.

Sozializazioa: prozesu dinamikoa

3.1. Gizarte-identitatea

Gu guztiok gizarte-talde jakin batzuen baitan jaiotzen gara: familia, auzo,herri eta nazio jakin batean, besteak beste. Eta norberaren identitatea osatuahala, gizarte-identitatea edo identitate soziala ere garatzen dugu. Norbe-raren identitatea dela medio, gizabanako bakoitzak ezaugarri bereizgarrijakin batzuk ditu, eta gizaki bakar eta berdingabea da; ez daude bi gizakiberdin. Gizarte-identitatea dela tarteko, berriz, gizarteko balio orokorrakgeureganatzen ditugu, geuk eta gizarteko gainerako kide guztiek.

Norberaren identitatea eta gizarte-identitatea besteekin eta besteen bidezgeureganatzen ditugu, sozializazio-prozesuaren bitartez: gure gizartekousadioak eta ohiturak geure egiten ditugu, eta haiekin identifikatzen gara.

Alabaina, azter dezagun zertan datzan sozializazio-prozesu hori, identitatejakin bat ematen digun hori. Horrela, izan ere, beste urrats bat egingo duguzer garen eta norberaren identitatea nola osatzen den jakiteko bidean.

3.2. Sozializazioa: zer den eta nola gertatzen den

Sozializazioaren bidez, gizabanako bakoitzak bere gizarteko kultura berega-natzen du, norberaren identitatea garatzen du, eta pertsona egiten da.

Bizitza osoa ematen dugu sozializatzen, baina bi etapa bereiz daitezke so-zializazio-prozesu orotan: lehen mailako sozializazioa eta bigarren mailakosozializazioa.

Lehen mailako sozializazioa

Etaparik garrantzitsuena da. Gizabanakoa gizartean sartzea du helburu,eta haurtzaroan gertatzen da, familiaren baitan.

Gaur egungo gizarte industrialetan, telebistak eta Lehen Hezkuntzak ereeragin nabarmena dute etapa horretan. Lehen mailako sozializazioan, izanere, haurrak inguruan dituen horien (gurasoen, irakasleen, aitona-amonen,

3

941393 _ 0001-0018.qxd 12/2/09 11:21 Página 17

18

Gida honetan baliabide didaktiko ugari eransten dira, unitate didaktiko bakoitza lantzekomoduen aukera zabalduz. Laburbilduz, unitate bakoitzak osagai hauek ditu: gelakoprogramazioa, auketen erantzunak, arazo filosofikoren batean sakontzeko edo gai horiindartzeko fitxak eta material osagarriak (biografiak, monografiak, testu-iruzkinak, baliabidefilmografikoak eta literarioak, filosofia obra baten irakurketa gida bat eta eduki filosofikoei buruzkoWeb orrialdeen aukeraketa bat).

Gida didaktiko honen helburua irakasleak eskolak ematerakoan egin beharreko lanketa erraztea eta lanketa hori egiteko laguntza ematea da. Horretarako, hainbat baliabide, ikuspuntu,fitxa eta ariketa eskaintzen zaizkio, testu-liburuko edukia zabaltzeko xedez.

Unitateen egitura

AurkezpenaUnitatearen ikuspuntua eta egitura Unitatearen eskemaHelburuakEdukiakLantzen diren gaitasunakEbaluazio-irizpideakUnitateko ariketen erantzunak Azken ariketen erantzunakFitxak:– Finkatzeko– Zabaltzeko– Berrikusketa– Ebaluazioa– Sakontzeko

Gidaren amaieran, «Baliabide gehiago» gisa, honako atal hauek barneratzen dira:

– Biografiak– Monografiak– Unibertsitaterako sarrera prestatuz

«Unibertsitaterako sarrera prestatuz» izeneko atala da Gida Didaktikoaren berrikuntzetako bat.Bertan, unibertsitatera sartzeko froga ofizialetan erabiltzen diren testu eta iruzkinen antzekotestuak eta iruzkinak proposatzen dira. Batxilergoko lehen mailako liburuan lanketa horiagertzearen arrazoia honakoa da: ikasketa eta lanketa hori, ikasleak Batxilergoa amaitzean egingo duten azterketa-eredura ohi daitezen bideratzea.

Halaber, testu filosofikoak iruzkintzeko hainbat irizpide proposatzen dira mintzaldiaren eta gogoeta filosofikoaren teknika sakontzeko asmoz, azalpen- eta argudiaketa-testuendiskurtsoari dagozkion oinarrizko arauetara egokituz.

Irakaslearentzako baliabideak

941393 _ 0001-0018.qxd 12/2/09 11:21 Página 18

Atal honetan orientazio-gidak ematen dira, irakasleek ikasgelakoprogramazioak taxutu ditzaten.

Atala ikasturtea osatzen duten gai bakoitzari buruzko programazioarekinabiatzen da. Bertan, gai bakoitzean lantzen diren helburuak, edukiak(kontzeptuak, prozedurak eta jarrerak), gaitasunak eta ebaluazio-irizpideakazaltzen dira.

Halaber, gai bakoitzari dagozkion ariketen erantzunak eta ikasgelan lantzekohainbat proposamen eskaintzen dira: testuari buruzko galdetegiak, filmeneta artelanen azterketa, etab.

PRO

GRA

MA

ZIO

A E

TAIK

ASG

ELA

RAKO

BA

LIA

BID

EAK

941393 _ 0019-0036.qxd 12/2/09 11:23 Página 19

941393 _ 0019-0036.qxd 12/2/09 11:23 Página 20

21� FFIILLOOSSOOFFIIAA EETTAA GGIIZZAABBIIDDEE HHEEZZKKUUNNTTZZAA,, BBAATTXX.. 11 � FOTOKOPIATZEKO MATERIALA © ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L. �

Filosofia, zientzia eta bestezenbait jakintza

AURKEZPENA

Lehen unitatea funtsezkoa da ikasleek filosofiak izandezakeen zehaztasun maila uler dezaten. Bertan, gaur egun filosofia eta zientzia ulertzeko moduen arteko ezberdintasunak azaltzen dira; hori dela eta,

zientzia formalen, natura-zientzien eta gizarte-zientzienmetodoak eta filosofia-sistema nagusiak azaltzen dira,filosofiaren helburuari eta zentzuari buruz gogoeta eginez.

UNITATEAREN IKUSPUNTUA ETA EGITURA

Lehen unitatea hiru puntutan egituratzen da.Lehenengoaren jakintza orokorra jorratzen da.

Bigarren puntuan jakintza zientifikoa eta, «zientzia» hitzakhistorian zehar izan dituen adierak azaltzen dira. Greziarmunduan ez zen bereizketarik egiten zientziaren eta filosofiaren artean, ahalik eta, Iraultza Zientifikoarekin,zientziaren kontzeptu berria sortu zen arte,esperimentazioaren eta matematiken batasun moduraulertuta.

Zientziaren kontzeptu modernoa aplikatuz geronabarmena da filosofiarekin duen aldea. XIX. eta XX. mendean

zehar helburua eta metodoa bereizten zituzten zientziaugari agertu ziren, unitatean agertzen den zientziensailkapenaren taulan ikusten denez.

Aurrerago zientzia formaletako, natura-zientzien eta gizarte-zientzien metodoak jorratzen dira.

Azken puntuan jakintza filosofikoari, bere jatorri historikoarieta filosofiaren helburu bikoitzari buruzko gogoeta egitenda: Egia eta zoriontasuna bilatzea. Unitatea amaitzekohonako galderaren inguruko gogoeta egiten da: zergatiketa zertarako filosofatu?

1

UNITATEAREN ESKEMA

Zer da pentsatzea?

Arrosaren izena

1. Jakintzaren eremua

2. Jakintza zientifikoa

3. Jakintza filosofikoa

1. Ariketak

2. Baliabideak

LEHEN PUNTUA

GAI NAGUSIA

BALIABIDEAK

941393 _ 0019-0036.qxd 12/2/09 11:23 Página 21

22 � FFIILLOOSSOOFFIIAA EETTAA GGIIZZAABBIIDDEE HHEEZZKKUUNNTTZZAA,, BBAATTXX.. 11 � FOTOKOPIATZEKO MATERIALA © ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L. �

HELBURUAK

KONTZEPTUAK

EDUKIAK

• Jakintzaren eremua.

• Zer da jakitea?

• Jakintza motak.

• Jakintza zientifikoa.

• Zientzia terminoaren eboluzioa.

• Zientzia al da filosofia?

• Jakintza zientifikoaren metodoak.

• Jakintza filosofikoa.

• Filosofiaren sorrera historikoa: mythos eta logos.

• Filosofiaren izaera.

• Metodo filosofikoak.

• Jakintza filosofikoak.

• Zergatik eta zertarako filosofatu?

1. Jakintza filosofikoaren eremu zehatza ulertzea eta zientziatik bereiztea.

2. Jarduera filosofikoa, elkar ulertzeko eta inguratzen duenmundua ulertzeko gizakiaren ezinbesteko eginkizungisa hautematea.

3. Jakintza eta bere maila, funtzio eta iturri ezberdinakaztertzea.

4. Zientzia mota ugariak bereiztea: formalak eta enpirikoak(naturalak eta sozialak).

5. Jarduera filosofikoak eskatzen duen zorroztasunmetodologikoari buruzko ikuspegi argia eskuratzea.

6. Jarduera filosofikoa garatzen deneko eremu ugariakbereiztea.

7. Filosofiak gizakiaren pentsamendua garatzeko orduanduen balioa eta pentsamendu horrek bizi garenmunduan izan behar duen egitekoa ulertzea.

8. Metodo zientifiko nagusiak ezagutzea.

JARRERAK • Filosofia, giza bizitza osatzen duten alderdiak, arloak eta atal ugariak barneratzen eta egituratzen dituen elementu gisa baloratzea.

• Pentsamendu autonomoa, kritikoa eta sormenezkoa garatzea.

• Metodo filosofiko ugariak ezagutzeko jakin-mina izatea.

• Filosofia praktikoaren aurrean jarrera positiboa izatea.

• Taldean lan egiteko gaitasuna izatea.

PROZEDURAK • Iturri ezberdinetatik abiatuz informazioa bilatzea, hautatzea, egiaztatzea eta kritikatzea: testu-liburuak, hiztegiak, saiakerak, egunkarietako artikuluak, ikus-entzunezko materiala,multimedia eta internet.

• Gai osoari buruzko edo ongi zatitutako atalei buruzko eskemak, laburpenak, kontzeptuzkomapak, eta abar egitea.

• Testu iruzkin laburrak egitea.

• Metodo zientifiko ezberdinei buruzko iritziak emanez mintzaldi bat antolatzea.

• Aztertzen diren metodo filosofiko ezberdinak alderatzea.

• Ikasgelan, gaian jorratzen diren alderdi gorabeheratsuei buruzko eztabaida bat antolatzea eta bertan parte hartzea.

• Metodo filosofiko ezberdinak alderatuz eskema bat taxutzea.

941393 _ 0019-0036.qxd 12/2/09 11:23 Página 22


• Jakintza moduak eta iturriak ezagutzea.

• Zientzia terminoaren eboluzioa azaltzea.

• Zientziaren eta filosofiaren arteko bereizketa egitea.

• Zientzia formaletako, natura-zientzien eta gizarte-zientzien metodoak ikastea.

• Filosofiaren sorrera historikoa ezagutzea.

• Filosofiaren izaera onartzea.

• Metodo filosofikoak alderatzea.

• Jakintza filosofikoak aztertzea.

• Unitateko hiztegi espezifikoa erabiltzen jakitea.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK

• Filosofiak pentsamendu kritiko eta sormenezkoan eta, gogoetan barneratzen gaitu.

• Jakintza mota ezberdinak hautematea lagungarri da pentsaera irekia eraikitzeko.

• Besteen ideologiak eta iritziak errespetatzea eta babestea.

BALIOETAN HEZTEA

FITXEN INDIZEA

FITXAREN IZENBURUA KATEGORIA

1. fitxa Galdetegia FINKATZEKO

2. fitxa Edertasunaren ideia (A zatia) ZABALTZEKO

3. fitxa Edertasunaren ideia (B zatia) ZABALTZEKO

4. fitxa Prometeo SAKONTZEKO

5. fitxa Kant: Zer ezagutu dezaket? FINKATZEKO

6. fitxa Platon: Haitzuloaren mitoa FINKATZEKO

7. fitxa Zientziaren eta filosofiaren metodoak BERRIKUSKETA

8. fitxa Ebaluazioa IRAKASLANA

941393 _ 0019-0036.qxd 12/2/09 11:23 Página 23


ARIKETEN ERANTZUNAK

HASIERAKO GALDERAK

Ikasleek jakitearen irrika gizakiari berez dagokion elementua dela ikas dezatela da hasierako galderen helburua. Baina jakintzek hierarkia bat dute, hala, zientifikotzat hartzen dugu bere helburua mugatzen duen eta berezko metodoa duenjakintza. Ikuspegi horretatik jorratu behar dira historiari eta filosofiari buruzko galderak. Ikasleak uneren batean planteatu diren galdera filosofikoak luzatzera bultza daitezke.

Horrez gain, Arrosaren izena filma ikustea aholkatzen da, filosofia aristotelikoaren erakusgarri eta metodo enpiriko-arrazionalaren nola aplikatzen den ikusteko adibidemodura.

JAKINTZAREN EREMUA

1. DOKUMENTUA (16.or.)

1. Alde batetik zentzua aipatzen da sistematikoki antolatutako ezagutzaren aurrean. Eta hau, aldi berean,ezagutza enpirikoetan, matematikoetan eta filosofikoetanzatitzen da.

2. Zientzia enpirikoaren banatzeko irizpideen arabera honako definizioarekin bat datozenak dira ezagutzazientifikoak: enpirikoki egiaztatu daitezkeen eta behaketan eta esperimentazioan oinarritzen direnezagutzak.

ULERMEN-GALDERAK (17.or.)

• Definitu zer den jakitea, zure hitzak erabiliz.

Erantzun pertsonala.

• Zer esan nahi du esperientziatik ateratako datuak testuingurubaten baitan kokatu behar direla beti, ulergarriak izandaitezen?

Behaketa enpiriko batek berez ez du ezer azaltzen, testuinguru teoriko batean interpretatu behar da hipotesi bat luzatzeko.

• Aipatutako esperientzien arteko zein ekartzen du margolanbati begira egoteak? Deskribatu.

Jakintza artistikoarekin lotutako esperientzia estetikoa da,bertan, edertasuna errealitatea ezagutzeko elementu bilakatzen da.

• Ba al dute inolako zerikusirik jakintza zientifikoak eta teknikoak? Arrazoitu erantzuna.

Teknika, jatorrian, zientziaren laguntza instrumentala zen. Gaur egun, garapen teknikoak beste erronka batzuk dakarzkiozientziari eta haiekin elkarreraginean dago, horregatik esatendiogu teknologia.

JAKINTZA ZIENTIFIKOA


1. Iraultza Zientifikoa sorrarazi zuten elementuez ari da:esperimentazio modura ulertzen den esperientzia eta hipotesiak egiterakoan matematiken aplikazioa.

18.-23.OR.

16.-17.OR.

14.OR. ULERMEN-GALDERAK (19.or.)

• Azaldu zertan diren berdinak greziarren zientzia ulertzekomodua eta gaur egungoa.

Bietan zientzia, errealitatearen egitura ezagutzen laguntzengaituen jakintza zorrotz gisa hautematen da.

• Zer gertatu zen zientziarekin Errenazimentuan? Zer ondorio ekarri zituen horrek zientziaren etorkizunerako?

Errenazimentuan natura-zientzia batzuk filosofiatik bereizten dira, berezko helburua jarriz eta metodo zehatzakeratuz. Ondorioz hainbat zientzia sortu ziren, unitatean agertzen den zientzien sailkapenaren taulan ikus daitekeenmoduan.

• Zergatik esaten da zientziak denboraren joanean eraikitzendirela? Eman adibideak.

Edozein aurrerapen zientifiko aurreko garapenetan oinarritzen da, haiek inbaditzeko bada ere. Esate baterako,Ptolomeoren eredu kosmologikoak fisika aristotelikoarenelementuak hartu zituen, eta, Kopernikok ere Aristoteles eta Ptolomeoren sistemako hainbat ezaugarri mantendu zituen.

• Zer harreman dago zientzia baten autonomiaren etametodoaren artean?

Zientzia batek bere aztergaiaren helburua mugatzen dueneaneta metodo zehatz bat eratzen duenean autonomoa dela esandaiteke.


1. Testuko lehen argudioa dedukziozkoa da. Bigarrenahipotetikoki adierazia da eta induktiboa da, izan ere, kasuzehatz bat hartuta ondorio orokor bat ateratzen du: «Damarikgabe, beltzek ez dute zereginik». Hirugarren arrazoiketainduktiboa da.


• Zer arrazoiketa mota erabiltzen da, ia erabat, zientziaformaletan? Esan zertan datzan eta beste zer arrazoiketa motarenaurkakoa den.

Premisa orokorretatik ondorio zehatzak ateratzen dituenarrazoiketa deduktiboa. Inferentzia mota honekin gauza berririkez dugula topatzen uste da, izan ere, ondorioa premisetan dagoinplizituki.

Arrazoiketa hau zientzia enpirikoetan erabiltzen deninduktiboaren aurkakoa da.

• Bilatu hiru axioma, eta esan zer sistemari dagozkion.

Euklidesen paraleloen axioma. «zuzenaren kanpoko puntuetatikzuzenaren paraleloa baino ezin da marraztu». Geometriaridagokio.

Zenbaki naturalei buruzko Peanoren axiomak, aritmetikaridagozkionak.

Halaber, logikari dagozkion zenbait lege eman daitezke, esatebaterako, uko bikoitzaren legea (¬¬p→p) edo sinplifikazio-legebat [(p^q)→p].

1941393 _ 0019-0036.qxd 12/2/09 11:23 Página 24



1. Sistematikoki antolatutako enuntziatu multzo bat dute bieketa haien bitartez azalpena eta iragarpena zilegi dira, horretanberdinak lirateke. Horrez gain, biak, erregulartasun behagarriezeta haien kausaz ari dira.

Teoriak, bere erregulartasunaren eta menderatzearen araberaantolatzen eta sistematizatzen diren legeak barneratzen ditu,hori litzateke bien arteko desberdintasuna.

2. Erantzun pertsonala. Esate baterako, erlatibitatearen teoriakhainbat lege barneratzen ditu, argiaren abiaduraetengabearena kasu.


• Metodo hipotetiko-deduktiboaren urratsak kontuan hartuz,esan haietako zeinetan den nagusi indukzioa, eta zeinetandedukzioa.

Behaketa, esperimentazioa eta hipotesiak egitea urratsinduktiboak dira argi eta garbi, berez, fase honetan geroraberretsi beharko diren premisak prestatzen dira. Hipotesiakmatematikoki formulatzea urrats deduktiboa da, esperientziarenbidez egiazta daitezkeen ondoriok ateratzen baitira. Laugarrenurratsak esperientzia behar du eta bi arrazoiketa topatzenditugu: egiaztatzea induktiboa da eta faltsutzat jotzeadeduktiboa. Azkenik, bosgarren urratsak egiaztapena eginostean hipotesia ontzat hartzea inplikatzen du, horrenbestez,induktiboa da. Ikasleek gogoan izan behar dute lege zientifikoeksekula ez dutela izaera hipotetikoa galtzen.

• Zergatik aipatzen duten egile batzuek hipotesiak berrestea,eta ez hipotesiak egiaztatzea?

Haien ustez hipotesi bat sekula ezin delako egiatzat jo, berretsibaino ez daiteke egin. Modu horretan zientziaren izaerainstrumentala baieztatzen da; ez du egia absoluturikbarneratzen, aieruak eta errefusapenak besterik ez.

• Nola egiazta daiteke hipotesien ondorioak baliozkoak direnala ez?

Esperientziara joz egiazta dezakegu baliozkoa den eta berretsiedo errefusatu egin dezakegu.


• Azaldu zein diren gizarte-zientzien ezaugarriak.

Erantzun pertsonala. Gizakia da gizarte-zientzien aztergaia.Gizaki hori askea da eta inguruan baldintzapenak dituen arrenautodeterminatzeko gaitasuna du, horregatik, gizarte-zientziekezin dute natura-zientziek duten iragarpenak egiteko gaitasunikizan, ezta natura-zientziek egiten dituzten orokortzerik egin ere.

• Aztertu gizarte-gertaera hau: Indiako kasta-sistema. Saiatuazaltzen, ulertzen eta kritikatzen.

Erantzun pertsonala. Ariketa hau egiteko irakasleakdokumentazio osagarria ematea gomendatzen dugu.

• Zer bi ikuspuntu dituzte gizarte-zientzietako metodoek?Zertan ezberdintzen dira?

Lehen ikuspuntua kausei buruzko azalpenari dagokio. Bigarrenikuspuntuak gertakizunaren barnean kokatzea eskatzen du,gertakizunen esanahia hautemateko eta haiek interpretatu ahalizateko.

JAKINTZA FILOSOFIKOA


1. Fenomeno arruntenek eragiten diguten mirespena, esate baterako, egunaren eta gauaren arteko aldaketa, eta, geroago, auzi kosmologiko korapilatsuagoak.

2. Bai mitoa bai filosofia elementu miresgarriz osatzen dira, horilitzateke bien arteko lotura.

3. Ez duelako beste edozein lanbidek eman ditzakeenberehalako erantzunik ematen. Artisau batek, igeltsero batekkasu, etxeak eraikitzeko ikasten du lanbidea, baina, filosofiaberetzat baino ez da.


• Zein da filosofiaren sorrera historikoa? Bilatu garai hartakoegoera geografiko, sozial, ekonomiko, politiko eta kulturalariburuzko informazioa.

Filosofikoaren jatorri historikoa K.a. IV. mendean kokatzen daJonian. Orduan, zenbait filosofo presokratiko (Tales,Anaximandro eta Anaximenes), naturaren arazoei zentzuzkoerantzunak ematen saiatu ziren, azalpen mitologikoak aldebatera utziz.

Grezia elkarren artean gaizki komunikatutako mendiz eta haranez osatutako herrialdea da, baina, aldi berean,nabigatzaileen eta merkatarien herria izan zen. Horrek beste herri batzuekin ezagutza elkartrukatzea ahalbideratu zien,esate baterako, feniziarrekin, egiptoarrekin edomesopotamiarrekin.

Greziako gizarte arkaikoa nekazaria eta aristokratikoa zen, batez ere; boterea eta aberastasuna nobleziaren esku zegoen.Presio demografikoak eraginda hainbat kolonia finkatu zirenMediterraneoan zehar. Aipatutako presioaz gain, erlijio-ortodoxia definituko zuen apaiz-hierarkiarik eta erlijio-libururik ez zegoenez, ideien trukea eta pentsamendu-askatasuna ohiko bilakatu ziren.

• Zer da mitoa? Bilatu azalpen mitiko bat, eta alderatu gauzaberari buruzko azalpen arrazionalarekin.

Mitoak, besteak beste, gure jatorria, ohiturak edota sinesmenakazaltzeko balio duten kontakizun fantastikoak dira, alegiaz eta alegoriaz osatuak. Ariketa hau baliabide-gidako 4.fitxanlantzen da.

• Zer harreman dute mirespenek, zalantzak, jakinduriabilatzeak eta filosofiak?

Unibertso enigmatikoak edota gure izateak berak sorrarazten digun mirespenaren ondorioz gure ezagutzazalantzan jartzen dugu, ezjakintasuna aitortzeak erantzunakbilatzera garamatza eta horrek, jakintzaren eta filosofiarenhastapena suposatzen du.


1. Erantzun pertsonala. Hainbat elementu agertzen dituen muralbat egitea proposa diezaiekegu ikasleei; horrez gain, dialektikaplatonikoari buruzko informazio osagarria eman diezaiekegu,haitzuloaren alegoriaren esanahia sakonki jorratzeko.

2. Erantzun pertsonala. Haitzuloaren mitoak duen izaeraalegorikoa azpimarratu behar da: esklaboak errealitateari

23.-30.OR.

941393 _ 0019-0036.qxd 12/2/09 11:23 Página 25


buruzko azaleko ezagutza dutenen ordezkari dira eta ez diraharatago joaten. Gaur egun, komunikabideen, masa-saioenedota publizitatearen bitartez helarazten den jakintza adibideegokia izan daiteke.


1. Esperientzia eta behaketa dira natura-zientziaren funtsa.Haietatik abiatuz eraikitzen dugu munduari buruzko gureezagutza.


1. Zalantzari esker Deskartesek printzipio nabari bat eskuratzendu, zalantzari bide ematen ez dion ideia argi eta ezberdina,cogitoa berezko ideia modura eta, horrek egia eta gezurrabereizteko irizpidea ematen dio. Ezagutzaren printzipioaberezko ideien arrazoimenean datza.


• Metodo enpiriko-arrazionala erabiltzen duen norbaitekesango al luke «ez dago adimenean ezer lehenagozentzumenetan egon ez denik»? Zergatik?

Bai, ezagutza oro zentzumenetatik jasotako datuen araberakoadelako. Horiek abiapuntutzat hartuta, ulermena erabiliz,kontzeptu unibertsalak taxutzen ditugu.

• Aipatu metodo enpiristaren eta arrazionalistaren arteko aldenagusiak?

Enpirismoaren arabera ezagutza orok zentzumenenesperientzietan du jatorria eta indukzioa da metodorikfidagarriena zientzien esparruan. Enuntziatu zientifikoak izatezkoegia izan behar dira esperientziaren egiaztatzen direlako etainformazioa ematen dutelako.

Arrazionalismoak arrazoimenari ematen dio lehentasuna esperientziaren aurrean eta, gure ezagutzarenfuntsa berezko ideietan kokatzen du. Metodo deduktiboareneta arrazoizko egiaz osatzen diren matematiken alde agertzen da.


1. Giza arrazoimenaren funtsezko helburuak ezagutzari, ekintzari eta itxaropenari dagozkio; arrazoimenari eskergizakiak, Kantek bere kritikan erakutsi bezala, ezagutudezakeen hura, nola jardun behar duen eta itxaron dezakeena jakiten du.

2. Gizakia delako errealitatearen ezagutza eta fenomenoenatzipena eraikitzen eta ahalbideratzen duena,sentsibilitatearen eta ulermenaren apriorizko elementuetatikabiatuz.


• Zertan datza Kantek filosofia-arloan egin zuen kopernikariraultza?

Kanten esanetan, gizakiak eraikitzen du errealitateari buruzkobere ezagutza esperientziak emandako datuen bitartez, gizakiaez da subjektu pasibo hutsa; horregatik esaten da kopernikariraultza gure ezagutza izatearen ikuspegitik azaldu beharrean,subjektuaren ikuspegitik abiatuz azaltzea dela. Hau ezagutzarensubjektibotasun-printzipioaren hastapena da, izan ere, gizakia

da esperientziaren fenomenoak interpretatzen eta ezagutzendituena.

• Zein da filosofiaren zeregina, hizkuntzaren azterketarenmetodoaren arabera?

Hizkuntza aztertzea eta sasi-arazoen barneko benetako arazofilosofikoak argitzea.


1. Filosofiaren zeregina pentsamenduak argitzea eta mugatzeada, pentsamendu horiek nahasiak izan ez daitezen. Filosofiarenjarduerak hizkuntza logika erabiliz argitu behar du eta teoriahutsa izateari utzi behar dio.


1. Erantzun hori emateko egin den galdera eskuratzen denean.

2. Galdera oro testuinguru historiko jakin batetik egiten delako;galderak ulertzen baditugu, enuntziatuak interpretatzekoaukera izango dugu.

3. Erantzun pertsonala.


• Zergatik dira garrantzitsuak testuinguru historikoa etahizkuntza, metodo hermeneutikoarentzat?

Testuinguru historikoaren eta hizkuntzaren bitartez ulermena eskura dezakegu. Hermeneutikaren arabera, gizakiok historiaren baitakoak gara. Elkar ulertzeko ahaleginaegiten dugun unetik aurrera korronte historiko bateanbarneratzen gara, horregatik dio Gadamerrek «gizabanakoarenauto-gogoeta txinparta baino ez dela bizitza historikoarenkorronte itxian».

• Adiskide bati futbol-partida telebistan noiz hasten den nahita gaizki esaten badiot, zein baliotasun-nahi ez dabetetzen? Eta ordua ongi esan arren, berak ezagutzen ez duen ezkutuko kode bat erabiltzen badut?

Bi kasuetan zuzentasun morala ez litzateke beteko. Gainera, lehenengo kasuan egia eta egiazkotasuna ez lirateke beteko, eta bigarrenean, ulergarritasuna ezlitzateke beteko.


1. Ez duelako tokia aurkitzen, bere hutsunetik ihes egiten dueguneroko arazoei berehalako irtenbideak bilatuz eta muturreko eta behin-betiko jarrerak hartzeari muzineginez.


3. Izateari, munduari eta egiari buruzko galderak barne-isiltasunean bilatzea eta egoera trans-erreal batetik ihes egitea.


• Filosofian aldaketa aplikatua gertatu dela diogunean, zeresan nahi dugu?

Teoria eta praxisa elkarlotu egin direla jakintza filosofikoaaplikatuz, modu horretan, besteak beste, bioetikari, ekonomiari edota ekologiari buruzko arazoen aurreanorientazioa lortzeko.

941393 _ 0019-0036.qxd 12/2/09 11:23 Página 26


• Zure ustez, zientziaren eta teknologiaren aroan gaudenhonetan, zergatik jotzen dute astrologoengana hainbatpertsonak, etorkizuna ezagutzeko?

Erantzun pertsonala. Gurean gehien irakurtzen diren egunkariei eta aldizkariei buruzko ikerketa bat egitera etamerkatuan aurki daitezkeen okultismoari eta auto-laguntzariburuzko liburu ugariei buruzko gogoeta egitera bultzaditzakegu ikasleak.

• Bai zientziak eta bai filosofiak argudiatzen dute. Zer aldedago bien argudioen artean?

Argudio zientifikoek esperientziaren bidez errepika eta egiazta daitezkeen hipotesiak eta esperimentuak eskaintzendituzte. Argudiaketa filosofikoa, unitatean ikus bezala, bere helburuak, metodoak eta korronte filosofikoakbaldintzatzen du.

AZKEN ARIKETAK

GALDERAK

1. «Ezer ez dakidala baino ez dakit» esaldiak adierazten du jakintsua zela hori esan zuen pertsona. Nola azaldukozenuke hori? Zer da, ordea, jakintsua izatea?

Sokratesen esaldi horrek, esaten duena bere ezjakintasunazohartzen dela esan nahi du, eta horregatik filosofatzen du, izan ere, ez dakiela jakiten duen hark izan dezake jakitekonahia. Beste alde batetik, egia ezagutzaz gain, zoriontsu eta bidezkoa izanez ongi bizitzen dakiena jakintsua da.

2. Adierazi zeinek duen zientifismoaren aldeko jarrera eta zeinek ez, ondorengo solas honetan:

–ANDER. Azalpen horrek ez dit balio; agian bere geneek halaagintzen diotelako da hain altruista pertsona hori.

–KARMELE. Erredukzionista hutsa zara; zientziak egiaztatzenduena bakarrik onartzen duzu.

–ANDER. Tira, arrazoi duzu. Jainkoaren existentzia zientifikokifrogatu ez denez, niretzat ez du zentzurik inor Ruandara joaneta han bere bizia Jainkoagatik ematea.

Anderren jarrera zientifista da. Zientifismoa defendatzendutenek jakintza arrazional oro jakintza zientifikora mugatzendute, eta hortik kanpo irrazionaltasuna baino ez dagoela diote.Bere jarrera zientifista argia abiapuntu hartuta, Anderrenarabera, zientifikoki erakustean oinarrituta ez dagoen orok ezdu zentzurik edo ez du baliorik.

Oso erabilgarria litzateke, jarrera ezberdinak, gizakiaren izatefinituaren mugak gainditzen dituen harenganako fedean eta sinesmenean oinarritzea.

3. Argudio hauetako zein dira dedukzio-bidezkoak eta zeinindukzio-bidezkoak? Zergatik?

– Mirarik berarekin ibili nahiko balu, Gaitz guztiak sendatuko litzaizkioke Josebari. Josebari ez zaizkio gaitzguztiak sendatu. Beraz, Mirarik ez du onartu Josebarekinibiltzea.

– A aberea, B aberea eta C aberea zelulaz osatuta badaude, eta A aberea, B aberea eta C aberea katuak badira,orduan katu guztiak zelulaz osatuta daude.

31.OR.

– Orain arte ikusitako bele guztiak beltzak izateak esan nahi dubele guztiak beltzak direla.

Lehenengo arrazoiketa deduktiboa da (modus tollensmotakoa), izan ere, hainbat premisa aintzat hartuz beharrezkoaden ondorio logikoa ateratzen da.

Bigarren eta hirugarren arrazoiketak indukzio ez-osoak dira,kasu kopuru jakin batzuen behaketak ondorio orokora bateateratzea ahalbideratzen duelako.

4. Esan zein diren azalpenaren eta ulermenaren ezaugarriak.Gero, esan zerrenda honetako gertaeren arteko zeinekbehar duten azalpena soilik eta zeinek duten ulermenarenbeharra: grabitate-indarra, Indiako kasta-sistema,bihotzaren funtzionatzeko era, XX. mendeko Europakoarrazakeria-agerraldiak, neurosi bat, maitemintzea eta material baten erresistentzia kalkulatzea.

Fenomeno bat azaltzea zergatiak ezagutzea da. Aldiz, gertaera bat ulertzea horren zentzua hartzea da eta,horretarako, ezinbestekoa da gertaeren barruan kokatzea.Beraz, grabitate-indarrak, bihotzaren funtzionatzeko erak,neurosi batek eta material baten erresistentzia kalkulatzeakazalpena eskatzen dutela esan dezakegu. Beste alde batetik,Indiako kasta-sistemak, XX. mende amaierako Europakoarrazakeria-agerraldiek eta maitemintzeak ulermena eskatzen dute.

5. Baieztapen hauetako batzuk arrazoizko egiak dira, eta beste batzuk, berriz, izateko egiak. Esan zer motakoaden bakoitza. Argudiatu zure sailkapena.

a) Beroak gauzak handitu egiten ditu.

b) Zuzen baten kanpoaldean dagoen puntuan, zuzenhorrekiko paraleloa den lerro bakar bat baino ezin da egin.

c) Eguzki-sistemako azken planeta da Pluton.

d) Tripode guztiek hiru hanka dituzte.

e) v = e/t

f) Likido batean sartzen den gorputz orok goranzko bultzadajasaten du; bultzada hori gorputzak kanporatzen duenlikidoaren pisuaren baliokidea da.

g) Guztia zatia baino handiagoa da.

a,c eta f proposamenak izatezko egiak dira, esperientziarenbidez baino ezin baitira egiaztatu. Aldiz, b, d, e eta gproposamenak arrazoizko egiak dira, esperientziara jo gabejakin baitezakegu enuntziatu horiek egia ala gezurra diren.

6. Lotu ondorengo baieztapen bakoitza ikusi ditugun metodo filosofikoekin. Arrazoitu zure erantzuna ahal denneurrian.

– Ez da ezer gertatzen arrazoirik gabe.

Metodo arrazionalista. Arrazionalismoarentzat,kausalitatearen ideia dogma bidez onartzen diren berezkoideietako bat izango da; enpirismoa baieztapen horrenaurka agertuko da.

– Garrantzitsua hitzen esanahia agertzea da; hori dafilosofiaren egiazko arazoa.

Hizkuntzaren azterketaren metodoa.

941393 _ 0019-0036.qxd 12/2/09 11:23 Página 27


– Zentzumenetatik datozen ideiak nahasiak eta engainagarriak dira; adimenetik datozenak, aldiz, argiaketa bistakoak.

Metodo arrazionalista.

– Adimenean ez dago berezko ezer; zentzumenen bidezkoesperientziarik gabe inoiz ere ez luke ezer esango.

Metodo enpiriko-arrazionala eta metodo enpirista.

– Ekintzaren zentzua ulertu gabe, ez gara gertatu denazjabetuko.

Metodo hermeneutikoa.

– Gauzak ulertzeko, horien kultura-testuingurua ezagutubehar da.

Metodo hermeneutikoa.

941393 _ 0019-0036.qxd 12/2/09 11:23 Página 28


FINKATZEKO

GALDETEGIA1. FITXA1

Aukeratu erantzun zuzena.

1. Zein dira jakintzaren iturriak?:

a) Filosofia eta zientzia.b) Zentzumena eta arrazoimena.c) Teknika eta zientzia.

2. Matematiketara lotutako esperimentazioa…:

a) Greziar munduak egindako aurkikuntza izan zen.b) Metodo filosofiko bateko proposamena da.c) Iraultza Zientifikoan eman zen.

3. Axiomak/ek:

a) Sistema baten barruan frogatu ezin diren funtsezko printzipioak dira.b) Sistema zientifiko bat areagotzeko baliagarri diren enuntziatu berriak ateratzea ahalbideratzen dute.c) Dedukzio bidez lortutako enuntziatuak dira.

4. Indukzioak:

a) Egiazta daitezkeen munduko fenomenoak adierazten ditu.b) Ondorio orokor bat eskuratzen du hainbat kasu zehatzetatik abiatuz.c) Kasu zehatzak azaltzen ditu teoria orokorretatik abiatuz.

5. Fenomeno bat azaltzea zergatiak ezagutzea da:

a) Filosofia analitikoaren oinarri bat da.b) Gizarte-zientzien oinarri metodologiko bat da.c) Metodo hipotetiko-deduktiboaren urrats bat da.

6. Logosa:

a) Kosmosaren jatorria gizakiaz gaindiko indarren bidez azaltzen duten kontakizun fantastikoei dagokio.b) Mundu misteriotsu baten aurrean sortzen den mirespena da.c) Egia bilatzeko tresna bilakatuko da.

7. Metodo enpiriko-arrazionalak:

a) Bi ezagutza-iturri ditugula baieztatzen du: zentzumenak eta ulermena.b) Errealitatea ezagutzeko berezko ideiak behar ditugula usten du.c) Hizkuntzaren semantika eta logika aztertzen ditu.

8. «Arrazoizko egiak»…:

a) Esperientzietara jo gabe eskura ditzakegu.b) Gure ezagutza areagotzen dute.c) Ezinbestekoak dira gauzen zentzua aurkitzeko.

9. «Kopernikar iraultza(k) filosofian»...:

a) Ezagutza subjektuaren ikuspegitik azaldu beharrean izatearen ikuspegitik azaltzen du.b) Metodo hermeneutikoan ematen da.c) Ezagutza izatearen ikuspegitik azaldu beharrean subjektuaren ikuspegitik azaltzen du.

10. Filosofia praktikoa(k):

a) Ekintzaz arduratzen da.b) Errealitatearen ezagutzaz arduratzen da.c) Gizakiaren alderdi unibertsala aztertzen du.

1

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0019-0036.qxd 12/2/09 11:23 Página 29

30 � FFIILLOOSSOOFFIIAA EETTAA GGIIZZAABBIIDDEE HHEEZZKKUUNNTTZZAA,, BBAATTXX.. 11 � FOTOKOPIATZEKO MATERIALA © ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L. � 30

Zer da edertasuna Hegelentzat?

Nola zehazten da edertasuna?

Zer-nolako garrantzia du zentzumenak gogoeta estetikoaren barruan?

Zein arte etapa bereizten ditu Hegelek testuan?

Zure ustez, zergatik barneratzen ditu poesiak edertasun modu guztiak?

«Beraz, edertasuna ideia dela esan badugu, orduan eder-tasuna eta egia gauza bera dira, neurri batean. Hots, ederradenak egia izan behar du bere baitan. Baina, hain zuzenere, egia modu berean bereizten da edertasunetik. Hauda, ideia egiazkoa da, bere esentziaren eta printzipio uni-bertsalaren arabera ideia den aldetik, eta hala pentsatuada. Kasu horretan, pentsamenduarentzat bere zentzume-nezko eta kanpoko izaeran soilik da ideia unibertsala.Baina ideia kanpotik ere gauzatu behar da eta existentziajakin bat hartu behar du objetibotasun natural eta espiri-tual modura. [...] Ederra dena, beraz, ideiaren zentzume-nezko agerpen modura zehazten da. Izan ere, zentzumenaketa objektiboak, orokorrean, berez ez du inolako autono-miarik edertasunean, aitzitik, bere izatearen berehalakota-sunari uko egin behar dio, izan ere, izate hori presentziaerreala eta kontzeptuaren objektibotasuna besterik ez daeta, kontzeptua bere objektibotasunarekin batera islatzenduen errealitate gisa ezartzen da eta, ondorioz, ideia be-ra islatzen duen errealitate gisa, kontzeptuaren agerpenmodura baino baliagarri ez den errealitate eraginkor etaobjektibo honetan.

[…]

Bere zehaztasunean arte bereziekin duen lotura hain-bestekoa da, non artea forma artistikoen errealitate era-ginkorra den. Izan ere, arte sinbolikoak (arte grekola-tindarraren aurrekoa) arkitekturaren bidez erdiesten dubere errealitate eraginkorrena eta bere aplikazio gorena,bertan bere kontzeptuaren osotasunari esker nagusitzenda; honen aurrean, arte klasikoarentzat eskultura daformula egokiena, eta arkitektura osagarria besterik ezda, era berean, pintura eta musika oraindik ezin ditu ga-ratu bere edukiaren barneko forma absolutu gisa; azkenik,arte erromantikoak pintura- eta musika-adierazpenahartzen ditu autonomoki eta baldintzarik gabe, gauzabera, egiten du poesia-adierazpenarekin; baina poesiaedertasun mota guztien araberakoa da eta guztietan heda-tzen da, izan ere, bere elementu nagusia fantasia ederrada, eta fantasia ezinbestekoa da edertasun oro sortzeko,edozein delarik ere edertasun horrek hartzen duen forma.»

G. W. F. HEGEL, Estetikari buruzko irakaspenak (moldatua)

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.1

ZABALTZEKO

EDERTASUNAREN IDEIA (A ZATIA)2. FITXA1

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0019-0036.qxd 12/2/09 11:23 Página 30


ZABALTZEKO

EDERTASUNAREN IDEIA (B ZATIA)3. FITXA1

Erreparatu irudi hauetan, irakurri poema eta erantzun galderei.1

Hegelen testuari jarraituz, arteko zein etaparekin lotuko zenituzke irudiak eta Lorcaren poema?

Ados al zaude Hegelek poesiaz luzatzen duen baieztapenarekin? Arrazoitu erantzuna.

Zure ustez, adibide hauetan, poesiak bestelako arteak gainditzen ditu?

Harria kopeta da, bertan ametsek orro egiten dute ur zikinik eta altzifre izozturik gabe. Harria bizkarra da, denbora malkozko zuhaitzekinerabateko eta zintak eta planetak.

Ikusi ditut euri grisak olatuetarantz joaten, beso leun zuloz josiak altxatuz, odola busti gabe beregorputz-adarrak askatzen dituen harri eroriak ezjotzeko ahaleginean.

Harriak haziak eta lainoak hartzen baititu,hegatxabalen eskeletoak eta ilunabarreko otsoak;baina ez du hotsik ateratzen, ez du kristalik ematen,ezta sua ere, plazak eta plazak baizik, eta murrurikgabeko beste plaza batzuk.

FEDERICO GARCÍA LORCA, Cuerpo presente

La danza, Andrè Derainek egindako olio-pintura (1906).Gizeh-ko Piramidea.

Diskoboloa, Mirón.

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0019-0036.qxd 12/2/09 11:23 Página 31


Erantzun hurrengo galderei.

Laburbildu eta azaldu mitoen ezaugarriak eta mito honenak bereiziki.

Zein ekintza zehatz egin zituen Prometeok gizakien alde?

Zure ustez, zer lotura dago «mitoaren» eta «logosaren» artean, testua irakurri ostean?

1

«Prometeo» izenak greziar jatorria du eta «aurre-ikus-lea» esan nahi du, edo gertakizunak aurrez iragartzendituela. Prometeo ez da Olinpiako jainkoa, titana da (Ja-peto eta Climeneren semea).

Prometeok bazekien Lurraren zoruan zeruetako haziazetzala, buztina bildu, bere malkoekin busti eta oratuegin zuen, jainkoen pareko hainbat irudi taxutuz, Mun-duko Jaunak taxutuz: «Gizakiak». Jakinduriaren jain-kosa, Atenea, bere laguna zen eta titanen semearen obramirespenez ikusi ondoren, irudietan putz jainkotiarragaineratu zuen. Horrelaxe sortu ziren gure Lurreko le-hen gizakiak. Nahiz eta denbora askoan zehar ez zutenasmatu jaso zuten zipriztin jainkotiarra erabiltzen. Or-duan Prometeo bere sormenetara gerturatu eta sua ma-neiatzen, animaliak gobernatzen eta lanerako erabiltzenirakatsi zien; pentsamendua eta hitza erakutsi zien, itsa-sora joateko itsasontziak eta belaontziak eraikitzen era-kutsi zien; izarrak behatzen, zenbatzen eta idazten, etalurrazpiko metalak aurkitzen erakutsi zien.

Egun batez, gatazka lehertu zen Jainkoei eman beharre-ko eta gizakientzat utzi beharreko sakrifikatutako ani-maliaren atalak erabakitzerakoan. Prometeok animaliabat sakrifikatu eta bi zaku egin zituen: batean animaliaren

haragia sartu zuen heste eta tripaz estalita, bestean, he-zurrak sartu zituen politki isuritako koipez estalita.Zeusek olioa eta hezurrak zituen zakua hautatu zuen,lehen begi kolpean eztiagoa zena. Zeusek, trikimailuakhaserretuta, sua kendu zien gizakiei. Prometeo, gizakieilaguntzeko asmoz, Olinpoan sartu zen isilean eta Heliosen(Eguzkia) gurditik su sakratua ostu zuen gizakiei itzul-tzeko.

Zeus, berriro asaldatu zen bigarren ziria jasan ostean,orduan Prometeo zigortzea erabaki zuen. Hala, Kauka-soko harkaitz batzuetan lotu zuten katez, bertan, arranobatek gibela jaten zion eta, hilezkorra zenez, torturaegunez egun errepikatzen zen.

Denbora joan zen, mendeak joan ziren, eta Prometeorenoihuak oraindik entzun egiten ziren. Bere oinazeak errukiasortzen zuen, baina inor ez zen hura lasaitzera ausartzen.Egun Batez, Hercules handik igaro zen argonautekin, etaarranoa Prometeoren gibela irensten ari zela ikusita, gezibatez jo zuen arranoa.

Berehala kateak askatu eta berarekin eraman zuen Pro-meteo. Horrelaxe amaitu zen gizakientzako sua ostuzuen titanaren zigorra.

SAKONTZEKO

PROMETEO4. FITXA1

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0019-0036.qxd 12/2/09 11:23 Página 32


Kantek, Arrazoimen hutsaren kritikan zer ezagutu dezakegun jakin nahi du. Hala, aipatu lanean halakoadierazpenak jasotzen dira:

«Argi eta garbi dago gure ezagutza esperientziatik abiatzen dela. Bestela, nola iratzar daiteke ezagutzekogaitasuna, ez bada gure zentzumenean eragiten duten objektuen bidez, zeintzuk, orain berez irudikapenaksortzen dituzten, orain irudikapen horiek alderatzeko, lotzeko edo bereizteko, eta, modu horretan, zentzu-menen bidez jasotako erasateen lehengaia taxutzeko ulermenaren gaitasuna abiarazten duten, esperientziaizeneko objektuen ezagutza eskuratze aldera? Ondorioz, denboraren hurrenkeran, ez dago esperientziabaino lehen eskuratzen den ezagutzarik eta ezagutza oro haren bidez abiatzen da.

Baina, nahiz eta gure ezagutza oro esperientziarekin abiatzen den, horrek ez du esan nahi ezagutza oro es-perientziatik eratortzen denik. Halaxe da, gerta daiteke gure ezagutza enpirikoa erasateen bidez jasotzendugunaren eraketa bat izatea eta erasaten horietatik abiatuz gure ezagutzeko gaitasunak sortzen duen zer-bait izatea.»

IMMANUEL KANT, Arrazoimen hutsaren kritika


FINKATZEKO

KANT: ZER EZAGUTU DEZAKET? 5. FITXA1

Bilatu testuan metodo enpiristarekin bat datozen esaldiak eta metodo arrazionalistarekin bat datozenak. Zure ustez, zer metodoren aldekoa da Kant?

Azaldu azpimarratutako esaldiaren esanahia.

Lotu testuaren edukia metodo transzendentalarekin.

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0019-0036.qxd 12/2/09 11:23 Página 33


Gatibuak objektuen itzalak eta islak ikusten ditu eta, azkenik, Eguzkiak argitutako objektuak. Egin ikusten dituen gauzaguztien zerrenda eta esan zein diren errealagoak eta zein diren irudiak.

Ikusten al diozu inolako loturarik Platonen kontakizunaren eta guk errealitateari buruz daukagun ezagutzaren artean?

Gatibua haitzulora itzuli eta ikusi duenaren berri ematen dien bertan daudenei, zein jarrera izango dutela uste duzu?

Lotu testuaren edukia unitatean ikasitakoarekin.

Testu hau unitateko 6.dokumentuan agertzen den tes-tuaren jarraipena da. Haitzuloko gatibuetako batek ihesegiten du eta egiazko errealitatea ikusten du.

«–Orain, kateetatik eta bere ezjakintasunetik askatzendenaren kasua aztertu, zer gertatuko litzateke honakoaberez gertatuko balitzaioke: haietako bat askatu eta be-rehala altxatzera, lepoa biratzera eta argirantz joaterabehartuz gero […]. Zer uste duzu erantzungo lukeela,gauza errealak aurrean dituela eta behar bezala ikusdezakeenean, aurretik ikusitakoa gauza hutsala baizikez dela eta orain ikusten duena, aldiz, erreala denarenparekoa dela esaten bazaio? Eta hormaren beste alde-tik igarotzen den objektu bakoitza erakutsiko balitzaioeta zer diren esatera behartuko balitzaio, ez duzu ustezailtasunak izango lituzkeela eta, aurrez ikusi dituengauzak orain ikusten dituenak baino egiazkotzat izan-go dituela?

–Askoz ere egiazkoagoak. […]

–Eta bortxaz aldapa malkartsu eta piko batera bultzatuaizango balitz, Eguzkiaren argitara iritsi arte askatu gabe.[…]

–Noski, berehala gutxienez.

–Ohitzea beharko luke, goran dauden gauzak begiratuahal izateko. Lehenik eta behin itzalak begiratuko lituz-ke erraztasun handiagoz, gero, uretan islatzen diren gi-zakien soslaiak eta objektuen irudiak, ondoren gizakiaketa azkenik, objektuak zuzen-zuzenean. Jarraian, gauez,zeruan dagoen hura begiratuko luke eta zerua bera, as-troen argiari so eta ilargia errazago ikusiko luke, egunezEguzkia eta bere argia baino.

–Zalantzarik gabe.»


FINKATZEKO

PLATON: HAITZULOAREN MITOA6. FITXA1

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0019-0036.qxd 12/2/09 11:23 Página 34


Lotu jarraian agertzen den baieztapen bakoitza dagokion metodo filosofiko edo zientifikoarekin.1

BERRIKUSKETA

ZIENTZIAREN ETA FILOSOFIAREN METODOAK7. FITXA1

METODOA

«Axioma-sistema baten egitura eta irismena bere axiomek baldintzatuta dago.»

«Adierazpen filosofikoak zehaztugabeak eta ilunak direlako eta, nahasmenak sortzendituztelako planteatzen dira arazo filosofiko gehienak.»

«Gertaera bat ulertzea bere zentzua hautematea da, eta horretarako ezinbestekoa dagertaeren barruan kokatzea.»

«Gizabanako guztientzat komunak, unibertsalak eta beharrezkoak diren ezagutzaren,ekintzaren eta itxaropenaren baldintzak aurkitu behar dira».

«Protokolozko enuntziatuek enpirikoki egiaztatzeko moduko munduko fenomenoakazaltzen dituzte.»

«Filosofiak ulermena zilegitzen duten elementuak aurkitzearekin (tradizioa, historia,hizkuntza, etab.) etsi behar du.»

«Arrazoimena ezagutzaren baitatik eta haren irizpidez eratzen da, nahiz eta zentzumenakere kontuan izan ditzakeen.»

«Munduko gertaerak eta hipotesitik deduzitutako gertaerak bat ez datozenean hipotesiagezurtzat edo “faltsutzat” jotzen da.»

«“Ulermen faltsuak” kritikatu ahal izateko irizpideak aurkitzeko ahalegina egin behar da,ulermenean aurrera egitea zilegi dela ulertuta.»

«Metodo hau aldaketaren eta mugimenduaren esperientzia fisikotik abiatzen daeta ulermena taxutzearekin amaitzen da.»

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0019-0036.qxd 12/2/09 11:23 Página 35


IKASLEEN ASEBETETZE MAILA:

IRAKASKUNTZA PROZESUAREN EBALUAZIOA8. FITXA1

MAILA ETA IKASLEKOPURUA:

BIKAIN ONGI NAHIKOA GUTXIEGI

UNITATE DIDAKTIKOAIKASLEENGANAKO

EGOKITASUNATOPATUTAKO ZAILTASUNAK

HELBURUAK

KONTZEPTUAK

PROZEDURAK

JARRERAK

METODOLOGIA

LANTZEN DIREN GAITASUNAK GAINDITZE MAILA %

1.

2.

3.

4.

941393 _ 0019-0036.qxd 12/2/09 11:23 Página 36


Filosofia arrazionaltasunteorikoa den aldetik: egia eta errealitatea

AURKEZPENA

UNITATEAREN ESKEMA

Bigarren unitatean arrazionaltasun teoriko eta praktikomodura ulertzen den filosofiaren eta egia eta errealitateaatzipetzearen arazoa planteatzen da. Ezagutza jarduerakognitiboaren ondorio da, baina egia bilatzeak arazoaksortzen ditu, izan ere, egiatzat zer dugun definitu behardugu. Hori dela eta, alde batetik, ezagutzaren posibilitateak

eta ereduak aztertzen dira eta, beste alde batetik, «egia»hitzaren esanahia eta, hura definitzen, azaltzen eta ulertzensaiatu diren teoria ugariak aztertzen dira.

Errealitatetzat ulertzen duguna azaltzen da, itxuraren aurkajarriz, eta historiarekin eta biziarekin lotuz.


Unitatearen hasieran arrazoimen teorikoa eta arrazionaltasun praktikoa bereizten dira.Arrazionaltasun teorikoa eta jakintza metafisikoa,errealitateari buruzko behin-betiko galderak argitzekoahalegina eginez aztertzen dira, errealitatearen barruanorientatze aldera. Ezagutzak gauzen egoera bat atzipetzeadu helburu eta subjektu bat eta objektu bat egoteaeskatzen ditu; guztiaren ondorioa egiaren bilaketa izangoda. Kantek adierazi bezala, ezagutzaren maila planoobjektibo eta subjektiboarekin duen loturaren araberakoada; eta interes teorikoak, praktikoak edo emantzipatzaileakizan ditzake, atal honetan ematen den taulan ikusdaitekeen bezala.

Hurrengo puntuan egiaren esanahia jorratzen da. Egia zer den zehazteak arazoak dakartza; berez, hiru egoerakognitibo igarotzen ditugu: ezjakintasuna, zalantza eta ziurtasun subjektiboa. Egia-irizpide anitz ditugu,autoritatea, tradizioa edo ebidentzia, esate baterako. Eta ikuspegi honetatik, egiaren teoriak jorratzen dira.

Azken puntuan errealitatea aztertzen da, filosofiarenhelburu gisa. Errealitatea eta itxura bereizi egin behar dira.Azken hau, gauzen izate erreal gisa, gauzen izateaezkutatzea gisa edo gauzan izate erreala ezagutzeko bidegisa uler dezakegu. Azkenik, errealitatea, historia eta biziaelkarlotzen dira, izan ere, bizi historiko modura edo bizitakohistoria modura pentsa dezakegu errealitatea.

Munduan orientatzeko beharra duguTrumanen showa

1. Arrazionaltasun teorikoaren eremua2. Zertan datza ezagutza?3. Eta zer da egia?4. Errealitateaz galdezka

1. Ariketak:• Galderak.• Mintzaldiak.

2. Baliabideak:• Testu iruzkina: Parmenidesen pentsamendua.• Eztabaida-plana.• Ikus-entzunezkoa: Filma Matrix, A. Wachowski eta L. Wachowski.

LEHEN PUNTUA

GAI NAGUSIA

BALIABIDEAK

2941393 _ 0037-0050.qxd 12/2/09 11:24 Página 37


HELBURUAK

KONTZEPTUAK

EDUKIAK

• Arrazionaltasun teorikoaren eremua.

• Arrazionaltasun teorikoa eta arrazionaltasun praktikoa.

• Filosofia arrazionaltasun teorikoa den aldetik.

• Zertan datza ezagutza?

• Ezagutzaren mailak.

• Ezagutzaren interesak.

• Ezagutza azaltzeko ereduak.

• Eta zer da egia?

• Egia hitzaren jatorria.

• Egiaren ezagutzak.

• Errealitateaz galdezka.

• Errealitate hitzaren jatorria.

• Itxura eta errealitatea.

• Errealitatea, historia eta bizia.

1. Arrazionaltasun teorikoa eta praktikoa bereiztea.

2. Giza ezagutzak planteatzen duen arazoa ulertzea.

3. Ezagutza azaltzeko eredu nagusiak bereiztea.

4. Ezagutzaren interesak ulertzea.

5. Egia bilatzeak dituen zailtasunak ulertzea,fidagarritasuna, erabilgarritasuna eta unibertsaltasunabarneratu asmo dituen ezagutza modura.

6. Egiaren teoriak identifikatzea.

7. «Errealitate» hitzaren jatorria ezagutzea.

8. «Errealitate» hitzaren esanahi ezberdinak bereiztea.

9. Errealitatea, historia eta bizia elkarlotzea.

JARRERAK • Giza ezagutzak eragiten duen arazoaren aurrean sentsibilitatea azaltzea.

• Errealitateari buruzko teoria ugariak aintzat hartzea.

• Errealitatea argitzeko eta ziurtasunezko errealitate baterantz hurbiltzeko ahaleginakerrespetatzea.

• Ezagutzaren zilegitasunaren arazoari emandako erantzunak ezagutzeko interesa izatea.

• Egiaren bilaketa positiboki baloratzea, gizakiaren etengabeko lanketa modura.

• Taldean lan egiteko gaitasuna azaltzea.

PROZEDURAK • Unitate honetan landutako funtsezko terminoak barneratzen dituen kontzeptuzko mapa bat taxutzea.

• Ezagutzaren interesak identifikatzea.

• Ezagutzaren zilegitasunari buruzko eztabaida bat antolatzea eta bertan parte hartzea.

• Ezagutzaren interesei buruzko informazioa bilatzea.

• Egiarekiko ziurtasun egoerak alderatzea.

• Egiaren teoriak sakonki jorratzea.

• Atal bakoitzean adierazten diren ariketak egitea.

941393 _ 0037-0050.qxd 12/2/09 11:24 Página 38


• Arrazionaltasun teorikoa eta arrazionaltasun praktikoa alderatzea.

• Jakintza metafisikoa definitzea.

• Ezagutzaren interesak bereiztea.

• Ezagutza azaltzeko ereduak aztertzea.

• Egiarekiko ziurtasun egoerak bereiztea.

• Ezagutzaren ezaugarri garrantzitsuenak ezagutzea eta azaltzea, egiarekiko eta errealitatearekiko loturan ager daitezkeen arazoak aztertuz.

• Egiaren teoriak azaltzea.

• Errealitatearen ezagutzari dagokion arazoa aintzat hartzea.

• Errealitatea, historia eta bizia elkarlotzea.


• Egia bilatzean gizakiaren alderdi arrazionalean eta bere pertsona mailako eraikuntzan barneratzen gara.

• Besteen iritziak onartzeak jarrera demokratikoak garatzen ditu eta bizikidetza errazten du.

• Errealitate-itxura bitasuna ulertzeak masa-komunikabideen azterketa kritikoa egitea ahalbideratzen du.

BALIOETAN HEZTEA

FITXEN INDIZEA



2. fitxa Hiperrealismoa SAKONTZEKO

3. fitxa Egia ez dago gehiengoaren baitan FINKATZEKO

4. fitxa Sinboloa eta imitazioa BERRIKUSKETA

5. fitxa Satira filosofikoa (orrialde bikoitzeko fitxa) ZABALTZEKO


941393 _ 0037-0050.qxd 12/2/09 11:24 Página 39


ARIKETEN ERANTZUNAK

HASIERAKO GALDERAK

Unitateko lehen galderek gizakiaren ezagutzeko gogoarensakonean dagoenari buruzko gogoeta eginarazten digute.Ezagutzaren bidez egia eskuratzen da, baina, nolakoa daezagutzaren bidez erdiesten dugun egia? Benetan egia aurkitunahi dugu? Ezagutzari eta egiari esker erreala zer den eta gauzenerrealitatea zein den zehazten dugu, baina zenbaitetan zailaegiten zaigu zer den eta zer ez den finkatzea, gure inguruanjazotzen diren gertaerei buruz bakoitzak egiten duguninterpretazioaren arabera.

ARRAZIONALTASUN TEORIKOAREN EREMUA



2. Baliotasun unibertsala, gauza guztiek komunean dutenabilatzen duelako. Funtsezkotasuna, lehenengoa delako eta gainerako jakintzen jatorria delako. Beharra, beste modubatzuetako printzipioak izan ezin dituzten izakiak dituelakohelburu. Komunitatea, unibertsoko fenomenoen artekoelkarrekintza suposatzen duelako.

3. Jakintza teorikoa da, baina filosofia praktikoari nolabaitekoaipamena ere egiten dio, ekintzen oinarri arauemaileeiburuzko gogoeta egiten baitu.


• Zergatik bereizten dira arrazionaltasun teorikoa eta praktikoa?Zer alde dago? Zer erlazio dago bien artean, zure ustez?

Arrazoimen teorikoa munduaren behaketan orientatzen da eta arrazoimen praktikoak ekintza orientatzen du. Lehenengoakerrealitatearen ezagutzara jotzen du hura azaldu eta ulertzekoeta, bigarrenak, deliberazio-arrazoia aipatzen du aukera egokiaegiteko modu gisa. Bien arteko lotua 1 dokumentuko hirugarrengalderaren erantzunean azaltzen da.

ZERTAN DATZA EZAGUTZA?


1. Limurtzeak ez du baliorik subjektutik at, ondorioz, erabatsubjektiboa da; konbikzioak, ordea, baliotasun objektiboa du,subjektu guztiek onartzen dute.

2. Plano subjektiboaren eta objektiboaren arteko konbinazioanbila daiteke hiruen arteko lotura. Iritzi batean ez dagoziurtasunik, ez objektiboa eta ez subjektiboa, sinesmeneanziurtasun subjektiboa baino ez dugu aurkitzen eta jakintzaobjektiboa eta subjektiboa da.


• Idatzi ezagutzea eta ezagutza kontzeptuen definizioa, zurehitzak erabiliz.


37.-41.OR.

36.-37.OR.

34.OR.

2• Jarri ezagutza-maila bakoitzaren adibide bat.

Esate baterako, «kolore gorria gogoko dut» esatea iritzi batizango litzateke, politikari buruzko eztabaidak sinesmenetanoinarritzen dira eta zientziaren axiomak jakintzak dira.

• Kantek aipatzen dituen arrazoimenaren bi interesekelkarrekin inolako loturarik ez dutela usten duzu? Arrazoitu erantzuna.

Gizakiak nola jardun behar duen hausnartu eta gero gauzatuegiten duenean, ematen da lotura hori.

• Apelek eta Habermasek ezagutzaren bidezmendekotasunetik eta errepresiotik askatzea proposatzendute. Zer esan nahi dute?

Ezagutzaren interes emantzipatzaileaz ari dira. Esate baterako,ideologien kritikak herritarren arteko bizikidetza hobetzeaeragiten duenean, diktadura-gobernuak mespretxatuz edo askatasuna bilatuz.

• Alderatu, subjektibismoa, erlatibismoa eta perspektibismoa.

Subjektibismoaren iritziz egia zer den asmatzea gizabanakobakoitzaren arabera dago. Erlatibismoaren ustez zerbait egiatzatedo faltsutzat jotzea kultura, garai edo talde sozial bakoitzarenarabera dago. Bestalde, perspektibismoaren aburuz errealitateaezagutu daiteke, baina horretarako perspektiba ezberdinakbateratu behar dira, izan ere, gutariko bakoitzak eta belaunaldihistoriko bakoitzak errealitateari buruzko ikuspuntu propioa du.

• Ezagutzeko aukerei buruzko erantzunetatik zein da egokiena,zure ustez? Zergatik?



1. Unitatean azaltzen den moduan, hiru galderak arrazoimenaren interesaren baitakoak dira. Lehenengoaezagutzaren eta zientziaren ikuspuntutik, bigarrena etikarenikuspuntutik eta, hirugarrena erlijioaren ikuspuntutik.



1. Norbaitek errealitatean hautematen duena beste norbaitekhautematen duena bezain erreala da. Ortegaren ustez,errealitate kosmikoa ikuspuntu jakin batetik soilik ikus daiteke,eta horrek errealitatearen osagaietako bat dela adierazten du.Batak ez du zentzurik bestea ez badago.

2. Zorroztasunean eta testuaren arabera, ez. Beti behar izangodugu gure aurrean dagoen errealitatea behatzeko eta aztertzeko ikuspuntu jakin bat.


1. Subjektuak, izan ere, bere egitura kognitiboari esker da zilegiezagutzaren eraikuntza. Berez, arrazionalistak eta enpiristak,errealitatearen gure ezagutza berezkoak izan daitezkeen edo esperientziatik har daitezkeen ideia batzuk baldintzatutadaudela esan zutenean, oker zeudela azaltzen du Kantek(1 unitatean ematen da azalpena).

2. Ikuspuntuari dagokionez iraultza bat suposatzen duelako;orain objektua da subjektuaren a priorizko egiturak zuzendutadagoena.

941393 _ 0037-0050.qxd 12/2/09 11:24 Página 40



1. Giza arrazoimena aurreiritziz kutsatuta dago (horietako batzuklegezkoak), ondorioz, giza arrazoimen hori ezin dugu purutzathartu, izan ere, gizakia bere historian barneratuta dago eta historia horrek baldintzatzen du auto-gogoeta.

2. Testuaren arabera, aurreiritziak gizakiaren baitakoak dira eta arrazoimenaren eraketa baldintzapen indibidualaren,sozialaren eta historikoaren araberakoa da.

3. Gu historiarenak gara eta, geure burua gogoetaren bidezulertu baino askoz lehenagotik ari gara familiaren, gizartearen eta bizi garen egoeraren bidez ulertzen, nabarmen ulertu ere.


• Definitu zuk zeuk errealismoa eta idealismoa.

Erantzun pertsonala. Ikasleak bi teorietatik esanguratsuenairuditzen zaion hura hartu beharko du bere teoria eraikitzeko.

• Bilatu zein ziren Aristotelesen eta Descartesen jarduerarikgustukoenak. Ba al dute zerikusirik jarduera horiek ezagutzaulertzeko zuten moduarekin?

Aristoteles naturalista zen, enpirista zen eta erreala berezulergarria dela uste zuen; mundua ulertzeko gure gaitasuneanfidatzen zen erabat. Descartes matematikaria zen eta arrazoimenari eta berezko ideiei ematen zien lehentasunazentzumenen aurretik, horregatik, errealaren ulergarritasunasubjektuaren baitan dagoela uste zuen.

• Saiatu gertaera historiko bat azaltzen, hermeneuta batekegingo lukeen moduan.

Erantzun pertsonala. Garrantzitsua da ikasleak kontuan hartzeakontzientziak bateratzearen ondorioz sortzen delahermeneutikak defendatzen duen ulermena.

ETA ZER DA EGIA?


1. Ezagutzaren helburua egiazko emaitzak eskuratzea da.Ezagutzari jarraiki, subjektuaren eta objektuaren artekoerlazioaren bidez barneratzen da subjektua gauzetan. Gero, fenomeno kognitiboen objetibotasuna onartu ahalizateko zenbait irizpide daude, hau da, ezagutza egiarenoinarrietan aztertzen dituen epistemologia.


3. Ortegaren testuak zera esan nahi du, ezagutzaren bidezlortutako egietatik abiatuz, objektuetatik haratago doanaadieraziko dela, objektu aniztasuna.

4. Erantzun pertsonala. Filosofo askok, filosofoaren oinarrizkolana egia bilatzea izan behar duela eta, hala ere, askopentsamenduaren korronte erosoak edo bestelako ikerketabatzuk jorratzera mugatu direla adierazi dute kexuz.


• Adierazi egiak esapide hauetan duen esanahia: «Ez zaitezIbanez fio, ez du sekula egia esaten»; «Josune egiazkoadiskidea da»; «Filosofiak egiaren bila dihardu»; «Egia lorpenedo garaipen bat da».

42.-46.OR.

Lehenengo esapidean Ibanek esaten duena ez dela egiaulertarazi nahi da, esaten dituen enuntziatuak ez datozelako bat errealitatearekin (latinerako «egia» hitzaren esanahietimologikoarekin dator bat). Bigarren esaldian Josune adiskideerabat fidagarria dela adierazi nahi da (hebreerako «egia»hitzaren esanahi etimologikoarekin dator bat). Azken biesapideak hitzaren grezierako etimologiaren eta latinerakoetimologiaren arteko nahasketa lirateke.

• Aurkitu zeure esperientziako adibideak, egiarekiko izandezakezun egoera bakoitzerako.


• Badira egia izan gabe egiazkotzat jo izan diren ezagutzak.Eman horietako baten berri, eta azaldu nola zehaztu den ezdela egia.

Adibide asko aurki daitezke zientzian, esate baterako: Lurrakunibertsoan duen kokapena, bere biraketa-mugimendua eta translazio mugimendua, bere esfera izaera, etab. Behaketazientifikoan izan diren aurrerapenei eta ezagutzari esker teoriahoriek guztiak ezeztatu egin dira, eta orain beste teoria batzukjotzen dira egiazkotzat.


1. Erantzun pertsonala. Plastikozko landareak, modan ezagunakdiren marken imitazioak edota faltsifikatutako artelanak diraitxuraren eta egiaren arteko nahasketaren beste zenbaitadibide.

2. Unitatean azaltzen diren egia-irizpideetako bati jarraitzen dionzerbait egiazkoa dela esan ohi da, autoritatea, tradizioa,pentsamenduaren eta errealitatearen arteko elkarrekikotasuna,koherentzia logikoa, erabilgarritasuna eta ebidentziak kasu.

3. Proposizio bat egiazkoa da koherentzia logikoaren irizpideaurratzen ez duenean. Koherentzia logikoa sistema berekoenuntziatuen artean kontraesanik ez dagoela frogatzeandatzan irizpide logiko-matematikoa da.



• Azaldu zure hitzen bidez zer den egia-irizpidea, eta emanadibide bat aipatutako irizpide bakoitzeko.

Erantzun pertsonala. Autoritatearen irizpidea: Aristotelesenarabera mimesia oinarrizko kontzeptua da literaturarentzat;Tradizioaren irizpidea: gaur egungo gizakia Adan eta Evarenondorengoa da; Elkarrekikotasunaren irizpidea: suak erre egitendu; Koherentzia logikoaren irizpidea: elkartasunezkopentsamenduak izan eta horren arabera jarduten badut;Erabilgarritasunaren irizpidea: labana hori ona da baldin eta mozteko balio badu; Ebidentziaren irizpidea: daukazunhipermetropia zuzendu nahi baduzu betaurrekoak erabili behardituzu.

• Aztertu enuntziatu hauek, egiaren elkarrekikotasuntzathartuta. Zer gertaerek baieztatuko lukete hauenegiazkotasuna?

– Irratia hondatuta dago. (Matxura batek baieztatuko luke).

– Txakur honek Mendizabal du izena. (Izen hori esan eta txakurra gerturatuko balitz baieztatuko litzateke).

941393 _ 0037-0050.qxd 12/2/09 11:24 Página 41


– Hontzak ez dira ugaztunak. (Kumeak jaiotzean titirik ezhartzeak baieztatuko luke).

– Udazkena da. (Hosto erorkorretako zuhaitzetako hostoenerorketak baieztatuko luke).


• Har al ditzakegu egiazkotzat enuntziatu hauek? Zergatik?

– Honekin ederki asko zatika daiteke, bai, indioilarra! (Bai, baldineta eskuan aiztoa badugu eta erabilgarritasunaren irizpideaerabiltzen badugu).

– Hotz denean berokia erabiltzea komeni da. (Bai, baldin eta ebidentziaren irizpidea erabiltzen badugu).

– Likido baten irakite-puntua presioaren araberakoa da. (Bai, baldin eta elkarrekikotasunaren irizpidea erabiltzenbadugu).


1. Egia ideien ezaugarri bat da eta ideia hori gure bizitzaraegokitzen dela esan nahi du.

2. Pragmatismoaren arabera, ideia bat egiazkoa da geureganatu,balioztatu, berretsi eta egiaztatu egin dezakegunean.

3. William Jamesen testu-zatian galdera hauek luzatzen dira: nolaaplikatzen da ideia jakin bat gizabanako baten bizitzan?; nolagauzatuko da egia hori?; Zein esperientzia izango dira usteakfaltsuak balira lortuko liratekeenak ez bezalakoak?. Galderahoriek dira testuan aipatzen denaren eta pragmatismotzatulertzen dugunaren arteko lotura.

4. Matematiketan adibidez, frogatu egin daitezkeelako egia direnegiak aurki ditzakegu, baina ez dute aplikazio praktikorikzentzu pragmatikoari dagokionez.


1. Benetako adostasuna benetan egiten dena dira, gauzatuegiten dena, adostasun ideala solaskide guztiek egiazkotzatdutena biltzen duena da. Lan-gatazka bat izan daiteke adibideegokia, bertan, adostasun ideala langileen eta ugazabeninteresak biltzen dituen hura da eta, benetako adostasuna,lortzen den adostasuna da, neurri batean guztiek atzera eginezlortzen dena.

2. Pertsona bakar baten irizpidea bilduko lukeelako soilik eta, ez lukeelako kontuan izango gainerakoekin hitz egitea,ondorioz, ez lituzke gainerakoen interesak aintzat hartuko.

3. Adostasun bat solaskide guztien adostasuna lortzen dueneandela baliozkoa.


• Zer zeregin du elkarrizketak egia lortzeko?

Elkarrizketa proposizioen egia elkarlanean lortzeko inguruneada. Zerbait egia dela badiogu, hori baieztatzeko adina arrazoiditugulako diogu, eta gure solaskidearekin eztabaidatu beharkodugu.

• Zer esan nahi izaten dugu zerbait egiazkotzat hartzeaesapidea erabiltzen dugunean? Denborarekin gezurrezkoabihur al daiteke zerbait hori?

Esapide horrekin une horretan zerbaiten egiaz ziur gaudela esannahi dugu. Unitatean ikusi dugun moduan, tradizioaren

irizpidearekin zerbait egiazkotzat jo dezakegu denborarekingezurtatu egiten den arte.

ERREALITATEAZ GALDEZKA


• Zer zailtasun du errealitatearen definizio negatiboa lortu nahiizateak?

Definizio negatiboa zein den arabera, errealitatea itxurarenaurkakoa izan daiteke, errealitatea ez da itxuraz zirudiena, hor datza zailtasuna. Jarduteko modu honek ez digu esaten zerden errealitatea, baizik eta zer ez den errealitatea.

• Ba al dago inolako harremanik errealitate hitzaren adieradesberdinen artean? Zer-nolako harremanak daude?Zergatik?

Zaila da errealitatearen oinarrizko lau adieren arteko harremanikfinkatzea, baina errealitate kontingenteak eta hautemangarriakbadute puntu komun bat: denboraltasuna, izan ere, existitzeneta naizen unean, objektu bat senti dezaket zentzumenenbitartez. Beste alde batetik, errealitate psikikoari esker zerbaitpentsatzearen ekintza erreal bilakatzen da, Jainkoaren ideia,esate baterako.


1. Teknologia berriek abantaila ugari ekarri dizkigute eta,zehatzago esanez, alegiazko errealitateak gizakiaren organoakitxuratzeko aukera eman digute hiru dimentsiotan aztertzeko,halaber, eraikinak proiektatu ahal dira, hegaldien simulazioakegin ahal dira, etab.

2. Gure bizitzetan gertatzen denez eta hari esker nolabaitekoezagutza eskuratzen dugunez, alegiazko errealitateaegiazkotzat jo dezakegu. Hala ere, teknologiak ematen digunhartan soilik oinarritzen den «bizitza birtuala» fikziozkoa izandaiteke.


1. Adimen abstraktuaren kultura, arrazoimen hutsa, ez delakobere buruarekin nahikoa duen beste bizi bat eta, ondorioz ezdezake berezkoa, lehen mailako bizia, ordezkatu. Are gehiago,arrazoimen hutsa bizian oinarritzen da bizirauteko.

2. Arrazoimen hutsa biziak hornitzen duela dio Ortegak,gorputzeko edozein organok funtzionatzeko organismoarenbeharra duen moduan, horrela justifikatzen du baieztapenhori.


• Zer esan nahi da gauza baten itxura bere errealitatea ere izandaitekeela esatean? Eman zenbait adibide?

Errealitate negatiboaren definizioan errealitatea itxurarenaurkakoa da, errealitatea ez da itxuraz dirudiena eta, esaldi hauerrealitatearen definizio negatibo horren aurka doa.

• Errealitatea berezko ahalmenen gauzatze hutsa izango balitz,eta ez posibilitateen gauzatzetzat, esan ahal izango genukegizakia aske denik?

Ez, gizaki guztiok potentzia natural berak ditugunez, guztiokmodu berean jardungo genuke.

46.-50.OR.

941393 _ 0037-0050.qxd 12/2/09 11:24 Página 42


• Pentsa al dezakegu bizi dugun errealitateaz, eragiten digutenprozesu historikoetatik kanpo? Zergatik?

Ez, historia eta bizia, une jakin bateko errealitatea antolatzeko,adierazteko eta ulertzeko balio duten bi kategoria orokor dira. Bi hitz horiekin errealitatea «bizi historiko» edo «bizitako historia»modura pentsatzen da.

AZKEN ARIKETAK

GALDERAK

1. Ariketa honen helburua da «errealitatea», «existentzia» eta «ezagutza» terminoak bereizteko eztabaida planarenabiapuntu izatea, horrez gain, hiru termino horien artekoharremana ezarriko litzateke.

2. Akatsa bada, egiazkoa ez den zerbait egiazkotzat hartzenda. Iruzur hitza, ordea, ñabardura moral gisa erabil daiteke:norbaitek egia jakin arren ez du esaten, eta berak gezurradela dakien hura beste norbaitek egiazkotzat jo dezanahalegina egitea, egoera hori izango litzateke iruzurra.Jakina, zintzoa izateak ez du esan nahi esaten duen horiegia denik, izan ere, pertsona zintzoak akatsak izan ditzake,oker egon daiteke.

3. Gezurtiaren paradoxa ospetsuaren bertsio bat da. Esaldihori abiapuntu hartuta, gezurraren eta akatsaren artekoaldeak sakonago azter daitezke. Seriotasunez hitz egitenduen edonoren helburua egia da. Estralurtarraren esaldia ezlitzateke argudiaketa serio batean esango. Ariketa haubosgarrenarekin batera egin daiteke.

4. Esaldiak osatzeko aukera asko daude. Hona hemenhorietako batzuk:

– Auto hau oso ona da, Carlos Sainzek hala badio(autoritate irizpidea).

– Aterkia erabiltzea komeni da, baldin eta euria bada (ebidentziaren irizpidea).

– Jon ikasle ona da, egunero ikasten badu, interesa badu,lanak garaiz egiten baditu, gelan parte hartzen badu,nota onak ateratzen baditu (elkarrekikotasun irizpidea).

– Miren pertsona ona da, besteez ongi pentsatzen badu(zintzoa eta bidezkoa, egiazalea eta elkartasunez beteabada) eta pentsatzen duena praktikan jartzen badu(koherentzia irizpidea).

5. a) Hasteko «atsegin» hitzaren zentzua aztertu beharkolitzateke, baina pertsona horri gertatzen zaiona (haurrak inguruan ezin ikustea) eta esaten duena (haurrakatsegin dituela) ez datoz bat. Koherentziaren teoria hartuzgero, esaldia ulertzeko moduak (egoerak) asma ditzakegu;egoera horietan norbaitek haurrak ezingo lituzke inguruan ikusi, baina haurrei begira egotea atsegingo luke,esaterako.

51.OR.

b) Esaten duena eta gertatzen dena bat ez etortzeaz gain, hori dioena, kontraesanean dago; eta dioena ere zalantzanjarriko litzateke nola egiaren teoriatik halakoherentziarenetik.

c) Tautologia bat da, beti egiazkoa den enuntziatu bat.

d) Enuntziatu hau egiazkoa da ikasitako lau teorietatik aztertuzgero. Behar diren froga guztiak egin ditzakegu, esaten denaerrealitatearekin bat datorrela ikusteko. Fisikako sistemaguztiarekin koherentea da, gainera; zenbait testuingurutan(testuinguru bat edo beste asma dezakegu) oso erabilgarriaizan daiteke, arazo bat konpontzen lagunduko bailiguke.Azkenik, zientzialarien artean (gutxienez) aho batezonartzen dute hori horrela dela eta, horren ondorioz,esaten dena egia dela.

e) Zein testuingurutan gauden kontuan hartu beharko dugu(zein enuntziatu sistema hartuko dugun erreferentzia gisa,alegia), eta horren arabera enuntziatua egia (Espainiakozirkulazio kodea) edo gezurra (Britainia Handiko kodea)izango da.

6. Egiazkoak dira ala egiazkoak dirudite?

– Triangelu aldekidea (errealitate psikikoa etahautemangarria).

– Heriotza (errealitate kontingentea edo beharrezkoa,egile askoren arabera).

– Loteria niri jaustea datorren hileko zozketan (aukera).

– Lara Croft (errealitate psikikoa eta alegiazkoa).

– Napoleon Bonaparte (bere garaian, errealitatehautemangarria eta kontingentea).

– Ispilatze edo miragune bat (errealitate psikikoa).

– Plastikozko lore bat (errealitate hautemangarria).

– Azterketan atera dudan nahikoa (errealitate psikikoa).

– Nahiko horrek eman didan poza (errealitate psikikoa).

– Udako nire oroitzapenak (errealitate psikikoa).

– Bart gaueko nire ametsa (errealitate psikikoa).

– Txateko nire lagunak (errealitate kontingentea eta alegiazkoa).

– Ispiluko nire irudia (errealitate hautemangarria).

– Film bat ikusterakoan sortzen zaidan sentipena (errealitatepsikikoa eta hautemangarria).

– Film bat (errealitate hautemangarria eta alegiazkoa).

7. Errealitatea asmatu egiten da. Pentsamenduaren eta errealitatearen egiaren elkarrekikotasun irizpideaabiapuntu hartuta, pentsatu duguna eta enpirikokiexistitzen dela frogatu den hura da erreala, soilik.

8. Komunikazioaren aurrerapen teknologikoek munduarenikuskera globalizatu hori eragin dute. Komunitateansolaskide kopurua areagotu egin da eta, ondorioz,erabakiak hartzeko adostasuna areagotu egin da, horilitzateke abantailetako bat.

941393 _ 0037-0050.qxd 12/2/09 11:24 Página 43


FINKATZEKO

GALDETEGIA1. FITXA2


1. Arrazionaltasun praktikoa:

a) Jakintza metafisikoaz arduratzen da.b) Ekintza bideratzen ahalegintzen da.c) Munduaren behaketara orientatzen da.

2. Ezagutza:

a) Ezkutuan dagoen egia da.b) Egia bilatzearekin lotuta dago.c) Egiazkoa da, errealitatearen egitura logikoari dagokionean.

3. Zer da subjektiboki nahiz objektiboki oinarritutako iritzia?:

a) Iritzia.b) Sinesmena.c) Jakintza, zentzu zehatzean.

4. Kritizismoak:

a) Ezinezkotzat jotzen du ezagutza fidagarririk eskuratzea.b) Egiazkoa erabilgarriarekin identifikatzen du.c) Gure ezagutzeko trebetasuna noraino iris daitekeen argitzeko ahalegina egiten du.

5. Eszeptizismoak:

a) Gure trebetasun kognitiboen gaitasuna aurresuposatzen du.b) Ezinezkotzat jotzen du ezagutza fidagarririk eskuratzea.c) Gure ezagutzeko trebetasuna noraino iris daitekeen argitzeko ahalegina egiten du.

6. Idealismoaren arabera:

a) Ez dago errealitaterik, hura ezagutzen duen subjektutik aparte.b) Errealitatea berez existitzen da.c) Gertaerak testuinguru historikoen arabera ulertu behar dira.

7. «Veritas» hitzak…:

a) «Ezkutuan ez dagoen hura» esanahi du.b) Egiaz dihardu, konfiantzaren ikuspegitik.c) «Esatearen zehaztasuna eta zorroztasuna» esanahi du.

8. Proposizioaren egiaz beste solaskideak konbentzitzeko adina arrazoi ditugula uste dugunean zerbait egiadela esan ohi dugu:

a) Hori egiaren teoria pragmatistaren baieztapena da.b) Hori egiaren adostasunaren teoriaren oinarrizko baieztapena da.c) Hegelek eratutako teoria da.

9. Errealitatea itxuraren eta posibilitatearen aurkakoa da:

a) Errealitatearen definizio negatiboa da.b) Errealitatearen definizio positiboa da.c) Errealitatea beharrezkotzat jotzen du baieztapen horrek, erabat erreala den zerbait gisa.

10. Nork hautematen du bizia errealitatea pentsatzeko kategoria modura?:

a) Hegelek.b) Kantek.c) Diltheyk.

1

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0037-0050.qxd 12/2/09 11:24 Página 44


SAKONTZEKO

HIPERREALISMOA2. FITXA2

Begiratu irudi hauei eta erantzun galderei.1

Gran Vía (1974-1981). Antonio Lópezen margolana. Bildumapartikularra.

Madrileko Gran Víaren bista.

Zein irudik ematen du kale horri buruzko ikuspegi errealagoa?

Lotu irudi hauen ikuspegia unitatean «Itxura eta errealitateari» buruz ikasi duzunarekin.

Zein errealitate mota erakusten zaigu: kontingentea, beharrezkoa, hautemangarria, psikikoa edo alegiazkoa? Zergatik?

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0037-0050.qxd 12/2/09 11:24 Página 45



FINKATZEKO

EGIA EZ DAGO GEHIENGOAREN BAITAN3. FITXA2

«Egia errealitatea da. Ez dago gehiengoaren iritziaren baitan, ezta iritzi ezberdinen izendatzaile komunarenbaitan ere. Hori dela eta, jende gehienak egiten edo pentsatzen duena argudio nagusi modura erabiltzeaaitzakia merkea da: ahultasunari edo interesari dagokion koartada izan daiteke. Horrez gain, egiarenirizpide modura gehiengoa erabiltzeak adimena mespretxatzea suposatzen du. Frommen honako hitzakdira horren adierazgarri: “Milioika pertsonak bizio berak izateak ez du esan nahi bizi horiek bertutedirenik; akats berdin ugari izateak ez du esan nahi hauek egiazkoak direnik; eta milioika pertsonakadimen-patologia modu berak izateak ez du esan nahi pertsona hauek orekatuak direnik.

Akats handia da egia, pertsona kopuru jakin batek proposizio bat onartze edo ez onartze hutsarekinnahastea. Egiaren eta adostasun sozialaren arteko identifikazio hori onartzen badugu, adimenari ateakitxiko dizkiogu eta eskuragarri dituzten baliabideak erabiliz adostasun hori artifizialki sortu ahal dutenenmende utziko dugu. Jadanik egiarik ez dagoela eta, bere iritzia gehiengoaz inposatzeko boterea duenakerabakitzen duena egiazkotzat jo behar dela esatea bezala da”. […]

Gezurra era askotan esan daiteke, ez komunikabide handien konplizitatearekin bakarrik. Komunikabideenbeharrik gabe aurkitu zuen Sokratesek duela milaka urte: “Bai, nire salatzaileengandik hainbeste urtezentzuten aritu zareten gezur hori, zuen baitatik ateratzeko ahalegina egin behar da, lehenbailehen. Etanahiko nuke lortuko banu [...], baina zaila iruditzen zait eta ez dut horretarako itxaropenik [...]. Maltzurki,aktiboki, sarritan, aurrez asmo limurtzaile batekin erabakita, nitaz hitz egiten belarriak faltsukeriaz betedizkizute duela urte askotik hona, eta oraindik ere, gezurraren kanpainarekin jarraitzen dute”.

Sokratesek oinarrizko egia etikoak defendatzeagatik baztertutako gizakiaren egoera islatzen du. Egiarekikogrina duen eta gehiengoaren iritzi-aldaketen eraginik jasotzen ez duen gizaki mota horri buruz ari da.Arazo erradikal hori ebazteko beren bizia eman zuten gizakiez: Zer da hobeto, gehiengoarekin batera okeregotea edo gehiengoaren aurka joanez arrazoia izatea?»

J. R. AYLLÓN, Gizakiari buruz (moldatua)

Laburbildu testuaren edukia zure hitzak erabiliz.

Zein metodo filosofikorekin lotuko zenuke?

Azaldu azpimarratutako esaldia.

Alderatu testua egiaren adostasunaren teoriarekin. Kontraesanean daudela uste al duzu? Arrazoitu erantzuna.

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0037-0050.qxd 12/2/09 11:24 Página 46


Irakurri testua eta erantzun galderei.1

«Sinboloa ez da imitazioa, baizik eta ideiaren bizitza erreala eta, ondorioz, zoragarria da.

Saia gaitezen sinboloa, sarritan sinbolo gisa izendatzen diren irudiarekin edo ikurrarekin ez nahasten.Zentzu orokorrean, irudia beste objektu baten imitazio perfektua eta engainagarria da. Birsortu behar denhark berez izan behar du itxura eta, horrenbestez, errepikapena da. Beraz, birsortzea objektu batenerrepikapen hutsa baino ez da. Kontzeptu bat sekula ezin da birsortu, baldin eta, esate baterako, ia betiirudikapen komunetik eratortzen den irudi objektibo bat ez badu.

[…]

Baina sinboloak ezin du ikur hutsa izan. Irudiak itxurazko alderdia errepikatzen du, ikurra objektu batenalderdi abstraktuei dagokio, kontzeptuei. Objektu bat hainbat tasun edo ezaugarritan zatikatzen ahal da,eta ikur batean tasun bereizgarri bat erabiltzen da kontzeptu baterako. Ikur baten helburua ikusmenarenbitartez tasun bereizgarri bat iradokitzea baino ez da.

[…]

Ikurra irudiarekin lotuta dago; biak ulermen komunari dagozkio, objektu zehatzari buruz igortzen dudanepairen alderdiarekin lotzen da irudia, ikurra aldiz, abstrakzioaren alderdiarekin.»

K. W. F. SOLGER, Materia artistikoaren portaera sinboloan (moldatua)

Nola lotzen dira testuan irudia eta errealitatea?

Esan zein den testuko lehen paragrafoan esaten denaren eta unitatean errealitate psikikoari buruz ikasitakoaren

arteko lotura.

Zure ustez, ba al dago inolako loturarik irudikapen komunaren, ulermen komunaren eta egiaren adostasunaren

teoriaren artean?

Definitu, testuari jarraituz, irudia, ikurra, sinboloa eta errealitatea.

Zer-nolako lotura dago ikurraren eta sinboloaren artean? Eman zenbait adibide.

BERRIKUSKETA

SINBOLOA ETA IMITAZIOA 4. FITXA2

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0037-0050.qxd 12/2/09 11:24 Página 47


Caronte (antzina gizakiak bizien mundutik hildakoen mundura eramateaz arduratzen zen ontzi-zaina) etaHermes (bidaiarien jainkoa) inframundura abiatzea espero dute hilberrien gorpuekin, tartean: Menipo(«txakurra» ezinenez), filosofo bat, gizon eder bat…

CARONTE, HERMES ETA HAINBAT HILDAKO

CARONTE.–Entzun gure egoera. Txalupa txikia da, ikusten duzuenez, erdi ustelduta dago, leku guztietatikura sartzen da eta alde batera edo bestera mugitzen bada irauli eta hondoratu egingo da; gainera, zuekhainbeste etorri zarete elkarrekin! eta bakoitza fardela bete-bete eginda! Hori guztiori eraman nahi baduzueuste dut berehala damutuko zaretela, batez ere igeri egiten ez dakizuenok.

HERMES.–Orduan, zer egin behar dugu bidaia atsegin bat izateko?

CARONTE.–Neronek esango dizuet: biluzik sartu behar zarete txalupara, fardela ezdeus horiek ertzean utzitaeta, hala eta guztiz ere, zaila izango da txalupak eustea. Eta zu Hermes, hemendik aurrera guztiz biluztu ezdenari sartzen ez uzteaz arduratuko zara, eta esan dudan bezala, fardela bazterrean utzi dezatela. Jar zaitezeskaileraren ondoan, mia itzazu eta barnera pasaraz itzazu, biluzik.

HERMES.–Ongi esana, halaxe egingo dut. Eh, zeu lehenengo! Nor zara?

MENIPO.–Menipo naiz. Ikusten duzunez Hermes, urmaelera botatzen ditut nire zakutoa eta nire makila; es-talkia ekarri ere ez dut egin eta ondo egin dut.

HERMES.–Igo zaitez Menipo, gizonik onena eta jar zaitez lehen postuan pilotuaren aldamenean, goran, guz-tiak ikus ditzazun. Eta hain polita dena hau, nor zaitugu?

CARMÓLEO.–Carmoleo de Megara, gogokoena, nire musuak bi talentu balio ditu.

HERMES.–Bada, kendu zure edertasuna, zure ezpainak musu eta guzti, zure ile lodia, zure masailetako lu-rrunak eta zure azal guztia. Horrela, prest zaude, jadanik arinduta zaude. Sartu ontzira.

[…]

HERMES.–Eta hori? hain serioa eta hain harroa dirudien hori? bekainak borobildurik dituen, gogoetan ariden eta bizar ugari duen hori, nor da?

MENIPO.–Filosofo bat, edo, iruzurgile bat, hobeki esanda, hitz errazekoa; beraz, desestal ezazu hori ere etaikusiko duzu zenbat gauza barregarri dauden bere estalkiaren azpian.

HERMES.–Kendu, lehenik eta behin, zure itxura eta ondoren gainerako guztia. Zeus! Zein harroa den! zeinezjakina den eta nolako desadostasun espiritua, harrokeria eta galdera nahasiak dituen, nolako diskurtsogorabeheratsuak eta arrazonamendu bihurriak! Gainera, alfer-lan ugari, hizketa ugari, esamesak eta espi-ritu zekena eta, Zeusen gorde nazala! urrea, lizunkeria, lotsagabekeria, herra, haragikeria eta alferkeria.Zergatik ez dituzu gauza horiek ezkutatzen nahiz eta arretaz gordetzen saiatzen zaren. Kendu gezurra etaharrotasuna ere, eta baita besteak baino gehiago izatearen ideia. Izan ere, horrekin guztiorrekin sartzenbazara, ez dago horri eutsiko dion berrogeita hamar arraunlariren ontzirik.

FILOSOFOA.–Ondo da, dena kenduko dut gainetik, hala agintzen duzunez.

MENIPO.–Bizarra ere ken dezala, Hermes, ikus dezakezunez pisutsua eta lodia baita; gutxienez bost ile-lerroditu.

FILOSOFOA.–Eta nork moztuko dit?

HERMES.–Hortxe duzu Menipo, txalupan dagoen aizkorarekin kenduko dizu, eskaileratxoa aho gisa era-biliz.

MENIPO.–Ez, Hermes, emadazu zerra bat, jostagarriagoa izango da.

Irakurri hurrengo elkarrizketa eta erreparatu egiaren bilaketari, filosofoek egiten dituzten enuntziatuei eta hartzen duten jarrerei egiten zaien kritikan.

1

ZABALTZEKO

SATIRA FILOSOFIKOA5. FITXA2

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0037-0050.qxd 12/2/09 11:24 Página 48


ZABALTZEKO

SATIRA FILOSOFIKOA5. FITXA2

HERMES.–Aizkorarekin nahikoa izango da. Ederki! Orain gizatiarragoa dirudizu, gizon harroaren kiratsagainetik kendu ostean.

MENIPO.–Nahi duzu bekainak ere apur bat egitea?

HERMES.–Oso ondo iruditzen zait, kopetaren gainetik ditu-eta, ez dakit zer dela-eta harropuztuta. Eta horizer da? negar egiten duzu koldar horrek, beldurra al diozu heriotzari? Sartu ontzira.

MENIPO.–Gauzarik pisutsuena besapean du oraindik.

HERMES.–Zer da Menipo?

MENIPO.–Zurikeria, Hermes, bizi honetan hainbeste onura ekarri dizkion zurikeria.

FILOSOFOA.–Orduan zuk ere, Menipo, kendu zure askatasuna eta zure zintzotasuna, minarekiko axolagabe-keria, zure arimaren prestutasuna eta zure irria; zu zara etengabe barre egiten duen bakarra.

HERMES.–(Menipori begira) Inondik inora; manten itzazu gauza arin horiek, garraiatzen errazak eta bidaiara-ko erabilgarriak dira-eta. […] Ongi da. Orduan askatu sokak, ontzi-zain; ken dezagun eskailera, altxa de-zatela aingura, belak zabaldu eta hartu timoia. Izan dezagula nabigatze ona! Zergatik egiten duzue negar,tuntun horiek, eta bereziki zuk, duela gutxi bizarra egin dizugun filosofoak?

FILOSOFOA.–Oh Hermes! arima hilezkorra zela uste bainuen. […] Eta zuri Menipo, ez zaizu axola hiltzeak?

LUCIANO, Hildakoen solasa (moldatua)

Zer iruditzen zaizu elkarrizketa honetan hildakoei egiten zaien kritika?

Bidezkoa iruditzen al zaizu elkarrizketa honetan egiaren bilaketari egiten zaion kritika?

Zer iritzi duzu, filosofoak abiatu aurretik egiten duen azken gogoetaren inguruan?

Menipok arrazoia duela uste duzu? Berarekin identifikatuagoa sentitzen zara beste pertsonaiaren batekin baino?

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0037-0050.qxd 12/2/09 11:24 Página 49


IIKKAASSLLEEEENN AASSEEBBEETTEETTZZEE MMAAIILLAA::


MMAAIILLAA EETTAA IIKKAASSLLEEKKOOPPUURRUUAA::

BBIIKKAAIINN OONNGGII NNAAHHIIKKOOAA GGUUTTXXIIEEGGII

UUNNIITTAATTEE DDIIDDAAKKTTIIKKOOAAIIKKAASSLLEEEENNGGAANNAAKKOO

EEGGOOKKIITTAASSUUNNAATTOOPPAATTUUTTAAKKOO ZZAAIILLTTAASSUUNNAAKK

HELBURUAK

KONTZEPTUAK

PROZEDURAK

JARRERAK

METODOLOGIA

LLAANNTTZZEENN DDIIRREENN GGAAIITTAASSUUNNAAKK GGAAIINNDDIITTZZEE MMAAIILLAA %%

1.

2.

3.

4.

941393 _ 0037-0050.qxd 12/2/09 11:24 Página 50


Filosofia arrazionaltasunpraktikoa den aldetik: etika eta filosofia politikoa

AURKEZPENA

UNITATEAREN ESKEMA

Arrazionaltasun praktikoaren azterketa borondatezko eta nahi gabeko ekintzez eta hura zilegitzen dutenelementuez arduratzen da.

Garrantzitsua da filosofia praktikoaren dimentsioakezagutzea, gaur egun interes handia pizten baitu. Jakintza morala, bere helburuengatik, eskuratu beharrekobertute motengatik eta ematen duen ongizate motagatik

bereizten da jakintza teknikotik. Unitate honetan, jakintzamoralaren helburuak azaltzen dira, hots, zoriontsu izatenjakitea aldi berean justua izanez. Horrek zoriontasunarenetikaren eta justiziaren etikaren arteko zatiketa egiteragaramatza: lehenak bizitza on baterako idealak ematen ditueta, bigarrena fenomeno moralaren dimentsiounibertsalgarriaz arduratzen da


Unitatearen lehen zatian, «ekintza» terminoa jorratzen da. Aristotelesen sailkapenari jarraituz, ekintzak nahigabekoak eta borondatezkoak izan daitezke, baina zenbait ekintza, mistoak ere izan daitezke. Ekintza batsortzeko, asmoa, helburuak, bitartekoak, ondorioak eta zentzua behar ditugu. Ekintzari buruzko gogoeta egiten duten jakintzak, jakintza teorikoa eta praktikoa dira,alde batetik, eta jakintza morala eta teknikoa beste aldebatetik.

Unitatearen azterketa-eremua banatu ostean, filosofiapraktikoaren dimentsioak eta ezaugarriak aurkezten dira.Gaur egun, interes handia dago filosofia praktikoareninguruan; zientziaren filosofiako «Zientzia, teknologia

eta gizartea» izeneko atal batean ere, ikerketa zientifikoak eta teknologikoak dituen eraginak aztertzendira.

Etikari, zuzenbideari eta erlijioari dagozkion arauakargitzeko, «etika» eta «morala» terminoak bereizi behar dira,aipatutako hiru arlo horiek ekintzaz arduratzen dira. Ikasleek balio moralarekiko hainbat jarrera topatuko dituzte:erlatibismo morala, eszeptizismoa, subjektibismoa eta emotibismoa. Jarrera hauek ez dezakete zenbaittermino moralen esanahirik argitu, ez eta gai moralei buruz argudiatzearen ekintza azaldu ere.

Unitatea amaitzeko, filosofiaren zereginak eta erronkakazaltzen dira.

Filosofia arrazionaltasun praktikoa den aldetik: etika eta filosofia politikoa

Lorezain leiala

1. Arrazionaltasun praktikoaren zeregina

2. Filosofia praktikoa

3. Etikaren eremua

4. Filosofia politikoaren eremua

1. Ariketak

2. Baliabideak

LEHEN PUNTUA

GAI NAGUSIA

BALIABIDEAK

3941393 _ 0051-0062.qxd 12/2/09 11:26 Página 51


HELBURUAK

KONTZEPTUAK

EDUKIAK

• Arrazionaltasun praktikoaren zeregina.

• Ekintzaren elementuak.

• Filosofia praktikoa.

• Filosofia praktikoaren dimentsioak eta ezaugarriak.

• Etikaren eremua.

• Morala eta etika.

• Ekintzaren inguruko jakintza.

• Etika filosofikoaren zereginak.

• Ba al dago balio moral unibertsalik?

• Justiziaren etikak eta zoriontasunaren etikak.

• Filosofia politikoaren eremua.

• Erronkak.

1. Borondatezko eta nahi gabeko ekintzak bereiztea.

2. Gizakien ekintzetan eragiten duten elementuakidentifikatzea.

3. Filosofia praktikoaren dimentsioak azaltzea.

4. Kontzientzia eta borondatez osatutako, proiektu batek gidatutako eta harremanen eta zentzuen mundu korapilatsu bat sortzeko gaidiren giza ekintzen berezitasunak ezagutzea.

5. Tradizionalki jakintza teorikoaren eta jakintzapraktikoaren artean ezartzen den ezberdintasuna, eta bien arteko harremana ulertzea.

6. Morala eta etikoa bereiztea.

7. Etika filosofikoaren zereginak identifikatzea.

8. Erlatibismo moralaren, eszeptizismoaren,subjektibismoaren eta emotibismoaren artekoharremana finkatzea.

9. Filosofia politikoaren eremua eta haren erronkakaztertzea.

JARRERAK • Jokabidearen barruan borondatezko ekintzak duen garrantzia aintzat hartzea.

• Ekintzan parte hartzen duten elementuak behar bezala bereizteko interesa izatea.

• Zientziaren eta teknologiaren erronkei aurre egiteko, filosofia praktikoa jarduera kritiko modurapositiboki balioestea.

• Gizalegezko etikaren helburuekiko sentibera izatea.

• Balio moral unibertsalen zilegitasuna ukatzen dutenekiko jarrera kritikoak izatea.

PROZEDURAK • Egoera jakin batzuk aztertzea, horietan, inplikatutako ekintzen elementuak finkatu ahal izateko.

• Ekintzaren elementuei buruzko xehetasunezko deskribapena.

• Filosofia praktikoari dagozkion dimentsioak konparatzea.

• Moralari eta etikari buruzko testuak irakurtzea eta aztertzea.

• Jakintza teorikoari eta jakintza praktikoari buruzko xehetasunezko deskribapena.

• Etikaren zereginetan sakontzea.

• Balio unibertsalei buruz dauden jarrerak identifikatzea.

• Jakintza moralari buruzko eztabaida.

• Filosofia politikoaren eta haren izaeraren eta zereginen identifikazioa.

• Unitatean ageri diren testuen iruzkina.

941393 _ 0051-0062.qxd 12/2/09 11:26 Página 52


• Borondatezko eta nahi gabeko ekintzak definitzea.

• Ekintzaren elementuak bereiztea.

• Etikaren eremua aztertzea.

• Morala, ez-morala eta moralik eza definitzea.

• Moral-, erlijio- eta zuzenbide-arauen arteko ezberdintasunez ohartaraztea.

• Balio moral unibertsalak ukatzen dituzten jarreren arteko harremanak finkatzea.

• Jakintza morala identifikatzea.

• Filosofia politikoaren eremua aintzat hartzea.


• Balio moral unibertsalaren aurkako jarrerek berekoikeriatik eta solidarioak ez diren jarreretatik gordetzen gaituzte.

• Filosofia politikoaren erronkek, justiziazko printzipioetara eta irizpidetara nahiz, bidezko gizarte baten ereduetaragerturatzen gaituzte.

• Unitatean, gizabanakoaren baitan eta maila orokorrean, elkartasuna eta justizia sustatzen dituzten honelako kontzeptuaklantzen dira: gizalegezko etika, etika aplikatua eta nazioarteko etika-ordena.

BALORETAN HEZITZEA

FITXEN INDIZEA



2. fitxa Morala, zuzenbidea eta erlijioa BERRIKUSKETA

3. fitxa Moralaren inguruan SAKONTZEA

4. fitxa Etika eta morala FINKATZEKO

5. fitxa Kantiar moralaren dilema SAKONTZEA

941393 _ 0051-0062.qxd 27/2/09 16:04 Página 53


ARIKETEN ERANTZUNAK

HASIERAKO GALDERAK

Unitate honetako lehen galderek giza ekintzaren ideiari buruzko gogoeta eginarazi nahi digute. Horretarako, ezinbestekoa da ekintzaz arduratzen diren jakintza filosofikoakzein diren eta zer diren jakitea. Gizartearen ekintzaksubjektuarekiko lotura baino haratago dagoen etikaren eta moralaren eraikuntza zehazten du modu erabakigarrian eta gizarte justu baten berme izango den moral unibertsal bat taxutzera iristen da, demokrazian bizitzeko beharrezkoak diren balioekin eta herritartasun arduratsu eta parte-hartzailebatekin.

ARRAZIONALTASUN PRAKTIKOAREN ZEREGINA


1. Borondatezko ekintzak helburu jakin bat lortzeko asmozkontzienteki egiten ditugunak dira. Beste alde batetik, nahigabeko ekintzak subjektuaren baitakoak ez direnak dira eta inkontzienteki egiten dira, bai behartuta (inor haizeakbultzatzea) bai ezjakintasunak eraginda (ikusi ez duzun inoraurretik eramatea).

2. Izan ere, ekintza horiek, gogo onez egiten ez badira ere,ekintzaren unean egitea hobestekoa da eta helburuaekintzaren uneari dagokio.


• Zeri esaten diogu ekintza, zentzu hertsian?

Egiten dituen eta haien erantzule den subjektuarengandikdatozen haiek.

• Zein alde dago ezjakintasun errudunez eta errurik gabekoezjakintasunez gauzatutako ekintzen artean? Emanadibideak.

Ezberdintasuna erantzukizunean datza: lehenengoetan ezlitzateke erantzulea izango eta bigarrengoetan, bai.Lehenengoaren adibidea, pertsona batek kargu bat betetzekobeste bat izendatzea, eta azken horrek, iruzur egin eta delitu bategitea litzateke; bigarrengoaren adibidea, berriz,estupefazienteen eraginpean egindako arduragabekeria-ekintzabat litzateke.


1. Gizakiek soilik eman dezakete ekintza baten berri; izan ere, giza agente baten helburu bat, motibazio bat eta asmo batbiltzen ditu.

2. Aurrez aipatutako arrazoi beragatik, ekintza bat ulergarribihurtzen da, haren agenteak argudioak emanez haren berriematen duenean hura burutzeko motibazioak eta helburuakazalduz.


1. Sinesmenak gure bizitzaren oinarri dira; errealitatetzat jotzen dugun hori gure aurrean jartzen dute. Gure jokabideguztia, intelektuala barne, gure benetako sinesmen-sistemaren nolakotasunaren araberakoa da. Hala ere,

56.-59.OR.

54.OR. ideiak gauzen inguruan ditugun pentsamenduak dira eta gure bizitzan ez dute errealitate baliorik; hor, gurepentsamendu gisa jarduten dute eta modu horretan bakarrik.

2. Erantzun pertsonala. Galdera hau ikasleekin bizitzan dirua edo ospea bezalako helburuak izateak sorraraz dezakeen atsekabeari buruzko gogoeta egiteko baliadezakegu.


• Gauza bera al dira nahiak eta asmoak? Eta nahiak eta xedeak?

Asmoak zerbait egitera bideratzen gaituzten eta kontzienteki onartzen ditugun aiherrak dira; nahiak, berriz, kontzienteki eta esplizituki egiteko erabakiahartzen dugun ekintzen helburuekin lotzen dira. Lehenengoakekintzaren bitartekoekin izango luke zerikusia, eta bigarrenak,helburuekin.

Nahiak eta asmoak egiteko aukeren arabera lotzen dira. Zerbaitnahi izan dezaket, baina, egiteko asmoa izateko, lehenengo,zilegizkoa izan behar du. Munduan bakea egoteko nahia izandezaket, baina hura eskuratzea nire esku ez egotea gertadaiteke.

• Gizakion ekintzak teleologikoak omen dira. Zer esan nahi duhorrek?

Ekintza baten atzean ezkutatzen diren azken helburuak edoxedeak aintzat hartu behar direla. Teleologikoak direlabaieztatzeak, ez du esanahi garrantzitsuena helburua denik;gauzatzeko erabiltzen diren bitartekoak aintzat hartu behar dirabeti.

• Zer hartu behar da kontuan, ezinbestean, ekintzen zentzuaulertzeko?

Ekintza baten zentzuari esker, gertatzen dena ulertzen dugu, etaekintzen zentzua ulertzeak sineskerak eta sinboloak ezagutzeaeskatzen du, eta horrek gizakien bizitzara eramaten gaitu, bizidiren gizarteko tradizioetara.


• Esan zein diren kontzeptu pare hauen arteko aldeak eta antzekotasunak: jakintza teorikoa/jakintza praktikoa;praxis-poiesis.

Jakintza teorikoak beste modu batzuetako printzipioak izan ezin dituzten izakiez dihardu. Ohikoa da metafisikaren eta matematikaren arloetan. Jakintza praktikoa deliberazio-arrazoiaren arlokoa da, ekintzari dagokio.

Praxisak ekintza bera du ardatz, eta poiesisak, teknika eta ekoizpena.

Jakintza praktikoaren eta praxisaren eta poiesisaren artean bada antzekotasun bat; izan ere, bietan helburuei ez zaie besterik gabe jarraitzen, emaitza bat erdiesteko asmozbaizik.

• Aristotelesek dioenez, zer jakintzek aztertzen dute gizaekintza?

Jakintza praktikoa arduratzen da giza ekintza aztertzeaz. Jakintza praktikoaren barnean, etikaren, politikaren,zuzenbidearen, ekonomiaren eta erretorikaren zereginanabarmendu behar litzateke.

3941393 _ 0051-0062.qxd 12/2/09 11:26 Página 54


FILOSOFIA PRAKTIKOA


1. Kantek jakintza praktikoari ematen dio lehentasuna. Interes oro praktikoa delako eta arrazoi espekulatiboaren interesabaldintzatuta dagoelako, eta haren ideiek ez dutelakoerrealitate-baliorik gure bizitzan.

2. Interes teorikoak nola joka dezakegun eta behar dugun jakindezagun ezagutzeko balio du, azken finean.



ETIKAREN EREMUA


1. Gizakiaren izaera sortzez morala dela. Jasaten duen egoerabakoitzean bere burua finkatzen du. Gizakia posibilitate egokienanimaliatzat hartzen delako sortzen da ongiaren arazoa.

2. Bizitzen duen ekintza bakoitzean bere jarrerak hartuz bereburua finkatzeak.

3. Posibilitateen eta errealitateen animalia bat izatean, eta sortzez, animalia morala izatean.



2. Ez da egoera aproposa; izan ere, etsita dagoen gizakia ez dabere buruaren jabe; ez du bere bizitza bizitzen; ezta du berepatua sortzen eta egiten ere.


• Zertan dira berdinak eta zertan desberdinak egunerokomorala eta gogoeta etikoa?

Denboran zehar gizakiak hartzen duen izaeraz eta, egiten dituenhautuetatik eratortzen diren ohitura multzoez ari direla litzatekeantzekotasuna.

Etikaren eta moralaren arteko aldeari dagokionez, bi terminoenzentzu etimologikoa argitu ondoren, eguneroko bizitzansinonimo gisa erabiltzen direla, baina akademiaren eremuanbereizi egiten direla erakuts daiteke. «Moral» terminoari buruzkobi zentzu bereiz ditzakegu. Batak, pertsonen eta gizarteendimentsio bezala ikusten du, zeina gizakiari berezkoagoakizateagatik bizimodu batzuk beste batzuen ordez baitaratzeneta hautatzen ditugunean, agerian geratzen den. Gizakiarendimentsio morala egituraren parte da, hura ezaugarritzen du,eta posibilitateak irudikatzeko dugun gaitasunaren, haien arteanhautatzeko dugun askatasunaren eta gure hautuakjustifikatzeko ahalmenaren arabera zilegitzen da. Beste esanahibatek morala bizitzeko modu gisa definitzen du, baina, bizitzekomodu asko dagoenez, moral ezberdinez hitz egitea komeni da(moral kristaua, budista, eskimala, etab.).

Etika moralari buruzko gogoeta filosofikoa da.

Etikaren eremuan, moralaren fenomenoa azaltzen eta ulertzenahalegintzen diren teoria guztiak sartzen dira, esate baterako,teoria etiko aristotelikoa edo kantiar etika.

62.-70.OR.

60.-61.OR. • Arrazoitu, egitura gisako moralari eta eduki gisakoaridagokienez, singularrean edota pluralean aipa daitekeenmorala.

Egitura gisako moralean, singularrean hitz egin behar da, hainbat aukeraren arteko hautua egin behar baitugu. Eduki gisako moralean, pluralean hitz egin behar dugu; izan ere, arau, balio eta printzipio multzo baten arabera hautatzen dugu.

• Zertan dira desberdinak moralaren, zuzenbidearen eta erlijioaren arauak: edukian ala agintzeko moduan? Eman adibideak.

Biengatik bereizten dira. Erantzun pertsonala.

• Zein da etikaren zeregina?

Morala zertan datzan argitzea, morala zergatik dagoen argitzeaeta aurkitutako hori aplikatzea; ekintza bideratze aldera.


1. Bai, izan ere, testuan aipatzen den bezala, erlatibista batenustez, gauza bera ona eta txarra izan daiteke aldi berean.

2. Gauzez dugun iritzia gizaki bakoitzaren baitakoa dela.


• Egin beste garai batzuetan moralaren aldetik onartzen zireneta gaur egun onartezintzat jotzen ditugun jokabideenzerrenda. Zein arrazoi aurkitzen duzu gaur egungo uste edo sinesmenari eusteko?


• Herri eta garai historiko bakoitzean jokabide jakin bat izan da.Hori nahikoa al da jokabide hori moralaren aldetik onargarriaizateko? Zergatik?

Gizakiaren duintasunaren aurka doan eta ezjakintasungatik edo kultura arauen onarpen itsuagatik onartzen den edozeinjokabide onartezina da.


1. Bai, sekula ezingo dugu gertaera baten bertutea edo bizioadeskubritu, gure sentimenduei so eginez ez bada.

2. Arrazoia pasioen esklabo da, baina egoera bakoitzean aukeraonena hautatzen laguntzen digu.


• Zertan dira berdinak eta zertan desberdinak erlatibismomorala, eszeptizismoa eta subjektibismoa?

Hirurek ukatu egiten dute balio moral unibertsalik dagoenik;hori litzateke antzekotasuna.

Ezberdintasunei dagokienez, erlatibismoaren arabera, ongia eta gaizkia gizakien araberakoak dira; eszeptizismoarenarabera, ezinezkoa da zuzenaren eta ez-zuzenaren artekobereizketarik egitea, eta, subjektibismoaren arabera, gai moralak subjektiboak dira.

• Zer muga dituzte erlatibismoak, eszeptizismoak,subjektibismoak eta emotibismoak?

Hainbat termino moralen esanahia emateko ez dute gaitasuniketa ezin dute azaldu gai moralez ari garenean zergatikerabiltzen ditugun argudioak.

941393 _ 0051-0062.qxd 27/2/09 16:04 Página 55



1. Benetako giza erlazio batek gizakiak, berez, xedetzat jotzenditu eta duintasuna onartzen die.

2. Ez, balio-judizio oro gure sentimenduen bitartez adierazikobailitzateke, eta gainerakoen sentimenduak manipulatzenahaleginduko litzateke.


1. Ez du gizabanakoek eta komunitateek zoriontasuna bilatzeariburuz aurrez epaitu nahi; ez die gizakiei bizimodu oso bataurrezarri nahi; ez du moralen pluraltasunik onartzen justiziaprintzipio askotarikoen zentzuan, eta ez die gizakiei justiziareneta zoriontasunaren bateragarritasunari buruzko bermerikeman nahi.

2. Zoriontasun unibertsaleko eredu bat proposatzen duen edo bertutearen eta zoriontasunaren batura aldarrikatzenduen teoria etiko ororen aurka azaltzen da.

3. Zoriontasunaren idealak gizabanako bakoitzari dagozkiolakoeta justizia-printzipioak unibertsalak izan daitezkeelako.


• Zein bertute hartu izan da zoriontsu izatera iristekogiltzatzat? Zergatik?

Zuhurtzia, hura erabiliz gure bizitzaren osotasunerako komenizaiguna bilatuz jarduten dakigulako.

• Zein arrazoirengatik izan daitezke desberdinak zoriontasunabilatzeko bidea eta justizia lortzeko bidea?

Zoriontasuna bilatzen duten irizpideak ezin dira unibertsalizatueta justiziaren printzipioak, aldiz, bai.


1. Autonomia, ongintza eta zuzentasuna. Galdera hau, osasunsistema pribatuei buruzko eztabaida pizteko balia daiteke.


• Ba al dago loturarik zuzena izateko jakituriaren eta norberaren eta taldearen onuraren gainetik denen onura bilatzeko jarreraren artean? Zergatik?

Bai, zuzena izaten jakitea, talde baten edo talde askoren interesaaintzat hartzeko gaitasuna izateaz gain, denen interesa aintzathartzeko gaitasuna izatea delako.

• Gauza bera al dira gutxienekoen etika eta justizia ardatz duenetika? Zergatik?

Bai, moralaren dimentsio unibertsalizagarriaz arduratzen direlako,izaki arrazional orori eska dakioken justizia-betebeharrez.

• Gutxienekoen etika al da gizalegezko etika demokratikoa?Zergatik? Izan al daiteke bateragarri gehienekoen zenbaitetikarekin? Arrazoitu erantzuna.

Gutxienekoen etika da, epai moral unibertsalizagarriak azaltzendituelako eta, aldi berean, gutxieneko horiekin bateragarri direnzoriontasun-printzipio batzuk onartzen dituelako.

• Zer esan nahi dugu etika aplikatua edo etika aplikatuakdiogunean?

Eremu berezietan –hala nola lanbideen bioetikan edo etikan–,justiziaren gutxiengo eskakizunak aplikatzean datza.

• Etika aplikatuaren eremuan diziplinartekotasuna behar delaesan dugu. Zergatik behar du halakorik?

Diziplinartekotasuna beharrezkoa da egunero topatzen ditugun arazoei aurre egiteko. Filosofoek esparru bakoitzekoadituekin lankidetzan modulatu behar dituzten printzipioetikoak.

• Nola aplika dezakegu zuzenaren eta onaren artekobereizketa, moralaren aldetik onuragarria izango dennazioarteko ordena izateko?

Zoriontasun-eredu guztiak eta legebidezko ezberdintasunkulturalak errespetatuz.

FILOSOFIA POLITIKOAREN EREMUA



2. Bai, demokratikotzat hartzen den Estatu batek giza eskubideakerrespetatu behar ditu.


• Zer gertatu da, filosofia politikoak azken urteotanhorrenbesteko indarra hartzeko?

1970etik aurrera sortutako ongizate-estatuaren krisiarenondotik, eta globalizazioaren eraginez sortutako Estatunazionalaren krisiaren ostean, ezinbestekoa izan da Estatuarennozioan eta gainditu behar dituen erronketan sakonkipentsatzea.


1. Gobernu motak deskribatzeaz eta gomendagarriena eta legezkoena zein den erabakitzeaz arduratzen da.

2. Antolaketa demokratikoa zuten herrialdeek hori kalte gutxieneragiten zuen gobernatzeko modua zela pentsatzen zutelakoeta antolaketa demokratikoa ez zuten haiek gobernatzekomodu hori ezarri nahi zutelako.

AZKEN ARIKETAK

1. Esan aiher hauetatik zein diren, gainera asmo:

– Jaka janzten dudan bakoitzean, lehenik beso bera sartzeabeti.

– Neskalagunari gauero deitzea telefonoz, hamarretan.

– Ura edatea arratsalde erdian.

– Lagunak gaixorik daudenean, haiek ikustera joatea.

– Lurrean eseritakoan, hankak gurutzatzea.

– Musika-tresnen erakusleihoetan begira geratzea.

– Arratsaldero ikasteari lotzea.

Ariketa honekin, «asmoa» kontzeptua ulertu denentz frogatunahi da, hura aintzat hartzea proposatuz. Bigarren eta bosgarren jokabideak asmotzat jo daitezke argi eta garbi;izan ere, gauzatu ahal izateko, aurretik, kontzienteki barneratubehar dira. Lehenengoa eta hirugarrena ez dira asmo, eta laugarrena bi modutara interpreta daiteke. Alde batetik,

73.OR.

71.-72.OR.

941393 _ 0051-0062.qxd 12/2/09 11:26 Página 56


inork musika erakusleihoei begira diezaieke inongo asmorikgabe, inkontzienteki; musikarekiko zaletasunagatik edodedikazioagatik duen joera izan daiteke. Baina asmo osoz ereegon daiteke begira, esate baterako, musika-tresna baterosteko asmoz.

2. Noiz esango dugu ekintza batek zentzua duela pertsonabatentzat? Deskribatu zuretzat zentzua duen ekintza bat eta zentzurik ez duen beste bat.

Erantzun pertsonala. Pertsona batentzat, ekintza batek zentzuadu, asmoa, xedeak eta bitartekoak eta ondorioak haren bitartezlortu nahi diren emaitzekin bat datozenean.

3. Demagun norbaitek gaixorik duela aita, eta harekin zer eginjakin nahi duela. Beste norbait, berriz, margotzen aritzen da,eta zer-nolako koadroak margotu behar dituen jakin nahidu, jendeak gustuko izateko eta asko saltzeko. Jakintzapraktikoak dira biak, baina desberdinak. Adierazi zein aldedagoen bi pertsona horien jakintzen artean. Zein bertutegaratu behar dute horietako bakoitzak? Zein helburu dute?Zein ondasun mota sortzen dute?

Ariketa honen bitartez, jakintza praktikoen arteko bereizketaulertzea ahalbideratu nahi da. Gaixorik dagoen aita batekin zeregin behar den jakiteak jakintza morala izatea eskatzen du(jakintza morala). Jendearen gustukoak izan daitezen eta ongisal daitezen zer-nolako koadroak margotu behar diren jakiteak,gainera, margolan ederrak egin ahal izateko teknika egokiakezagutzea, edota marketing ezagutzak izatea eskatzen du;hots, ekoizpen errentagarriagoa eta produktuen salmentaeraginkorragoa izateko teknika egokiak zein diren jakin beharda (jakintza teknikoa).

4. Azaldu lau ikusmolde hauetako zeinek defendatuko lukeenondoren azaltzen den jarrera bakoitza: erlatibismoak(erlatibismo kulturalak, etnozentrismoak edokontestualismoak), eszeptizismoak, subjektibismoak alaemotibismoak. Zein iritzi duzu ikusmolde horiei buruz?

– Nire jarreraren zergatia nire jendeari baino ezin diot azaldu.

– Haiek bakarrik uler nazakete, inguruan nik ditudan gauzaberak dituztenak: hain zuzen, ohitura berak, telebistakoprograma berak eta abar.

– Nerea lur jota badago eta bere buruaz beste egin nahibadu, nik ez dut beraren bizitzan zertan sartu: berarenkontua da, nik hamaika arrazoi emanda ere, ez baituteezertako balioko.

– Nik ez dut kanibalismoa onartzen, baina, hori egiten dutentribuen kulturaren zati denez, errespetatu egin behar da.

– Nik ontzat dudana ona da.

– Ez dago zertan eztabaidatu zer den zuzena eta zer ez; inoizez baitugu jakingo zer den, luze pentsatuta ere.

Ezinbestekoa da ikasleek emandako sailkapena azaltzekobaliatzen dituzten argudioak eta ematen dituzten iritziakaztertzea. Lehenengo jarrera nolabaiteko etnozentrismoaezkutatzen duen erlatibismotzat jo daiteke. Bigarrenasubjektibismoaren barneko ohiko jarrera litzateke. Hirugarrenakultura-erlatibismoaren ondorio izan daiteke. Laugarrenaemotibista batek adieraz dezake. Eta bosgarrena, eszeptikobatek.

5. Gizakiak moralak gara ezinbestean. Zuzena al da baieztapenhori? Zergatik?

Bai, ezinbestean moralak garela baiezta dezakegu. Ariketa hauunitate honetako 6. dokumentuko aipamenarekin osa daiteke.

6. Idatzi esaldi hauei buruzko iruzkina:

– «Zoriontsu izateko, izatea nahi izan behar dugu, ezedukitzea.»

– «Zoriontasuna ez da lorpen hutsa, dohaina ere bada.»

Esaldi hauei buruzko iruzkina egiterakoan, «izatearen» eta «edukitzearen» arteko bereizketa ezagunean pentsatubehar da. Baieztapen hau galdera moduan eman daiteke:Zoriontsu izateko edukitzea ez, baizik eta izatea nahi izanbehar dugu?, eta biak mintzaldi bateko izenburutzat proposaditzakegu.

Esan al dezakegu eta arrazoitu kultura islamdarrak eta kulturahinduak ere onartu egin beharko lituzketela giza eskubideetanbildutako balioak? Zergatik?

Galdera hau, giza eskubideek aipatzen dituzten gutxienekoenetikaren eta, kultura islamdarrak eta hinduak babestendituzten gehienekoen etikaren arteko harremanaz galdetzekobalia dezakegu. Ariketa hau unitate honetako 14.dokumentuko aipamenarekin osa daiteke.

7. Zure ustez, zein etika bota izan behar du gizartedemokratiko batek, gutxienekoen etika edo gehienekoenetika? Zergatik?

Gizarte demokratiko bateko kide guztiek, guztion gutxienekoizaera moral modura, pluralismoa ahalbideratzeko herritarguztiek partekatu behar izatea agintzen duen gutxienekoenetika edo gizalegezko etika baitaratu beharko lukete, hau da,bakoitza bere modura zoriontsua izan dadin, norberak beregehienekoen etika praktikatuz.

8. Zure ustez, zer lotura dago etikaren eta politikaren artean?

Erantzun pertsonala. Etikak ekintza politikoa legezkotzenduten arrazoiak ematen dizkigu, eta hori gizarte justu batlortzera bideratu behar da.

9. Izendatu filosofia politikoaren eremuko zenbait arazo,filosofia praktikoaren barneko dimentsio horren beharra eta gorakada nabarmena azaltzen dutenak.

Zuzentasun-printzipioak eta -irizpideak topatzea, gizarte justubat eratzeko ereduak diseinatzea, Estatuaren nozioan sakonkipentsatzea, jarduera politikoarekin konprometitutakoherritartasun parte-hartzailea bultzatzea eta, azkenik,demokraziaren nozioari buruz gogoeta egitea.

941393 _ 0051-0062.qxd 12/2/09 11:26 Página 57


1. Kasu hauetan, ekintzen jatorria, ekintza horiek gauzatzen dituzten gizabanakoarengan aurkitu behar dira:

a) Nahi gabekoetan.b) Behartuetan.c) Borondatezkoetan.

2. Ekintzaren elementu gisa asmoa aipatzen dugunean, hauetaz ari gara:

a) Kontzienteki eta esplizituki egin asmo ditugun nahiak.b) Zerbait egitera naramaten kontzienteki onartutako aiherrak.c) Ekintza baten emaitza.

3. Ekintzaren elementu gisa helburuak eta bitartekoak aipatzen ditugunean, hauetaz ari gara:

a) Ekintza baten emaitza.b) Zerbait egitera naramaten kontzienteki onartutako aiherrak.c) Kontzienteki eta esplizituki egin asmo ditugun nahiak.

4. Honela izendatzen dugu, helburu bat erdiesteko bitarteko egokienak aplikatzen asmatzen duen gizaki trebea:

a) Gizaki teknikoa.b) Gizaki zuhurra.c) Jakintsua.

5. Honela izendatzen dugu, aukeratzeko askatasunarekin eta gizakiei dagozkion bizimoduak daudelaonartzeko gaitasunarekin zerikusia duen giza bizitzaren dimentsioa:

a) Izaera.b) Morala.c) Etika.

6. Aginte bateko hartzaileak komunitate politiko baten kide direnean, agintea nork aldarrikatzen du?:

a) Moralak.b) Erlijioak.c) Zuzenbideak.

7. Etnozentrismoa:

a) Erlatibismo moralari dagokion jarrera bat da.b) Subjektibismoa izendatzeko beste modu bat da.c) Emotibismoari dagokion jarrera bat da.

8. Zein da zuzena denaren eta ez denaren arteko bereizketa ezinezkoa dela dioen teoria?:

a) Emotibismoa.b) Kontestualismoa.c) Eszeptizismoa.

9. «Zoriontasunaren idealak unibertsalizatu egin daitezke»:

a) Baieztapen faltsua da.b) Egiazko baieztapena da.c) Zenbait kulturatan baino ez da egiazkoa.

10. Filosofia politikoaren erronketako bat da:

a) Estatua kontzeptuen bitartez eskuratzea.b) Errealitate soziala eta politikoa ulertzea.c) Gizarte justu bat eratzeko ereduak diseinatzea.

1


FINKATZEKO

IZENA: MAILA:

GALDETEGIA1. FITXA3

DATA:

941393 _ 0051-0062.qxd 12/2/09 11:26 Página 58


BERRIKUSKETA

MORALA, ZUZENBIDEA ETA ERLIJIOA2. FITXA3

Osatu zuzenbidearen, moralaren eta erlijioaren arauei buruzko taula hau eta erantzun azpian agertzen direngalderak:

1

ERLIJIOA ZUZENBIDEA MORALA

Nork ematen du agindua?

Zein dira hartzaileak?

Noren aurrean erantzunbehar da?

Nork bete dezake esana?

Zein da moralaren, zuzenbidearen eta erlijioaren xedea?

Zein hiru zeregin ditu etika filosofikoak?

Zein da moralaren eta etikaren arteko ezberdintasuna?

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0051-0062.qxd 12/2/09 11:26 Página 59


Zein kontzepturekin ez dator bat «moral» kontzeptua?

Zer sartzen da moralaren barnean?

Zer da betebeharra Hegelen ustez?

Zeren aurka agertzen da borondatearen legea?

Erabaki bat hartzean, noiz suma daitezke moral arrastoak?

Zertan datza «ikuspuntu moral modernoak»?

«Moralaren ikuspuntua arreta gehiagoz aztertuz gero, gauregun, hitzaren zentzu onenean egin behar den moduan, be-rehala ikus dezakegu haren kontzeptua ez datorrela bataurrez ikusitako bertutearekin, etikotasunarekin, zuzenta-sunarekin, etab. Etikoki bertutetsua den gizaki batek ez dujadanik zertan morala izan. Izan ere, moralaren barnekoada gogoeta eta betebeharrari dagokion kontzientzia aurre-zarria, eta baita aurrezarritako kontzientzia horretan oina-rritzen den ekintza ere. Betebeharra bera, berez, gizakiakmodu askean ezartzen duen borondatearen legea da. On-doren gizakiak betebehar hori bete egin behar du, ongiaongitzat jotzen duenaren arabera gauzatuz. Baina lege hori,konbentzimendu askean eta barne-kontzientzian oinarri-tzen den arautzat hartzen den betebehar hori, betebehar hau-tatu eta gauzatu hori, berez borondatearekiko abstraktukiunibertsala dena da, naturari, bulkada sentiberei, interesberekoiei, pasioei eta, laburbilduz, adorean eta bihotzeanbarneratzen den orori, kontrajartzen zaiona. Aurkakotasun

horretako alde batek bestea gainditzen duela uste da, eta,biak subjektuaren aurka gertatzen direnez, horrek, bere ka-buz erabaki dezakeenez, bata zein bestea aukera dezake.Baina, ikuspuntu horren arabera, erabaki horrek eta horrenondorioz gauzatzen den ekintzak moral-zantzuak dituzte,alde batetik betebeharraren konbentzimendu askearen on-dorioz, eta, beste alde batetik, borondate partikular, esti-mulu, aiher edo pasio naturalen gainean garaipena erdies-tearen bitartez eta sentimendu nobleekiko eta bulkadahandiekiko garaipena erdiestearen bitartez. Izan ere, mo-ralaren ikuspuntu modernoak, abiapuntu gisa, elkarrenaurka ipintzen ditu borondatearen izpirituzko unibertsal-tasuna eta haren izaera natural sentibera, eta bi alde kon-trajarri horien arteko baretzeari lotu beharrean, bien arte-ko borrokari lotzen zaio eta horretan datza, eta horrek,betebeharrarekin duen gatazkaren barnean, bulkadekbetebeharren aurrean etsitzea inplikatzen du».

G. W. F. HEGEL, Estetikari buruzko ikasgaiak (moldatua)


SAKONTZEA

MORALAREN INGURUAN3. FITXA3

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0051-0062.qxd 12/2/09 11:26 Página 60


FINKATZEKO

ETIKA ETA MORALA4. FITXA3

Zein bi tradizio ari da konparatzen? Zertan bereizten dira?

Testuaren arabera, zein da moralaren eta etikaren arteko ezberdintasuna?

Konparatu testuaren edukia unitate honetako 3.1 atalarekin. Zein ezberdintasun topatzen dituzu?

«Nire azalpena etikaren eta moralaren arteko ezberdin-tasunean oinarritzen da, eta horri buruzko eztabaida piz-tu nahi nuke. Egia esan, ezerk ez du inposatzen ez etimo-logian ez hitzen erabileraren historian; batak grezieran dujatorria, eta besteak, latinean, eta biak ohituren ideiari bu-ruz ari dira (éthos, mores); dena dela, bada ñabardura bat:ontzat hartzen dena edo nahitaez inposatzen dena, bietatikindartu nahi denaren arabera. Tradizioari jarraituz, etikahitza erabiliko dut ontzat hartzen diren ekintzetan oina-rritzen den asebetezko bizitza baten nahia azaltzeko, etamoral hitza erabiliko dut, nahitaezkotasunaz hitz egiteko,arauez, betebeharrez, debekuez hitz egiteko, eta, era be-rean, unibertsaltasun-eskakizun bat eta hertsatze-eraginbat ezaugarri ditu. Bizitza onaren nahimenaren eta araue-kiko esanekotasunaren arteko bereizketan, bi herentzienaurkakotasuna ikus daiteke berehala, alde batetik, aristo-telikoa; horretan, ikuspegi teleologikoa (telosi dagokiona,

zeinak amaiera esanahi duen) da etikaren ezaugarria, etabeste alde batetik, kantiarra; horretan, morala arauarenbetebehar gisa definitzen da, hots, ikuspuntu deontolo-giko batetik (deontologiko hitzak, hain zuzen ere, “betebe-har” esanahi du). Aristotelesen edo Kanten ortodoxiazharatago, hau azpimarratu eta arrazoitu nahi dut:

1. Etikak duen lehentasuna moralaren gainetik.

2. Hala eta guztiz ere, etikaz jabetu ahal izateko, araua-ren bahetik igarotzeko beharra.

3. Nahimen edo jomuga horretan arauaren baliabidea ain-tzat hartzea, arauak nahimen etikoaren barnean egoerakbakarka hartzean arreta handiagoa jartzen duenera bir-bidaltzen duen jakintza praktikora, beste irtenbiderikez duen gatazka baterantz garamatzanean.»

P. RICOEUR, Etika eta morala


IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0051-0062.qxd 12/2/09 11:26 Página 61


SAKONTZEA

KANTIAR MORALAREN DILEMA5. FITXA3

Unitate honetan ikasi duzuna kontuan hartuta, jakintza praktikoa jakintza teorikoa baino hobea dela uste duzu?

Testua irakurri ondoren, zein iritzi duzu aurretik eman duzun erantzunari buruz?

Kantek proposatutako dilemako protagonista izango bazina, zer egingo zenuke? Bidezkoa da? Morala da?

Justifikaturik legoke?

Moralari buruz dagoeneko dakizun hori aintzat hartuz, zein jarrera hartu behar luke dilemako protagonistak?

«Betebeharraren kontzeptua, bere izaera osoan, erabile-ra praktikoari dagokionez, mundu guztiarentzat, zorion-tasuntzat hartutako, zoriontasunarekin nahasitako edohari dagokion beste edozein motibazio baino (motibaziomota horrek trebetasun eta gogoeta asko eskatzen du be-ti) hamaika aldiz sinpleagoa, argiagoa, ulerkorragoa etanaturalagoa izateaz gain, zoriontasunean interesa azalduduten printzipioetatik eratortzen diren motibazio guztiakbaino askoz indartsuagoa, sarkorragoa eta, arrakastari da-gokionez, motibagarriagoa da. Eta gizakiaren iritzi tradi-zionalaren arabera ere hori horrela da, betebeharrarenkontzeptua bere aurrean jartze hutsarekin, eta, gaineragiza borondatetik bereizita aurkeztuta ere, eta are, beste-lako motibazio horien aurka ere.

Kasu hau izan daiteke horren adibide: norbaitek kan-potik datorren ondasun bat dauka esku artean, jabe batekeman diona, eta jabe hori hil egin da, beraren oinordeko-ek ondasun haren berri izan gabe eta haren berri izatekoaukerarik gabe. Are gehiago, ipini kasu hau zortzi edo be-deratzi urteko haur bati eta, gainera, ondasunaren jabea-ri, hain justu une horretan (bere errurik gabe) erabatekohondamendia gertatu zaiola gehituz, alboan familia ahulbat egonik, gabezien ondorioz etsia, eta, ondasunaren

jabe egin izan balitz bat-batean atsekabetik aterako litza-teke; are gehiago: demagun gure gizona onbera eta kari-tatetsua dela eta oinordekoak, aberatsak, berekoiak dire-la eta hain harroputz eta xahutzaileak, ezen haien ondareanhori pilatzea alferrik galtzea zatekeela. Galdetu orain zu-re buruari ea egoera horretan ondasun hori norberarenonerako baliatzea zilegi litzatekeen. Zalantzarik gabe, eran-tzuna argia zatekeen: “Ez!”. Eta inolako argudioak emanbeharrean, hau bakarrik esango luke: “ez da bidezkoa”,hau da, betebeharraren aurka agertzen da. Argi eta gar-bi; baina, noski, ez itzultzeak bere zoriontasuna ekarrikolukeelako. Izan ere, gizonak, zoriontasuna erdiestearenxedeak bere erabakia baldintzatuko lukeela esperoko ba-lu, honela pentsatuko luke gutxi gorabehera: “Kanpotiketorri den eta zure eskuetan dagoen ondare hori bat-ba-tean benetako jabeei itzuliko bazenie, pentsatzekoa da era-kutsitako zintzotasunagatik sariren bat jasoko zenukeela,edo, horrelakorik gertatzen ez bada, lau haizeetara za-balduz gero, oso baliagarria izan daitekeen ospe ona izan-go zenuke”. Baina hori guztia benetan faltsua da.»

I. KANT, Teoria eta praktika


IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0051-0062.qxd 12/2/09 11:26 Página 62


Filosofiaren funtsezko galderaeta auziak

AURKEZPENA

UNITATEAREN ESKEMA

4. unitatean filosofiaren eremuko galdera eta arazozehatzak ematen dira. Lehen zatian filosofiaren edukiarizein galdera dagozkion argitzen da. Garrantzitsua daikasleak elkarrizketak duen garrantziaz jabetzea, filosofatzenikas dezaten.

Galdera filosofikoek eremu ugari ukitzen dituzte.Kosmosaren eta unibertsoaren sorreraren galderetan,bizitzaren zentzuaren bilaketan, heriotzari buruzkogogoetan eta transzendentziatik emandako erantzunetan,jakintza zientifikoaren objetibotasunean eta ziurtasuneanedo gizarte utopien helburuetan eta bideragarritasuneanplanteamendu filosofikoak ageri dira.


Unitatearen hasieran filosofia unibertsoaren aurrean sortzenden harriduraren eta zalantzaren eta, azalpen bat eskatu eta gainerakoekin eztabaidak izatea eragiten duenexistentziaren ondorioz sortzen dela azaltzen da. Eztabaidaerrealitatea ulertzeko modu bilakatzen da; eta hortik,filosofiaren edukia osatzen duten galderak sortzen dira.Galdera horietan inguruan dugunarekiko sentitzen dugunjakin-mina islatzen da, gure burua ezagutzeko irrika eta, azkenbatean, gainerakoekin bizitzeko eta jarduteko modu batsuposatzen du.

Unitateko bigarren atalean hainbat galdera filosofikoluzatzen dira. Kosmosari buruzko galdera gizakiarentzatunibertsoak suposatzen duen erronkaren ondorioz sortzenda. Egungo ikuspuntuaren arabera, unibertsoa duela15.000 milioi urte sortu zen, leherketa itzel baten ondoren.

Bizitzaren zentzuari buruz galdetzen badugu, zentzuazhelburu, esanahi eta balio modura hitz egin daitekeela azaldaiteke. Pentsalari garrantzitsu askok heriotzaren aurreanprestatzeko modutzat ikusi zuten filosofia. Heriotzaren

zentzuari buruz galdetzeak transzendentziari buruzkogogoeta egitera garamatza eta, bi erantzun eman daitezke;bata monismoaren ikuspegitik eta bestea dualismoarenikuspegitik.

Gaizkiaren inguruko gogoeta egiten dugunean gizakiarenbeste funtsezko galdera bat ageri da. Gaizkia ulertzeko hirumodu daude: metafisikoa, fisikoa eta morala. Azken honenjatorria gizakiaren aukeratzeko askatasunean aurkitzen da.

Ezagutza zientifikoaren objetibotasuna eta ziurtasuna,Popperren faltsazionismoaren ikuspegitik, Feyerabendenanarkismo epistemologikoaren ikuspegitik edo Kuhnekegindako paradigma zientifikoen azterketaren ikuspegitikjorra daiteke.

Unitatean luzatzen den azken galderak gizakiaren dimentsioutopikoarekin du zerikusia. Haren zantzuak, formak, eginzaizkion kritikak eta horiei aurre egiteko defentsak aztertzendira. Amaitzeko utopiak ekimenari eta berrikuntza sozialariate berriak irekitzen dizkiola baieztatzen da.

Filosofiaren funtsezko galdera eta auziak

Misioa

1. Galdera eta auzi filosofikoak

2. Zenbait galdera filosofiko

LEHEN PUNTUA

GAI NAGUSIA

1. Ariketak

2. Baliabideak

BALIABIDEAK

4941393 _ 0063-0076.qxd 12/2/09 11:28 Página 63


HELBURUAK

KONTZEPTUAK

EDUKIAK

• Galdera eta auzi filosofikoak.

• Filosofia ikasi ala filosofatzen ikasi?

• Filosofiaren edukia osatzen duten galderak.

• Jarduera filosofikoaren galderak.

• Zenbait galdera filosofiko.

• Kosmosari buruzko galdera.

• Unibertsoaren sorrera.

• Existentziaren zentzuaz galdezka.

• Heriotzaz galdezka.

• Gaizkiaz galdezka.

• Gaizki metafisikotik gaizki moralera.

• Zientziaz galdezka.

• Zientziaren ikuspegiak.

• Utopiaz galdezka.

1. Filosofia ikastearen eta filosofatzen ikastearen artekobereizketa egitea.

2. Filosofiaren galderak aztertzea.

3. Galdera filosofikoen arteko harremanak finkatzea.

4. Unibertsoaren sorrerari buruzko egungo ikuspegiaazaltzea.

5. «Zentzua» hitza definitzea.

6. Heriotzari buruzko galdera ulertzea.

7. Heriotza giza-fenomeno gisa onartzea.

8. Heriotzaren zentzuaren eta transzendentziaren artekoharremanaz jabetzea.

9. Gaizkiaren arazoaren konplexutasuna ulertzea.

10. Faltsazionismoa eta induktibismoa konparatzea.

11. Zientzian eman den bilakaera historiko eta soziologikoa aztertzea.

12. Gizakiaren dimentsio utopikoa azaltzea.

13. Utopiaren oinarrizko ezaugarriak identifikatzea.

JARRERAK • Etika aplikatuek aurre egin beharreko arazoen aurrean sentibera izatea.

• Unibertsoaren sorrera ezagutzeko jakin-mina izatea.

• Bizitzaren zentzuari buruz berezko planteamendu bat garatzea.

• Heriotzaren eta transzendentziaren arteko harremana ezagutzeko interesa izatea.

• Zientziaren baldintzatzaileak aintzat hartzea.

• Utopia sozialen aurrean sormenezko jarrerak garatzea.

PROZEDURAK • Filosofiaren edukia osatzen duten galderak aztertzea.

• Jarduera filosofikoari buruzko galderak konparatzea.

• Unibertsoaren sorrerari buruzko egungo ikuspegiaren deskribapena.

• Informazioa bilatzea eta txosten bat taxutzea.

• Heriotzaren gaia arazo filosofiko gisa sakontzea.

• Hiru dimentsiotako gaizkiaren existentziaren arazoari buruz eztabaidatzea.

• Zientziaren ikuspegiak konparatzea.

• Utopia sozialez diharduten testuak irakurtzea eta aztertzea.

• Atal bakoitzean adierazitako ariketak gauzatzea.

941393 _ 0063-0076.qxd 12/2/09 11:28 Página 64


• Galdetzearen zergatiak eta ondorioak bereiztea.

• Filosofiaren edukia osatzen duten galderak aztertzea.

• Unibertsoaren sorrerari buruzko egungo ikuspegia ulertzea.

• «Zentzua» hitza definitzea.

• Erlijioaren eta zentzuaren arteko harremana azaltzea.

• Heriotza, giza-fernomeno gisa identifikatzea, bere dimentsio filosofikoen barnean.

• Heriotzaren zentzuaren eta transzendentziaren arteko harremana finkatzea.

• Faltsazionismoaren eta induktibismoaren arazoa ulertzea.

• Zientzian eman den bilakaera historiko eta soziologikoa behar bezala ulertzea.

• Paradigma zientifikoa definitzea.

• Zientziaren baldintzatzaileak ulertzea.

• Gizakiaren dimentsio utopikoa ulertzea.


• Bizitzaren zentzuari buruzko gogoeta eginez gure identitatea garatzen dugu eta gainerakoak hobeto ulertzen ditugu.

• Zientziaren azterketa errazten duten jarrera filosofikoen ezagutzak pentsamendu kritikoa sustatzen du eta, teknologiarenbalizko gehiegikeriez babesten gaitu.

• Bidezko gizarte baten ideiak herritartasun demokratikoa eta unibertsalista garatzea dakar.

BALORETAN HEZITZEA

FITXEN INDIZEA



2. fitxa Galdera filosofikoak BERRIKUSKETA

3. fitxa Gauzek politika dute? ZABALTZEKO

4. fitxa Hil naiteke? SAKONTZEKO

5. fitxa Utopia sozialak FINKATZEKO


941393 _ 0063-0076.qxd 27/2/09 16:00 Página 65


ARIKETEN ERANTZUNAK

HASIERAKO GALDERAK

Unitate honetako lehen galderekin, funtsean, filosofiarenfuntsezko arazoak aztertu nahi dira, kosmologia-sistemekin eta gizakiak unibertsoan duen egoerarekin hasi eta, moldatu nahidugun munduari buruzko utopia sozialetaraino. Halaber, galderok bizitzaren eta heriotzaren zentzuari buruzko gogoetaeginarazten digute. Gainera, aztertzeko moduko beste bi galderabarneratzen dira: lehenengoarekin gaizkia gizakiarengan nolasortzen den asmatzeko ahalegina egiten da eta, bigarrena,zientziak eta aurrerapenek gure egunerokotasunean dutenzereginari buruzkoa da.

GGAALLDDEERRAA EETTAA AAUUZZII FFIILLOOSSOOFFIIKKOOAAKK


1. Arazoei emandako galdera zuzenen bitartez erantzunak nola erdiesten diren zehaztean datza testuaren arazo nagusia.

2. Galdera baten atzean arazo bat dagoela, hau da, galderak ezdirela egiten erantzunak eskuratzeko bakarrik, benetako arazoazein den jakiteko ere egiten direla.

3. Testuaren arabera, arazoak zu zaitu; izan ere, zuk arazoariburuzko galderak dituzu, hots, icebergaren tontorra besterik ez.


1. Guztiek galdera filosofikoen sostengu nagusia osatzendutelako; hortik, inguratzen gaituena ezagutzeko eta gizakiazer den ezagutzeko irrika nahiz (filosofia teorikoa), norberakbere burua ezagutzeko eta norberak egiten dituen ekintzakezagutzeko irrika adierazten dira (filosofia praktikoa).



• Zein egoeretan egiten ditugu galderak?

Bizitzak galdera egitera garamatza nahitaez eta hauekharriduratik abiatzen dira, hau da, susmoa dute iturburu,genekiela uste genuen hura egiaz akatsa besterik ez zelaohartzea da abiapuntua.

• Zer gertatzen da galdera bat egiten dugunean?

Ikerketan eta gogoetan oinarritutako bilaketa bat hasten dela, gure pentsatzeko gaitasuna abian jartzea eskatzen duena.

• Noiz da egokia galderak egitea?

Beti da une egokia errealitatearen edozein alderdiri buruzkogalderak egiteko, baldin eta arazo bati irtenbidea ematekogogoz edo gehiago ezagutzeko asmoz egiten badira.

• Zer galdera egin diozu zure buruari, azkenekoz?

• Laguntza behar al duzu galderak egiteko ala gai zarazalantzakor edo nahasita zaudenean galdera bat egiteko?

• Ba al duzu galderaren bat, zure ustez inork ere erantzun ezin duena?

78.-80.OR.

74.OR. • Haurrek zergatik? galdetzen dutenean, pazientziaz jokatzenduzu haiekin?

• Zure ustez, heldutakoan ez al dituzu hainbeste galderaegingo?

• Zer dira garrantzitsuenak, egiten ditugun galderak ala haieiematen dizkiegun erantzunak?

Erantzun pertsonala. Galdera sorta hau motibagarri izan daitekeikasleentzat, filosofia nola sortzen den eta «filosofia ikastea» eta «filosofatzen ikastea» zertan bereizten diren ezagutzerakogaraian.

ZZEENNBBAAIITT GGAALLDDEERRAA FFIILLOOSSOOFFIIKKOO


Zeruari buruz zuten esperientzia, proposamen teoriko arrazionalbatean txertatu zutela lotura logikoak sistematikoki bilatuz,horrela, unibertsoaren egiturari buruzko azalpenak emateko.

Aristotelesek sistema geozentriko bat ezarri zuen; haren arabera,Lurra mugigaitz zegoen erdian eta haren inguruan biratzen zirenEguzkia eta beste planetak. Lurra unibertsoaren erdigune izateari(zeina, era berean, finitua kontsideratzen zen) buruzko teoriahorrek mende askoan iraun zuen, XVI. mendean Kopernikokkontzeptua aldatu eta hainbat paradigma barneratu zituen arte,Eguzkia unibertsoaren erdigune gisa joz.


Zientziak datuak hainbat ezagutza ematen dizkigu eta, horiekabiapuntutzat hartuz, errealitatean behatutako hainbat fenomenoriazalpena emateko baliagarri diren galdera filosofiko ugarieskuratzen ditugu.


• Unibertsoak zoriz al ditu egitura eta propietate horiek, ala ezarritako ordena baten arabera da horrelakoa?

Ezin da zehaztasunez jakin ezarritako ordena bati zor zaizkionedo zoriaren ondorio diren. Badakigu zertxobait, galaxia,konstelazio eta sistema jakin batzuei buruz, baina, gaur egun,galdera horrek ez du erantzunik.

• Zenbateraino da aurreko galdera, galdera zientifikoa, eta zenbateraino, filosofikoa?

Galdera horrek bi jakintzei buruzko zantzuak ditu; izan ere,zientziak orain artean pilatutako datuen bitartez bilatu beharkolitzateke unibertsoaren sorrerari buruzko galdera.


1. Lehenengoak ekintza bat gauzatzean edo obra bat sortzeandatza; bigarrenak, zerbait sentitzea edo norbaitekin topo egiteasuposatzen du; hau da, zentzua maitasunean aurki daiteke.Azkenik, egileak hirugarren bat proposatzen digu, aldatu ezindugun patu bati aurre egitean datzana; guru burua gainditzekoeta gugandik haratago hazteko premia dugu.

2. Bai, sufrimendua gizakiaren gauzapen eta lorpen bilaka dadineta, bizitza iragankorra jarrera arduratsua izateko motibazioizan dadin, baliagarri izan daitekeelako.

81.-98.OR.

4941393 _ 0063-0076.qxd 12/2/09 11:28 Página 66



1. Arazo bat nire aurrean agertzen den zerbait da, mugatu eta murriztu ezin dudan zerbait, teknika egoki batekin ebatzdaitekeena. Bestalde, misterioan nik neuk ere badut zerikusia,ondorioz, nire baitan eta nire aurrean dagoen horrek hasierakoesanahia eta balioa galdu egiten ditu; gainera, misterio batezin daiteke ebatzi, izan ere, definizioz teknika hautemangarrioro ezagutarazten du.

2. Ezezaguna kontraesanik gabe eguneratu ezin daitekeenarazoaren muga da. Aitzitik, misterioa espirituaren ekintzapositiboa da, esperientzia-moduen bitartez hautematen denintuizio bat da.


1. Birlotura lotura bat da; gauzekiko, munduarekiko eta Jainkoarekiko mendekotasuna da; eta Jainkoa da, hainzuzen, lotura horren azken urratsa. Horregatik, «erlijiozkoizatea» «gizaki izatea» da berez.


1. Modu horretan ulertzen den erlijioa, gizakiaren eta ustezjainkotiarra den gorengo errealitate baten arteko harremanaizango litzateke. Bi dimentsio ezberdin izan ditzake: elkar aurkitzearena eta erantzunarena.


1. Izaki bizidunak makina kimikoak dira; makina garen aldetik,unitate funtzional koherente eta oso batean sortzen gara; eta,azkenik, organismoa bere burua eraikitzen duen makina bat da.

2. Egileak bizitzari buruzko kontzeptu biologikoa darabil, izan ere,testuan ikus dezakegun moduan, «bizitza» beren burua eraikitzeahelburu duten proteina-molekula modura taxutzen du.

3. Bai, izan ere, egilearentzat teleonomia kontzeptuak jardueraorientatua, koherentea eta konstruktiboa inplikatzen du, hau da, proiektu bat inplikatzen du.


1. Gizaki pentsalariak gara eta hori da, hain zuen, gizakiarenhanditasuna.


1. Jaspersen ustez, gure finitutasunaz jabetzen garen arren eta ez existitzea litekeena izango litzatekeela pentsatu arren,gizakiak askatasuna du; eta, zenbat eta askeagoa izan eta zenbat eta zentzu gehiago izan haren bizitzak, orduan eta kontzienteki ikusten du Jainkoari zor zaiola.


• Pentsa al dezakegu heriotzan, biziari erreferentziarik egin gabe?

Heriotza bizitzarekin duen harremanaren arabera definitzen da.Heriotza biziaren amaiera modura hauteman daiteke, bizikojardueren behin-betiko etenaldi gisa. Ondorioz, bizitza ulertzekodugun moduaren arabera hautemango dugu heriotza.

• Zer desberdintasun dago biziaren kontzeptu biologikoareneta kontzeptu filosofikoaren artean?

Kontzeptu biologikoaren arabera, izaki bizidunak makina kimikoakgara eta, makina garen aldetik, bere burua eraikitzen duen unitate

funtzional koherente eta oso batean sortzen gara. Biziarenkontzeptu filosofikoa, ordea, jarduera fisiko soiletatik haratagoadoa; landareen eta animalien bizitzaz gain, bada izatearen modugizatiarra den bizi mota bat, hots, bizi praktikoa edo morala.

• Egia al da lehenengo existitu eta gero izan egiten garela? Gerta al daiteke alderantziz?

Existentzialista baten arabera, gizakiaren berezitasuna edo alderdirik esanguratsuena aurkitzeko ez da bere esentziaikertu behar, bere existentziari buruz gogoeta egin behar da.Horrek zera esan nahi du, lehenengo existitu egiten garela, eta bizi dugunaren eta baitaratzen dugun moduaren arabera,esentzia bat eskuratzen dugula.

• Zer da heriotza, gizakien ikuskera dualista kontuan hartuta?Eta ikuskera monista materialista kontuan hartuta?

Ikuskera dualista batetik, giza-errealitatearen osagaiak banatzeada heriotza, hau da, arima eta gorputza banatzea. Ikuskeramonista materialista batetik so eginez, ordea, heriotzaexistentziaren erabateko muga litzateke.



2. Patuaren aurrean mugigaitz mantentzen dena eta kanpotikdatozen gauzen (onen edo txarren) eraginik jasotzen ez duenada; gainera, ez da gerta daitekeenaren beldur, ezta heriotzarenbeldur ere.

3. Erantzun pertsonala. Estoizismoak aldagaiztasunaren bitartezzoriontasuna bilatzen duen heinean, gaizkiaren aurreanimmunizatu egiten dela gogorazi behar zaie ikasleei.


• Zer esan nahi du teodizea kontzeptuak? Zer jatorri du?

Leibnizek barneratzen duen neologismo bat da; Jainkoarenaurrean gaizkia egotea justifikatzea, eta Jainkoaren berarenjustizia ematen ditu aditzera.

• Zein da Epikuroren dilema?

«Edo Jainkoak gizakia kendu nahi du mundutik, baina ezin du;edo gizakia ken dezake, baina ez du nahi; edo ken dezake etakendu nahi du. Kendu nahi badu eta ezin badezake kendu, ezdu ahalmenik. Ken badezake eta kendu nahi ez badu, ez gaitumaite. Ez badu kendu nahi eta ezin badezake kendu, ez daJainko ona eta, gainera, ez du ahalmenik. Ken badezake eta kendu nahi badu –eta hala izango da, ziur asko– Nondikdator egiazko gaizkia eta zergatik ez du desagerrarazten?».

• Aipatu gaizkien adibideak.

Erantzun pertsonala. Gaizkia metafisikoari eta fisikoaridagokionez, finitutasunaren baitan dagoen edozein gauzarenadibideak eman daitezke: maite dugun gizaki baten heriotzaedo, edozein hondamendi naturalak sorraraz dezakeensuntsiketa eta sufrimendua. Gaizkia moralaren adibide daedozer edo edonor kaltetzen duen berariazko edozein ekintza.


1. Bere bihotzeko ontasuna moduren batean saritu beharkolitzatekeela.

2. Bidegabekeriak konpontzea eta emakume horrek biharamunhori izatea bermatzen duena Jainkoa da.

941393 _ 0063-0076.qxd 12/2/09 11:28 Página 67



• Bidezkoa al da gaiztoek sufritzea? Eta zintzoek sufritzea?

Ez litzateke inoren sufrimendurik justifikatu behar, baina,gaiztoak egindako ekintzen ondorioz sufritu egin beharkolukeela pentsatzen dugu, arrangurak izanez, esaterako. Pertsona zintzoen kasuan, garbi dago ezetz.

• «Jainkoak justizia bermatzen du». Zer zentzutan esandezakegu hori?

Kanten arabera, bertutetsu izan denak zorionaren eta bertutearen batasunean datzan Gorengo Ongia erdiesteabermatzen duen neurrian.

• Zer erronka agertu zaizkio Filosofiari Nietzschek Jainkoarenheriotzaz hitz egitean?

Jainkoa hil ostean, gizakia bakarrik geratzen da gaizkiarenarazoari aurre egiteko. Gizakiak nola jokatu behar duen, hori da,orain, auzia.


1. Egiaztagarritasunaren irizpidearen arabera, enuntziatu batenpirikoki frogatu behar da egiazkoa edo faltsua den jakiteko.Faltsugarritasunaren arabera, enuntziatu bat zientifikoa izangoda, gertakariek hura faltsu edo uka dezaketen neurrian.

2. Enuntziatu unibertsalak ezin direlako enuntziatu singularretatikabiatuta deduzitu. Hori dela eta, «enuntziatu singularrenegiazkotasunetik enuntziatu unibertsalen faltsutasuna argudiadaiteke».


1. Induktibistek eta faltsazionistek ez dute kontuan hartzengertakari baten aurkikundea teoria baten aurretik edo osteaneman den; haren harreman logikoa besterik ez dutegarrantzizkotzat jotzen. Teoria batek aurkikunde faktual batiragarri duenean gertatzen den baterakidetasun historikoareneragin «irrazionalak», ez du inolako barne-zentzurik.

2. Lakatosen arabera, zientziaren historia aintzat hartu behar da.Testuaren arabera, aurreko galderan aipatzen denbaterakidetasun historikoaren eragin «irrazionala»,ezinbestekoa da zientzia baten eraikuntza arrazionalean.


• Ezagutza zientifikoa objektiboa eta neutrala al da? Zeresango luke horri buruz goian azaldutako zientziarenikuspegi bakoitzak?

Erantzun pertsonala. Induktibismoaren arabera, ezagutzazientifikoa objektiboa, egiazkoa eta fidagarria da.Faltsazionistaren aburuz, objektiboa da, baina, gertagarritzathartzen da. Kuhnek eta Lakatosek, baldintza historikoenaraberakoa dela uste dute. Feyerabenden arabera, zientzia ez dajarduera arrazionala, eta, gizabanakoen balio eta nahimensubjektiboetatik abiatuz egiten da teoria ezberdinen artekohautua.

• Zertan datza indukzioaren arazoa? Nola konpontzen du arazohori ikuspegi faltsazionistak?

Arazoa zera da: ezin daitekeela balizko kasu guztien erabatekoindukziorik egin. Ez dago argi nola eskura daitezkeen motabereko fenomeno guztientzat baliagarriak diren lege

zientifikoak, aurretik, balizko kasu guztiak egiaztatu gabe.Enuntziatu singularren faltsutasunetik abiatuz, dedukzioz,enuntziatu unibertsalen faltsutasuna ondorioztatzen deneanebazten da arazoa.

• Zein iraultza mota proposatzen zuten Kuhnek eta Lakatosek?Zer ondorio zituen?

Jarduera zientifikoari buruzko alderdi historikoak etapsikologikoak zientziaren baitakotzat jotzea proposatzen dute;ez alderdi logikoak eta enpirikoak bakarrik. Ondorioek jarduerazientifikoa osotasun moduan ulertzea inplikatzen dute,komunikazio-prozesu konplexu baten modura.


• Feyerabenden esanetan, zer dela-eta nagusitzen da teoriazientifiko bat? Eta zientziaren ikuspegi erretorikoarenarabera?

Feyerabenden arabera, teoria zientifiko bat gizabanakoen balioeta nahimen subjektiboetatik abiatuz hautatzen da. Ikuspegierretorikoaren arabera, teoria zientifikoak eraikuntza metaforikooso limurtzaileak dira.


1. Erantzun pertsonala

2. Erantzun pertsonala. Bi mundu-gerrek eragindako aurrerapenteknologikoei eta zientifikoei buruzko, edo, gaur egun,medikuntzaren aurrerapenei eta haien ondorio diren arazobioetikoei buruzko informazioa bilatzera eta txosten battaxutzera gonbida daitezke ikasleak.

3. Gizakiaren obra gauzatzen ari da etengabe eta bukatugabeada beti.


1. Lor daitekeenaz haratago doalako eta, eszeptizismoa eta etsaitasuna eragin ditzakeelako teoria zientifikoen aurrean;zientziari esker lor ditzakegun onurak ahantzaraziz.

2. Zientifismoaren arabera zientzia dena da; osotasunabarneratzen duen munduaren irudia da. Doktrina honekzientziari buruzko irudi nahasi bat eskaintzen digu, hari ezdagozkion arazoez arduratzeko erantzukizuna emanez.


• Zein dira zientziaren muga epistemologikoak?

Lehen baldintzatzaileak faltsazionismoan du jatorria eta, zientziaezagutza hutseginkorra dela baieztatzen du, egiarantzgerturatzeko modu bat.

Bigarren baldintzatzailearen arabera, ezberdina izan zitekeeneboluziozko garapen baten ondorio da gure arrazionaltasuna.

• Zientziaren garapena mugatu egiten dute teknologiak,ekonomiak eta politikak. Eman adibideak. Zer harreman dutealderdi horiek?

Medikuntzaren ikerketa eta medikuntzak farmakoarenindustriarekin duen harreman izan daiteke adibide egokia.Ikerketan dirua inbertitzen da eta industrializatutakomunduaren sendagairik komertzialenak hobetu egiten dira(antidepresiboak, antiazidoak edo analgesikoak), HirugarrenMundurako edo GIB-aren txertoak hobetu beharrean.

941393 _ 0063-0076.qxd 12/2/09 11:28 Página 68


• Beharrezkoa al da zientziaren eta etikaren arteko harremana?Eman adibideak.

Beharrezkoa da, zientziak pertsona askori eragiten diolako;beraz, ikerkuntza zientifikoan sortzen diren arazoei buruzkogogoeta bultzatu behar da. Telekomunikazioen garapena eta haren erabilera militar eta armamentista dira adibide argiak.


• Norbaitek gizarte-ordena jakin bat asmatu, baina asmatutakohori artean inon ez egoteak, zer esan nahi du: inoiz ezingodela inon gauzatu? Zergatik?

Ez, berez, historiak erakutsi duenez, gerora izandako erregimenpolitiko edo gizarte asko, sortzez, teorikoak baino ez ziren izan.

• Zein ondorio dakartza gizakia utopia-animalia dela esateak?Ba al dago arrazoirik horrelakorik esateko?

Baiezta daiteke, bere errealitatea eraikitzeko askatasuna delakogizakiaren oinarrizko ezaugarri antropologiko bat.

• Zein eginkizun izan ditzake utopiak?

Aldaketaren motor eta eraldaketa sozialaren eragile izan daitekeutopia.


1. Bai, izan ere, gizakia aurrean duen errealitate sozialarekin ados ez dagoenean, bere errealitate soziala eraikitzeko gaidelako.



1. Lurraren paradisua ezin eraiki dezakegula ulertzean datza.

2. Utopismoaren aurka egiten du, utopiak bizitza hain latza ezizaten eta bidezkoagoa izaten laguntzen duelako.


1. Ez da beharrezkoa, indarkeria erabiltzea eta gizartetotalitarioetara jotzea eragiten duelako.

2. Gizabanakoarekin gupidagabea izateari dagokionez.Liberalismoak arlo ekonomikoan eta marxismoak herritarrenaskatasuna murriztuz


1. «Dagoen hori» epidemiak, gosea eta gerrak dira. Lehenutopien zeregina biziraupenerako bitartekoak zituen gizarteantolatu bat sortzea zen. Bigarrena, norberak aukeratutakolanetan lan egiteko askatasunean islatzen zen garapenpertsonala.



1. Jadanik badagoen horren ukapen historiko-soziala suposatzenduelako.



• Errealitateak berak hobetzeko aukerak ditu bere baitan, zeresan nahi du esaldi horrek?

Gizakiak dimentsio berekoi bat duela, baina baita bestedimentsio altruista bat ere, eskuzabala eta prestua.

• Zertan dira desberdinak utopia eta utopismoa?

Utopia, epe luzera, jadanik badagoena kritikatzea eta gureekintza orientatzea ahalbidetzen digun ideala da. Utopismoaideala programa politiko bilakatzen tematzen da.

• Zein ezaugarri izan behar dituzte utopiek, gaur egunbaliagarri izateko?

Nukleo etiko unibertsal bat eta gizartea antolatzeari buruzkoproposamen zehatzak barneratu behar ditu eta, errealista izanbehar du.

AAZZKKEENN AARRIIKKEETTAAKK

1. Zein dira astronomiaren eta kosmologiaren artekoezberdintasunak eta antzekotasunak? Zerk bereizten dituastrologiarengandik?

Kosmologiak astronomiako, fisikako eta matematikakoazalpenen laguntzarekin, unibertsoaren sorrera eta eboluzioaikertzen ditu. Beste alde batetik, astrologia, astroen kokapenaeta gizakiaren patuan izan dezaketen eragina aztertzeabesterik ez da.

2. Nola azaltzen da munduaren sorrera judu-kristautasunarentradizioan? Eta pentsamendu grekoan? Bila ezazu horriburuzko testuren bat.

Tradizio judu-kristauaren ikuspegitik, eta beranduago, tradiziomusulmanaren ikuspegitik, unibertsoa antzina sortu zen;Jainkoaren ekintza sortzaile eta zuzen baten ondorioz (San Agustinen Jainkoaren hiria). Beste alde batetik,pentsamendu grekoak ezerezetik abiatutako sortzearenideiatik at, gizakiaren eta munduaren existentzia betidanikogertakari ukaezintzat onartzen zuen (Aristotelesen Fisika).

3. Adierazi zein den zentzua hitzaren esanahia esaldi hauetan:

• Kale hori zentzu bakarrekoa da. (Norabidea)

• Pertsona hori okerreko zentzuan doa. (Norabidea)

• Esaten diozunari ez diot zentzurik hartzen. (Esanahia, xedea)

• Zuk bakarrik jan behar baduzu, ez du zentzurik hainbeste jakierosteak. (Balioa)

• Etorri gurekin eta aldatu zure bizitzaren zentzua! (Xedea,esanahia)

4. Zergatik sinesten dute gizakiek izaki transzendente batean?

Transzendentziak bizi honek berez zentzua duela esanahi du,baina erabateko eta behin-betiko zoriontasunaren hitz-ematelez hautematen den etorkizuneko bizi batekin jarraipenezkoharremana duena. Sakonean, arrazoia «erantzuna» da.Jainkotiarrarekin topo egiteak, bere bizitza nolabait aldatzeraeramaten du gizakia. Erlijio gehienek erantzun hori sinesmen,erritu eta instituzio batzuen bitartez adierazten dute.

5. Kulturek eta erlijioek heriotza ulertzeko hainbat modudituzte. Aurkitu modu horiei buruzko informazioa. Ba al daguztiek duten ezer? Zure ustez, zergatik jokatzen duguhorrela gizakiok? Hileta-errituak dituen izaki bakarrak al gara?Konparatu errituak (zeremoniak, koloreak, musika etaheriotza adierazteko erabiltzen dituzten gainerako ikurrak).

99.OR.

941393 _ 0063-0076.qxd 12/2/09 11:28 Página 69


Egokia al da, zure ustez, gizakiari buruzko definizio hau«hildakoak ehorzten dituen animalia»?

Ariketa honetan luzatzen diren galderekin gizakiok hiltzearenkontzientzia dugun bakarrak garela adierazi nahi da, eta kontzientzia horren eraginez ezberdin bizi gara,animaliekin alderatuz gero. Heriotzaren kontzientziak zerikusiestua dauka existentziari zentzua emateko beharrarekin.Horregatik, hileta-errituak heriotzaren kontzientziaren etabizitzaren zentzuaren adierazpen kultural ezberdin gisahauteman daitezke. Kontraste argiak bilatze aldera, ikasleek,erritu budistei, eskimalei edota Iparramerikako hainbat tribuindigenei buruzko informazioa bila dezakete.

6. Jarri binaka, eta prestatu eztabaida bat. Pentsatu nolaerantzungo lioketen «Ezagutza zientifikoa objektiboa eta egiazkoa al da?» galderari zientziaren bostikuspegietako ordezkariek.


7. Zer da moratoria bat? Zientzia garatzen laguntzen al dutemoratoriek?

Aurrerapen zientifikoa zein ondorioekin eta zein bitartekoekinematen den hausnartzeko, ikerketa zientifikoaren prozeduraerregularrean ematen den etenaldia edo atzerapenadeskribatzeko erabiltzen da «moratoria» hitza. Moratoriei eskerzientzialariek eta, orokorrean, gizarteak, ikerketaren ondorioengainean pentsa dezakete, gogoeta eginez, arriskuei aurrehartuz.

8. Gizakiak kezkatzen dituzten arazoak gainditzeko sortzendira utopiak. Zer arazok kezkatzen ditu, gaur egun, gizakiak?

Erantzun pertsonala. Errealitateak izan behar du abiapuntu, eta hortik aurrera gelakide guztien artean, gaur egun,gizakiaren kezka diren arazoekin zerrenda bat taxutu behar da.Modu horretan, utopiaz hitz egiteak duen zentzua ulertukodute.

9. Justifikatu zergatik esaten den utopia aldaketa sozialareneragile dela.

XVIII. mendetik aurrerako utopiek ez dute zerikusirikaurrekoekin; izan ere, amaiera irudikatzeari uzten diote, jadanikez dute utopia gogameneko esperimentu gisa hautematen;orain, hura eskuratzeko moduez arduratzen dira, balizkobitartekoez. Aldaketa hau ahalbidetzen duen ideia

aurrerabidearen nozioa hautemateko modu berria da, eta aurrerabide hori da, hain zuzen, aldaketa sozialareneragilea. Ariketa hau baliatuz eztabaida bat egin daiteke,ikasleek azaltzen dituzten proposamen zehatzak abiapuntutzathartuz. Gehienen gustukoa den ikastetxe utopikoarenproposamena hautatu eta Hezkuntza-erakundeetakoorganismo ezberdinetara helaraz daiteke, gizarte eta politikamailako arduradunek, ikasleek gustuko duten hezkuntza eta ikastetxe eredua ezagut dezaten.

10. Zein da bidezko gizartearen benetako xedea: herritarguztiak zoriontsu izatea ala herritarrei nor bere modurazoriontsu izateko behar dituzten baldintzak eskaintzea?Zertan dira desberdinak «zoriontsu egitea» eta «zoriontsuizateko baldintzak eskaintzea»?

Gaur egun, bidezko gizarte baten nozioa har daiteke ereduutopiko gisa. Oinarrizko bi alderdi barneratu behar dira: nukleo etiko bat (justiziazko gutxieneko batzuk) eta edukiutopiko bat (gizartearen eremu guztiak antolatzekoproposamen zehatzak). Bi alderdi horiek badute harremanikelkarren artean; izan ere, gizartea eta bizikidetza antolatzekonukleo etiko hori aplikatu behar da proposamen bakoitzean.Hori lortzeko ezinbestekoa da printzipio etikoak eremu sozialbakoitzaren (ekonomikoa, politikoa, juridikoa, hezkuntzazkoa,etab.) logikara egokitzea. Horregatik da hain garrantzitsua etika aplikatua bidezko gizarte bat antolatzeko garaian. Ariketa honen bitartez, bidezko gizarte bat herritarrei«zoriontasun eskaintzea» ez, baizik eta, «pertsona bakoitzazoriontsu izateko beharrezko baldintzak» ezartzen dituengizalegezko etika batean oinarritu behar delako ideia indartunahi da, norberak, bere askatasunean, autonomoki,zoriontasunaren proiektua gauzatu ahal izateko gutxienekojustiziako baldintzak ezartzea.

11. Izan al gaitezke utopikoak eta errealistak aldi berean?

Galdera hau mintzaldi bateko izenburu gisa erabil daiteke.Mintzaldi modura proposatzen bada, honako iradokizunakegitea komeniko litzateke: arrazoi utopikoari egindako kritikeidagokienez, utopia eta utopismoaren arteko ezberdintasunariburuzko gogoeta egin; utopiaren aldeko nahiz kontrako jarrerafilosofiko batzuk bildu (adibidez, utopiaz, sozialismo utopikoaketa sozialismo zientifikoak duten trataera); «utopiko izan» eta«errealista izan», bi baieztapen horien arteko kontrajartzearenaldeko edo aurkako iritzia justifikatu.

941393 _ 0063-0076.qxd 12/2/09 11:28 Página 70


FINKATZEKO

GALDETEGIA1. FITXA4


1. Egungo ikuspegiari jarraiki, nola sortu zen unibertsoa?:a) Big bang izeneko leherketa itzel baten ondorioz.b) Big crunch izeneko leherketa itzel baten ondorioz.c) Ez dago ziurtasunik.

2. Zer esan nahi du, izaki bizidunak «proiektu bat duten objektuak dira» baieztapenak?:a) Beren burua garatzeko gaitasuna dutela.b) Daukaten informazioa aldaketarik barneratu gabe helarazteko gai direla.c) Teleonomia duten izakiak direla.

3. Monismoaren arabera:a) Filosofia heriotzarako ikaskuntza da.b) Giza-errealitatean ez dago egiturarik.c) Gizakia bi errealitate motaz eratua dago.

4. Gaizkia fisikoa(k):a) Lege naturalen funtzionamendutik eratortzen da.b) Gauzen finitutasunarekin identifikatzen da.c) Izakien askatasunean du jatorria.

5. Dualismoaren arabera:a) Filosofia heriotzarako ikaskuntza da.b) Giza-errealitatean ez dago egiturarik.c) Gizakia bi errealitate motaz eratua dago.

6. Gaizkia metafisikoa(k):a) Lege naturalen funtzionamendutik eratortzen da.b) Gauzen finitutasunarekin identifikatzen da.c) Izakien askatasunean du jatorria.

7. Non kokatuko zenuke «enuntziatu singularren faltsutasunetik abiatuz, dedukzioz, enuntziatu unibertsalenfaltsutasuna ondorioztatzen da» baieztapena?:a) Induktibismoan.b) Zientziaren baldintzatzaile epistemologikoan.c) Faltsazionismoan.

8. Nork proposatu zuen zientzia jarduera arrazionala delako ideiari erabateko ukoa egitea?:a) Popperrek.b) Feyerabendek.c) Kuhnek.

9. Nork proposatu zuen zientziaren norabide aldaketa historiko-soziologikoa:a) Kuhnek.b) Popperrek.c) Lakatosek.

10. Zein utopiaren barnean kokatuko zenuke, jakintzan eta aurrerapen teknikoetan nahiz zientifikoetanoinarritutako gizartea?:a) Sozialistan.b) Errenazentistan.c) Libertarioan.

1

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0063-0076.qxd 12/2/09 11:28 Página 71


Zein galdera filosofiko ageri dira testuan? Esan zer nolako zerikusia duten unitatean agertzen direnekin.

Zergatik ezin da jo entziklopedia batera Jainkorik badagoenentz jakiteko?, Zer-nolako galdera da hori?

Zein filosofok esan zuen «filosofia gizakion harriduraren ondorioz sortu zela»? Zergatik esan zuen?

«[…] Argi dago jatea, mundu guztiak behar duen zerbaitdela. Halaber, maitasuna eta zaintza izatea ere munduguztiak behar du. Baina bada mundu guztiak behar duenbeste zerbait ere. Nor garen eta zergatik bizi garen galde-ren erantzunak behar ditugu.

Beraz, gure bizitzaren kausaz interesatzea ez da zigiluenbilduma egitea bezain interes ustekabekoa edo zorizkoa.Mota hauetako galderaz arduratzen den hark, gizakiakplaneta honetan bizi denetik izan duen kezka beraz ar-duratzen da. Unibertsoa, planeta edo bizitzaren sorrera-ri buruzko galderak, azken negu-olinpiadetan urrezkodomina gehien nork irabazi duen galdetzea baino askozgarrantzitsuagoak eta sakonagoak dira.

Filosofiara hurreratzeko modurik onena zenbait galderafilosofiko luzatzea da:

Nola sortu zen mundua? Ba al dago inolako borondate-rik edo asmorik gertatzen denaren atzean? Ba al dagobeste bizitzarik heriotzaren ostean? Nola konpon ditza-kegu mota horretako arazoak? Eta, batez ere: Nola bizibehar dugu?

Gizakiok garai guztietan egin ditugu halako galderak.Ez da ezagutzen gizakiaren eta munduaren jatorria jaki-teaz arduratu ez den kulturarik.

Berez, ez dira gehiegi galdera filosofikoak. Dagoenekoluzatu ditugu garrantzitsuenetako batzuk. Dena den,historiak luzatutako galdera bakoitzari erantzun askoeman dizkio.

Horrenbestez, argi dago errazagoa dela galderak egiteagalderak erantzutea baino.

Gaur egun ere, bakoitzak bere erantzunak eman beharditu, galdera horiei dagokienez. Ezin da entziklopediabatera jo Jainkorik badagoenentz edo heriotzaren osteanbestelako bizitzarik badagoenentz jakiteko. Halaber,entziklopediak ez digu esaten nola bizi behar dugun.Hala ere, bizitzari buruzko gure iritzia garatzeko orduan,lagungarri izan daiteke beste batzuek zer pentsatu dutenirakurtzea. […]

Duela bi mila urte baino gehiago bizi izan zen filosofogreko zaharretako batek, filosofia gizakion harridurarenondorioz sortu zela usten zuen. Bere ustez, gizakiarihain arraroa iruditzen zitzaion existentzia, ezen galderafilosofikoak berez sortzen baitziren.»

J. GAARDER, Sofiaren mundua


BERRIKUSKETA

GALDERA FILOSOFIKOAK2. FITXA4

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0063-0076.qxd 27/2/09 16:00 Página 72


ZABALTZEKO

GAUZEK POLITIKA DUTE?3. FITXA4

Laburbildu, zure hitzak erabiliz, McCormickek sindikatua desagerrarazteko erabili zuen estrategia.

Eman ditzakezu neutralak ez diren teknologien adibideak?


«1880 inguruan, Chicagoko Cyrus McCormick sega-gailu fabrikan, makina moldekatzaile pneumatikoengaldategian, frogatutako eraginkortasunik gabeko be-rrikuntza bat sartu zen, 500.000 dolar inguruko balio-az. Ohiko interpretazio ekonomikoa eginez gero, neu-rri hau planta modernizatzeko eta mekanizazioakematen duen eraginkortasun maila erdiesteko hartu ze-la pentsatuko genuke. [...] Garai honetan, Cyrus Mc-Cormick II lehian zen National Union of Iron Moldersdelakoarekin (metalurgia-sindikatua). Makina berriak«bertako gizonen artean zeuden elementu txarrak albo-ratzeko» aukera modura ikusi zituen, hau da, Chica-gon toki-sindikatua antolatu zuten langile kalifikatuakdesagertzeko modutzat. Halaxe izan zen, langile ez-ka-lifikatuek maneiatutako makina berriekin, aurreko pro-zesuan bainoa galdatze apalagoak egin ziren kostu han-diagoan. Berez, hiru urteren buruan makinak aldebatera utzi ziren, baina, garai horretarako, dagoeneko,ase zuten bete beharreko zeregina: sindikatua desage-rraraztea. Hala, McCormick fabrikan jazotako garapenteknikoen kontakizuna ezin da modu egokian interpre-tatu, langileen antolatzeko ahaleginen edo, Chicagon,

garai horretan langileen mugimenduek jasan zuten ja-zarpen polizialaren kroniketatik at [...].

[...] Argi dago teknologia berriak batzuek besteenganakoduten boterea, agintea eta pribilegioa areagotzeko erabildaitezkeela. Adibidez, hautagai bati hauspoa emateko te-lebista erabil daiteke. Gure ohiko pentsatzeko moduarenarabera, teknologiak ongi edo gaizki, onerako zein txa-rrerako, edo, ona eta txarraren arteko asmo batekin era-bil daitezkeen tresna neutralak dira. Dena den, oroko-rrean, ez dugu pentsatzen tresna jakin bat, bere balizkoerabileraz aurretik, ondorio logikoak sortzeko diseinatuedo eraiki ahal denentz. […] Teknologiak ebaluatzekogure lengoaia moralaren eta politikoaren barnean tresne-kin eta erabilerekin zerikusia duten mailak besterik ezbadira sartzen, gure tresnen diseinuen eta prestakizunenesanahiari dagokion arretarik txertatzen ez bada, kasuhorretan, itsu egongo gara intelektualki eta praktikokierabakigarriak diren hainbat gauzen aurrean.»

LANGDON WINNER, Balea eta erreaktorea (moldatua)


IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0063-0076.qxd 12/2/09 11:28 Página 73


SAKONTZEKO

HIL NAITEKE?4. FITXA4

Zer da heriotza pentsatzea?

Zer egin behar dugu heriotzaren ziurtasuna egiaz pentsatzeko?

Zein da gizakiaren xedea?

Zer da heriotza erlijio-sistema nagusietan?

«Gertaera bat behintzat, ziurra dela irudiko luke: gugerturatu beharrik gabe etorriko da, lanik gabe eta kez-karik gabe, bai, etorriko da. Egia da, baina aldi bereanez da egia, eta hain justu zilegi da egia hori ez izatea, ezbehintzat munduan esperimentatzen dugun egia hori,guk munduan eragiten ditugun ekintzak edo gure pre-sentzia neurtzen duen hura, hain zuzen. Mundutik de-sagerrarazten nauen hark ez du bere baitan bermerikaurkitu ahal; beraz, neurri batean, bermerik gabea da,ez da ziurra. Modu horretan azaltzen da inor ez dagoelaheriotzari egiazko ziurtasun baten bitartez lotuta. Inorez dago hiltzeaz segur, inork ez du heriotza zalantzanjartzen, baina, dena den, ezin daiteke heriotza ziurramodu zalantzagarrian baino pentsatu; izan ere, heriotzapentsatzea pentsamenduan erabat zalantzagarria denatxertatzea da, ez-segurua hankaz gora ipintzea da, he-riotza ziurrean benetan pentsatzeko pentsamendua za-lantzan eta ez-egiazkoan murgildu beharko balitz bezalaedo, are, hartaz pentsatzen jartzean, gure garuna ez,baizik eta irmotasuna eta pentsamenduaren egia hautsi-ko balira bezala. Horrek zera erakusten digu: gizakiokheriotzan pentsatzen ez badugu, haren atzean ezkutatzen

bagara, zalantzarik gabe, haren baitatik ihes egiteko etaezikusiarena egiteko da, baina, ezkutatzeko modu hauzilegi bada, heriotza bera, heriotzatik etengabe ihes egiteadelako da, ezikusiaren maila gorena delako. Hala, harenaurrean ezikusiarena egitea, neurri batean, bere baitanezikusiarena egitea da.

Hiltzeko zilegitasuna dagoeneko ez da zentzurik gabekogauza bat, eta gizaki baten xedea heriotzaren zilegita-suna bilatzea izatea, ulerkor zaigu. Dena den, bilaketahori beharrezkoa denean da zentzukoa. Erlijio-sistemanagusietan heriotza gertaera garrantzitsua da, baina ezda egiarik gabeko gertakizun gordin baten paradoxa:hain zuzen, egia sortzen den beste mundu batekiko ha-rremana da, egiaren bidea da eta, mundu horretan hau-temangarri diren ziurtasunen bermea falta zaio; beste aldebatetik, ordea, eternoaren ziurtasun ukiezin baina hau-tsiezinen bermea du.

Hil naiteke? Hiltzeko ahalmena dut? Galdera hau ihes-bide guztiak xahutzen direnean da zilegi, soilik.»

M. BLANCHOT, Zilegizko heriotza (moldatua)


IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0063-0076.qxd 12/2/09 11:28 Página 74


Bete utopia sozialei buruzko hurrengo koadroa:1

FINKATZEKO

UTOPIA SOZIALAK5. FITXA4

UTOPIAK GIZARTE EREDUA

Herrikoiak

Bidezko gizarte baten egitura, arrazoian oinarritutakoeta hierarkia sozial indartsu bat duen jakintsuenengobernua. Klase gobernatzaileentzat eta gerlarientzatondasun-erkidegoa.

Erdi ArokoakSan Agustín,Jainkoaren hiria

Jakintzan eta aurrerapen teknikoetan eta zientifikoetanoinarritutako gizartea.Ondasun-erkidegoa.Gizarte-egitura hierarkikoa eta planifikatua.

IlustratuakJ.-J. Rousseau, Emilio

Utopikoak: adibidea, gizarte emantzipatu baterantzabiatzeko eraldaketaren eragile gisa baloratzea.Komunistak: jabetza pribatua alboratzea. Iraultza:langile-klaseak boterea hartzea.Anarkistak: agintea desagerraraztea bidezko gizartearenoinarri modura. Gizakiaren borondatean konfiantza izatea.

AntiutopiakA. Huxley, Mundu zoriontsuaG. Orwell, 1984

R. NozickEkimen pribatuan eta merkatuan oinarritutako gizartea.Jabetza da oinarrizko balorea.

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0063-0076.qxd 12/2/09 11:28 Página 75








HELBURUAK

KONTZEPTUAK

PROZEDURAK

JARRERAK

METODOLOGIA


1.

2.

3.

4.

941393 _ 0063-0076.qxd 12/2/09 11:28 Página 76


Zer da gizakia?

AURKEZPENA

UNITATEAREN ESKEMA

Unitate honetan gizakiaren izaera problematikoa jorratzenda. Eboluzionatu egin dugu, Homo sapiens izatera helduarte. Eboluzioa amaitu ostean gizatiartzea eman zen;naturala zenaz bereizten gintuen errealitate modurahautematen zen eta, gizaki modura erabateko garapenaizan genezan helarazten den kultura sortuz.

Halaber, giza adimenaren kontzeptua aztertzen da ideiaabstraktuak hautemateko gaitasun modura; eta baita gureburua errealitate modura hautematea eta niarenjarraikortasuna mantentzea ahalbidetzen digutenkontzientziaren funtzioak ere.


Unitate hasieran fixismoa eta eboluzionismoa bereiztendira eta, ondoren, eboluzioaren teoriak azaltzen dira,lamarckismoa eta darwinismoa, kasu. Gizakiareneboluzioan australopitekoak eta Homo erectusaknabarmentzen dira, duela 100.000 urte agertu zen Homosapiens espeziera iritsi arte.

Unitateko bigarren puntuan gizakiaren berezitasunakaipatzen zaizkigu. Gure arbaso animaliekikodesberdintasunak biokimikoak, genetikoak, anatomikoaketa portaerazkoak dira. Gizakia zabalik dago mundura eta instintiboa baino ez den hartatik haratago egoteaahalbidetzen dion aukeramen askearen jabe da.

Bizitza kulturala da gizakiaren ezaugarririk deigarriena. Gizakisoziala den aldetik, kultura deritzogun errealitate multzobaten jabe da eta, bizirauteko eta gizaki gisa garatzekoharen beharra du. Animaliekiko beste desberdintasun batgiza adimenaren kontzeptuan aurkitzen dugu; zeina, gauzakerrealitatetzat ulertzeko eta ideia abstraktuak hautematekogaitasun modura ulertzen den.

Gizakiak bere gorputza esperimentatzen du eta, harenbitartez, adimenaren, sentimenduen eta borondatearenegiturazko lotura gauzatzen da. Baina, horrez gain, funtziobikoitza duen kontzientzia baten jabe da: gure burua berezkoerrealitatetzat hartzea eta niaren jarraikortasuna mantentzea.

Zer da gizakia?Bildotsak lehoi

1. Giza errealitatearen sorrera

2. Gizakiaren berezitasunak

3. Norberaren gorputza ezagutzea

1. Ariketak2. Baliabideak

LEHEN PUNTUA

GAI NAGUSIA

BALIABIDEAK

5941393 _ 0077-0088.qxd 12/2/09 11:31 Página 77


HELBURUAK

KONTZEPTUAK

EDUKIAK

• Giza errealitatearen sorrera.

• Eboluzioaren teoriak.

• Gizakiaren jatorria.

• Gizakiaren berezitasunak.

• Gizakiaren eta animalien arteko portaera-desberdintasunak.

• Animalia-adimena ala giza adimena?

1. Fixismoa eta eboluzionismoa bereiztea.

2. Hurrengo kontzeptuak behar bezala definitzea: natura,kultura, eboluzio biologikoa, eboluzio kulturala, lehenmailako sozializazioa eta bigarren mailako sozializazioa.

3. Gizakiaren eboluzio-prozesua ulertzea.

4. Gizakiaren berezitasunak ikastea.

5. Gizakia izaki sozial modura nola eratzen den azaltzenduten teoria filosofikoak eta antropologikoak ezagutzea.

6. Geure burua gainerakoekin batera bizitzeko beharradugun izaki modura ulertzeko, zer garenaz gogoetaegitea lagungarri izan daitekeela ulertzea.

JARRERAK • Giza eboluzioa eta beste espezie batzuekin duen harremana ezagutzeko jakin-mina izatea.

• Gizakiaren dimentsio ezberdinak ezagutzeko interesa izatea.

• Gizartea eta kultura aintzat hartzea eta, halaber, bi arlo horiek gizakiaren garapenean zernolako eragina izan duten balioestea.

• Gizaki guztien berdintasuna aintzat hartzea.

PROZEDURAK • Gizakiaren eta gertuko beste espezie batzuen arteko ezberdintasun nagusiak aztertzea.

• Lamarckismoa eta darwinismoa konparatzea.

• Kultura zilegitu duten faktoreak aintzat hartzea.

• Informazioa bilatzea eta unitatean jorratutako arlo ezberdinak egiaztatzea.

• Giza eboluzioaren xehetasunezko deskribapena.

• Gure arbaso animaliekiko desberdintasunak aztertzea.

• Unitatean agertzen diren dokumentuak eta galderak gauzatzea.

941393 _ 0077-0088.qxd 12/2/09 11:31 Página 78


• Fixismoa eta eboluzionismoa bereiztea.

• Gizakiaren jatorria azaltzea.

• Animalia-adimenaren eta giza adimenaren arteko desberdintasunak azaltzea.

• Gizakiaren eta animalien arteko desberdintasun biokimikoak, genetikoak, anatomikoak eta portaerazkoak definitzea.

• Bizitza kulturala eta gizakiaren berezitasunak elkarlotzea.

• Unitatean ikasitako kontzeptuak aplikatzea.


• Gizaki guztiok jatorri bera dugula aitortzean, bizikidetza eta gainerakoekiko begirunea sustatzen da.

• Gizakiaren berezitasunak lagungarri dira gatazkak konpontzeko orduan eztabaidak duen garrantzia ulertzeko.

• Hainbat animalia-espeziekin batera bizitako iragana aintzat hartzean, ingurumenarekiko begirunezko jarrerak garatzen dira.

BALORETAN HEZITZEA

FITXEN INDIZEA

FITXAREN IZENBURUAKATEGORIA KATEGORIA


2. fitxa Bizitza soilarena ZABALTZEKO

3. fitxa Fikzionalizazioa SAKONTZEKO

4. fitxa Gizakia eta animaliak FINKATZEKO

5. fitxa Suaren bila SAKONTZEKO


941393 _ 0077-0088.qxd 27/2/09 16:06 Página 79


ARIKETEN ERANTZUNAK

HASIERAKO GALDERAK

Unitateari ekiteko luzatzen diren galderei esker gizakiaren jatorriaeta bere ondorioak planteatzen ditugu; galdera horien bitartez,eboluzioaren eta hura hornitu duten teorien azterketarekinjarraitzen dugu. Azkenik, bai galdera hauetan eta bai unitatean,arrazoimenaren garrantzia, jatorria eta fantasiarekin duenharremana aztertzen da sakonki, helmugak eta idealak eraikitzekobide modura.

GIZA ERREALITATEAREN SORRERA


1. Honakoak dira arrazoimen esplizituak: biziraun dezaketenakbaino gizabanako gehiago sortzen direla eta mantendu egitendiren aldaketa baliagarriak gertatzen direla. Honakoak diraarrazoimen inplizituak: baliabide baino gizabanako gehiagodagoela eta aldaketa mesedegarriak belaunaldiz belaunaldihelarazten direla.

2. «Gizakiari baliagarri zaizkion aldaketak», gizakia munduraegokitzea eragiten dutelako eta hautaketa natural batenondorio gertatzearen itxurarik ez dutelako mantentzen dira.


• Azaldu Lamarcken teoria. Gero, bilatu teoria horren aldekogertakari biologiko bat eta kontrako beste bat. Azkenik,alderatu Darwinen teoriarekin.

Lamarck-zale batek lertxunen hanken luzeraren, satorrenikusmenaren galeraren edo izaki bizidun batzuengan nabaridaitekeen «aztarna-organoen» adibideak emanez babestuko dubere teoria (judizioko haginak eta heste itsuko apendize zekaleagizakiongan edo gerri pelbikoaren, femurraren eta tibiarenaztarnak baleen ehun bigunetan). Hala ere, lamarckismoagezurtaturik geratzen da hurrengo gertakarien ondorioz:pertsona bat gimnasiora joan eta giharrak garatu arren bereondorengoak dagoeneko giharrak garatuta ez jaiotzea, edo, sagu eme bati buztana moztu eta ondorengo belaunaldiak buztanarekin jaiotzen jarraitzea. Bi kontra-adibideok erakusten dutenez eskuratutako ezaugarriak ez diraheredatzen.

• Zer ekarpen egin zizkion mutazionismoak eboluzioarenteoriari?

Herentzia biologikoaren azalpen bat ematen du.




• Azaldu, zure hitzen bidez, zertan datzan eboluzioaren teoriasintetikoa.


• Adierazi, bi zutabeko taula baten bidez, zer urrats izan direneboluzio-prozesuan eta zer ezaugarri dituen bakoitzak.

106.-108.OR.

104.OR.

• Zertan dira desberdinak hominizazio-prozesua eta gizatiartze-prozesua?

Hominizazio-prozesuak australopitekoetatik Homo sapiensespezieraino deskribatzen du eboluzioa. Gizatiartze-prozesuagizakia ingurunetik askatu eta mundu kultural bat sortzenduenean ematen da.

GIZAKIAREN BEREZITASUNAK


1. Gizakiak berak sortutako izaera du.

2. Animalia arrazionala da, bere buruari jartzen dizkion helburuenarabera, bere burua perfekzionatzeko gai delako.

3. Erantzun pertsonala. Trebetasun teknikoaren adibide modura,autoekin hasi eta bidaia espazialetara irits gaitezke;hauteskunde kanpaina trebetasun dogmatikoaren adibideegokia izan daiteke, eta trebetasun moralari dagokionez,edozein kode etiko edo legezko aipa daiteke.


1. Irudikatzeko, fantasiak eraikitzeko, fikzioak sortzeko, istorioaksortzeko, pentsatzeko, sentitzeko...gaitasunean datza. Guri dagokigunez, idealerantz zuzentzen diren eta -nahiz eta ez eskuratu- gure bizimoduaren jarraibide diren justizia,morala edota zoriontasuna bezalako balio-sistema batsortzeko gaitasuna izatea eragin du.

2. Arrazoimena ere barne-mundu fantastiko horren ondorio daeta, horren arabera ezartzen da harremana; trebetasunarrazional modura ipintzen den fantasia da.


• Zein ezaugarri biokimiko, genetiko, eta anatomiko dituztedesberdin gizakiak eta gizakiaren arbaso antropoideek?

109.-111.OR.

5AUSTRALOPITEKOAK HOMOERECTUS/HOMOSAPIENS

Oihanean bizi ziren.500 zentimetro kubikokogarezur-edukiera.

Homo habilis

Kopeta zabalagoa – 700zentimetro kubikokogarezur-edukiera.

Zonalde irekietan bizizen.

Txabolak eta tresnakeraikitzen zituen.

Homo erectus

Zutik ibiltzen ziren.

900/ 1.200 zentimetro kubikokogarezur-edukiera.

Sua erabiltzen zuen.

Hilobiratzearekin zerikusia dutenerrituak.

Bi aurpegitako aizkora bezalakoharrizko tresnak.

Homo sapiens

Nomadak ziren eta ehizatu egitenzuten.

Armak eta tresnak egiten zituzten.

Arropa josi egiten zuten.

Apaindu egiten zen, hilobiratu egitenzuen eta hildakoak adeitasuneztratatzen zituen.

Artelanak egin zituen (labar-pinturak).

941393 _ 0077-0088.qxd 12/2/09 11:31 Página 80


Ikuspuntu biokimikoari eta genetikoari dagokionez, gizakiak 23 kromosoma pare ditu eta tximu antropoideek 24.Desberdintasun anatomikoak nabarmenagoak dira: Gizakiak matrailezurra eta hortzak txikiagoak ditu, aldakaestuagoa du, eskuetako erpuruaren urruntasuna nabarmenagoa da eta, tibiako eta peroneko hezur luzeenosaera desberdina da.

• «Gauzak errealitatetzat hartzen» omen ditugu gizakiok. Zer esan nahi du horrek?

Gizakiarentzat errealitatea ez da elkarrekintza instintiboaeskatzen duen estimulu multzo hutsa; aitzitik, haren ardurahartzen dugu eta gure beharrizanetara egokitzen dugu.


1. Gizakiak bere izaera animaliari dagokionez, jauzi kualitatiboaeta kuantitatiboa eman zuela; lehen mailako instintuen baitanegotetik, haietatik urrundu zen apurka; bere bizitzako eta bereexistentziako faktoreak kontrolatzen hasi arte.

2. Haren mende egoteari utzi eta ematen ziren aldaketakkontrolatzen hasi zelako, besteak beste, urtaro gogorrenetanelikadura pilatzeko, landatzeko, ehizatzeko, etab.

3. Testuan adimenaren aurrerapena aipatzen denean, bereonurarako arrazoimena erabiltzeaz ari da, naturaren aldaketakkontrolatuz eta erregulatuz harekin armonian izateko eta,halaber, hura baliatuz bizitzeko.


• Behin baino gehiagotan entzungo zenuen honelako zerbait:«Nire txakurra oso animalia azkarra da». Izan al daitezkeadimenduak animaliak? Zer da hor adimena?

Adimenaz ulertzen dugunaren araberakoa da baieztapen hori.Animalia batek estimulu jakin batzuen aurrean adimentsutzat jo daitezkeen portaerak izan ditzake, nahiz eta, berez, bereinstintuaren lehen mailako erreakzioak izan, kausa-efektuekintzetan sortuak.

NORBERAREN GORPUTZA EZAGUTZEA ETA GIZA KONTZIENTZIA


1. Garunak gizakiaren ekintza orotan parte hartzen du. Ekintzahorietatik, batzuk baino ez daude ongi bereizita garunarenzatiren batean.

2. Pentsamendua, autokontzientzia, askatasunaren gauzapena,adimenezko sormena eta sormen artistikoa.


• Azaldu zertan diren desberdinak animalien kontzientzia eta giza kontzientzia.

Izaki bizidun guztiek dute kontzientzia, hots, inguruan duteningurunetik eta beren baitatik informazioa jasotzeko gaitasuna;horrek, nolabaiteko independentzia ematen die inguruarekikoeta, baita ingurunea kontrolatzeko aukera ere. Gizakia, gainera,bere kontzientziari esker gauzen errealitateaz jabetzen da, harenesanahiaz eta haren aurrean ematen diren aukerez.

112.OR.

• Gauza bera al da inork zu objektu gisa hartzea eta subjektuazarela aitortzea?

Objektu hutsa izan beharrean subjektu izateak, kontzientziak hautematen dituen aukera ezberdinen arteanautonomiaz aukeratzeko nolabaiteko gaitasuna izatea esan nahi du. Kontzientzia hori adimena eta sentimendua da,arrazoimena eta grina; aukerak eta mugak ikusteko gaitasuna.

• Eman egoera horietako bakoitzaren adibide bana.


AZKEN ARIKETAK

GALDERAK

1. Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei:

– Zein da, zure ustez, testu horren egilea? Zer lanetik hartuaote da? Adierazi zer hitzi edo esaldiri erreparatu diozunasmatzeko.

– Testuan esaten diren gauzetatik zeinekin egongo litzatekeados gaur egungo biologia? Zeinekin ez?

Testua Lamarcken Filosofia zoologikoa liburutik atera da.Lamarck-zale batek, lertxunen hanken luzeraren, satorrenikusmenaren galeraren edo izaki bizidun batzuengan nabaridaitekeen «aztarna-organoen» adibideak emanez babestukodu bere teoria (judizioko haginak eta heste itsuko apendizezekalea gizakiongan edo gerri pelbikoaren, femurraren eta tibiaren aztarnak baleen ehun bigunetan). Hala ere,lamarckismoa gezurtaturik geratzen da hurrengo gertakarienondorioz: pertsona bat gimnasiora joan eta bere giharrakgaratu arren bere ondorengoak dagoeneko giharrak garatutaez jaiotzea, edo, sagu eme bati buztana moztu eta ondorengobelaunaldiak buztanarekin jaiotzen jarraitzea. Bi kontra-adibideok erakusten dutenez eskuratutako ezaugarriak ez diraheredatzen.

2. Zertan gara desberdinak gizakiok eta animaliak?

Ariketa honen bitartez 2. ataleko sarrera egin daiteke:«Gizakiaren berezitasunak». Ikasleen aurrezagutzetatik eta aurre-esperientzietatik abiatzea eta, dagozkion sailkapenakjustifikatzerakoan eztabaida arina antolatzea ahalbidetzen du.Plazaratzen diren ideiak geroago erabili ahal izango dira,gizakiaren berezitasun zehatzak azaltzen eta aztertzendirenean.

3. Batzuek diotenez, «gizakia inoiz ez dago erabat osatua».Behean esaldi horren azalpen batzuk dituzu. Zein iruditzenzaizkizu zuzenak? Arrazoitu erantzuna.

– Inoiz ez dagoela asebetea.

– Bere burua proiektatzeko beharra duela.

– Bere bizitza eraikitzeko beharra duela.

– Helburu lortezinen atzetik dabilela beti.

Ariketa egiteko isiltasun minutu batzuk eman ondoren, zein azalpen aukeratu duten galde diezaiekegu ikasleei;azkenik, osatugabea izatearen esanahiari buruzko eztabaida bat sor daiteke. Bigarren eta hirugarren aukerak jo daitezke osatugabea kontzeptua azaltzeko modurikegokienak.

113.OR.

941393 _ 0077-0088.qxd 12/2/09 11:31 Página 81


4. «Gure baitan biltzeko» gai izango ez bagina, zer aldatukolitzateke gugan?

Gure baitan biltzeko gaitasunik izango ez bagenu kanporabegira biziko ginateke, gainerako animaliak bezala; gureburuaz eta inguratzen gaituzten gauzez pentsatzeko tarterikgabe. Ariketa hau egiteko Ortegaren testu bat balia genezake:Obras completas, V, orr. 75-76, Revista de Occidente, Madril,1961: har genezake honakoa «gizakiaren egoerak kanpoangeratzen denaz ez arduratzea ahalbidetzen dio gutxigorabehera […]» har genezake beste hau «[…] gizakiaerretiratutako animalia da, bere baitan bildua».

5. Zer-nolako lotura dago norberaren gorputzaren berrijakitearen eta norberaren bizi-tonuaren artean?

Giza-errealitatea ezagutzeko, aldez aurretik, beharrezkoa danorbere gorputza ezagutzea. Baina ez kanpotik bakarrik, hauda, ez ezaugarri anatomikoak bakarrik, baita barnetik ere: nire egoera, nire bulkadak, nire asmoak, nire mugak eta nireahalmena. Ezagutza horrek sentimendu bat barneratzen du,kontzientzia-hartze bat. Hori dela eta, errealitateaz jabetzengarenean, zentzumenen bitartez hautematen dugun heinean,sentimentalki ukituta geratzen gara; bizi-tonu zehatz bateskuratzen dugu eta era jakin batean jarduteko bulkadasentitzen dugu, beste era batean jardun beharrean.

6. Azaldu zer den «kontzientzia pertsonala», eta zertan direndesberdinak hura eta gainerako kontzientzia motak.

Kontzientzia pertsonala autokontzientzia da, gizakiadimentsuak, askeak eta barnerakoiak garen aldetik, gureaurrean zabaltzen diren aukeren kontzientzia. Esate baterako,kontzientzia moralarekin alderatuta desberdina da; azken hori,balio moralak ezagutzea eta, gure onurarako eta gizaki gisagaratzeko positiboagoak direnak aukeratzea ahalbidetzendigun gaitasuna da.

7. Hasieran, berdintasunezko gizartean bizio men zen gizakia.Apurka-apurka, alabaina, mendetasuneko etaesanekotasuneko egoerara pasatu ziren. Zergatik onartuote zuten halakorik? Saiatu argitzen.

Rousseauren iritziz ondasunak pribatizatzeko tentazioa izanzen gizakien arteko bizikidetzan gaiztakeria sortu zuena.Jabetzaren irrika neurrigabe eta justifika ezinakezberdintasuna, gehiago izatearen sentimendua eta botereeta mendekotasun egoerak sorrarazten ditu. Antropologiakbeste ikuspegi batetik eta beste bitarteko batzuekin, irudia etaprestigioa erdiestea xede zuten aldizkako eta familiako jabetzapilaketa moduetatik, erkidegoan beharrezkoa deneanprebentziozko pilaketa moduetara, eta botereren jabe denagintaritza bat mantentzea xede duten zerga bidezko pilaketamodu baterantz jo dela iradokitzen du. Eboluzio horrek arrazoiekonomiko argi bat dauka, baina arrazoi kulturalak etaerlijiosoak ere ezkutatzen dira atzean; eta baita inguruneakkasu bakoitzean eskaintzen dituen baldintzetara egokitzekoarra-zoiak ere. Taldeak finkatzen eta hazten doazen neurrian,gero eta nabarmenagoa den konplexutasun bat sortzen da,espezializatzea, lana banatzea, produktuak trukatzea etaantolaketa konplexu eta hierarkiko bat eskatzen duena.Horrekin batera, berekoikeriak, eta gizakiak gainerakoekindituen harremanetan erakusten duen zentzugabekeriak,indartsu-ahul, nagusi-esklabo harremanak azal ditzakete.

941393 _ 0077-0088.qxd 12/2/09 11:31 Página 82



1. Fixismoa:

a) Espezieak independenteak direla eta aldagaitz mantentzen direla babesten duen teoria da.b) Bizitza garapen baten ondorio dela baieztatzen duen teoria da.c) Kantek XVIII. mendean babestu zuen teoria bat da.

2. «Organoak erabiltzearen ondorioz eskuratutako ezaugarriak, heredatu egiten dira»:

a) Fixismoaren oinarrizko tesia da.b) Tesi hau Darwinek babestu zuen.c) Lamarckismoaren funtsetako bat da.

3. Darwinismoaren arabera:

a) Mutazioak geneetan sortzen diren aldaketak dira.b) Mutazioen teoria aukeramen naturalarekin armonian ipini behar da.c) Baliabide baino izaki bizidun gehiago dago eta, ondorioz, aukeramen natural prozesu bat sortzen da.

4. Honakoa da hominidoen artean bizirik dirauen espezie bakarra:

a) Australopitekoak.b) Pongidoak.c) Homo sapiens espeziea.

5. Homo sapiens espezieak:

a) Artelanak egin zituen, labar-pinturak, besteak beste.b) Zutik ibiltzen zen eta 900 eta 1.200 zentimetro kubiko bitarteko garezur-edukiera zuen.c) Bi aurpegietako aizkorak bezalako tresnak eraikitzen zituen.

6. Errealitatean bizitzeak:

a) Ikurren bidez komunikatzea ahalbidetzen digu.b) Gauzak, espazioaz eta denboraz haratago, ulertzea ahalbidetzen digu.c) Inguratzen gaituena gurekin lotutako zerbait izango balitz bezala hautematea ahalbidetzen digu.

7. Osagabetasunak:

a) Bizi-inguruan itxita ez gaudela suposatzen du.b) Gizakiak, sormenez, etorkizuna proiekta dezakeela esanahi du.c) Errealitateaz arduratzen garela inplikatzen du.

8. Gizakiak:

a) Animalia soziala izatea du ezaugarri.b) Errealitate-multzoan oinarritutako kultura sortu du.c) Arazoak ebazteko gaitasuna du eta, horrek, gainerako animaliengandik bereizten du.

9. Mutazionismoa:

a) Aldaketak ez direla heredatzen babesten duen teoria da.b) Georg Mendelek sortu zuen.c) Lamarckismoa azaltzeko sortu zen.

1

FINKATZEKO

GALDETEGIA1. FITXA5

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0077-0088.qxd 12/2/09 11:31 Página 83


Unitatean genetikari buruz ikasitakoaren ondotik, testuan aipatzen dena zilegizkoa dela uste duzu?

Testu hau zertaz ari da, sortzetik garena aldatzeko aukeraz edo sortzetik eman zaiguna hobetzeko aukeraz?

Gure ezaugarri fisikoan aldatzen dugun hori gure seme-alabek heredatuko zuten? Eta gure seme-alaben seme-alabek?

Azaldu zer-nolako lotura duen testu honek eboluzioari buruzko teoria bakoitzarekin.

«Gure jaiotza zeruetako iraultzen baitan dagoenez, az-ken hauek eragin nabarmena duten jaiotzan, berezikieraketari dagokionean, bai ahulen kasuan bai sendoenkasuan. Arlo horretan naturak ez du botererik, eta halaizango balu, gizaki guztiak gorpuzkera osasuntsuz etasendoz jaiotzea eragingo luke. Dena den, gizakia uler-menaren eta arrazoimenezko gaitasunaren jabe jaiotzendenez, bere kabuz, bere ernetasuna baliatuz zeruek uka-tu dioten hura ordezkatuko duela usten du eta, bizitzasoil bat gauzatuz bere gorpuzkera malenkoniatsuaz

askatuko dela eta, osasun onez eta urte askoz bizikodela usten du. Izan ere, eztabaidaezina da gizakia bereahaleginaren bitartez eta bere burua zainduz zeruekezartzen dioten aiherretatik aska daitekeela, neurri ba-tean behintzat. Iritzi oso hedatua da, zeruek baldintzatubai, baino ez dutela behartzen. Horregatik, adituek iza-rren aurrean gizakia garaile ateratzen dela esaten dute.»

LUIGI CORNARO, Bizitza soilaz (moldatua)

Irakurri XV. mendeko testu hau eta erantzun galderei:1

ZABALTZEKO

BIZITZA SOILARENA2. FITXA5

LAMARCKISMOA MUTAZIONISMOA DARWINISMOA NEODARWINISMOA

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0077-0088.qxd 12/2/09 11:31 Página 84



SAKONTZEKO

FIKZIONALIZAZIOA3. FITXA55

Azaldu zer esaten duten Baconek, McLuhanek, Lockek, Humek eta Kantek fikzioari buruz.

Kokatu egile bakoitza bere herrialdearekin eta bere garaiarekin.

Testuan gizakiak fikzioak sortzeko gaitasuna duela esaten da, zer ondorio ateratzen duzu horri buruz?

Unitatean zehar fantasiari eta arrazoimenari buruz ikasi duzunari jarraiki, zein uste duzu dela egile bakoitzaren jarrera?

Aurreko unitatetan «egia» eta «arrazoimena» bezalako hitzak ikasi dituzu. Testua irakurri ostean aldatu al da kontzeptu horieiburuz zeneukan ideia?

Zure ustez, gizakiaren pentsamenduko eta bizitzako zein arlotan aplika daiteke «fikzio» hitza?

«Sir Francis Bacon izan zen ideia hauek plazaratzen lehena, hala, haren ustetan, frikzioak garunean nolabaiteko asebe-tetze izpia proiektatzen du, hain zuzen, naturak ukatzen dizkigun puntuetan. Horrek [...] aukerak asmatuz eskuraezinadena uki dezakegula erakusten du. Ikuspegi horrek luze iraun du denboran zehar eta, laurehun urte beranduago, Mars-hall McLuhanek “fikzioaren artea” gizatiarraren luzapen modura deskribatu zuen.

Dena dela, ikuspegi hori epistemologia modernoa agertu zenetik fikziozko kontakizunei egin zaizkion kritikaren aurkadoa. Locke fikzioen aurka ageri zen inolako errealitateekin bat ez zetozen “ideia fantastikoak” izateagatik eta, hamarurte baino ez zirela igaro David Humek “garuneko fikzioak” aipatu zituen; zeintzuk, gure esperientziak antolatzekomodua baldintzatzen baitzituen. Baina Humek, berez, epistemologiak planteatzen zituen premisa kognitiboak azaldunahi zituen eta, Kant izan zen argudiaketa goitik behera irauli zuena; izan ere, kognizioaren mailak zerbaitekin bategingo balute bezala interpretatu beharreko fikzio heuristikotzat hauteman zituen. Hori, Kanten aburuz, kognizioa-ren ezinbesteko beharrizana da. Alternatibarik gabeko beharrizanak, hala ere, egiazkoak izan behar dira; egia horiepistemologikoa ez, baizik eta antropologikoa dela onartu behar badugu ere.»

WOLFGANG ISER, Fikzionalizazioa (moldatua)

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0077-0088.qxd 12/2/09 11:31 Página 85



FINKATZEKO

GIZAKIA ETA ANIMALIAK4. FITXA5

«Animalia orok ideiak ditu zentzumenak dituelako, are gehiago, neurri batean bere ideiak konbinatzen ditu; eta gizakiaez da piztiarengandik oso desberdina horretan. […]; beraz, ez da ulermena, gizakia animaliarengandik espezifikoki be-reizten duena, bere agente aske izaera baizik. Naturak jarraibideak ematen dizkio animalia orori eta piztiak men egitendu. Gizakiak inpresio bera jasotzen du, baina, men egiteko edo ez egiteko askea da; eta, askatasun hau hautemateanerakusten da, hain zuzen, bere arimaren espiritualtasuna […].

Baina auzi hauek guztiak inguratzen dituzten zailtasunek gizakiaren eta animaliaren arteko bereizketaz eztabaidatzekobide ematen dutelarik ere, biak bereizten dituen beste trebetasun oso zehatza ageri da eta, horri buruz ez dago eran-tzun zilegirik: bere burua perfekzionatzeko trebetasuna, hain zuzen; trebetasun horren bitartez, egoerak aldekoakbadira, gainerako guztiak garatzen dira eta gure baitan kokatzen da, bai espeziean bai gizabanakoan; animaliarenkasuan, ordea, hilabete batzuen buruan bizi guztian izango dena zehazten da eta, bere espeziea mila urte igaro ondorenere, mila urte horien lehenengo urtean zena izango da.»

J.-J. ROUSSEAU, Gizakien arteko desberdintasunari buruzko diskurtsoa (moldatua)

Rousseauren arabera, zertan datza gizakiaren eta animalien arteko egiazko desberdintasuna?

Zein motako desberdintasuna ikusten du animalia-adimena eta giza-adimenaren artean? Kuantitatiboa edo kualitatiboa?

Zertan datzala esan genezake, gizakiak bere burua perfekzionatzeko duen trebetasuna?

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0077-0088.qxd 12/2/09 11:31 Página 86


Filmari buruzko datuak: Suaren bila.

Zuzendaria: Jean-Jacques Annaud.

Gidoilaria: Gerard Brach.

Musika: Phillipe Sarde.

Aktore-aktoresak: Ron Perlman, Everett McGill eta Nameer El-Kadi.

Urtea: 1981.

Filma honetan Ulman tribuaren epopeia kontatzen da. Sua bilatzea dute xede eta hura eskuratzeko bideanbeste hominoide batzuekin topatu eta lehiatuko dira. Etologiaren sortzailea, Desmond Morris, pertsonaienportaeraz arduratu zen eta, Anthony Burguess eleberrigilea, lengoaiaren sorkuntzaz.

Ikasleak filma ikustera gonbida daitezke, agertzen diren pertsonaien eboluziozko ezaugarrietan erreparadezaten. Fitxan atxikitzen den taula lagungarri izan daiteke.

TEKNIKAEZAUGARRI

ANATOMIKOAKKOMUNIKAZIOA

GIZARTE-HARREMANAK

BESTERIK

AUSTRALOPITEKOAK(3’5 m.a. – 1’5 m.a.)

Erasorako estrategia(ehiza)

Hominido-primateakIleaIbilera (besoeieraginez)Aldaka zabalaTamaina handia

Kurrinka egiten duteKeinuak

Erasorako estrategiak Lidertza

NEANDERTALAK(ERECTUS)

Haitzuloak. Lantzak(sua). Bi aurpegitakolaskak/aizkorak.Arropa josi gabea.Suaren kutxa/janariaprestatzen dute.Ahoa: urria/meha. Parasitoak kentzendituzte. Apaingarriakjanzten dituzten(kanibal/hezurra).

PrognatismoaArku formakohankak (besoeieraginez)Kopeta estuaHomo sapiensespeziea bainogaraiagoak

Artikulatu egitenduteKeinuak Oihuak

Rol sozialakSua: liderraSua zaintzen duteGaixoak artatzendituztenHaitzuloa zaintzendute

Jakin-minaBarre egitenikasten dute(amaierakokontakizuna).Sortzaileak(usteldutakoazala estrategiamodura)

HOMO SAPIENS(40.000)

OntziakTxabolakArma jaurtigarriak/propultsatzaileakLokatza. MaskarakSua maneiatzen duteTresnaz betetakopoltsak (espazioa-denbora)Abeltzaintza/nekazaritza (ez diranomadak)Esertzeko aulkia

Betile iletsuzosatutako arkurik ez.Prognatismoarik ezKopeta zabalaSudur finaAldaka estuaOinez ibiltzea(besoak gurutzatutamugituz)

Erabat artikulatua LiderraErrituak: haitzuloa/suaIrakaskuntzaUgalkortasunaAnimaliak-lurrak

BarreaGorputza margotua (apaindua)MaskarakMaitasuna/jeloskortasunaBiltegia

– Atean zeramika eta bufalo adarren hornidurak dituzten txabolak.

– Homo sapiensen edukiontziak (kalabaza?) esnea edo egindako produktuak ematen dituzte.

SAKONTZEKO

SUAREN BILA5. FITXA55

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0077-0088.qxd 12/2/09 11:31 Página 87








HELBURUAK

KONTZEPTUAK

PROZEDURAK

JARRERAK

METODOLOGIA


1.

2.

3.

4.

941393 _ 0077-0088.qxd 12/2/09 11:31 Página 88


Gizabanakoa, gizartea eta kultura

AURKEZPENA

UNITATEAREN ESKEMA

Seigarren unitatean giza izaeraren arazoa planteatzen da.Eduki kulturalak barneratuz eta transmitituz sozializatzengaren gizabanakoak gara.

Aristotelesek, Hobbesek eta Rousseauk dagoeneko,gizakiaren izaera gizartekoiaren auzia plazaratu zuten.

Duela 35.000 urte berdintasunean oinarritutako gizartetanbizi zen gizakia; beste arrazoi batzuen artean

demografiaren hazkundea izan zen nekazaritzanoinarritutako gizartea sortzea eragin zuena. Geroagoaetorriko zen estatuetan oinarritutako egungo gizartea.

Unitatearen amaieran aniztasun kulturalaren ezaugarriakematen dira eta, hainbat kulturen batasuna sustatzeko,kulturartekotasuna proposatzen da.


Unitatearen hasieran gizakia «animalia kulturala» gisaplanteatzen da. Kultura, berez, ingurura moldatzeko modueraginkorra da, dimentsio biologikotik haratago doana.

Historian zehar gizabanakoaren kontzeptuak eboluzio batjasan du. Gaur egun, gizaki oro urratu ezin direneskubideen jabe dela suposatzen da.

Antzinatik gizakiaren gizartekoitasunari buruzko teoriaugari sortu da. Aristotelesen arabera, «animalia politikoakgara», gizartekoiak gara izatez. Baina beste filosofo batzukkontrako iritzia izan dute; Hobbesen arabera, gizakia otsobat da gizakiarentzat eta, Rousseauk gizakia izatez ona dela

eta gizarteak zitaltzen duela esaten zuen. Jarraian,antropologia kulturalari jarraituz, lehen gizartetatik estatuaksortu arteko eboluzioa azaltzen da.

Hurrengo puntuan gizarte-identitatearen sorrerari buruzhitz egiten da, lehen mailako eta bigarren mailakosozializazioaren bitartez.

Unitatea amaitzeko kultura ugaritasuna jorratzen daEtnozentrismoaren eta kultura-erlatibismoa aurreankulturartekotasuna proposatzen da; berdintasuneanoinarritutako kulturen arteko batasun eraginkor bat gauzadadin.

Gizabanakoa, gizartea eta kulturaBesteen bizitza

1. Giza izaera, gizabanakoa eta kultura

2. Gizakiaren sorrera soziala

3. Sozializazioa: prozesu dinamikoa

4. Kultura gara

5. Munduko kultura ugarien aurrean


LEHEN PUNTUA

GAI NAGUSIA

BALIABIDEAK

6941393 _ 0089-0102.qxd 12/2/09 11:34 Página 89


HELBURUAK

KONTZEPTUAK

EDUKIAK

• Giza izaera, gizabanakoa eta kultura.

• Gizabanakoaren kontzeptua.

• Gizakiaren sorrera soziala.

• Sozialak, izatez?

• Gizakiaren sorrera soziala.

• Sozializazioa: prozesu dinamikoa.

• Kultura gara.

• Kulturaren ezaugarri antropologikoak.

• Munduko kultura ugarien aurrean.

• Kulturartekotasuna.

1. Biologiaz gain, kultura ere bagarela ulertzea.

2. Gizabanakoaren kontzeptua aztertzea.

3. Gizakiaren gizartekoitasunari buruzko arazoa ulertzea.

4. Gizakiaren gizartekoitasuni buruz Aristotelesek,Hobbesek eta Rousseauk plazaratutako teorien gainekoikuspegi argi bat eskuratzea.

5. Gizakiaren sorrera sozialaren une ugariak bereiztea.

6. Sozializazioa eta bere adierazpideak ezagutzea.

7. Kultura eta zibilizazioa elkarlotzea.

8. Munduko kultura ugarien aurrean hedatutako jarrerakezagutzea.

9. Kultura ugaritasuna antropologia filosofikoarenikuspegitik ulertzea, hura interpretatzen duten teoriaantropologiko nagusienak ezagutuz.

10. Gizakien arteko berdintasuna gara dadin eztabaidasustatzea; aldi berean, kultura ugaritasunaerrespetatuz.

JARRERAK • Gizakiaren ezaugarri den eta kultura eta komunikazioa ahalbidetzen dituen dimentsiosinbolikoa aintzat hartzea.

• Kultura eta bere garapena osatzen duten alderdi eta elementu guztiak hautemateko eta bereizteko sentikortasuna izatea.

• Gure kulturarekin batera bizi diren beste kultura batzuetako berezitasunak ezagutzeko interesa izatea.

• Kultura ugaritasunak suposatzen duen aberastasuna aintzat hartzea.

• Gure kulturaren desberdinak diren beste kultura batzuekiko bazterkeria edo mespretxuaerakusten duten jarrerak ukatzea.

• Kultura aniztasunen aurrean kulturarteko jarrera irekia izatea.

PROZEDURAK • Gizabanakoaren kontzeptua deskribatzea.

• Aristotelesen, Hobbesen eta Rousseauren teoriei buruzko konparazio-eskemak taxutzea.

• Kultura ugarien aurrean hedatutako jarrera ezberdinei buruz mintzaldi bat antolatzea,norberak bere iritzia emanez.

• Sozializatzeko modu ezberdinak identifikatzea.

• Kulturaren ezaugarri antropologikoak garatzea.

• Kulturartekotasuna deskribatzea.

• Iturri ezberdinetatik abiatuz informazioa bilatzea, hautatzea, egiaztatzea eta kritikatzea: testu-liburuak, hiztegiak, saiakerak, egunkarietako artikuluak, ikus-entzunezko materiala,multimedia eta internet.

• Testu iruzkin laburrak egitea.

941393 _ 0089-0102.qxd 12/2/09 11:34 Página 90


• «Animalia kultura» definitzea.

• Gizakiaren gizartekoitasunari buruzko teoriak bereiztea.

• Antropologia kulturalak giza talde ezberdinen bizimoduen azterketari egin dizkion ekarpenak aitortzea.

• Gizakiaren sorrera sozialaren fase desberdinak kokatzea.

• Sozializazio modu ugariak bereiztea.

• Azpikultura eta kontrakultura identifikatzea.

• «Kultura-erlatibismoa» eta «etnozentrismoa» definitzen jakitea.

• Kulturartekotasuna azaltzea.

• Unitatean ikasitako kontzeptuak egunerokotasunean aplikatzea.


• Gizabanako bakar eta errepikaezinak garela aitortzeak gizaki guztiekiko begirunea izatea inplikatzen du, edozein delarik ere haien arraza edo kultura.

• Kulturartekotasuna ezinbesteko sostengua da kultura ezberdinak berdintasunean oinarrituta elkar daitezen.

• Erlatibismoa, etnozentrismoa eta aporofobia ezagutzeak, edozein bazterkeria modu ukatzea errazten du.

BALIOETAN HEZTEA

FITXEN INDIZEA



2. fitxa Estatuen sorrera ZABALTZEKO

3. fitxa Zibilizazioen arteko desberdintasunak SAKONTZEKO

4. fitxa Gizakiaren sorrera FINKATZEKO

5. fitxa Lotu BERRIKUSKETA

6. fitxa Gizartearen nozioa eta jatorria BERRIKUSKETA


941393 _ 0089-0102.qxd 12/2/09 11:34 Página 91


ARIKETEN ERANTZUNAK

HASIERAKO GALDERAK

Oraingo honetan, unitate hasierako galderek gizakiaren izaerariburuzko gogoeta eginarazten digute, ondorioz, kulturari buruzkogogoeta eginaraziz gizakiaren bizitzaren, tradizioaren eta ohiturenadierazpide gisa; lehenengo gizakietatik gaurdaino. Horrekbigarren gogoeta bat egitera garamatza munduan daudenkultura ezberdinei buruz eta, haiei jarraituz, historian zehargizartea antolatzeko moduari buruzkoa.

GIZA IZAERA, GIZABANAKOA ETA KULTURA



2. Erantzun pertsonala. Ziur aski ikasle askori zentzudunakirudituko zaizkio testuan agertzen diren proposamenak,horrek, indibidualismo posesiboak gure gizartean zer-nolakoharrera duen erakutsiko digu. Gogoan izan behar dutegizabanakoa ez dagoela gizartearen gaindik, berez,gainerakoekin elkarrekintzan egoteari esker lortzen dupertsona izaera.


• Esanahi bera al dute gizabanako eta pertsona hitzek?Zergatik?

Ez. «Gizabanako» diogunean espezie bateko kide den edozeinizakiri buruz ari gara, «pertsona», ordea, egiten dituenekintzetako ondorioen erantzulea da, kontzientzia moraladuelako.

• Zertan hobetzen ditu kulturak gizakiaren ezaugarribiologikoak?

Kulturak egokitzapen biologikoa hobetzen du, izan ere,asmatzeko eta aurre hartzeko duen gaitasunari eskeretorkizunaren aurrean dagoen ziurgabetasuna murrizten du.Gaitasun hauek, besteak beste, teknikan, ekonomian edotaartean nabaritu ohi dira.

• Azaldu zer den indibidualismo altruista eta eman guregizarteko zenbait adibide.

Gizabanakoa gizartearekin duen zorraz eta bera bezainzorionekoak ez direnei laguntzeko beharraz jabetzen deneanagertu ohi da indibidualismo altruista. Giza errealitateak guztionkolaborazioa eskatzen du, pertsona modura gara gaitezen eta bidegabekeriak bazter ditzagun. Hori izango litzateke–trukean ezer jaso gabe– behar gehien dutenei laguntzaluzatzen dieten edozein GKEren edo elkarteren kasua.

GIZAKIAREN SORRERA SOZIALA


1. Gizakiak eredu sinbolikoak eraikitzeko duen gaitasunaerabiltzen du bere burua garatzeko; modu horretan, animaliapolitiko bilakatzen da.

119.-122.OR.

118.-119.OR.

116.OR. 2. Bere gaitasun sinbolikoari esker gizakiak gizarte-ordenaeraikitzen du; izan ere, gizarte-ordenako ideologia eta irudieskematikoak sortzen ditu.


• Laburtu eta alderatu taula baten bidez, Aristotelesen,Hobbesen eta Rousseauren teoriak.

• Zer aztertzen du, eta nola, antropologia kulturalak?

Antropologia kulturalak kultura-adierazpenak interpretatzen ditu eta zer esan nahi duten ulertzen saiatzen da. Horretarako gizakiaren bizimodua birsortzenahalegintzen da.


• Antropologia kulturalak gizartearen sorrera ulertzenlaguntzen omen digu. Nola?

Gizakiak errealitatean eta gainerakoekin bizitzeko moduanesperimentatzen duen eboluzio kulturala birsortuz.

• Alderatu ehizan eta bilketan oinarritutako gizarteak eta nekazaritza-gizarteak, eta ondoren, esan nola lortzenzuten gizarteratzea batean eta nola bestean.

Lehenengo gizarteetan elikagaiak zuzen banatuta lortzen zen gizarteratzea eta, eskarmentu handiko buruzagibaten aholkuei jarraituz. Nekazaritza-gizarteetan elikagaiakbilduz eta tribuko buruzagiari men eginez lortzen zengizarteratzea.

• Zer ezaugarri bete behar izan ziren birbanaketanoinarritutako agintaritza haiek estatu izatera iristeko?

Bi baldintza bete behar ziren: Alde batetik 10.000-30.000 pertsonaz osatutako biztanleria behar zen,emigratzeko aukerarik ez zuena eta legeak eta zergak onartzeko prest zegoena. Halaber, elikagaiak mantentzea eta pilatzea ahalbidetuko zuen elikagai ez-galkorretanoinarritutako nekazaritza bat garatu ahal izateko, ingurugeografikoaren mende zeuden. Bi baldintza hauei, gizarte-antolamendu konplexu bat eta garapen teknologiko bat (ureztatze sistemak, esate baterako) gehitu behar zaizkie.

6

ARISTOTELES HOBBES ROUSSEAU

Gizakia gizartekoiada berez.

Bere beharrizanakgizartean aseditzake soilik.

Arrazoimenarenjabe da, bidezkoazer den eta bidegabekoa zer den jakiteko.

Gizakia bereberekoikeriakeraginda mugitzenda.

«Gizakia otsoa dagizakiarentzat.»

Agintari absolutubat behar da gureaskatasuna bereeskuetan uzteko,modu horretan,gugandik babesgaitzan.

Gizakia izatezbakartia da eta berdintasuneanoinarritutakoerkidego batean bizi da.

Jabetza pribatuakkolokan jartzen dubizikidetasuna.

Gizartea «borondateorokorrean»sostengatzen denhitzarmen bateanoinarritu behar da.

941393 _ 0089-0102.qxd 12/2/09 11:34 Página 92


SOZIALIZAZIOA: PROZESU DINAMIKOA


1. «Mundua» hitza aipatzen denean, gizabanakoak bestebatzuekin harremanetan jartzen denean sortzen duen gizarte-bizimoduaz ari da. Beste alde batetik, naturak, gizakiak bere kideekin eraikitzen duen mundu sozial horrimugak ezartzen dizkio, modu horretan, giza organismoa beraere eraldatuz.

2. Errealitate «naturala» une eta gune jakin batean jaiotzengarenean ematen zaigu; «gizarte-errealitatea», aitzitik, gizakieksortzen dute, historian zehar landu dituzten harremanenarabera.



• Azaldu, zure hitzak erabiliz, zer den lehen mailakosozializazioa, eta eman adibideak.

Lehen mailako sozializazioa gizabanakoa gizartean sartzeandatza eta, haurtzaroan gertatzen da, familiaren barnean.Familiaz gain, eskolak, telebistak eta haurraren inguruan dagoenguztiak eta, rolak barneratzeko lagungarri den guztiak ere, lehen mailako sozializazioa osatzen dute.

• Egin gauza bera bigarren mailako sozializazioari dagokionez.

Lehen mailako sozializazioan eskuratutako «oinarrizkomunduarekin» topo egiten duten mundu instituzionalakbarneratzeko prozesua da. Hau da, lan-, politika- eta erlijio-erakundeak. Etapa horretan -muga batzuen barruan- gizakiakzer gizarte-esparrutan sartu nahi duen erabaki ahal izango du,bertako arauak barneratuz.

• Bigarren mailako sozializazioan teknika pedagogikoak behar omen dira. Zergatik?

Lehen mailako sozializazioan ezagutza ia automatikokibarneratzen den artean, bigarren mailakoan, ezagutzaikaskuntza adierazgarria izan dadin, teknika pedagogiko berezieta konplexuen bidez indartu behar izaten da.


1. Tradizioak historikoki aurrera egin dezan, beharrezkoa datradizio hori gizakiak onartzea, berrestea eta lantzea.

2. Gure gertuko historian aldaketa kultural asko eman dira,tartean, teknologia berrien agerpena aipatu behar da; denaden, gure festa tradizionaletako asko oraindik ere mantenduegiten dira.

3. Gizarteak, bere osotasunean, erabakitzen duelako kontzientekieskuratzea edo kontserbatzea, bere historiako gertakarienarabera.


• Zer-nolako eragina dute komunikabideek sozializazio-prozesuan? Zure ustez, zer komunikabide da sozializazio-eragile nagusia? Zergatik?

Erantzun pertsonala. Komunikabideek sozializazio-prozesuanduten eragina erabakigarria da, izan ere, komunikabideek

123.-126.OR.ematen duten informazio guztia ikuspuntu jakin batean egonohi da eta, agian, gure gizartean izateko modua alde baterantzedo besterantz bideratzen da. Telebista da indar gehien duena,irudiak gizakiarengan oso eraginkorrak direlako eta informazioaberehala helarazten delako.

• Zer sozializazio mota izaten dute immigranteek?

Immigrante bat birsozializazio-prozesu batean murgildutaegongo litzateke.

• Jakin badakigu sektetan sartzen direnek mentalizazioajasaten dutela. Ezaba al daiteke gerora mentalizazio hori?

Oso zaila da sekta bateko kide izan den inork jasan duenmentalizazioa ezabatzea, birsozializazio bikoitza emangobailitzateke: lehenengoa sektan sartzean ematen da; hala,errealitateaz zegoen aurreko ikuspegia ezabatu egiten da eta oso hunkibera den identifikazio berri bat txertatzen dagizakiarengan; bigarren birsozializazioa, sektak pertsonarengarunean gauzatutako prozesu guztia ezabatzea izangolitzateke.

• Zer ematen digute tradizioek eta historiak gizabanakooi?Aipatu zure kulturako tradizio batzuk eta esan zer ematendizuten.

Erantzun pertsonala. Tradizioetatik eta historiatik egoteko modujakin bat eskuratzen dugu, ingurunea interpretatzeko eta interpretazio horren arabera moldatzeko modu bat. Atzetik dakarguna da tradizioa, gure aurrekoek landu eta gerojasotzen duguna.

Ezagutzek, bizipenek, sinesmenek eta arauek osatzen dutetradizioa; gizakiaren zeregin guztiak hartzen dituzte barne, baita gainditu ere: giza jakintza, morala, errituak eta folklorea.Tradizioaren bitartez gauzei zentzua emateko moduak emanzaizkigu. Halaber, tradizioak zerotik abiatzea zerk ekiditen digun jakiteko aukera bat ematen digu eta, mundua ulertzekoeta bizi garen gizartean moldatzeko lehen laguntza eskaintzendigu.

KULTURA GARA


1. Bere bizimodua da, bere bizimodua areagotzen duen tresna.

2. Ez. Kultura beharrezkoa da, gizakia haren bitartez heztendelako eta bizi-aukerak areagotzen dizkiolako.


1. Egilearen arabera «zibilizazioa» hiriari lotuta dago erabat,civitasen hezitako eta egunero bere kideekin harremaneandagoen gizakiari lotuta dago.

2. Hiria ideien eta baliabideen gordailu handia da, zibilizazioarentresna nagusia; hor, gizalegea, elkarrizketa, iritzi-trukaketak eta askatasuna ikasten dira.

3. Erantzun pertsonala. Historiako hiri garrantzitsuak har daitezkeadibide modura: Atenas (K.a. VIII. eta III. mendeen artean),Erroma (K.a. II. mendearen eta K.o. III. mendearen artean),Toledo (Erdi Aro guztian zehar) eta Paris (Frantziako Iraultzanzehar).

127.-128.OR.

941393 _ 0089-0102.qxd 12/2/09 11:34 Página 93



• Aipatu zure kulturaren ezaugarri batzuk. Ezaugarri horietatik zein ditu berdin eta zein desberdin beste kulturabatzuekiko?

Erantzun pertsonala. Interesgarria izango litzateke ikasleek,immigrante askok jomuga izango duten herrialdeahautatzerakoan egiten duten aukeraketari buruzko gogoetaegitea; antzeko tradizioak izateak aukeraketa horretan eraginikba ote duen jakite aldera.

• Aldatu egin al da gure kultura, aurreko belaunaldikoengaraikoekin alderatuta (gurasoak, aitona-amonak…)?

Ariketa honen bitartez belaunaldiaren kontzeptuari buruzkoeztabaida bat sorraraz daiteke: gure bizimodua eta kultura lehenhobeak ote ziren; iruditzen zaigun bezain beste aldatu ote den;teknologia berriek sozializazioan eta kulturaren hedapeneanduten eragina, etab… Ikasleek beren guraso edo aitona-amonekin adin horretan zituzten ohiturei buruz hitz egindezatela iradoki daiteke, ondoren, ikasgelan hitz egindakoarenberri eman daiteke eta, azkenik, bateko zein besteko iritziakaldera daitezke.

MUNDUKO KULTURA UGARIEN AURREAN


1. Bartolomé de Las Casas (1484-1566) 1512an Kubara abiatu zen Pánfilo de Narváezko kaperau modura; 1514an besteeginkizun bat jaso zuen indioek meatzaritzan lan egin zezaten,baina denboraren poderioz, Las Casas sistemarenbidegabekeriaz jabetu zen. Egoera aldatzeko asmoz Espainiaraabiatu zen eta Fernando Katolikoa erregearekin eta Cisneroskardinalarekin elkarrizketatu zen; azken honek, 1516an IndioenBabesle izendatu zuen. Fernando Katolikoa hiltzean erregeberriarekin, Carlos lehenengoarekin, elkarrizketatu zen eta,hark, egungo Venezuelaren lurrak eman zizkion bere teoriakaplika zitzan.

1520an Espainiara itzuli zen, indioen esklabutzaren aurkakozeregina abiarazteko asmoz. Proiektuak porrot egin zuen, izan ere, bera gabe indioak matxinatu egin ziren. 1535eanAmerikara itzuli zen eta kolonizazio baketsu programa berribat abiarazten saiatu zen Guatemalan nolabaiteko arrakastaizan zuelarik; 1540an Espainiara itzuli zen eta ValladolidenCarlos lehenengoa erregearekin elkarrizketatu zen berriz ere.Honek Las Casasen eskariak aintzat hartuz Indiako Kontseiluadeitu zuen, bertan, indioen esklabutza debekatuko zuten«Lege Berriak» aldarrikatu ziren.

Cuzcoko gotzaina izatea eskaini zitzaion -garai hartan osozeregin garrantzitsua zen- baina ez zuen onartu eta Indioenalde lan egiten jarraitu zuen 1566an Madrilen hil zen arte.


1. Aporofobia hitzak pobreari, bitartekorik ez duenari, babesikgabe dagoenari diogun beldurra esanahi du.

2. Ondasunaren arabera onartzen edo ukatzen ditugulakobesteak. Pobreak enbarazu gehiago egiten digu atzerritarrakbaino. Erantzun pertsonala.

129.-130.OR.


• Zer-nolako jarrera izan dute herri kolonizatzaileek? Zer eginkizun kultural izan dute herri horiek, bai onerako bai txarrerako, kolonizatutako herrietan?

Erantzun pertsonala. Herrialde kolonizatzaileek jarreraharrapatzailea edo paternalista hartu dute. Alde batetik,kolonizatutako herrialdeetako baliabideak ateratzen eta ustiatzen zituzten, baina, aldi berean, beren legeak, ohiturak eta teknologiak barneratzen zituzten.

• Hainbat jarrera azaldu ditugu liburuan. Eman jarrerabakoitzari buruzko zenbait adibide, zer egoeratan hartu izan diren eta hartu ohi diren azaltzeko.

Erantzun pertsonala. Erromak Espainian, Holandan edo Ingalaterran gauzatutako kolonizazioei buruzko informazioabilatzeko eska diezaiekegu ikasleei, ondoren guztion arteaneztabaidatzeko.

AZKEN ARIKETAK

GALDERAK

1. Zure ustez, zer adierazi nahi dugu esaldi hauen bidez?

– Kultura handiko pertsona da.

– Batere kulturarik gabea da gizon hori.

– Gure kultura oso aberatsa da.

– Masen kulturak telezaborra sortu du.

– Kultura herritargoa behar genuke, eta ez hain elitista.

– Gizaki oro subjektu kulturala da.

Galdera honekin, «kultura» kontzeptua argi azaldu nahi da,onartzen dituen adiera ezberdinak agerian utziz. Horrelakoesanahiak ager daitezke: landua; hezia; jokamolde finekoa;ezagutza handikoa; xehetasun, forma eta eduki askoren jabea;komunikabide eraginkorrenek sortutako iritzia; gutxiengo batidagokion ezagutzaren aurka, guztiongana iristen den ezagutzahedatzea.

2. Demagun ikerketa soziologikoak eta biztanleriarenazterketak egiten dituen enpresa baten egiten duzula lan.Talde hauek sailkatzeko eskatu dizute; azpikulturakoak,kontrakulturakoak ala ez batekoak eta ez bestekoak direnesan behar duzu. Hona hemen taldeak:

– Abegi-etxeetan bizi diren etorkin taldeak: ez batekoak eta ez bestekoak.

– Skinhead-taldeak: kontrakultura.

– Madrileko judu-komunitatea: azpikultura.

– Talde ekologistak: kontrakulturazko osagairen bat izandezakete.

– Hiri handien kanpoaldean kokatutako ijito-herrixkak:azpikultura.

– Euskal Herriko hainbat lekutan dauden Galizia Etxeak:azpikultura.

– Boixos Nois, Yomus, Ultra sur... eta horrelako taldeak: bertakokideak, aldi berean, hiri-tribu bateko kide izaten direnez,kontrakultura gisa har daitezke.

– Arabako filatelia-elkartea: ez batekoak eta ez bestekoak.

131.OR.

941393 _ 0089-0102.qxd 27/2/09 16:01 Página 94


Azpikulturetan kultura berdina bizitzeko modu ezberdinakdituzten pertsonak bateratzen dira. Kontrakulturetan gizartebatean nagusi den kulturaren aurka agertzen diren pertsonakbateratzen dira.

3. Aztertu esaldi hauen edukia (zer auzi mahaigaineratzenduten eta zer jarrera erakusten duten) eta, gero, adierazi zeriritzi izango lukeen kulturartekotasunaren aldeko batekesaldi hauei buruz.

– «Nik onartzen zaitut, eta zure iritziak onartzen ditut. Bana zuzure etxean, eta ni neurean».: kultura-erlatibismoa.

– «Hona etorri diren etorkinek gure bizimodua bete-beteanonartu behar dute».: jarrera etnozentriko batek sorrarazitakoasimilazioa.

– «Normala da ijitoek auzo bakartuak sortzea, bere erara biziden jendea baita. Ez dut uste hori txarra denik».: jarreraetnozentriko edo erlatibista batek sorrarazitako bazterkeria;betiere, ikasleek «normala da», «bere erara bizi» edo «ez dutuste hori txarra denik» bezalako esaldiak erabiltzendituztenean, ematen dien interpretazioaren eta entonazioaren arabera.

– «Nolatan emango diegu lana etorkinei, geuretzako adinaere ez dugu-eta!»: Ikasleek galdera hau zentzuzkoa dela ustebadute ere, agerian utzi behar da atzean ezkutatzen denxenofobiazko jarrera; guztioi eragiten diguten arazoenirtenbideak bilatu beharrean liskarrak sorrarazten dituenikuspuntu etnozentriko batek eragindakoa.

– «Ez dago payoekin ondo konpontzerik!»: etnozentrismoa.– «Beraien herrian gaizki bizi badira, hor konpon! Ez da gure

arazoa. Zer egin dezakegu guk, bada?»: etnozentrismoa.

Ariketa honek eztabaida filosofikoa pizteko aukera ematen du.Horretarako, ariketak gauzatzen diren edo zuzentzen direnbitartean, galderak egin behar dira eta egoera ezberdinetakoadibideak eman behar dira. Jarrerak identifikatzeko eta arrazoitzeko gaitasuna lantzeko lagungarri izan daiteke,izan ere, ikasleek ematen dituzten justifikazioak eta argudioakdira ariketa honetan garrantzitsuena.

4. Zer ekarpen egiten digute tradizioek eta historiakgizabanakooi? Aipatu zure kulturaren zati diren zenbaittradizio eta esan zer-nolako garrantzia duten zuretzat.

Erantzun pertsonala. Tradizioek eta historiak «zentzua»,ingurua interpretatzeko moduak eta «aukera» gisa ulertu beharden «boterea» ematen digute gizabanakooi. Ariketa honetakobigarren zatia lagungarri izan daiteke modu bizi eta zuzeneantradizioaren nozioa ulertzeko.

5. Gauza bera al dira kultura eta hezkuntza? Zertan dira berdineta zertan desberdin? Arrazoitu erantzuna.

Berriro ere kontzeptu bat argitzeko asmoa duen galdera batda. Kasu honetan, kulturaren eta hezkuntzaren artekoharremana ezartzea da asmoa. Hasiera batean, elkarri eragitendioten hitzak direla esan genezake. Orokorrean, kulturahandiko pertsona bat, aldi berean, pertsona gizalegetsuaizaten da, jokamolde finak dituena. Hala ere, gerta daiteke halaez izatea; eta era berean, gerta daiteke pertsona gizalegetsuaizatea kultura ezagutza handirik izan gabe. Kulturarenkontzeptuari ematen zaion sakontasunak eta edukiak erebadute eraginik: bere ezaugarriak ezagutzetara mugatzendiren edo lanketara eta jokamoldeetara zabaltzen diren. Beste

alde batetik, hezkuntza kultura eskuratzeko bidea etabitartekoa dela uler daiteke. Kasu honetan, «hezkuntza» hitzakesanahi instrumentala izango luke, eskuratu nahi denkulturaren arabera.

6. Aipatu lehen mailako edo bigarren mailako sozializazioarenondorioz zuk dituzun alderdi batzuk: balioak, ohiturak,arauak, etab. Adierazi, halaber, zer sozializazio-eragilekhelarazi dizkizun: familiak, eskolak, adiskideek,komunikabideek, bizilagunek, etab.

Ariketa hau, eskuratu ditugun balioak, ohiturak eta arauak zeindiren eta nork helarazi dizkigun jakiteko baliagarri izan daiteke.Arbelean koadro bat egiteak eta hartaz mintzatzeakpartaidetza ahalbidera dezake.

7. Kultura gizabanakoen ondorio da ala, aitzitik, gizabanakoak dira kulturaren ondorio? Zure ustez, zer daerabakigarriagoa eta garrantzitsuagoa, gizabanakoekkulturari egiten dioten ekarpena ala kulturakgizabanakoengan duen eragina?

Argi dago kultura gizabanakoen ondorio dela, baina betiere,gizabanakoak kolektibo bateko kide gisa ulertuta, ezgizabanako isolatu gisa. Giza izaera abiapuntutzat hartuta,kultura bizikidetzaren ondorio dela esan daiteke, bizikidetzanematen diren harreman eta indar ugarien ondorio. Dena den,era berean, egia da gizarte batean jaiotzen den gizabanako bathari zor zaiola eta bertako kulturaren arabera taxutzen dela.Hori dela eta, elkarmendekotasun estua sortzen dagizabanakoaren eta kultuaren artean, bakoitza bestearekin ulerdaitekeelarik soilik. Baina, galderaren xedea gizabanako batekbizi den kulturan zenbateraino eragin dezakeen jakitea bada,garbi dago, gaitasun berezia duten gizabanakoek dutelaeragin nabarmena, soilik.

941393 _ 0089-0102.qxd 12/2/09 11:34 Página 95

FINKATZEKO

GALDETEGIA1. FITXA6


1. «Gizabanakoaren» kontzeptuak:

a) Gizabanako oro eskubide urraezinen jabe dela inplikatzen du.b) Gizakiak aurre hartzeko edo asmatzeko duen gaitasunari egiten dio erreferentzia.c) Gizakia edozein ingurutara eraginkortasunez egokitzeko gai dela esanahi du.

2. Indibidualismo posesiboa(k):

a) Gizabanakoa bere buruaren jabe dela eta gizartearekiko zorrik ez duela esaten dud.b) Gizarteari egiten zaizkion presioen ondorioz sortzen da.c) Gizabanakoon jabetzak, guztion artean partekatu behar direla esaten du.

3. «Gizakia otsoa da gizakiarentzat»:

a) Aristotelesek egindako baieztapena da.b) Gizartea sortzean gizakia gaiztatu egiten dela esanahi du.c) Hobbesek egindako baieztapena da.

4. Antropologia kulturalak:

a) Gizakia izatez gizartekoia dela erakutsi du.b) Kultura-adierazpenak interpretatzen ditu eta zer esan nahi duten ulertzen saiatzen da.c) Jokabide sozialak baldintza material batzuen ondoriotzat hartzen ditu.

5. Nekazaritza-gizarteetan:

a) Trukearen eta elkarrekikotasunaren ekonomia da nagusi.b) Kultura-maila nabarmen areagotu zen.c) Ekonomia kontrolpeko pilaketan eta birbanaketan oinarritzen zen.

6. Lehen gizarteetan:

a) Trukearen eta elkarrekikotasunaren ekonomia da nagusi.b) Gizarte-funtzioen banaketa argia eman zen.c) Ekonomia kontrolpeko pilaketan eta birbanaketan oinarritzen zen.

7. Bigarren mailako sozializazioa(k):

a) Mundu instituzionalak barneratzea eragiten duen prozesua da.b) Gizabanakoa gizartean barneratzea du xede.c) Sozializazio-prozesuaren abiapuntua da.

8. Birsozializazioa:

a) Funtsezkoa da egungo industria-gizarteetan.b) Krisi sakonak daudenean ematen da.c) Nor garenari buruz sakontzea inplikatzen du.

9. Gizarteari erasotzen dioten taldeak:

a) Kontrakulturaren barnean kokatzen dira.b) Azpikultura dira.c) Ez dira ez batean ez bestean kokatzen.

10. Kulturartekotasuna(k):

a) Berezko kulturatik abiatuz beste kultura batzuk aztertzen ditu.b) Kultura ezberdinak berdintasunean oinarrituta batzea aldarrikatzen du.c) Balioen araberako kultura-azterketen alde agertzen da.

1


IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0089-0102.qxd 12/2/09 11:34 Página 96


ZABALTZEKO

ESTATUEN SORRERA2. FITXA6


Zure ustez, zergatik da hain garrantzitsua pilatutako elikagaien kalitatea, buruzagitza batetik estatu bateraigarotzerakoan?

Zer-nolako lotura dute garapen teknikoak eta estatuen agerpenak? Bilatu testuan adibideren bat.

Talde txikitan jarrita bildu informazioa eta esan testuan aipatzen diren baldintzak ondorengo lekuetan betetzen diren:Mesopotamia, Indo ibarra, Ibai Horiaren arroa, Mesoamerika eta Egipto.

«Lehenengo estatuak buruzagitzatik abiatuta eboluzio-natu ziren, baina buruzagitza guztiek ez zuten lortu esta-tu bihurtu arte eboluzionatzea. Trantsizioa eman zedinbi baldintza bete behar ziren ezinbestez: Biztanle askoizateaz gain (10.000-30.000 pertsona inguru), biztanle-ria hori «zirkunskribatuta» egon behar zen, hau da, era-biltzen ez ziren lurren gabeziarik ez zuten izan behar,zergak, erreklutamenduak eta aginduak onartzen ez zi-tuzten pertsonak bertara ihes egin zezaten. Lurralde-mu-gabarrua ez zegoen eskuragarri zegoen lur kopuruarenbaitan soilik, lurren eta baliabide naturalen kalitatearenbaitan eta, errefuxiatu taldeek, funtsean, buruzagi za-paltzaileen mende egotean espero zitekeen bizi-mailamantendu ahal izatearen baitan ere bazegoen. Hauen-tzako bizibide bakarrak mendi altuak, basamortuak,oihan tropikalak edo bestelako habitat desatseginak ba-ziren, emigratzeko akuilua ez zen zorrotzegia izango.

Bigarren baldintzak birbanaketa-biltegi nagusia hornitze-ko behar ziren elikagaien izaerarekin zuen zerikusia. Bu-ruzagiaren gordailua, ñame edo batatak bezalako tuber-kulu galkorrez beteta zegoenean, hertsa-boterea askozurriagoa izango zen, arrozaz, gariz, artoz edo uzta batetikbestera arazorik gabe manten zitezkeen etxe-zerealez be-teta zegoenean baino. Zirkunskribatu gabeko edo biltegi-ra zitezkeen elikagai pilaketarik gabeko buruzagitzak,

sarritan, erreinu bilakatzear egon ziren, ondoren, exodomasiboen edo atsekabetutako plebeioen altxamenduenondorioz desagertzeko. […]

Lehenengo abeltzaintza eta nekazaritza guneak euriaribeha zeuden, uztei ura eman ahal izateko. Biztanleriakgora egin zuenean ureztatzeari ekin zioten, lur lehorrago-ak lortzeko eta kolonizatzeko asmoz. Sumer horrelaxesortu zen; euri-jasa handirik gabea bazen ere, deltan ko-katuta zegoen, padura ugariko lurraldea zen eta, sarritan,Tigris eta Eufrates ibaiek gainezka egiten zutenez uholde-ak sortzen ziren. Hasiera batean, ur-korronte natural ba-ten ertzetan egotera behartuta bazeuden ere, berehalaureztatzearen baitan egotera pasa ziren bertako biztanle-ak; izan ere, gari eta garagar soroak urez hornitu beharzituzten, ondorioz, estaturanzko trantsiziorako azkenegoeran harrapatuta geratu ziren. Erregetzarako hauta-gaiak lan publikoak egiteko zerga eta eskulan gehiago es-katzen hasi zitzaizkienean, Sumerreko plebeioak beste le-ku batera alde egiteko aukera galdu zutela ikusi zuten.Nola eramango zituzten belaunaldiz belaunaldi landuta-ko ubideak, ureztatutako soroak, lorategiak eta baratzak?Ibaietatik urrun bizi ahal izateko artzainen edo nomadenbizimoduak hartu beharko zituzten eta, ez zuten horreta-rako behar zen esperientziarik eta teknologiarik.»

M. HARRIS, Gure espeziea (moldatua)

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0089-0102.qxd 12/2/09 11:34 Página 97



SAKONTZEKO

ZIBILIZAZIOEN ARTEKO DESBERDINTASUNAK3. FITXA6

Zergatik usten du egileak ezberdintasun nabarmenagoak daudela zibilizazioen artean, klase ezberdinen artean edo estatuen artean baino?

Huntingtonen arabera, zibilizazioen arteko ezberdintasunek gatazka bortitza dakarte beregain? Aipatu zentzukoagoakiruditzen zaizkizun irtenbideak.

«Munduko politika fase berri batean sartzen ari da eta,intelektualek era guztietako ikuspegiak adierazi dituzteetorkizunari buruz, berehala: historiaren amaiera, estatunazionalen arteko liskar tradizionalen itzulera eta triba-lismoaren eta mundializazioaren arteko gatazkak era-gindako estatu nazionalaren gainbehera, besteak beste.Ikuspegi hauetako bakoitzak indarra hartuz doan errea-litate baten alderdiak erakusten ditu. Eta, aldi berean,guztiek ezinbesteko alderdi bat ahazten dute; oso ga-rrantzitsua, etorkizunean munduko politika izango de-na aipatzen duena, hain zuzen. Nire ustez, mundu berrihonetako gatazka-iturri nagusiak ez du ideologiarekinedo ekonomiarekin zerikusirik izango. Gatazka-iturrinagusia kultura izango da eta haren ondorioz sortukodira gizateriaren zatiketa handiak. Estatu nazionalakmunduko auzietako partaide nagusienak izango diraoraindik ere, baina, munduko politikan emango direngatazka nagusienak zibilizazio ezberdinetako nazioeneta taldeen artean gertatuko dira. Zibilizazioen artekotalka izango da nagusi munduko politikan. Zibilizazioenzatiketa izango da etorkizuneko borroken zio.

Zibilizazioen arteko gatazka izango da mundu moder-noan gatazkaren eboluzioko azken fasea. […]

Zergatik gertatuko da hau?

Lehenik eta behin, zibilizazioen arteko ezberdintasunakerrealak izateaz gain, funtsezkoak ere badira. Historiak,hizkuntzak, kulturak, tradizioak eta are garrantzitsua-goa den alderdi batek, erlijioak, bereizten ditu zibiliza-zioak elkarren artetik. Zibilizazio ezberdinetako pertsonekJainkoaren eta gizakiaren, gizabanakoaren eta taldearen,hiriaren eta estatuaren, gurasoen eta seme-alaben, edotasenarraren eta emaztearen arteko harremanari buruzkoikuspegi ezberdinak dituzte; halaber, eskubideek etaerantzukizunek, askatasunak eta agintaritzak, berdinta-sunak eta hierarkiak duten balizko garrantziari buruzbestelako ikuspegia dute.

Ezberdintasun horiek mendeetan zehar gauzatu dira. Ezdira berehala desagertuko. Ideologia politikoen eta erregi-men politikoen arteko ezberdintasunak baino oinarriz-koagoak dira. Ezberdintasunak ez du gatazka ekartzeneta gatazkak ez du derrigorrez indarkeriarik ekartzen.Hala ere, mendeetan zehar, zibilizazioen arteko ezber-dintasunek sorrarazi dituzte gatazkarik luzeenak etabortitzenak.»

SAMUEL P. HUNTINGTON, Zibilizazioen arteko gatazka?

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0089-0102.qxd 12/2/09 11:34 Página 98


FINKATZEKO

GIZAKIAREN SORRERA4. FITXA6

Bete hurrengo taula, garai bakoitzaren ezaugarriak azpimarratuz.1

GARAIA IRAUPENA EZAUGARRIAK

BEHE-PALEOLITIKOA

Duela 150.000 urte K.a.

GOI-PALEOLITIKOA Homo sapiens espeziea da nagusi(Cromagnon gizakia).

MESOLITIKOA Duela 9.000 urte K.a.

Nekazaritzaren eta abeltzaintzarengarapena (sedentarismoa).

METALEN AROA Brontzezko aroa:

Burdinazko aroa:

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0089-0102.qxd 12/2/09 11:34 Página 99


Lotu kontzeptu bakoitza bere definizioarekin.1

BERRIKUSKETA

LOTU5. FITXA6

Kultura • Indibidualismo posesiboaren teoria • Antropologia kulturala • Sozializazioa

• Lehen mailako sozializazioa • Kontrakultura • Kultura-erlatibismoa • Kulturartekotasuna

: gizaki bakoitza bere buruaren eta bere gaitasunen jabe bakarra da, gizartearekin haien zorrik izan gabe. Gizabanakoa bere buruaren, bere gaitasunen eta haien ondorioen jabe den heinean askeaizango dela baieztatzen da; gainerakoen borondatearen mende egon gabe.

: elkarren artean erlazionatzen eta antolatzen diren pertsona talde baten bizimodu zehatza da, batak besteari laguntza emanez: ezagutzak, pentsaerak, esateko erak, sentitzeko erak, sinesteko eta egiteko erak partekatzen dituzte.

: gizakia gizartean barneratzea dute xede eta haurtzaroan garatzen da, familiaren barruan.

: gizatalde ezberdinen bizimodua eta bizimodu horren eboluzioa aztertzen ditu. Horretarako ez ditu alderdi materialak soilik aintzat hartzen, izan ere, kultura aztertzen saiatzen da eta hau sinbolikoa da halabeharrez; gizakiak errealitatea interpretatzeko, eraikitzeko eta adierazteko duen modua erakusten baitu.

: nazionalitate ezberdinetako taldeak eta gizarte berean bizi diren kulturak.

: aztertu kultura ezberdinak haien balioak aintzat hartuz eta ez beste kultura bat abiapuntutzat hartuz; eta kultura-adierazpen ezberdinekiko errespetua azaltzeko gomendioa luzatu.

: gizabanako batek bizi den gizarteko kultura barneratzeko prozesua da, gizarte horretanbizitzeko, identitatea garatzeko eta pertsona modura garatzeko.

: kultura nagusiaren aurkako altxamendu bat da, kultura eta gizarte ezberdinak barneratzendituen proiektu bat aurkezten duena.

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0089-0102.qxd 12/2/09 11:34 Página 100


BERRIKUSKETA

GIZARTEAREN NOZIOA ETA JATORRIA 6. FITXA6


«Arazo beraren aurrean, pertsona askok “gizaki bakar batek bezala” jardun dutela esaten denean, guztiek adostasunbaten arabera jardun dutela esan nahi du, irtenbide bera bilatuz. Gizartea honela uler daiteke: bizikidetza bat man-tentzen duten gizakiz osatutako gorputza, betiere, bizikidetza modura elkarri laguntzea ulertuta, ez elkarrekin bizi-tze hutsa soilik. Betekizun hauek modu egonkor batean betetzen direnean gizartea dago: familia txiki bat edota esta-tuen konfederazio bat eta, halaber, elkarte profesional bat, futbol talde bat, sindikatu bat edota ikastetxe bat, besteakbeste....

Dena den, laguntza oro xede bat erdiesteko denez, gizakiak ez dira gizartearentzat bizi, alderantziz baizik: gizarteagizakiaren onerako dago. Nikomakori Etika lanean “gizakia gizartekoia eta, izatez, bizikidea dela” irakur daiteke. Ho-rrek zera esan nahi du: ezinezkoa dela bizitzak, berez, inori zoriontasuna ematea. Eta hori frogatuta dago inork ba-karrik bizitzea aukeratzen ez duela aintzat hartzen badugu, ezta horretarako beharko liratekeen bitartekoak izanikere.

Hori horrela da, izan ere, inork ezin baitio, bere kabuz, bere buruari, behar duen guztia eskaini. Familiarik ez balegobizitza jasangaitza izango litzateke ia eta, sarritan, ez litzateke bideragarria. Baina horrez gain, gizarte zibilak familiabakarrak sortu ez dezakeen ondasun ugari eskaintzen ditu, bai artifizialak bai moralak. Beraz, gizartearekiko harre-manak gizabanakoaren onerako oztopo gisa planteatzen duen hura oker legoke, izan ere, pertsonen garapena eta gi-zarteen garapena elkar baldintzaturik daude».

J. R. AYLLÓN, Gizakiari buruz (moldatua)

Laburbildu testua zure hitzetan.

Zure ustez, egilea bat dator Hobbesen teoriarekin? Arrazoitu erantzuna.

Aristotelesek gizakia izatez gizartekoia dela esan zuen. Bilatu testuan horren adibidea. Eman gizakiarengizartekoitasunari buruzko teoria gehiago.

Zergatik behar du gizabanakoak gizartea? Argudiatu erantzuna.

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0089-0102.qxd 12/2/09 11:34 Página 101








HELBURUAK

KONTZEPTUAK

PROZEDURAK

JARRERAK

METODOLOGIA


1.

2.

3.

4.

941393 _ 0089-0102.qxd 12/2/09 11:34 Página 102


Mundua adieraztea: gizakiaren berezitasun bat

AURKEZPENA

UNITATEAREN ESKEMA

Unitate honetan gizakiari berezkoa zaion unibertsosinbolikoa aztertzen da. Hizkuntzaren hainbat alderdijorratu dira, logika formala eta informala azpimarratuz eta argudiaketa-akatsak edo falaziak deskribatuz.

Halaber, artea errealitatea sentitzeko eta sinbolizatzekogaitasun modura azaltzen da; esperientzia artistikoaerabakigarria da giza komunikazio prozesuetan.


Lehen puntuan gizakiak munduarekin harremanafinkatzeko baliatzen duen unibertso sinbolikoa azaltzen da.Hizkuntzaren eta artearen bitartez, gure inguruari eta gurebizitzari zentzua ematen diogu. Baina bada gizakiarenbeste funtsezko alderdi bat, fantasia, hain zuzen. Hori delaeta, gizakia «animalia fantasiaduna» gisa defini daiteke».

Hurrengo puntuan hizkuntza aztertzen da, ezagutzafinkatzeko derrigorrezko elementu modura. Hizkuntzakpertzepzioak antolatzea ahalbidetzen digu eta ezagutzazilegitzen duen baldintza da. Bestalde, alderdisintaktikoaren, semantikoaren eta pragmatikoaren bitartezeskuratzen da hizkuntza hori. Hurrengo atalean logika

formala aztertzen da; beharrezkoa da ikasleak arrazoiketazuzenak egitearen garrantziaz jabetzea.

Alde batetik, logika formalak baliozko arrazoiketakeraikitzeko erabiltzen diren arauak aztertzen ditu eta, beste alde batetik, logika informalak argudiaketak zuzenakizan daitezen bete behar diren baldintzak jorratzen ditu.Hemen falazia mota ezberdinak aztertzen dira sakonki.

Artea errealitatea sentitzeko eta sinbolizatzeko dugungaitasunarekin lotzen da. Unitatea amaitzeko esperientziaestetikoaren eta komunikazio artistikoaren ezaugarriakematen dira.

Mundua adieraztea: gizakiaren berezitasun bat

Koruko mutikoak

1. Gizakia animalia sinboloduna da

2. Hizkuntza

3. Logika

4. Artea


LEHEN PUNTUA

GAI NAGUSIA

BALIABIDEAK

7941393 _ 0103-0116.qxd 12/2/09 11:37 Página 103


HELBURUAK

KONTZEPTUAK

EDUKIAK

• Gizakia animalia sinboloduna da.

• Unibertso sinbolikoa.

• Animalia fantasiaduna.

• Hizkuntza sinbolikoa: guztion mundu horretarako bidea.

• Giza hizkuntzaren alderdiak.

• Logika aztergai.

• Logika formala.

• Logika informala. Argudiozko elkarrizketa.

• Argudiaketa-akatsak edo falaziak.

• Artea.

• Esperientzia estetikoa.

• Komunikazio artistikoa.

1. Zeinuak eta sinboloak bereiztea.

2. Gizakia «animalia fantasiadun» gisa identifikatzea.

3. Giza hizkuntzaren alderdiak ezagutzea.

4. Logika formalaren ezaugarriak aztertzea.

5. Logika informalaren helburuak ulertzea.

6. Argudiozko elkarrizketaren arauak identifikatzea.

7. Falazia ezberdinak bereiztea.

8. Hizkuntzaren eguneroko erabileran falaziakantzematea.

9. Hizkuntza arruntari buruzko gogoeta egitea, arau sintaktikoak, semantikoak eta pragmatikoakhautemateko eta, haiek aintzat hartzea, komunikazio eraginkorra lortzeko.

10. Testu batean edo elkarrizketa batean erabilitakoargudiaketak aztertzeko lanabesak eskaintzea.

11. Esperientzia estetikoaren ezaugarriak ezagutzea.

JARRERAK • Ezagutzaren hizkuntza-alderdia ezagutzeko interesa izatea.

• Argudio zuzenak erabiltzeko eta faltsuzko argudioak salatzeko aukera balioestea.

• Gizakiak elkarrizketa erabiltzeko duen joera positiboki baloratzea.

• Informazioetan ematen diren manipulazioen aurrean eta faltsuzko argudioak erabiltzekojoeraren aurrean sentibera izatea.


• Esperientzia estetikoa positiboki baloratzea.

PROZEDURAK • Informazioa bilatzea eta unitatean jorratutako arlo ezberdinak egiaztatzea.

• Sinboloak interpretatzea.

• Egunerokotasunean erabiltzen diren arau sintaktikoak, semantikoak eta pragmatikoakidentifikatzea.

• Faltsuzko argudioen adibide berriak deskribatzea.

• Bizikidetza hobetzeko xedez, egunerokotasunean hizkuntza zuzena erabiltzea positibokibaloratzea.

• Logikaren eta argudiozko elkarrizketaren arauak betetzen dituzten pentsamendu- etaelkarrizketa-estiloak garatzea.

• Komunikazio estetikoari buruzko informazioa bilatzea.


941393 _ 0103-0116.qxd 12/2/09 11:37 Página 104


• Zeinua eta sinboloa definitzea.

• «Animalia fantasiadun» kontzeptua aztertzea.

• Hizkuntzaren funtzioak alderatzea.

• Giza hizkuntzaren alderdiak ezagutzea.

• Logika formala eta logika informala definitzea.

• Argudiozko elkarrizketaren arauak azaltzea.

• Argudiozko elkarrizketaren lanabesak aplikatzen jakitea.

• Falaziak hautematen jakitea.

• Edertasun motak bereiztea.

• Esperientzia estetikoaren ezaugarriak azaltzea.


• Argudiaketa eta elkarrizketaren balioa ezagutzeak, bizikidetza eta portaera demokratikoak sustatzen ditu.

• Hiritartasun kritikoa eta arduratsua garatzeko eta komunikabideek ematen duten informazioa aztertzeko, lagungarrisuertatzen da falaziak hautematea.

• Esperientzia estetikoak kultura ugaritasuna eta mundu mailako arte-adierazpenak onartzea ahalbidetzen du.

BALIOETAN HEZTEA

FITXEN INDIZEA



2. fitxa Falaziak FINKATZEKO

3. fitxa Arte eta artea? BERRIKUSKETA

4. fitxa Umberto Eco. Otsoa eta arkumea ZABALTZEKO

5. fitxa Dohaina BERRIKUSKETA

6. fitxa Estetika eta filosofia…ideal bat SAKONTZEKO

941393 _ 0103-0116.qxd 12/2/09 11:37 Página 105


ARIKETEN ERANTZUNAK

HASIERAKO GALDERAK

Unitateko hasierako galderek gizakiak errealitatea eta munduaadierazteko dituen moduei buruz gogoeta eginarazten digute.Zeinuen bidezko kodeen hizkuntza da modu nagusia,errealitatearen edozein alderdiri buruzko ohiko esanahia adieraztenduena. Artea, ikusten dugun edo sortu nahi dugun errealitateakomunikatzeko eta adierazteko modu gisa hauteman nahi badugu,komenigarria da gizakiaren sinbolizatzeko beharra aztertzea.

GIZAKIA ANIMALIA SINBOLODUNA DA


1. Vikiren hizkuntzak duen muga nagusia zera da: zeinuaren,sinboloaren eta errealitatearen arteko harreman kontziente batfinkatzetik haratago, unibertso sinbolikoa ez duela eskuratu,ondorioz, beharrizan biologikoak eta unean unekointeresetatik at ezin du ezer adierazi, gainera, bere barne-unibertsoa adieraztea ere ezinezkoa zaio.

2. Erantzun pertsonala. Trebakuntza baino gehiago, umeak,halabeharrez, bere barne-mundua eta unean uneko interesakadierazteko finkatu beharko duen imitazio-gida bat taxutzenda eta pentsamendua eta hizkuntza elkarlotzen dira.


• Azaldu zer-nolako lotura dagoen hiru hauen artean: zeinua, adierazlea eta adierazia. Eman gutxienez bi adibide:bata, linguistikoa, eta bestea, artistikoa.

Zeinua errealitatearen entitate bat adierazten duen konbentziobat da. Hizkuntzaren zeinu horrek bi alde ditu: adierazleahitzaren grafia edo soinua da; adierazia adierazpenaren edukiaeta zentzua da, hau da, bere atal esanahiduna.

• Aukeratu sinbolo bat, eta azaldu ageriko nahiz ezkutuko zeresanahi duen.

Olibondo baten adarra izan daiteke adibide egokia, agerikoesanahiari so, olibondoaren zati bat besterik ez dena. Ezkutukoesanahiak bakea eta Grezia zaharraren ohorea lirateke, eta kristauentzat, berpizkunde-prozesuaren hastapena.

• Zer da mundua?

Mundu deritzoguna hizkuntzak, arte-adierazpenek, mitoek eta erlijioak osatzen duten unibertso sinbolikoa da. Aurkitzenditugun objektuak ez ditugu erabat bakarturik ikusten, mundu horretan barneraturik baizik.

• Wittgensteinen arabera, gure hizkuntzaren mugek guremunduaren mugak adierazten dituzte. Nola interpretatzenduzu baieztapen hori?

Hizkuntza eta artea errealitatea ulertzeko ezinbesteko bi tresnadira, gure inguruko objektuei eta gure bizipenei zentzuaematen baitiote. Objektu eta bizipen dira sinboloen bitartezizendatzen eta adierazten ditugun heinean.


1. Gizakia, dagoeneko, ezin da naturarekin bat eginda bizi denizaki basati bat izan, unibertso fisiko hutsetik haratago doan

136.-137.OR.

134.OR. harreman sinboliko batzuk ezarri dituelako, eta berak sortutakoingurune sinboliko artifizialaren bitartez baino ezin da bertanbarneratu.

2. Hizkuntzak, mitoak, arteak eta erlijioak mundu fisikoarenesperientzia interpretatzen duen unibertso sinbolikoa osatzendute eta, osagai horien baterakidetasun eta elkarreraginarenondorioz sortzen da gu eta errealitate fisikoaren tartekomundua.


• Zer osagai ditu gure unibertso sinbolikoak? Eman adibideak.

Hizkuntza, erlijioa, mitoak eta artea dira gure unibertsosinbolikoaren osagaiak. Esate baterako: hauek dira maitasuna(bere adierazi guztiekin) hitzaren unibertso sinbolikoarenosagaiak: erlijioek hitzari ematen dioten erabilera, antzinakomitoak («Maitasuna eta Psike») eta gaiarekin lotutako arte-adierazpenak.

• Zer gertatuko litzateke fantasiarik ez bagenu? Bilatu zure bizi-egoera hobetu duen esperientziaren bat.

Fantasia, aukerak eta fikzioak sortzeko gaitasuna da; eta, haiek gabe, ezinezkoa litzaiguke giza bizitzaren proiektuak eta idealak eraikitzea.

• «Batere landu gabe» hautematen omen dute animaliekerrealitatea. Azaldu baieztapen hori. Zure ustez, nolahautematen dugu guk?

Erantzun pertsonala. Lehen mailako beharrizan biologikoetaneta unean uneko interesetan oinarritzen den pertzepzioa da.

• Zure iritziz, gure bizitzako zer eremutan dago tarteanfantasia? Arrazoitu erantzuna.

Funtsean, fantasiak fikzioak sortzeko gaitasunean esku-hartzendu. Baieztapen horrek artearen eta literaturaren munduankokatzen gaitu zuzen-zuzenean. Halaber, gertakari jakin batzukaurreikusteko eta etorkizuneko idealak eta proiektuak sortzekogaitasunean ere badu eraginik fantasiak.

HHIIZZKKUUNNTTZZAA


• Egin esaldi hauen iruzkin sintaktikoa, semantikoa etapragmatikoa:

– Larunbatean, neska-lagunaren etxearen aurrean, zeharoahulduta.

– Maria oso txikia da, eta, 1.80 metroko altuera du

– Utzidazu katua pixka batean.

Lehenengo esaldia okerra da, ikusegi sintaktikotik begiratuzgero osagabea delako: inori buruzko informazio «osagarria»ematen du, baina, ez da informazio nagusia ematen. Ikuspegisemantikotik begiratuta ez du arazo berezirik, erabiltzen direnhitzak, hiztegian ageri diren ohiko esanahiekin bat egitenbaitute. Dena den, esaldia semantikoki osatu gabe dagooraindik. Ikuspegi pragmatikoari dagokionez, esaldia esatenduen pertsonak erabiltzen duen tonuera entzutea eta, era berean, halako esaldi bat esanda, pertsona horrek adierazinahi duena ulertzeko lagungarri izan daiteken edozein datuezagutu beharko genuke: esate baterako, beste pertsona batek

138.-139.OR.

7941393 _ 0103-0116.qxd 12/2/09 11:37 Página 106


luzatutako galderei erantzun nahi badie tonuera lagunartekoaizango litzateke, informaziozkoa; baina, ezagutzen duenpertsona baten hitz egiteko modua imitatu nahi badu, agian,itxurazko tonuera bat litzateke, zirikatzailea.

Mariaren altuerari buruzko esaldia, zuzena da, sintaktikoki.Semantikoki, ez da zuzena, izan ere, pertsona batek altuera txikiaduela esateko normalean erabiltzen diren irizpideak, ez datoz batmetro bat eta laurogei zentimetroko altuera adierazten duenerrealitatearekin. Ikuspegi pragmatikoari dagokionez, esaldiaesaten duen pertsonaren asmoa informazioa ematen den jakinbehar da; hala balitz, informazioa gaizki ematen du, informazioakontraesankorra baita, edo nahasia, gutxienez; asmoa adarrajotzea bada eta, entzuleek txantxa uler badezakete, pragmatikokiesaldi zuzena litzateke. Badago beste aukerarik.

Azkenik, «Utzidazu katua pixka batean» esaldia zuzena dasintaktikoki. Semantikoki, esanahi bikoitza dauka: katua animaliaedo tresna izan daiteke eta, informazio gehiago ez dagoenez, ez dakigu zein katu aipatzen ari den. Ikuspegi pragmatikotik,esaldia zuzena da: normalean eskaera-tonueran esandako esaldibat litzateke, nahiz eta beste aukera batzuk ere badauden.Adibidez, mehatxuzko tonuera, kasu horretan, esaldiak ustezkoeskaerarekin oso ezberdina den esanahia izango luke.

• Pentsatu hau entzun duzula: «… ezinezkotzat utzi dut…».Nola interpretatuko zenuke? Zer esango zenuke horri buruz,ikuspegi pragmatikotik?

«… ezinezkotzat utzi dut…» esaldia entzutean, lehenik eta behin, ikuspegi pragmatikotik, atsekabezko adierazpen gisainterpreta daiteke esaldia; lortu nahi zena lortu gabe etsiizanaren atsekabezko adierazpen gisa. Ahotsaren tonuerakhaserrea, tristezia, frustrazioa, etsipena…adieraz dezake. Eta esaldiaren testuinguruak berez zertaz ari den jakiteko lagungaitzake, izan ere, iseka ere izan daiteke, edo inor iraintzekomodu bat, edo ironiazko adierazpen bat, etab.

• Azaldu zer esanahi izan ditzakeen esaldi honek:«ordezkariaren martxa». Imajinatu zein testuingurutan erabil daitekeen.

«Ordezkariaren martxa» esaldiak testuinguru adina esanahi izanditzake. Esate baterako, ordezkariak hasten duen protestamartxa baten berri ematen duen egunkariko albiste batekotitularra izan daiteke, halaber, kargua uzten duela uler daiteke,edo parrandazale hutsa dela, «martxa gogoa» duena.

LLOOGGIIKKAA


1. Estoikoentzat etikarekin eta naturaren zientziarekin parekadaitekeen filosofiaren funtsezko alderdia zen; Aristotelesentzatzientziaren tresna bat zen. Gaur egun, matematika-zientziakbarneratzen dituen zientzia formalen multzoa da logika.

2. Logikan erabiltzen den hizkuntza binarioa informatikarenoinarri delako.


1. Poesiaren eta musikaren formek, poemek eta musika-konposizio zehatzek izango duten forma (egitura) osatzendute eta, logikak eta arrazoiketaren formak enuntziatuezberdinak taxutuko dituzten arauak eta sistemak finkatzen

140.-148.OR.

dituzte; hori izango litzateke, hain zuzen, arrazoiketa batenformaren eta poesia eta musikaren formen arteko harremana.

2. Arrazoiketa bat baliozkoa da, premisa batzuetatik, ezinbestez,konklusio bat eratortzen denean.

Hona adibide bat:

Batxilergoko ikasle guztiek filosofia ikasten dute;

Jon Batxilergoko ikaslea da;

ondorioz, Jonek filosofia ikasten du.


• Gerta al daiteke baliozko arrazoiketa batek gezurrezkopremisa eta egiazko konklusioa izatea? Zergatik?

Bai, baliozko arrazoiketa batek gezurrezko premisa bat eta egiazko konklusio bat izan ditzake. Izan ere, logikaren arauei jarraituz, premisetan gezurrik agertzen bada, gezurrezkokonklusio bat edo egiazko konklusio bat eskura daiteke,kasuaren arabera; baina, premisetatik konklusioetara jotzekoarauak errespetatu izanaren edo ez izanaren baitan egongo daharen baliozkotasuna. Aipatu arauak errespetatu badiraarrazoiketa baliozkoa izango da; baina premisetako batgezurrezkoa bada konklusioa ez da fidagarria: egiazkoa izandaiteke edo ez.

• Gerta al daiteke arrazoiketa baliogabe batek premisa guztiakegiazkoak eta konklusioa ere egiazkoa izatea? Zergatik?

Bai, arrazoiketa baliogabe batek premisa guztiak egiazkoak eta konklusioa ere egiazkoa izan ditzake. Izan ere, premisetatikkonklusioetara behar bezala ez igarotzeagatik izango dabaliogabea, batak zein besteak egiazkoak izan arren. Esatebaterako, Lurra esferikoa dela esan dezaket, esfera irudigeometrikoa dela, eta, ondorioz, karratuak lau angeluzuzendituela. Arrazoiketa baliogabea da, konklusio hori ez baitaaipatzen diren premisetatik eratortzen, baina premisakegiazkoak dira eta konklusioa ere bai.

• Gerta al daiteke baliozko arrazoiketa batek premisa guztiakegiazkoak eta gezurrezko konklusioa izatea? Zergatik?

Baliozko arrazoiketa batek ezin ditu premisa guztiak egiazkoaketa konklusioa gezurrezkoa izan, izan ere, baliozkotasunarendefinizioaren arabera, arrazoiketa bat baliozko da, baldin eta bakarrik baldin, premisak egiazkoak izanik, konklusioa ereegiazkoa denean.


1. Aristotelesen ustez erretorika baliagarria da, gure argudiaketenbitartez solaskideak konbentzitzuz, kontrakoen aurrean egiaeta justizia nagusitzeko funtsezko arma delako.

2. Erantzun pertsonala. Testuan agerian geratzen da, konbentzituahal izateko, zientzia edo zientzia-erakustaldi orotatik haratago,gure solaskideen aurrean gertakariak egiazkotzat aurkeztukodituen tresna bat behar dela, erretorika, hain zuzen.


• Asmatu adibide modura, arrazoiketa zuzen bat, eta azalduzergatik den zuzena.

Ikasturtea gainditzen baduzu motorra erosiko dizut. Ikasturteagainditu duzu, beraz, motorra erosiko dizut. Zuzena da,konklusioa premisetatik eratortzen delako, ezinbestean.

941393 _ 0103-0116.qxd 12/2/09 11:37 Página 107


• Bilatu filosofia-hiztegi batean zer esan nahi duen kogentziaterminoak eta, gero, azaldu esanahia zure hitzak erabiliz.

Arrazoiketa baten premisetatik konklusio onargarri bateratortzen denean, arrazoiketa hori kogentea dela esaten da.

• Aukeratu argudiozko elkarrizketaren arauetatik hiru, eta gero,azaldu zertan dautzan, adibideak emanez, eta zergatikaukeratu dituzun aipatuz.



1. Argudiatzea funtsezkoa da, iritzi guztien artetik onenak zeindiren jakiteko modua delako, modu horretan, sendoenak zeindiren baloratu ahal izango dugu. Halaber, argudiatzeagarrantzitsua da, arrazoiak eta frogak ematen dituztelako, bestebatzuek aipatzen diren gaiei buruzko iritzi propioa era dezaten.



• Asmatu, adibide modura, zenbait arrazoiketa, horietakobakoitzean argudiozko elkarrizketarako baliabideetako batager dadin.

Termino ziurtatzaileak: «Azken datu ekonomikoek erakustendutenez…».Termino babesleak: «Ikasle gehienen arabera…».Termino partzialak: «Txinatar batek beste denda bat ireki du…».

Definizio limurtzaileak: «Txakurra gizakiaren lagunik onena da».



2. Testuan aipatzen den logika hizkuntza formalizatuanerabiltzen dena da, beraz, mundu guztiak eskura dezake.Gizakiak komunikatzeko sistema sinbolikoak erabiltzen dituelabaieztatzen duen premisatik abiatuz azal daiteke hori.


• Zer da falazia? Ekarri gogora testuren batean irakurritako edo elkarrizketaren batean entzundako falaziaren bat, eta azaldu zergatik den zure ustez falazia.

Zuzena dirudien arren, zuzena ez den arrazoiketa bat da.Hainbesteko indar limurtzailea izaten dute, ezen, egiazkoakbaitirudite. Erantzun pertsonala.

• Bi orrialde hauetan falaziazko zenbait argudio mota agertzendira. Eman adibide bana.

Erantzun pertsonala. Ariketa honetan, Gida honetan eranstenden finkatzeko fitxa balia dezake irakasleak.

• Ahal denetan, esan benetan falaziak diren ala ez, eta azalduzergatik.



1. Ez. «Demokrazia justua da» moduko balio-judizio bat ezindelako esperientziaz beha eta froga daitekeen iritzi gisa hartu.

2. Justifikazio teorikoa, egiazko premisa batzuetatik abiatutakonklusio bat ondorioztatuz eskuratzen da. Justifikaziopragmatikoa iritzi frogagarrietatik eratortzen da.




1. Galderak planteatzen duen okerra baieztapena bera da: «Bihar Eguzkia ateratzea hipotesi bat da», eta ezin dezakeguziurtasun osoz esan. Egunero Eguzkia atera dela ikusteak, ezdezake aterako delako proposizioa funtsatu. Baieztapen hori,Humek kausalitatearen ideiari egindako kritikan barneratzendela aipa diezaiekegu ikasleei.

2. Ezinbestez egiazkoak diren enuntziatuez ari da, gezurrezkoakizan ezin daitezkeenez, iritzi analitikoak edo tautologiak, esatebaterako. Esate baterako, «karratu guztiek lau alde dituzte».

3. Ondorio oro kausa batetik eratortzen dela baieztatzen duenbeharrezkotasun kausalaz ari da.

AARRTTEEAA


• Azaldu zertan diren desberdinak hitz pare hauek: ikusi etabegiratu; entzun eta aditu; ukitu eta hauteman; eta dastatueta gozatu.

Ariketa honen bitartez ikasleek zentzuzko gaitasunen arteandauden ezberdintasunak ulertzea lortu nahi da, izan ere,«ikusteak» fenomeno edo objektu baten behaketa orokorrainplikatzen du; aitzitik, «begiratzeak», behatutako objektuanarreta gehiago jartzen dela adierazten du. Gainerakozentzumenei buruzko hitz pareetan ere ezberdintasun beraematen da.

• Esan zertan diren desberdinak bi iritzi hauek: «Eskultura horigustuko dut» eta «Eskultura hori ederra da».

Forma artistiko bat gustuko izan dezakegu, baina, horrek ez duesan nahi objektu ederra denik. Gerta daiteke eta gertatzen da,artistikoki sekulako kalitatea ez duen, edo ederra kontsidera ezindaitekeen zerbait gustuko izatea; hala ere, hori ez da oztopogure sentikortasunaren, gure oroitzapenen edo gure emozioenpunturen bat pitz dezan eta produktu hori gustuko izandezagun edo gugan sentsazio atseginak sorraraz ditzan.

• Gizakion sentitzea sentitze estetikoa omen da. Zergatik?

«Estetiko» hitza grekerazko aisthetikós hitzean du jatorria. Azken honek, «sentikorra» esanahi du eta, hasiera batean,gizakiok sentsazioak hautemateko dugun gaitasunaz ari da.

• Izan al duzu inoiz esperientzia estetikorik? Deskribatu.



1. «Hemengo gauza ederrak» isla baino ez dira eta edertasunerairisteko modua. Bertara gerturatzeko bidea, haiek, etengabeigotzen joateko mailak izango balira bezala baliatzea da,edertasun hari esker, gorputz eder guztietara eta, azkenean,edertasun absolutura iristeko, edertasuna bera ezagut dezagun.

2. Eskuzabaltasunez jarduten duen pertsona edertasunabsolutua ezagutzeko bidean da. Jokabidezko arau ederretatikezaupide ederretara iristen da eta, azken hauetatik abiatuz,edertasuna bera ezagutzera.

148.-150.OR.

941393 _ 0103-0116.qxd 27/2/09 16:07 Página 108


3. Platonen arabera arima ideien mundura igo daiteke, izaera bera duelako eta, «hurkoek hurkoa maite dutenez»,Ideien Mundura itzuli nahi du.


GALDERAK

1. Idatzi zerrenda moduan sintaxia, semantika edo pragmatikakontuan hartu ez izanagatik eguneroko bizitzan gertatutakozenbait gaizki-ulertu.

– Sintaxi-arauei dagokienez, gogoan izan esaldietan puntuazio-markak gaizki jartzeak gaizki-ulertuak eragiten dituela.

– Semantikari dagokionez, gogoan izan esanahi edo adierabat baino gehiago dituzten hitzek egoera bitxi samarraksortzen dituztela batzuetan.

– Eta pragmatikari dagokionez, gogoan izan hiztunak askotanuste izaten duela entzuleek badakitela zerbait, baina maiz ezdela hala izaten, eta gaizki-ulertuak eragiten dituela horrek.

Sintaxiaren kasuan, gaizki-ulertua pertsona batek idazten duenmezua izan daiteke, berarekin bizi direnek etxera itzuli eta inoraurkitzen ez dutenean irakur dezaten. Ohartxoan hau irakurdaiteke zehazki: «Banator bihar lana daukat» Etxera iristendirenean, mezua irakurtzen dutenek ez dakite goiz iritsiko denbihar lana duelako, edo bihar iritsiko den lanetik atera ostean.«Banator» idatzi ostean koma bat ipiniko balu, mezuaklehenengo adiera izango luke, eta «Banator bihar lanetik ateraostean» idatziko balu bigarrena esanahi luke. Semantikoki,pertsona batek egunkarian halako iragarki bat ipintzenduenean gertatuko litzateke gaizki-ulertua: «Zorroak saltzenditut prezio onean, telefonoa…». Zein zorro mota saltzendituen zehaztuko balu neke ugari uxatuko lituzke, izan ere,jende askok deitu zuen telefonora maleta motako zorroaksaltzen zituelakoan, berez, diru-zorroak saltzen zituelarik.Pragmatikan egindako errakuntza batean oinarrituta usugertatzen den gaizki-ulertua, informazioaren eta eskaerarenarteko nahasketa izaten da, semeak gurasoei honakoa esatendienean: «Gaur festa bat dago Asierren etxean», eta gurasoekhonakoa erantzuten diotenean: «Ongi da, ez etorri berandu»,baina orduan semeak ihardesten du: «Ez, baina ez nuenjoateko asmorik, nire lagunek etxean jaiak egiten dituztela jakindezazuen esan dizuet». Eztabaida filosofikoetan egunerokobizitzan gertatzen diren arrazoi berdinetan oinarritzen direngaizki-ulertuak eman izan dira eta ematen dira. Irakasleakadibideren bat eman dezake, ariketa ikasgelan zuzentze aldera.Esate baterako, Platonen kritiko batzuek aipatu dutenez,Platonek ideia eternoak izendatzen dituen lurraz gaindiko zerbatzuk daudelako baieztapenaren gaizki-ulertua platonikoarenoinarrian, «ideia» hitzaren anbiguotasun semantikoa dago.


3. Aztertu zer argudio mota erabili diren esaldi hauetan eta adierazi falaziaren bat badagoen.

• Lehenengo kasuan, «Inork ez du frogatu estralurtarrik ezdagoenik; beraz, egon badaude», ad ignorantiam argudio batda. Falazia da.

• Bigarren kasuari dagokionez ere, «Inork ez du frogatuestralurtarrik ez dagoenik ; beraz, ziur asko badaude

151.-153.OR.

estralurtarrak», ad ignorantiam argudio bat da, baina ez dafalazia bat, «ziur asko» termino babeslea erabiltzen duelako.

• Hirugarren adibidea, «Zergatik idatzi zituen eleberriak TxominAgirrek? Idazlea zelako», argudio zirkularra da. Nahasia da.

• Laugarrena, «Mundu osoak dio futbol-liga iruzur hutsa dela,aurretik erabakita dagoela. Egia izango da, beraz.» ex populoargudio bat da. Ez da baliozkoa, baina indar limurtzailea du.

• Bosgarren kasuan, «Ez fidatu Koldorengan; haren arreba ezda oso zintzoa» ad hominem argudio bat topatzen dugu.Falazia da.

• Seigarrena, «Nolatan esaten didazu ikasketak ez uzteko, zuk zeuk 16 urterekin utzi eta lanean hasi zinen-eta!», ad hominem «tu quoque» argudio bat da. Argudio ahula da,baina ez da falazia.

• Zazpigarren adibidea, «Anaia txikiak eskatu didana egitenbadut, hurrengoan ere hark esandakoa egin beharko dut. Etaakabo! Hari atsegin ematen ibili beharko dut beti, eta horiezinezkoa da. Hortaz, hasieratik ezetz esatea izango daonena», malda irristakorraren argudioa da, «domino-efektu»motakoa. Falazia da.

• Zortzigarrena, «Atzo gauza txarren bat gertatzea opa izanniolako hautsi du hanka», post hoc, ergo propter hoc argudioada. Falazia da.

4. Zer elkarrizketa mota erabiltzen da epaiketetan?

Argudiozko elkarrizketa.

5. Nola bereiz daiteke zer den ederra eta zer itsusia?

Edertasuna zer den eta hura ezagutzeko zer irizpide erabildaitezkeen ulertzeko xedez, ederra eta itsusia bereiztenlaguntzen duen ariketa hau egitea proposatzen da. Taldeetan eta guztion artean hitz egitean, ziur asko «gustuaren» eztabaidapiztuko da, edertasuna ezagutzeko eta artelanak sortzeko etaebaluatzeko dugun gaitasuntzat hartuta. Edertasuna subjektiboa,objektiboa edo intersubjektiboa ote den eztabaidatuko dugu,ederraren eta itsusiaren estetikari buruz hitz egingo dugu, etab.

BBAALLIIAABBIIDDEEAAKK

IRUZKINTZEKO TESTUAK

GALDERAK

1. Gizakia eztabaidaren bitartez gerturatzen da egiara eta sekulaez da kontzientzia bakartua, aitzitik, helarazten zaion eta helarazten duen hizkuntzaren bitartez interpretatzen dumundua.

Premisa horretatik abiatuta, taldean, nork bere kabuzpentsatzen eta norbere arrazoiketak gauzatzen ikastea xededuen bilaketa-komunitate gisa hauteman behar da eskola.Ondorio gisa, eskolak eztabaidaren bitartez pentsatzen irakatsibehar duela eta, gainerakoen arrazoiketak aintzat hartuznorbere sinesmenak defendatzeko gai diren pertsonak hezibehar dituela aipatu behar da.

2. Bai, modu horretan gure arrazionaltasuna gauzatzen dugulakoeta, gainerakoak adituz, pertsona eta hiritar gisa garatzengarelako.

3. Erantzun pertsonala. Jakina denez, eztabaida pizteakelkarrizketa ahalbidetzen du eta, irakasleak soilik hitz egitenduen eskola ideal horretatik asko aldentzen da.

941393 _ 0103-0116.qxd 12/2/09 11:37 Página 109


AARRIIKKEETTAAKK

ARRAZOI ONAK, ERDIPURDIKOAK ETA TXARRAK

1. «Alaba: Ama, zergatik jaso behar izaten dut…» argumentutxarra da baztertzailea delako; «Mundu guztiak daki lan horiekemakumeak egiten dituztela» ex populo argudioari egindiezaioke erreferentzia.

«María: Zergatik ekartzen duzu…» kausa faltsu bateanoinarritzen den falaziazko argudioa.

«Albisteak:…» falaziazko argudio zirkularra, berez ez da ezerere azaltzen. Argi dago, herrialde bat erasotzeko, aldez aurretiktropak bildu behar direla.

«Mafalda: Baina…». Norbaiten autoritatean oinarritutakofalaziazko argudioa da, argi eta garbi.

2. Ariketa honetan, aldez aurretik, Ane, hautagaia, nolakoa denjakin beharko litzateke. Nahasmenak ekiditeko, demagun asmoona duela:

Alizia: Arrazoimen ona da.

Bittor: arrazoimen ona da, negoziatzeko gaitasunik ez duelaaipatzen duelako.

Iñaki: erdipurdiko arrazoimena da. Itxura fisikoak ez duzerikusirik lan bat burutzerakoan.

Rakel: arrazoimen erdipurdikoa da. Ordezkari batek taldearenonurari begiratu behar dio.

Oihane: arrazoimen ona da.

Daniel: arrazoimen ona da.

Aintzane: min emateko asmoz esaten badu, ad hominemfalaziazko argudioa izan daiteke.

Begoña: arrazoimen ona da.

Bingen: arrazoimen ona da.

ARGUDIOZKO ELKARRIZKETA

3. Erantzun pertsonala. Garatu argudiaketa ezarritako irizpideenarabera.

MARGOLAN BATI BEGIRATZEA

1. Zein elementu ageri dira margolanean? Adierazi elementuhorietatik zein diren pertsonak, zein izaki bizidunak, eta zeinobjektu bizigabeak.

Margolan paregabean elementuok agertzen dira: fusilamendu-tropela, fusilatuak esku-argi batekin argiztatuak eta, atzean, PioPrintzearen mendiaren atzean, Madrileko hainbat eraikin.

2. Deskribatu elementu horiek.

– Nolakoak dira pertsonak? Nolako jantziak dituzte?Zerbaitetan ari al dira? Hauteman al daiteke pertsonahoriengan inolako jarrerarik?

– Zer eta nolakoak dira objektuak, egiturak, eraikinak, tresnak eta abar?

Fusilamendu-tropela hotza da, inpertsonala, hiltzeko makinabat bezalakoa. Pertsonaia nagusiak (alkandora zuri dirdiratsuaduena eta besoak zabalik eta altxaturik dituena) ulertzen ezduen heriotzaren gertutasuna, etsipena eta gerrarenzentzugabekeria adierazten ditu gorputzaren eta keinuen

bidez. Gainerako pertsonaiak, eszena minez ikusten dutenikusleak dira, aurpegia eskuz estaltzen dute, berehala iritsikoden exekuzioa ez ikusteko.

3. Plano bat baino gehiago al ditu margolanak? Bereiz aldaiteke zatirik edo segidarik?

Gure begirada bideratzeko zeharka elkar gurutzatzen diren lau plano nagusi daude, begirada, erdiko irudizirraragarria behatu ostean, Madril hirirantz eramanez.Lehenengoa, fusilamendu-tropela da, beste bat fusilatuakizango direnak osatzen dute, hirugarrena, mihisean ageri diren gainerako pertsonaiek osatzen dute eta azkena,Madrileko eraikinek, zeinak, kolore ilunaren bitartez eszenatragikoaren tristezia adierazten duen. Lurrean garuna zulatutadagoen gizona, Velazquezek, aurretik, «Las Meninas»margolanean, Cristobalillok kolpatzen duen txakurrarekinerabiltzen duen baliabidea da. Teknika horren bitartez,margolana begiratzean ikus daitekeen lazdura «eman» nahizaio ikusleari, baina maisutasunez egiten da, izan ere,harengandik hurbil, fusilatua izango denaren etsipena ez du ezkutatzen. Esaten denez, Goyak margolan honetan ezdu deskribaketarik ez narraziorik egiten, irudia gogoanatxikitzen digu.

4. Zer kolore ditu margolanak? Zer kolore dira nagusi? Ordena jakinen batean jarrita al daude? Ba al da kontrastegarbirik eta nabarmenik? Argia ala iluna da margolana?

Tonu okreko kolore anitz erabiltzen ditu, urdinxka, beltza, grisa, zuria, horia eta marroia. Ez dute ordena jakinik jarraitzen,baina koloreen egitura eta kokapena ikusgarria da, argiaren eta iluntasunaren kontrasteak eta trazaketennabarmentasunak eraginda.

5. Zer sentsazio edo aldarte pizten du zugan: poza, tristura,malenkonia, ekintzarako grina, lasaitasuna, urduritasuna,egonezina, beldurra, ordena, kaosa…?


6. Jarriko al zenioke margolanari esan nahi duena eta lantzen duen gaia laburbilduko eta adieraziko duenizenik?


7. Nor izan liteke egilea? Zer garaitakoa izango da?

Francisco de Goya y Lucientes, 1814.

941393 _ 0103-0116.qxd 12/2/09 11:37 Página 110


FINKATZEKO

GALDETEGIA1. FITXA7


1. Zer da «inorentzako beste zerbait islatzen duen zerbait»:

a) Sinbolo bat.b) Adierazle bat.c) Zeinu bat.

2. Neurri batean agerian dagoen eta beste neurri batean ezkutuan dagoen esanahi bati buruz ari da:

a) Zeinu bat.b) Sinbolo bat.c) Adierazle bat.

3. Gizakia «animalia fantasiadun» gisa definitzen omen da. Zer esan nahi du horrek:

a) Aukerak eta fikzioak sortzeko gaitasun sortzailea duela.b) Jaiotzen denetik, hizkuntzaren bitartez munduarekin harremana finkatzen duela.c) Gure inguruko objektuei zentzua ematen diegula.

4. Hizkuntzaren funtzio deitzailean:

a) Hizkuntza-zeinuak sinboloak dira.b) Hizkuntza-zeinuak seinaleak dira.c) Hizkuntza-zeinuak sintomak dira.

5. Zertaz dihardu hizkuntzaren alderdi pragmatikoak?:

a) Zeinuen eta zeinu horien esanahiaren arteko loturaz.b) Zeinuen arteko loturaz.c) Zeinuen eta zeinu horien erabiltzaileen arteko loturaz.

6. Logika formalak:

a) Arrazoiketen egitura aztertzen du, eduki zehatzak alde batera utziz.b) Arrazoiketen alderdi pragmatikoa jorratzen du.c) Arrazoiketetan aipatzen den egia aztertzen du.

7. Eman behar adina informazio, baina ez gehiago:

a) Moduaren araua da.b) Lankidetzaren printzipioa da.c) Kantitatearen araua da.

8. Inork, bere adierazpenak kritiketatik defendatu nahi dituenean, zer erabiltzen du?:

a) Termino babesleak.b) Termino ziurtatzaileak.c) Termino partzialak.

9. Moduaren arauak honakoa eskatzen du:

a) Ustez faltsua den zerbait ez esatea.b) Eztabaidagaiarekin zerikusia duten gauzak soilik esatea.c) Argi hitz egitea, anbiguotasunik gabe.

10. Edertasuna ez dago perfekzioan, objektua aurkezteko moduan baizik:

a) Edertasun puruaren ikuspegiari dagokio. b) Esperientzia estetikoaren ezaugarri bat da.c) Edertasun perfektuaren ikuspegiari dagokio.

1

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0103-0116.qxd 12/2/09 11:37 Página 111


Bete hurrengo koadroa:1

FINKATZEKO

FALAZIAK2. FITXA7

ESALDIA FALAZIA MOTA

Utzi al diozu azterketetan kopiatzeari?

Bakea nahi baduzu, prestatu gerra.

Hermeneutika egiari buruzko teoriarik onena da, toreroek esaten dutelako.

Edalontzi hori beirazkoa delako hautsi da.

Inork ezin izan du frogatu filosofiako irakasleak estralurtarrak direnik, beraz, ez dira estralurtarrak.

Gaizki hartuko nuke kontrakoa iritzia izango bazenu.

Bolaluma berria erosi dudanez, azterketa bikaina egitenari naiz.

Garbigarri hau onena da, telebistan iragartzen dutelako.

Filosofiako azterketa hau gainditzen ez baduzu, bizitzahonetan ez duzu lekurik izango.

– Bi abokatu atxilotu dituzte, droga-trafikoa leporatua.– Noski! Abokatu guztiak trafikanteak dira-eta!

Cuquín erlojua erosten baduzu, jaialdiko ospetsuenaizango zara.

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0103-0116.qxd 12/2/09 11:37 Página 112


BERRIKUSKETA

ARTE ETA ARTEA?3. FITXA7

Zein iruditzen zaizkizu artelanak? Zergatik?

Zein duzu gustukoen? Horregatik «lan ederra» dela esan dezakezu?

Zure ustez, zergatik esaten da, Duchampen irudia artea dela?

Aldatu al da, gaur egun, arteari eta edertasunari buruz genuen ikuspegia?

Begiratu irudi honi eta erantzun galderei:1

Las Meninas, Velázquez. Rueda de bicicleta, Marcel Duchamp.

Oficina de noche, Edward Hopper.

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0103-0116.qxd 12/2/09 11:37 Página 113


ZABALTZEKO

UMBERTO ECO: OTSOA ETA ARKUMEA. ERRETORIKA ETA PREBARIKAZIOA4. FITXA7

Testuaren arabera, zertan datza erretorika?


Erretorika gizarte askeetan erabil daiteke soilik. Zergatik?

Azpimarratutako esaldia bi hizkuntza motaz ari da. Zein dira?

«Ez dakit merezi duen esan behar dudana esateak, izanere, jakin badakit, aurrean eltxo batek baino buru gutxia-go duten tentelak baino ez ditudala, eta ziur naiz ez dutelaezertxo ere ulertuko.

Ados al zaude printzipio honekin? Captatio malevolentiaekasu baten aurrean gaude, hots, existitzen ez den eta exis-titu ezin den figura erretoriko baten aurrean, entzuleare-kin haserretzea eta solaskidearenganako jarrera negatiboasorraraztea helburu duena. […]

Ezberdina zatekeen modu honetan hitz egiten hasikobalitz: “Ez dakit merezi duen esan behar dudana esateak,izan ere, jakin badakit, aurrean eltxo batek baino burugutxiago duten tentelak baino ez ditudala, baina hitzegingo dut, areto honetan, gehiengo horren artean, ten-telak ez diren bizpahiru pertsona horiekiko begirunez”.Hau captatio benevolentiae kasu (dena den, muturrekoaeta arriskutsua) bat izango litzateke, izan ere, bakoitzaziur egongo litzateke bizpahiru pertsona horien artekoaizateaz, eta gainerakoei mespretxuz begiratuz, nire sola-saldia jarraituko luke konplizitate txeratsu batekin.

Ulertuko zenuten bezala, captatio benevolentiae, bereha-la solaskidearen atxikimendua bereganatzean datzan fi-gura erretorikoa da. Honelako hasierak, captatio moduohikoak dira “Ohore bat da niretzat, hain kualifikatuaden ikuslego baten aurrean hitz egitea” […].

Erretorika konbentzimenduaren teknika da eta, bestebehin, konbentzitzeak ezer txarrik ez duela esan beharda, nahiz eta inor, trikimaina eztabaidagarriak baliatuz,bere interesen aurkako zerbait egitera konbentzitu. Kon-bentzimendu teknika bat taxutu eta aztertu da, izan ere,arrazoiketa apodiktikoak erabiliz ezer gutxiz konbentzidaiteke entzulea. Behin angelu bat, alde bat, area bat eta

hiruki bat zer diren zehaztu ondoren, inork ez dezakePitagorasen Teoriaren froga zalantzan jarri. Baina, egu-nero-egunero, iritzi ezberdinak izan daitezkeen gauzeiburuz eztabaidatzen da ia beti. […]

Noski, diskurtso limurtzaile batzuk erraz jarri daitezkehankaz gora are limurtzaileagoak diren diskurtsoen bitar-tez, argudiaketa baten mugak agerian utziz. Ziur asko,guztiok ezagutuko duzue (captatio), gehiengoak beti arra-zoia duela adierazteko erabiltzen den irudizko iragarkihau: “Jan gorotza, milioika eltxo ez daitezke oker egon”.Era berean, eltxoek animalien gorotza gustu kontuagatikedo beharrizanagatik nahiago duten galdetuz, argudioaezeztatu egin daiteke. Orduan, zilegi litzateke, soroak etabideak kabiarra eta eztia erabiliz ereinez gero, eltxoeksustantzia hauek nahiago izango ote lituzketen galdetzea,eta gogoan izan behar da “Zerbait jaten dutenek gustukodutelako jaten dute” premisa baliogabetu egiten dela,gustuko ez dituzten elikagaiak jatera behartuta daudenpertsona ugari daudela kontuan izanez, halaxe gertatzenda espetxetan, ospitaletan, ejertzitoan, gosete eta setio ga-raian, eta dietetika-tratamenduak jarraitzen direnean.

Argi dago, beraz, captatio malevolentiae zergatik ez dentresna erretoriko bat. Erretorikak adostasunerako joeradu, ondorioz, ezin du berehala tirabira eragiten duen ha-sierarik onartu. Horrenbestez, teknika hori gizarte askeeta demokratikoetan balia daiteke soilik, antzinako Ate-naseko demokrazia sobera inperfektuan barne. Nik zer-bait indarrez inposa badezaket ez dut adostasunik eskatubehar: atrakatzaileek, bortxatzaileek, lapurrek eta Ausch-witzeko kapoek ez zuten teknika erretorikoak erabiltze-ko beharrik izan.»

UMBERTO ECO, Karramarroen pausoan (moldatua)


IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0103-0116.qxd 12/2/09 11:37 Página 114



BERRIKUSKETA

DOHAINA5. FITXA7

Zertan datza egileak aipatzen duen «dohaina»?

Zer antzekotasun eta zer ezberdintasun dago, musika entzuten eta margolan bat ikusten duenaren eta irakurri egiten

duenaren artean?

Egilearen ustez, zer da irakurtzea?

Zer esan nahi du Blanchotek, artistari buruz ematen duen definizioan?

Zergatik sentitzen dira gabeturik irakurlea edota egilea?

Artelan bat sortzeko, arte bat eta mundu bat daudela ahaztu behar omen da. Zergatik? Zer lotura du horrek,

originaltasunarekin eta unitate honetan landutako «munduaren» ikuspegiarekin?

«Musika entzuteak, musikari bilakatzen du entzute hu-tsarekin plazera sentitzen duen hura, eta gauza bera ger-tatzen da margolan bat behatzen denean. Musikaren etapinturaren mundura, hartarako giltza duten haiek sardaitezke soilik. «Dohaina» litzateke giltza hori; dohainhori gustu jakin baten xarma eta ulermena litzateke.Musikazalea, pinturazalea, zaletasuna modu nabarme-nean sentitzen duten pertsonaiak dira, isolamenduanmurgiltzea eragiten duen eta harrotasunez adieraztenden gaitz gozo bat izango balitz bezala. Gainerakoakbelarririk ez dutela onartzen dute apaltasunez. Entzu-ten eta ikusten jakin egin behar da. Dohaina, norbaitekplazera klandestino batez gozatzeko, bere inguruantxertatzen duen espazio itxia da (kontzertu-aretoa, mu-seoa). Dohain horren jabe ez direnak kanpoan geratzendira; eta haren jabe direnak, gustura ibiltzen dira sartu-irtenean.

[…]

Irakurtzeko ez da dohainik behar, ondorioz, baliabidehori pribilegio natural bihurtzen da. Egilea, irakurlea,inor ez da dohainaren jabe eta, hala sentitzen duenak, ezduen hori sentitzen du bereziki, erabat gabeturik senti-tzen da, ustez esleitzen zaion botere horren gabezian;hala, “artista” izatea dagoeneko arte bat badela ahazteaden bezala, dagoneko mundu bat badela ahaztea den be-zala, artelana irakurtzeak, ikusteak eta entzuteak jakiteabaino gehiago ez jakitea eskatzen du, ezjakintasun na-barmena barneratzen duen jakintza bat eskatzen du, au-rretik emana ez den dohaina, bakoitzaren oroimenetatikjaso, eskuratu eta galdu behar dena. Margolan bakoitzak,musika-obra bakoitzak, berau entzuteko eta ikustekobehar ditugun begia eta belarria «ematen» dizkigu.»

MAURICE BLANCHOT, Literaturaren espazioa (moldatua)

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0103-0116.qxd 12/2/09 11:37 Página 115


SAKONTZEKO

ESTETIKA ETA FILOSOFIA…IDEAL BAT6. FITXA7

Alderatu testuko lehen lau lerroak unitatean zehar ikasitakoarekin.

Zer esan nahi du, «filosofoak poetak adina indar estetiko izan behar duela» dionean?

Ados al zaude, gizakientzako «zentzu estetikoari» buruz esaten duenarekin?

Zure ustez, baliagarria al da edertasuna behatzea?

Zure iritziz, zein da testuak helarazi nahi duen ideala?

«Azkenik, guztia batu egiten dueneko ideia, edertasu-naren ideia, hitza Platonen zentzu osoan ulertuta. Ziurnaiz arrazoimenaren ekintza nagusiena, ideia guztiakbiltzen dituen hura, ekintza estetikoa dela eta, egia etaborondatea edertasunean baino ez dira elkartzen. Filo-sofoak poetak adina indar estetiko izan behar du. Zen-tzu estetikorik gabeko gizakiak sasi-filosofoak dira. Es-pirituaren filosofia, filosofia estetiko bat da. Zentzuestetikorik gabe ezin da ezertan trebea izan eta, ezin dahistoriari buruzko arrazoiketa burutsurik egin. Hemen,argi geratu behar da, zein den, azken batean, ideiei bu-ruz gehiegi ez dakiten gizakien gabezia –tauletatik, in-dizeetatik eta erregistroetatik haratago dagoena lausoairuditzen zaiela onartzen dutelarik, gogo onez–.

Bitartekoari esker hartzen du poesiak duintasun gehia-go, azkenean, hasieran zena izatera itzultzen da –gizate-riaren maisua–; izan ere, dagoeneko ez dago filosofiarik,ez dago antzinako historiarik, poesiak bakarrik iraungodu bizirik gainerako zientzien eta arteen aurrean.

Aldi berean, maiz entzuten dugu, gehiengoak “zentzuenerlijioa” eduki beharko genukeela. Ez jendeak soilik, fi-losofiak ere badu haren beharra. Arrazoimenaren etabihotzaren monoteismoa, imajinazioaren eta artearenpoliteismoa, hau da behar duguna! […]

Orduan, azkenik, ilustratuak eta ez-ilustratuak elkarhartuta joan behar dira, mitologiak* filosofikoa behardu izan herria arrazoigarri izan dadin, eta filosofiak mi-tologikoa behar du izen, filosofoak sentikorrak izan dai-tezen. Une horretan emango da gure arteko batasuna.Mespretxuzko begirada gehiagorik ez, herriaren liluraitsurik ez jakintsuen eta apaizen aurrean. Orduan baka-rrik izango dugu indar guztien prestakuntza berdindua,bai gizabanako soilarena bai gizabanako guztiena. Ez daindar gehiago jazarriko, orduan, askatasun orokorra etaespirituen berdintasuna izango da nagusi! - Erlijio berrihonen sortzailea espiritu ahaltsuago bat izan behar da,zerura emana; bera izango da azken erlijioa, gizateria-ren lanik bikainena.»

*mitologia: estetika, estetika formako ideiak.

SCHELLING, HÖLDERLIN, HEGEL, Alemaniako idealismoaren siste-ma-programarik zaharrena (moldatua)


IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0103-0116.qxd 12/2/09 11:37 Página 116


Gizakiari buruzko ikuskerafilosofikoak

AURKEZPENA

UNITATEAREN ESKEMA

Unitate honetan gizakiari buruzko ikuskera filosofikoarengaia planteatzen da. Filosofiaren tradizioan, garuna eta gogoaren arteko loturari dagokion arazoa ikuspegiezberdinetatik begiratu da. Monismo materialistarenarabera, gogo fisikotik eratortzen da (garuna), dualisteniritziz, ordea, gizakia bi elementuz osatuta dago, gorputzazeta arimaz. Ikuskera horietatik haratago materialismoemergentista eta estrukturalismoa aurkitzen ditugu.

Gizakia ez da animalia zentzuduna soilik, ekintzakerabakitzen laguntzen dioten sentimenduak ere baditu.

Unitatearen amaieran pertsonaren kontzeptua aztertzenda. Mounierren ikuspegi pertsonalistaren arabera, pertsona izateak barnetasun bat, konpromiso partekatubat, mundua eraldatu ahal izateko kritikarako gaitasuna eta besteenganako gertutasuna izatea inplikatzen du.


Unitateari hasiera emateko garunari eta gogoari buruzkohainbat teoria azaltzen dira. Denboran zehar, gizakiagorputza eta arima dituen entitate gisa definitu da. Arima alderdi psikikoaz, alderdi afektiboaz eta alderdiespiritualaz arduratzen da. Teoria monista materialistenaburuz, prozesu mentalek azalpen materiala dute. Bestealde batetik, teoria dualistek (esate baterako, platonismoakedo hilemorfismoak), gizakia gorputzaz eta arimaz osatzendela esaten dute. Teoria horietatik haraindi, Popperreninterakzionismoa eta Laín Entralgoren estrukturalismoakokatzen dira.

Logosa duen animalia da gizakia, gauzak ulertzeko moduanesateko gaitasuna du, gizartean bizitzeko gai da, hizkuntzabera darabilelako eta arrazoimena erabiliz pentsatu eta munduan koka daitekeelako. Gizakiaren arrazoimena

teorikoa, praktikoa, historikoa, bizi-arrazoimena edo komunikatiboa izan daiteke. Gogoan izan behar dagizakiok ez dugula egia arrazoimena erabiliz soilikerdiesten, afektibitatea eta sentimenduak ere beharrezkoakzaizkigu.

Pertsonaren kontzeptuak Antzinaroan eta Erdi Aroan du jatorria, eta Ilustrazioraino ere heldu zen, Kantek,pertsona kontzeptua askatasunarekin, autonomiarekin eta duintasunarekin lotu zuen arte.

Mounierren arabera, aurrez eskatutako existentzia,komunikazio, baldintzapeko askatasun, konpromiso,kritikarako gaitasun, duintasun, gertutasun eta adiskidetasun gisa definitzen da errealitate pertsonala.

Gizakiari buruzko ikuskera filosofikoak

Bizitza ederra da

1. Gorputza eta arima

2. Arrazoimena eta sentimenduak

3. Gizakia izaki pertsonala da

LEHEN PUNTUA

GAI NAGUSIA

1. Ariketak

2. Baliabideak

BALIABIDEAK

8941393 _ 0117-0128.qxd 12/2/09 11:40 Página 117


HELBURUAK

KONTZEPTUAK

EDUKIAK

• Gorputza eta arima.

• Garuna eta gogoa.

• Garunari eta gogoari buruzko teoriak.

• Arrazoimena eta sentimenduak.

• Logosa duen animalia.

• Arrazoimena eta arrazionaltasunak.

• Sentimenduen garrantzia.

• Gizakia izaki pertsonala da.

• Pertsona kontzeptua.

• Pertsona izatea eta pertsona bihurtzea.

1. Garunari eta gogoari buruzko teoriak ezagutzea.

2. Gogoaren eta gorputzaren arteko arazoaridagokionez, teoria dualistak bereiztea.

3. Platonen dualismoa eta dualismo cartesiarrahilemorfismoarekin alderatzea.

4. Interakzionismo emergentista eta dualismointerakzionista aztertzea.

5. Arrazoimen teorikoa eta arrazoimen praktikoabereiztea.

6. Sentimenduen garrantzia aintzat hartzea.

7. Pertsona kontzeptua historikoki definitzea.

8. Pertsonaren osaeran parte hartzen duten elementuakidentifikatzea.

9. Unitateko hiztegi espezifikoa erabiltzen jakitea.

JARRERAK • Gizakiari buruzko teoriak ezagutzeko interesa izatea.

• Gizakiaren alderdi afektiboa ezagutzeko sentsibilitatea izatea.

• Sentimenduen garrantzia ezagutzeko jakin-mina izatea.

• Pertsona kontzeptua gizabanako moduan eta komunitate barruan positiboki baloratzea.


PROZEDURAK • Garunari eta gogoari buruzko teoriak deskribatzea.

• Teoria monista materialistak eta teoria dualistak alderatzea.

• Subjektuaren, kontzientziaren, historiaren eta bizitzaren arteko lotura deskribatzea.

• Gizakia, logosa duen animalia gisa deskribatzea.

• Arrazoimen teorikoa eta arrazoimen praktikoa alderatzea.

• Arrazoimen instrumentala eta arrazoimen komunikatiboa identifikatzea.

• Pertsona kontzeptuan sakontzea.

• Eskuratutako ezagutzak aplikatzea.


941393 _ 0117-0128.qxd 12/2/09 11:40 Página 118


• Garuna eta gogoa definitzea.

• Garunari eta gogoari buruzko teoriak ezagutzea.

• Subjektua, kontzientzia, historia eta bizitza kontzeptuak aztertzea.

• Arrazoimenaren eta sentimenduen arteko lotura azaltzea.

• Arrazoimen teorikoa eta arrazoimen praktikoa bereiztea.

• Arrazoimen instrumentala eta arrazoimen komunikatiboa alderatzea.

• Bihotzeko arrazoimena azaltzea.

• Pertsona kontzeptua definitzea.

• Mounierren pertsona kontzeptua ulertzea.


• Arrazoimen komunikatiboa garatuz, adostasun komunikatiboa lortzeko eztabaidara hurbiltzen gara.

• Bihotzeko arrazoimenaren bitartez, gainerakoekin komunikatzen laguntzen gaituzten afektuak eta sentimenduakeskuratzeko bidea izaten dugu.

• Konpromisoa, kritikarako gaitasuna, duintasuna eta adiskidetasuna dira unitate honetan jorratuko ditugun beste balio batzuk.

BALIOETAN HEZTEA

FITXEN INDIZEA



2. fitxa Adimen artifiziala ZABALTZEKO

3. fitxa Izan al dezake gogoa ordenagailu batek? BERRIKUSKETA

4. fitxa Gogoaren eta gorputzaren arazoa FINKATZEKO

5. fitxa Sentimenduaren teoria SAKONTZEKO

941393 _ 0117-0128.qxd 12/2/09 11:40 Página 119


ARIKETEN ERANTZUNAK

HASIERAKO GALDERAK

Unitate honetako hasierako galderak motibagarri izan daitezke.Era berean, baliagarria izan daiteke unitate osoa aztertu ondorenerantzutea. Hainbat korronte filosofikotatik erantzun ugari izanditzakeen auzia da gorputza izatearen edo gorputza edukitzearenarteko bereizketari dagokiona. Galdera horietako beste alderdifuntsezko bat, gizakia pentsatzen eta sentitzen duen subjektu gisaikusteari dagokiona da; hortik eratortzen dira pertsona izatearenezaugarri funtsezkoenak.

GORPUTZA ETA ARIMA


1. Garuna organo bat da eta, hortik sortzen da bere burua aztertzeko gaitasuna duen kontzientzia subjektiboa.

2. Ez, prozesu mentaletan materiak esku hartzen badu ere, behin eratuta ezin da esan materialak izaten jarraitzen dutenik.


• Ba al du inolako zentzurik ordenagailuaren gogoaz, robotengogoaz edo beste edozein makinaren gogoaz aritzeak?Zergatik?

Ez, gogoa gizakiari dagokio esklusiboki, izan ere, garunarenbarnean sortu eta kontzientzia forma hartzen dusubjektuarengan.

• Zer-nolako garrantzia ematen diote materiari teoriafisikalistaren alde daudenek? Eta emergentistek? Zure ustez,zein da egokiena?

Erantzun pertsonala. Fisikalisten arabera, jarduera mentalakprozesu fisiko-kimiko eta neurofisiologiko hutsak dira; beste alde batetik, emergentisten arabera, substantzia bakar bat dago, materia; eta substantzia horrek hainbat propietateditu eboluzioaren ondorioz. Horrenbestez, materia dinamikoada eta hainbat alderdi ditu: fisiko-kimikoa, biologikoa eta mentala.

• Zer beste hitzen bidez esaten diogu arima deritzon horri?Zure ustez, zergatik dago hainbeste hitz?



1. Gizakiaren esentziari ari zaio arima deitzen. Arima gorputz biziaren kausa eta printzipioa da. Mugimenduanondik datorren adierazten du; mugimendua zergatik egiten den ere bai; eta azkenik, gorputz bizien esentzia daarima.

2. Esentzia gorputz bizien existentziaren kausa da.

3. Kausalitatezko lotura dago, izan ere, bata bestearen kausa da.


1. Gorputza atxikitako substantzia bat da, ez pentsatzailea.

158.-163.OR.

156.OR. 2. Ez, gure esentzia pentsatzaileak zehazten du zer garen.


• Alderatu eta esan zertan diren desberdinak hilemorfismoaeta dualismo cartesiarra.

Dualismo cartesiarraren arabera, elkarren artean arrasdesberdinak diren bi substantzien batasunak osatzen du gizakia: gorputza, kanpoko substantzia eta, arima, barnekosubstantzia. Bestalde, hilemorfismoaren arabera, arima eta gorputza elkarren osagarriak izanik existitu daitezke, soilik.

• Teoria dualisten zer argudio iruditzen zaizkizuinteresgarrienak? Zergatik?

Erantzun pertsonala. Ariketa honen bitartez eztabaida bat sordaiteke ikasgelan, horretarako, ikasleak teoria bana defendatuzbanatuko dira.

• Lagun batekin hizketan ari zarenean, nori hitz egiten diozu,haren gogoari (arima), gorputzari, ala biei? Eman arrazoiak.Arrazoitu erantzuna.

Erantzun pertsonala. Ezin diogu bitako bakarrari hitz egin soilik,izan ere, biak elkarreraginean daude.

• Erreala den orok materiala izan behar al du nahitaez? Zer deritzozu Popperrek galdera horri ematen dionerantzunari?

Erantzun pertsonala. Erreala den orok ez du zertan materialaizan. Popperren iritziz hiru mundu daude eta guztiak ez diraerrealitate materialez osatzen.


1. Garunak gizakiaren ekintza guztiak gidatzen ditu. Egitendugun ekintzaren arabera, garuneko zati batzuk edo bestebatzuk aktibatzen dira.

2. Pentsamendua, autokontzientzia, askatasunez jardutekoahalmena, buru- eta arte-sormena.

3. Erantzun pertsonala. Eremu jakin baten baitan ez izateak,subjektu bakoitzean eragiketa horiek modu bakarrean,partikularren eta esklusiboan ematea inplikatzen du.


• Zertan dira berdinak eta zertan desberdinak teoriaemergentista eta teoria estrukturalista? Zure ustez, zein dago zuzen? Zergatik?

Teoria estrukturalistak dioenez gogoa ez da garunetikeratortzen, aldez aurretik, bertan egongo balitz bezala; teoria horren arabera, gogoa garunetik egituratzen da, gogoa errealitate berri eta ezberdin bat dela argi eta garbi utziz.

• Gauza bera al da inork zu objektu gisa hartzea eta subjektuazarela aitortzea? Azaldu zertan diren desberdinak, egoerahorietako bakoitzaren adibide bana emanez.


• Zein antzekotasun eta desberdintasun nagusi daudearrazoimenaren esanahi guztien artean?

Logosa izatea, errealitateaz aritzeko, errealitatea ulertzeko eta azaltzeko kontzeptuzko hizkuntza erabiltzeko gaitasuna

8941393 _ 0117-0128.qxd 12/2/09 11:40 Página 120


izatea gisa uler daiteke; logosaren jabe den izakia gizarteanbizitzeko gaitasuna duen izakia da; halaber, logosa izatea,zentzuzko pentsamendua gauzatzeko gaitasuna izatearekinlotuta dago.

ARRAZOIMENA ETA SENTIMENDUAK


1. Ez dela gizabanako jakin batean gauzatu den garapen bat.

2. Ez, izan ere, adimena gizakiaren bizi-ekintzetan dagoen errealitatea da, eta ekintza horietan guztietanborondatearen eta sentimenduen alderdiak ere barneratzendira.

3. Bai, izan ere, arrazoimena gizakiaren bizi-ekintzetan dago.


• Zer giza jardueratan hautematen da, beste edozeinetanbaino argiago, izaki arrazoidunak garela?

Hizkuntzan, pentsamenduan, abstrakzioan eta gizarteanbizitzeko gaitasunean.

• Zure ustez, zenbaterainoko garrantzia du gizakiokarrazoimen deritzon gaitasuna izateak?



1. Zentzutasuna izateak adimena, talentua, espiritua eta ongiaegiteko bihotza izatea inplikatzen du.

2. Zentzutasuna argia eta sortzailea delako; nola jardun beharden erabakitzen du barrenetik. Arrazoimenak logika hartzen duabiapuntu ekintza egokia gauzatzeko eta bihotzaksentimendua hartzen du abiapuntu.

3. Zentzutasunak justiziaren bihotzean grabatzen dituzuhurtasunaren kalkuluak.


• Batzuek diotenez, arrazoimena ez da nahikoa gizakia zer den ulertzeko. Ados al zaude? Zergatik?

Erantzun pertsonala. Gizakia bere osotasunean ulertzekobeharrezkoa da sentimenduen garrantzia baloratzea, ekintzenakuilu gisa besterik ez bada.

• Zenbait filosofok diotenez, sentimenduek eta afektuek berebiziko garrantzia dute, gizakiok zer garenulertzeko. Zer arrazoi nagusi eman dituzte hori hala delaazaltzeko?

Arrazoimenak sentitzen ditugun desira ugarien hautaketabideratzen, zuzentzen edo gidatzen duela da, arrazoi nagusia.Gure giza izaera ez datza arrazoimenean soilik, berez eta ikastearen ondorioz, desirak, emozioak eta sentimenduakere aintzat hartu behar ditugu.

• Azaldu zuren erara zer esan nahi duen bihotzezko arrazoimenkontzeptuak.

163.-167.OR.

Erantzun pertsonala. Honakoa da bihotzezko arrazoimenderitzon kontzeptuaren ideia nagusia: gizakiok afektuen eta sentimenduen bidez ere ohartzen garela zer diren egia eta justizia, eta ez soilik arrazoiketa arrazionalen bidez.

GIZAKIA IZAKI PERTSONALA DA


1. Izaki arrazoidunak bitarteko huts gisa ezin erabil daitezkeen zer gisa hautematen direla berez (hau gauzen kasua litzateke).


• Zertan dira berdinak eta zertan desberdinak pertsonaianozioa (antzerkikoa, zinekoa, literaturakoa) eta ohikopertsona nozioa?

Pertsona hitza grezierazko prósôpon formatik dator eta mozorro da horren berezko esanahia: antzerki-aktoreenmozorroa; bertan ahotsak durundi egiten du eta harenpertsonaia agerian uzten du. Etimologiari so, pertsona pertsonaiada; beraz, pertsona, gure existentzian hartzen dugunpertsonaiatzat uler genezake, arimaren mozorro fisikoa gara eta,bertatik gure ahotsak durundi egiten du.

• Zer ezaugarri ditu pertsona orok?

Definizio klasikoenari jarraituz, pertsona «izaeraz arrazoidunaden banako substantzia» da. «Banako substantzia» dela esatean,gizakia ez dago halabeharraren mende eta ez da gauzen maila berekoa, bere kasa egiten du aurrera, inoren laguntzarikbehar izan gabe. Eta «izaeraz arrazoiduna» esatean, gizakianaturaren parte da; baina autokontzientzia, nahimena eta gizartekoitasuna ditu.

• Uler al daiteke erabat zer den pertsona izatea, alderdi morala kontuan izan gabe?

Ez, pertsona izaki askea da, hots, autonomoa da, bere buruari legeak ezartzeko gaitasuna du, lege naturalenmunduaren alboan mundu morala sortzeko gaitasuna duena.Autonomia izateak duintasuna ematen die pertsonei, izan ere,izaki batek legeak ezar diezazkioke bere buruari.

• Pertsona izanez jaiotzen gara ala bihurtu egiten garapertsona? Arrazoitu erantzuna.

Mounierren gogoetak abiapuntutzat hartuz, pertsona existitzen dela baieztatzeak, bere mugetatik ateratzean gainerakoengana irekitzeko bidea ematen dionbarnetasun bat duela esan nahi du. Hau zilegi da pertsonahezur-haragizkoa delako (haragiztatua), baina mundura irekita dago bere barnekotasunetik (existentea da, izateduna).


1. Bultzada ematen duen indarra da; hari esker jarduten dugu,lagundu egiten dugu, sendatu egiten dugu, hezi egiten dugueta aske egiten gara.

2. Ez, maitasuna Ni batek Zu baten alde egiteko erantzukizunada, guztiontzako berdintasun egoeran.

168.-170.OR.

941393 _ 0117-0128.qxd 12/2/09 11:40 Página 121


AZKEN ARIKETAK

1. Zertan dira desberdinak, funtsean, monismo materialistaeta dualismoa?

Monismo materialisten eta dualismoaren arteko oinarrizkodesberdintasun nagusia honakoa da: monista materialistek ezdute onartzen gizakiak, gorputz materiaz gain, elementuinmateriala (hau da, arima, espiritua edo gogoa) duenik;dualistek, ordea, bai.

2. Zer dira Platon eta Aristoteles, monistak ala dualistak?Zergatik?

Galdera honen helburua, dualismoa ulertzeko zenbait modubadaudela azpimarratzea da. Bai Platon eta bai Aristotelesdualistatzat jo ditzakegu. Aristotelesen dualismo hilemorfikoakarima eta gorputza bereizi egiten ditu, baina errealitatebakarrean, hain zuzen, gizakiaren errealitatearen bi printzipioedo osagai bailiran. Hori dela eta, zenbait adituk Aristotelesenteoria monistatzat jo dute, baina hori onartuz gero, ahazten arigara Aristoteles bi printzipioz ari dela.

3. Zer-nolako ikuskera du Popperrek errealitate kontzeptuaz,zabala ala murritza? Zergatik?

Popperrek giza errealitatearen kontzeptua era zabaleanulertzen du. Gogoa burmuinetik sortu den produktuebolutiboa dela dioen ideian oinarritzen bada ere, gogoa ez-materiala dela uste du. Hala, beraz, Popperrentzat errealaden guztia ez da materiala, badaude zenbait errealitate ez-material errealitate materialekin batera jarduten direnak.Bere uste hori argiago azaltzeko, Popperrek hiru munduenteoria proposatzen du.

4. Lain Entralgoren esanetan, egitura kontzeptua emergentziabaino egokiagoa da, alderdi fisikoaren eta mentalarenarteko lotura azaldu nahi bada. Zergatik dio hori?

Lainek nahiago ditu «-tik sortu» edo «-tik egituratun»kontzeptuak «emergentzia» baino, hobeto adierazten baitutegogoa berritasuna dela, burmuinetik bereizia.

5. Zer zentzutan da gogoaren eta garunaren (edo arimareneta gorputzaren) arteko lotura kontu zientifikoa, filosofikoaedo erlijiozkoa?

N abarmendu behar da gogoa-burmuina edo gorputza-arimaarazoak zientziaren esparruan ez ezik, filosofiaren eta erlijioaren esparruan ere lantzen direla. Zentzu horretan,Pedro Laín Entralgoren pentsamenduak abiapuntu hau du:bere ustez, lor liteke gizakiaren errealitatearen ikuspuntuzientifiko eta filosofiko bat eratzea, den-denek ontzat ematekomodukoa, edozein motatako sinesmena dutela ere –sinestuna, agnostikoa eta ateoa. Lanin Entralgok, gizakiariburuzko ikuspuntu estrukturalista duenez, «erabatekoheriotzean» sinesten du ezinbestean; baina bere ustez, horrek ez du ukatzen heriotza fisikoaren ondoren, Jainkoarenasmo misteriotsu batek hildako gizakia, hildako gizaki osoa,ezagutzen dugun bizitzaren aldean guztiz desberdina denbizitzara berpizten denik.

6. Egin eskema bat, arrazoimenak zer esanahi eta erabileradituen azaltzeko.

171.OR.

7. Zertan dira desberdinak, nagusiki, arrazoimenarenerabilera teorikoa eta praktikoa? Eta arrazionaltasuninstrumentala (estrategikoa) eta arrazionaltasunkomunikatiboa?

Gizakiok, gure gaitasun arrazionala (logosa) bi modutara erabil dezakegu: egia eskuratzeko eta zoriontasuna erdiesteko.Lehenengoari «arrazoimen teorikoa» esaten zaio (beste erabatera izan ezin duena) eta, bigarrenari «arrazoimenpraktikoa» esaten zaio (beste era batera izan daitekeena).Arrazoimen instrumentala prozesu naturalen kontrolteknikoan oinarritzen da gure beharrizanak asetzeko; beste alde batetik, arrazionaltasuna pertsonen artekoadostasunen eta akordioen zerbitzura ipintzean datzaarrazoimen komunikatiboa.

8. Ortega y Gassetek sortutako bizi-arrazoimen kontzeptuaeta haren pentsamoldea oinarri hartuz, erantzun galderahoni, arrazoiak emanez:

Zer esatea da zuzenagoa, gizakiok bizitza eta arrazoimena ditugula, ala arrazoimenak eta bizitzak gugauzkatela?

Galdera hau erantzuteko, unitatean zehar agertzen direnteorien laburpen bat egin daiteke. Gainera, ikasleek egindezaketen mintzaldi baten izenburu modura jar daiteke.

9. Zer-nolako garrantzia dute sentimenduek? Egin bizutabeko eskema bat, eta adierazi, zutabe batean,arrazoimenaren ekarpen nagusiak, eta besteak,sentimenduenak, afektuenak eta emozioenak.


ARRAZOIMENA NOZIOA

Ratio Araua, proportzioa, azalpena,justifikazioa.

Logos Hizkuntza (argudiozko arrazoimena).Gizartea (subjektu artekoarrazoimena).Zentzuzko pentsamendua(arrazoimen morala).

ERABILERAK

Teorikoa Munduari buruzko ikuskera(arrazoimen komunikatiboa) etakontrol teknikoa (arrazoimeninstrumentala).

Praktikoa Helburuak planteatzen etaerabakitzen ditu:– zuhurtasuna (Aristoteles).– adiera morala (Kant).

Historikoa Bilakaeraren kontzientzia.Produktu historikoa.

Bizi-arrazoimena Bizitzaren osagaia den elementua.Bizitza, arrazoimen gisa.

941393 _ 0117-0128.qxd 12/2/09 11:40 Página 122


10. Pertsonaren zer ezaugarri da garrantzitsuena, zure ustez?Izan al dezake pertsona batek soilik ezaugarri hori, eta ezbesteak? Arrazoitu erantzuna.

Erantzun pertsonala. Interesgarria izango litzateke ikasleeibarne-miaketazko ariketa bat eginaraztea, garrantzitsuenakuste dituzten ezaugarriak ateratzeko eta beren buruahorietako bakarrarekin kokatzen ote duten ikus dezaten.

11. Azaldu zertan diren desberdinak bi galdera hauetakogaldetzeko moduak:

– Zer da gizakia?

– Nor da gizakia?

Lehen galdera biologiaren eta psikologiaren ikuspegitik nahizhainbat teoria filosofikoen ikuspegitik luza daiteke. Bigarrengaldera, ordea, subjektuari, bere kontzientziari, bere historiarieta bere bizitzari dagokiola dirudi.

12. Pertsona nozioa indartuz joan da planteamendu filosofikobakoitzak ekarpenak egin ahala. Zein dira planteamenduhoriek eta zer ekarpen egin du bakoitzak? Pertsonak garaala pertsona bihurtzen gara? Arrazoitu erantzuna.

Pertsonaren nozioa, pentsamenduaren historian zeharzehaztuz eta zabalduz doala azpimarratu behar da. Boeziokegindako ekarpenean, alderdi arrazoiduna eta banakakoanabarmendu behar da. Kantek, alderdi morala azpimarratzendu: pertsona izaki autonomo gisa ikusten du, berez helburuda. Eta mugimendu pertsonalistak harremanaren osagaiabarneratzen du, hots, banako izaera, izaera kolektiboarenosagarri gisa.

13. Gizakiari buruzko hiru tradizio filosofiko izan dira historian(gogoa-garuna; arrazoimena-sentimenduak; pertsona).Tradizio horietatik zein iruditzen zaizu zuri zuzenena,gizakiok zer garen ulertzeko.

Erantzun pertsonala. Galdera hau abiapuntutzat hartuzeztabaida bat sor daiteke ikasgelan, hiru tradizio filosofikohoriek gabe zer garen ulertzea zilegi den erabakitzekosaiakera eginez.

941393 _ 0117-0128.qxd 12/2/09 11:40 Página 123


1. Materialismo fisikalistaren arabera:

a) Jarduera mentalak prozesu neurofisiologiko hutsak dira.b) Gogoa fisikotik ateratzen da, denboraren poderioz eboluzionatuz.c) Gorputza eta arima dira gizakiaren osagaiak.

2. Filosofo hauetatik, nork esaten du gorputza materiala eta hilkorra dela eta, arima inmateriala eta hilezkorra dela?:

a) Aristotelesek.b) Mario Bungek.c) Platonek.

3. Materialismo emergentistaren arabera:

a) Gorputza eta arima dira gizakiaren osagaiak.b) Jarduera mentalak prozesu neurofisiologiko hutsak dira.c) Gogoa fisikotik ateratzen da, denboraren poderioz eboluzionatuz.

4. Zer teoriaren barruan kokatuko zenuke, Popperren hiru munduen teoria?:

a) Interakzionismo emergentistaren barnean.b) Dualismo interakzionistaren barnean.c) John Ecclesen hiru munduen teoriaren barnean.

5. Nola uler daiteke logosa izatea?:

a) Bizitza historikoa izatea.b) Zoriontasuna aurkitzeko gai izatea.c) Gauzak ulertzeko moduan esateko gaitasuna izatea.

6. Zein da arrazoimen historikoaren jatorria?:

a) Gizakiok dugun bilakaera historikoaren kontzientzia.b) Arrazoimena bizitza sortzen duen elementutzat jotzea.c) Prozesu naturalak teknikoki kontrolatzeko asmoa.

7. «Bihotzeko arrazoimena» espresioaren ideia nagusia…:

a) Gizakiok «adimen desiratsua edo desira adimentsua» garela da.b) Gizakiok justizia arrazoimenaren bidez eskuratzeaz gain, afektuen eta sentimenduen bidez ere eskuratzen dugula da.c) Arrazoimenak jokamoldearen akuilu izateko duen gaitasun eza da.

8. Zein da arrazoimen instrumentalaren jatorria?:

a) Gizakiok dugun bilakaera historikoaren kontzientzia.b) Arrazoimena bizitza sortzen duen elementutzat jotzea.c) Prozesu naturalak teknikoki kontrolatzeko asmoa.

9. Kantek pertsona kontzeptua aberasten du, honakoa esatean:

a) Pertsona duintasuna duen izakia dela eta, berez helburu dela.b) Pertsona errealitate banakoa eta kolektiboa dela.c) Gizakia barnetasuna duen existentzia haragiztatua dela.

10. Zer suposatzen du, pertsonak goi-mailako duintasuna duela esateak?:

a) Pertsonak bere mugetatik atera eta gainerakoen ikuspuntuan kokatzeko gaitasuna duela.b) Pertsona gainerakoengandik hurbil eta adiskidetasunean bizi dela.c) Pertsona ez dela gainerakoen mende jartzen eta preziorik ez duela.

1


FINKATZEKO

GALDETEGIA1. FITXA8

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0117-0128.qxd 12/2/09 11:40 Página 124


ZABALTZEKO

ADIMEN ARTIFIZIALA2. FITXA8

Ikusi honako filma eta erantzun galderei.1

Zure ustez, iritsiko al gara gizakiaren eta makinen arteko harreman hau izatera?

Zure iritziz, asmatuko al da inoiz sentimenduak dituen makina bat?

Saiatu filma hirutan zatitzen eta laburbildu zati bakoitza.

Filmean zehar David basoan uzten dute. Zer iritzi duzu horri buruz? Ulergarria al da?

Zer iritzi duzu, Jude Lawek, gizakiengan ematen den esperientzia erlijiozkoaren zentzuari buruz gogoeta egitean

esaten duenari buruz?

Zer iritzi duzu, Davidek «egiazko haurra izateari» buruz, azkenean jasotzen duen erantzunari buruz?

Zuzendaria: Steven Spielberg.

Herrialdea: Estatu Batuak.

Urtea: 2001.

Iraupena: 145 min.

Aktore-zerrenda: Haley Joel Osment (David Swinton),Jude Law (Gigolo Joe), Frances O’Connor (Monica Swin-ton), Sam Robards (Henry Swinton).

Gizakiak, zientziaren laguntzarekin, eguneroko beharrizanguztiak asetzeko objektuak diseinatu ditu dagoeneko, baietxeko lanak asetzeko bai lan-munduko zeregin profesiona-lak asetzeko, eta baita atseginerakoak ere. Dena den, badaoraindik asmatu ez duen zerbait: maitasuna emateko gaita-suna duen makina. Horrela sortzen da David proiektua.Proiektuari esker, gaixotasun sendaezin baten ondorioz se-me naturala izoztuta duen bikote batek bizi-poza berres-kuratzen du haur-errobot bat adopzioan hartzen duenean.

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0117-0128.qxd 12/2/09 11:40 Página 125


Deskribatu ikuspegi operazionista.

Nork gainditzen du froga, ordenagailuak edo ordenagailua programatu duen pertsonak?

Demagun, ordenagailu batek sortzen dituen programak gizakiarengandik bereiztezinak direla. Orduan, ordenagailua

gizakitzat har daiteke?

Egin idazlan bat honako galderari erantzunez: pentsa dezake ordenagailu batek?

Operazionalistak, ordenagailu batek pertsonak pentsa-tzen duenean egiten duen modu berean jarduten duenean,ordenagailuak pentsatu egiten duela esango luke. Momen-tuz, ikuspegi operazionista hartuko dugu. Jakina denez,honek ez du esanahi ordenagailua pertsona bat pentsa-tzen ari denean bezala mugitzen dela esaten ari garenik.Are gutxiago pentsatuko genuke, ukimena gizakiak sen-titzen duen bezala sentituko lukeenik, ezta antzekoriksentituko lukeenik ere: ezaugarri horiek ez lukete garran-tzirik izango ordenagailuaren helburuari so. Edozein kasu-tan ere horrek zera esanahiko luke: luza diezaiokegunedozein galderari ia gizatiarrak diren erantzunak emanditzala eskatzen ari gatzaizkiola, eta pentsatzen ari dela(edo sentitu egiten duela, ulertu, etab.) berresten ari gara,betiere, gure galderak gizakiak erantzungo lituzkeen moduberberean erantzuten baditu.

Ikuspegi hau, Mind (Turing, 1950) aldizkari filosofiko-an, 1950.urtean, Alan Turingen “Computing Machineryand Intelligence” artikulu entzutetsuan azaldu zen xehe-tasun osoz. […] Artikulu honetan deskribatu zen lehenaldiz, gaur egun, Turing testa izenez ezagutzen dugunideia. Aipatu artikuluak, makina batek pentsatzen due-la modu arrazoituaz esateari buruzko froga izan nahizuen. Demagun ordenagailu batek pentsatu egiten duela

baieztatzen dela behin-betikoz. Turing testari jarraituz,ordenagailua eta gizaki boluntario bat ezkutatu egitendira, galdetzaile baten begi bistatik urrun (argia). Galde-tzaileak ordenagailua zein den eta gizakia zein den asma-tu behar du, bakoitzari froga-galderak egite hutsarekin.Galdera horiek eta, are garrantzitsuago dena, ordena-gailuak jasotzen dituen erantzunak inpertsonalki hela-razten dira; esate baterako, teklatu batean sakatuz edopantaila batean erakutsiz. Galdetzaileak galde-erantzunsaio horretatik jasotzen duen informazioa baino ez dujasoko, bai alde bati dagokionez bai beste aldeari dago-kionez ere. Gizakiak zintzotasunez erantzuten ditu gal-derak eta, bere burua, bera benetako gizakia denaz etabestea ordenagailu bat denaz konbentzitzen saiatzen da;baina, ordenagailua «gezurrak» esateko programatutadago eta, ondorioz, galdetzailea konbentzitzen saiatzenda, gizakia bera dela eta ez bestea sinestarazi nahirik.Testa osatzen duten hainbat galdera egin ostean, galde-tzailea ez bada gai, ziurtasunez, benetako gizakia nor denesateko, ordenagailuak (edo ordenagailuaren programak,edo programatzaileak, edo diseinugileak, etab.) frogagainditu duela ebazten da.»

R. PENROSE, Enperadorearen gogamen berria (moldatua)


BERRIKUSKETA

IZAN AL DEZAKE GOGOA ORDENAGAILU BATEK? 3. FITXA8

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0117-0128.qxd 12/2/09 11:40 Página 126


FINKATZEKO

GOGOAREN ETA GORPUTZAREN ARAZOA4. FITXA8

Laburbildu testuan aipatzen dena zure hitzak erabiliz.

Zer lotura dago hizkuntzaren eta 3 zenbakidun munduaren artean?

Azaldu 1, 2 eta 3 munduetako edukiak.

«Gogoaren eta gorputzaren arteko arazoan eragina duenhirugarren argudio batek giza hizkuntzarekin dauka lo-tura.

Dirudienez, hizkuntza bat ikasteko gaitasuna eta, are, hiz-kuntza bat ikasteko premia bizia, gizakiaren osaera geneti-koaren parte da. Aitzitik, hizkuntza jakin baten benetakoikaskuntza, beharrizan eta motibazio inkontzienteen etasortzetikoen eraginpean dagoen arren, ez da geneek gi-datzen duten prozesu bat, prozesu kultural bat baizik,3 zenbakidun mundutik zuzentzen den prozesu bat da.Beraz, hizkuntzaren ikaskuntza prozesuan, genetikokibaldintzaturik dauden zenbait xedapenek eboluzionatuegiten dute aukeramen naturalaren ondorioz, eta modubatera edo bestera, eboluzio kulturalean oinarritutako be-haketaren eta ikaskuntzaren prozesu kontzientean gain-jartzen dira eta elkarreraginean aritzen dira. Horrek, 3zenbakidun munduaren eta 1 zenbakidun munduarenarteko elkarreraginaren ideia indartzen du: eta aurrekoargudioak ikusirik, 2 zenbakidun munduaren existen-tziaren ideia indartzen du. […]

Sarritan azpimarratzen da gizakia tresnak egiten dituenanimalia dela, eta hori egia da berez. Dena den, hori esanda

gorputz fisiko materialak esan nahi badugu, interesgarriada nabarmentzea gizakiaren tresna bakarra ere ez dago-ela genetikoki zehaztuta, ezta makila bat ere. Oinarrigenetikoa duen tresna bakarra hizkuntza dela dirudi. Hiz-kuntza inmateriala da eta forma fisiko ugari hartzen ditu;hau da, soinu fisiko sistema oso ezberdinak barneratzenditu, formari dagokionez. […]

Beraz, haurra, arlo honi dagokionez, neurri batean berelorpenaren ondorio dela esan dezakegu. Bera, neurri ba-tean, 3 zenbakidun munduaren ondorio da. Halaber, hau-rrak, hitz egiteko trebetasun berri horren bitartez men-deratzen eta baitaratzen du bere inguru materiala eta, eraberean, modu horretan, bere buruari buruzko kontzien-tzia hedatzen da. Nia, izaera, beste Ni batzuekin elkarre-raginez eta bere inguruko tresna eta objektuen bitartezazaleratzen da. […]

Gizaki oso izatera iristea heltze-prozesu baten baitan da-go eta, hor, elea eskuratzea erabakigarria da. Norberarenpertzepzioak hautematen eta interpretatzen ikasteaz gain,pertsona izaten eta ni izaten ikasten da.»

K. R. POPPER, Idatzi hautatuak (moldatua)


IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0117-0128.qxd 12/2/09 11:40 Página 127


SAKONTZEKO

SENTIMENDUAREN TEORIA5. FITXA8

Zein da, egilearen ustez, urruntasuna eragiten duen sentimendu nagusia? Tradizionalki zein izan zen?

Zergatik da beldurra gorrotoa baino «esentzialagoa»? Ados al zaude?

Zer ezaugarri dituzte maitasunak, gorroak eta beldurrak?

«Sentimendua espirituaren eskualde gor zehaztugabeada, hala, urruntasuneko edo gertutasuneko sentimenduenbarnean, elkarren artean ematen diren mailaketak, “bestea”ukatzea baieztapenaren areagotze kuantitatibo abstraktuakdira, berez (urruntasunen kasuan). […] Urruntasunarensentimenduek existentzia mehatxatzen dute, identitatepositibo “erosoaren” baieztapena kolokan jartzen dute“bat ez” negatiboaren gertutasunagatik. Dena dela, Sche-lerrek maitasunaren eta gorrotoaren arteko sentimenduakgizakiaren sentipenaren mailaketa osoarekin lotzen ba-ditu ere, gorrotoak ezin du izan maitasunaren aurkakosentimendua, izan ere, ez da bere izaera osoan (baina baineurri handi batean) bere antitesi osoa. Ikus dezagun:

Gorrotoan errealitate ukigarrian dagoen objektuarekikofuntsezko ukoa aurkitzen dugu, lehen mailakoa, indartsuaeta, erabat gauza dadin uko horren garapena eskatzen du,baina ez du horkoaren esfera gainditzen, “beste” horkoa-ren ukoan gure identitatea berresten baitu. Ikusten du-gunez, gorrotoa ukigarriaren esferan dago esentzian bainogehiago.

Beldurra, ordea, hau baino askoz gehiago da. Errealitateukigarriaren esferako gauzarik zehatzenak eragin badeza-ke ere, beldurrak barnerako joera du, esentzialera jotzendu. Beldur horrek (esentzialak) sentipen sakonenean ukoa

eragiten du esfera guztietan, izan ere, identitatearen bai-eztapena kolokan jartzen da daukagun “besteari” dago-kionez. Azken finean, “beldur esentziala” ez-bizitza da,gehiago ez izatea, gehiago ez sentitzea da.

Subjektua esentzia modura azaleratzen den bere bizitza,bere hori, bere baitatasuna da, baina beldurrak gu horeta, ondorioz, esfera guztietan egotearen duda esentzialapizten du. Ez da beharrezkoa beldurra hor horretan gara-tzea erabat gauza dadin, izan ere, ez du gure identitateabaieztatzen, kolokan jartzen du eta, azken ondorio gisa,suntsitu egiten du.

Beste alde batetik, maitasuna dugu. Maitasunezko senti-menduaren edukia, bere baitarako itzultze baketsua da,beste baitaratasun horretatik itzultzea. Gertutasunezkosentimenduaren esentzia (zeina, mailarik altuenean mai-tasun sakona edo transzendentea bailitzateken) norberekontzientziaren ukoan datza, beste “baitatasun” bateanidentitatea ahaztea; baina, galera eta ahaztura horretanbere baitatasuna edukitzea eta izatea da, ez bestearen bai-takoa izatea, bestearen “hori izan” horretan norbere bai-takoa izatea egiaz, sakontasun sasi-mistikoaren mailarikgorenean, “beste baitakotasun" horretan.»

S. CASADO, Éxodos: I. Espíritu y sentimiento: Teoría de la proximidad y el distanciamiento


IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0117-0128.qxd 12/2/09 11:40 Página 128


Ekintza moralaren oinarriak

AURKEZPENA

UNITATEAREN ESKEMA

Unitate honetan ekintza morala aztertzen da. Garrantzitsuada, ikasleek, kontzientzia moralak autokritikarako eta gureekintzen erantzukizuna hartzeko gaitasuna sustatzen duelaulertzea.

Askatasunaren eta determinismoaren arteko arazoanabarmentzen da bereziki. Ez dago askatasun absoluturik,baina, baldintzaturik egotea ez da determinaturik egotea.

Askatasuna autonomia da, gure arrazionaltasunetik abiatuzlege moralak eskuratzea; baina autonomia eskuratu ahalizateko, aldez aurretik, bi egoera pasa behar ditugu.

Ez da ahaztu behar askatasuna gauzatzeak erantzukizunainplikatzen duela, hori dela eta, unitatearen amaieranparte-hartze sozial aktiborako eta arduratsurako gonbiteaegiten da, hiritar kosmopolitak izatera iriste aldera.


Unitateari hasiera emateko ekintza morala zer den azaltzenda. Pertsonak ohituren bidez bertutea eskuratzen dugunerrealitate moralak gara. Ona zer den jakin ahal izatekokontzientzia morala daukagu; horrek, epai praktikoakematea ahalbidetzen digu. Printzipio moralak aplikatzeaeta autokritika egitea dira kontzientzia moralek dituztenbeste zeregin batzuk.

Ez dago ekintza moralik askatasunik gabe, horregatikaztertzen da determinismoaren eta barneko askatasunarenarteko arazoa. Garrantzitsua da ekintza moralarenbaldintzatzaileak, izan badirela aitortzea, baina,baldintzatuta egotea ez da determinatuta egotea. Ez dago askatasun absoluturik, baina gure ekintzenerantzukizuna hartzeko adina askatasun dugu.

Badira beste determinismo batzuk, teologikoa edo zientifikoa kasu, baina ez dira aski gizakiak inguruneari

nola aurre egiten dion eta bere ekintzak nola hautatu eta justifikatu behar dituen azaltzeko.

Askatasuna zer den zehaztu behar da. Hura autonomiatikabiatuz gauzatu behar da. Kanten arabera, gizakiok legemorala azalera dezakegu gure arrazionaltasunetik abiatuz.Askatasunaren legeek, gure bizitza eta gure bizikidetasunaantolatzea ahalbidetzen digute. Kohlbergek hiru egoerabereizi zituen autonomia morala eskuratu ahal izateko:maila aurrekonbentzionala, maila konbentzionala eta mailapostkonbentzionala, azken honetan, printzipio moralunibertsalak eskuratzen dira.

Unitateari amaiera emateko, gaur egungo munduandagoen erantzukizun morala aztertzen da. Benetako hiritarrak bere eskubideak eskatzen ditu, baina denoi dagozkigun kontuetan parte hartzen du,arduraz.

Ekintza moralaren oinarriakAzken konponbidea

1. Ekintza morala

2. Askatasuna eta determinismoak

3. Askatasuna autonomia da

4. Erantzukizuna

1. Ariketak

2. Baliabideak

LEHEN PUNTUA

GAI NAGUSIA

BALIABIDEAK

9941393 _ 0129-0140.qxd 12/2/09 11:44 Página 129


HELBURUAK

KONTZEPTUAK

EDUKIAK

• Ekintza morala.

• Kontzientzia morala.

• Askatasuna eta determinismoak.

• Determinismoa eta barneko askatasuna.

• Determinismoari egindako kritika.

• Askatasuna autonomia da.

• Autonomia kontzeptua.

• Heldutasun morala: heteronomiatik autonomiara.

• Erantzukizuna.

• Erantzukizuna, gaur egungo mundu honetan.

1. Kontzientzia moralaren ezaugarriak ezagutzeal.

2. Jarraian agertzen diren kontzeptuei ematen zaizkienesanahi filosofikoak behar bezala bereiztea: kontzientzia,askatasuna, baldintzapena eta determinazioa.

3. Gugan, banakako moduan nahiz kolektibo moduan,eragiten duten baldintzapenak kontuan hartzen dituenaskatasunaren definizio bat ematea, askatasunaerantzukizunarekin lotuz.

4. Barneko eta kanpoko askatasuna bereiztea.

5. Determinismo ezberdinak identifikatzea.

6. Determinismoari egindako kritika ezagutzea.

7. Askatasuna autonomia gisa onartzea.

8. «Autonomia» definitzea eta arrazionaltasunarekinlotzea.

9. Kontzientzia moralaren hiru egoerak identifikatzea.

10. Hiritar kosmopolita izateko erantzukizunak duengarrantzia aintzat hartzea.

JARRERAK • Kontzientzia morala ezagutzeko interesa izatea.

• Ekintza askea positiboki baloratzea.

• Argudiaketa filosofikoa zuzentasunez erabiltzea.

• Ikuspegi filosofiko bera ez dutenen ikuspegia errespetatzen duten pentsamendu- eta elkarrizketa-estiloak garatzea.

• Pertsonen askatasunean eta duintasunean eragiten duten gaiekiko sentsibilitatea azaltzea.

PROZEDURAK • Kontzientzia morala aztertzea.

• Determinismoa eta askatasuna gaitzat hartuta eztabaida bat antolatzea.

• Barneko askatasuna defendatzen duten testuak irakurtzea eta aztertzea.

• Determinismo zientifikoari buruzko azterketa kritikoa egitea.

• Askatasun gizatiarrari buruzko xehetasunezko deskribapena egitea.

• Autonomia kontzeptua sakonki aztertzea.

• Unitateko gai nagusiei buruzko informazioa bilatzea, bereziki, determinismoaren eta askatasunaren arteko egungo arazoari dagokion informazioa bilatuz.


941393 _ 0129-0140.qxd 12/2/09 11:44 Página 130


• «Kontzientzia moral» kontzeptua definitzea.

• Barneko eta kanpoko askatasuna bereiztea.

• Determinismoa eta askatasuna analitikoki alderatzea.

• Determinismo ezberdinak identifikatzea.

• Askatasun gizatiarra azaltzea.

• Eguneroko erabakietan autonomia kontzeptua aplikatzea.

• Garapen moralari dagozkion mailak bereiztea.

• Konbentzimendua eta erantzukizuna lotzea.



• Norberaren eta besteen askatasuna ezagutzeak, beste arraza eta kultura batzuetako pertsonak aintzat hartzea eta onartzea ahalbidetzen du.

• Epai moralak egiteko gaitasunean maila postkonbentzionala eskuratzeak, elkartasun globalera hurbiltzen gaitu eta errukiaren eta erantzukizunaren garapena sustatzen du.

• Benetako herritarrak denoi dagozkigun kontuetan parte hartzen du, aktiboki eta arduraz, modu horretan, herritar kosmopolitaren idealera gerturatzen delarik.

BALIOETAN HEZTEA

FITXEN INDIZEA



2. fitxa Askatasunarekiko gorrotoa eta trebakuntza soziala ZABALTZEKO

3. fitxa Errobot oso zentzuduna FINKATZEKO

4. fitxa Askatasuna kontzeptua BERRIKUSKETA

5. fitxa Makinista ZABALTZEKO

6. fitxa Etenik ez duen tximista SAKONTZEKO

941393 _ 0129-0140.qxd 12/2/09 11:44 Página 131


ARIKETEN ERANTZUNAK

EKINTZA MORALA


• Giza bizitzako zer unetan esan liteke gizabanako bat amoralkijokatzen ari dela? Zergatik?

Pertsona batek ezin du jokabide amorala izan, izan ere, hori animaliek egin dezakete soilik, azken horiek instintibokijarduten baitute eta ez dira egiten dituzten ekintzen erantzule.

• Lant al dezake nork bere izaera morala? Nola?

Gure izaera landu dezakegu, izan ere, on gehien egiten digutenpropietateak gure kabuz aukera ditzakegu. Gizakiak errealitateabereganatzen du eta aukeratzera eta gainerakoekinelkarreraginean izatera derrigortuta dago.


1. Morala gure bizitza bideratzen duen osagaia da, hura egitendoa, eta, aukeratzen goazen heinean, dagoeneko egindugunaren erantzukizuna hartzen dugu. Horregatik morala«burututako aukerak geureganatzea da».


1. Onarpen sozialera garamatzaten portaerazko jarraibideakapurka-apurka barneratzea suposatzen du; jarraibide horiekgero eta zabalagoak diren testuinguruetatik eskuratzen dira,aharik eta nerabezaroan azterketa kritiko zorrotz bat egitendugun arte. Behin fase hori gainditu ostean, nork berejarraibideak taxutzeko eta gainerakoekin partekatzekogaitasuna dugu.

2. Erantzun pertsonala. Haiek onar edo uka ditzakegun neurrian,erantzule gara.

ASKATASUNA ETA DETERMINISMOAK


1. Bai, barneko askatasuna izan daiteke kanpoko askatasunikgabe, berez, hau da testuan aipatzen dena. Gizaki batespetxean izan dezakegu, baina ezin dira bere pentsamenduaeta borondatea bereganatu. Kanpoko askatasuna ere izandaiteke barneko askatasunik gabe, hori da mendekotasunenbat pairatzen duten pertsonen kasua: aukera ugariren artean aukera dezakete, baina euren borondateabaliogabetzen dute.


1. Egileak erabiltzen duen patuaren kontzeptuak gertatu den guztiak gertatuko denaren ernamuina daramalainplikatzen du, iragana etorkizunaren ondorio da, beraz,etorkizuna iraganaren arabera azaltzen da, eta honekdeterminatzen du.


• Ezagutzen al duzu kanpoko askatasuna galdu arren barnekoaskatasuna galdu ez duen inor? Eta alderantzizkoa gertatuzaionik? Eta biak galdu dituenik?

178.-181.OR.

176.-177.OR. Lehen kasurako herrialde totalitarioetako kontzientzia-presoenadibidea ipin daiteke: espetxeratu egiten dituzte (kanpoko askatasuna kentzen zaie), baina berenpentsamenduak mantentzen dituzte (barneko askatasuna).Bigarren kasurako mendekotasuna dutenen adibidea jar daiteke:borondatea galtzen dute (barneko askatasuna), baina aukeratuegin dezakete (kanpoko askatasuna). Hirugarren kasurako,gizarte totalitario batean, mehatxuak edo torturak jasan osteanbere printzipioen aurka egiten duen pertsona baten adibideaeman daiteke.

• Kausa segida bat hasteko gai bada baino ez omen da askenahimena. Zer esan nahi du horrek?

Erabaki moral bat modu askean hartzeak, berriro aukeratu behar izatea eragin dezake, erabaki hark utzitako ondorioeneraginez. Horrek zera inplikatzen du: hasiera batean erabakiaskea zela eta, haren ondorioen erantzule egiten garen heinean,aske izaten jarraitzen duela.

• Eska al dakioke inori erantzukizunik, ekintza hori egitekoaskatasunik izan ez badu? Zergatik?

Ez, askatasuna ezinbesteko elementua da moraltasunez hitzegin ahal izateko. Askatasunik ez duten izakiei, animaliei kasu,ezin zaie egiten dituzten ekintzen balorazio moralik atxiki.

• Nola interpretatuko zenuke «patuak hala nahita» esamoldea?Zure ustez, bateragarriak al dira patua eta norberarenaskatasuna?

Baieztapen determinista bat da. Sineskeria bati jarraituz, gure arrazoimenetik eta borondatetik at dauden indarrakdaudela eta, ezinbestean, edozein ekintza bideratzen dutelausten da. Erantzun pertsonala. Ikasleek kontuan izan behar dute patuaren sinesmena eta askatasun pertsonala ez direlabateragarriak.


1. Soziobiologiaren zeregina gure geneek gure jokabideabaldintzatzen dutela azaltzea da. 60.hamarkadan sortu zen,biztanleriaren genetikan eredu matematikoak barneratuzirenean. Eredu hauetatik abiatuz espeziearen biziraupenaahalbideratzen duten eboluzio-mekanismoak azaltzen dira.

Soziobiologiari dagokionez garrantzia handia izan zuenDawkinsen El gen egoísta liburuaren argitalpenak (1976); han etologia, entomologia eta genetika bezalako diziplinazientifikoak laburbilduz, izaki bizidunek entitate sozial moduraduten portaera azaltzen zen. Azken batean, soziobiologiarenarabera, geneek eta memeek zuzentzen dute gizakiarenportaera. Aipatutako gene eta meme horiek kulturalkitransmititzen diren oinarrizko unitateak dira, ondorioz, gizakiak ez du inolako askatasunik.


1. Gizakiari ez die kanpoko gauzek eragin behar, izan ere,menderatu ezin duen mundua da hori eta guk konpondu ezindugun eta naturaz emana zaigun ustelkeria bat dago bertan.Gure bizitzaren gidari izateko, kanpoko mundutik urrundu eta gure barneko askatasuna garatu behar dugu.


• Bateragarriak al dira bi iritzi hauek: alde batetik, Jainkoabadela, eta bestetik, gizakiok askatasuna dugula?

9941393 _ 0129-0140.qxd 27/2/09 16:09 Página 132


Hartzen den ikuspegiaren arabera. Katolikoen ustez, Jainkoaleku guztietan badago ere, gizakiok askatasun morala dugu.Protestanteen iritziz, gizakiak ez du aukeramen askerik eta predestinatuta dago

• Nola azaltzen dute determinismo zientifikoek askatasunarenberezko esperientzia?

Hona hemen zilegizko erantzunak:

– Arrazionaltasunik gabeko mugimendu mekanikoak dira(monismo fisikalista).

– Asko landutako erreflexu baldintzatuak dira (determinismofisiologikoa).

– Sexu kontuengatik erreprimitutako inkontziente batenerreflexu dira (determinismo psikoanalitikoa).

– Oinarrizko beharrizan ekonomiko batzuek determinatzendituzte (determinismo ekonomikoa).

– Aurrez ezarrita daude genetikoki (determinismo genetikoa).

– Gure nahimenean erakargarritasun handiena eragitenduenaren mende daude (determinismo psikologikoa).

• Gertaera batzuek ez lukete inolako zentzurik, gizakiokaukeramenik badugula ukatuz gero. Zer ekintzek?

Ez ginateke gure ekintzen erantzule izango eta bertutea,sorkuntza estetikoa nahiz zientifikoa, moraltasuna, legeak,politika edo eskualdea ezingo lirateke justifikatu.

• Izan al ditzake bi erabilera kausa ideiak? Zertan litzatekelagungarri bi erabilera horiek bereiztea, gizakion askatasunaulertzeko?

Kanten arabera, bi erabilera daude. Bat, erabilera arautzaileaizango litzateke. Horrek, jarduera zientifikoa zuzentzen du,fenomeno guztien kausa bilatzera bultzatzen baikaitu. Haienarteko bereizketa egiteak kausaren ideiari buruzko erabileraosagarritik urruntzen gaitu, izan ere, ezagutzen ditugununibertsoko legeek beren egitura islatzen dutela uste izangobagenu, ikerketa zientifikoak ez luke aurrera egingo.

ASKATASUNA AUTONOMIA DA


• Gauza bera al da aske izatea eta autonomo izatea?

Ez, pertsona bat askea izan daiteke eta bulkada berekoiakeraginda jardun dezake edo, besterik gabe, sari bat jasotzekoasmoz edo zigor bat ekidin asmoz.

• Kohlbergek dioenez, zertan bereizten dira epai moralarengarapenaren etapak?

Epai moralak egiteko heldutasun moralean bereizten dira.Oinarrizko etapak heldutasun falta nabarmena uzten du agerian;berekoiak gara eta gure ekintzetatik etekinak eskuratu nahiditugu. Bigarren etapa konformista da eta hirugarrena,unibertsalista.

• Kohlbergek eta Gilliganek diotenez, prozesu baten ondorioz lortzen dugu heldutasun morala. Zertan datzaprozesu hori?

Maila postkonbentzionalari errukia eta ardura gehitzen zaizkio.Ez da moral arrazionala soilik, laguntza behar dutenen zainketaeta ardura ere kontuan hartzen ditu.

181.-183.OR.


1. Testuan egoera abstraktu eta orokor bat deskribatzen da. Ez da aukeraketa bat egin behar, aitzitik, bi ezaugarri horiekuztartu egin behar dira, elkartasun global batera eramangogaituen garapen soziala eskuratzeko.

2. Erantzun pertsonala. Pertsona bakoitzak balio horiek ditubarnean; bat lehenesten da, baina horrek ez du esan nahibestea baztertu egiten denik. Bi hizkuntzak landu behar dituguguztion onurarako izango den etekina erdiesteko.

3. Bi hizkuntzok, horien heldutasun morala agerian uzten dutenhainbat elementu dituzte. Zainketaren logikak ahulenakbabesten baditu ere, izaera bitxia eta partziala du; justiziarenlogikak unibertsaltasuna eta inpartzialtasuna garatzen ditu.Ezaugarri horiek gara ditzatela eta eztabaida bat prestadezatela proposa diezaiekegu ikasleei.

ERANTZUKIZUNA


• Gurasoek-eta maiz eskatzen dizute erantzukizunez jokatzekoedo arduratsu izateko. Erantzukizun moral kontzeptuarenesanahi bera al du haiek diotenak?

Ez, gurasoek emandako aholkuaren barnean gauza gehiagodaude moraletik aparte. Etorkizun profesionalari, lagunaren edo bikotearen aukeraketari, sexu-harremanari eta abarriburuzko erabakiak.

• Hurrengo belaunaldikoak kontuan hartuz, gurebizimoduaren erantzule al gara? Zergatik?

Bai. Aurrerapen zientifikoak eta teknikoak kutsaduraren edo baliabide naturalak agortzearen arazoak sorrarazi ditu eta,arazo horiek planeta suntsitzera eraman gaitzakete, beraz, arazo horiei konponbidea emateko guztion lankidetza eta erantzukizuna beharrezkoa da.

• Aztertu zuren ingurukoak eta erantzun: zerk eragiten dukezka handiena, jardutearen oinarrian dauden printzipioeketa balioek ala ekintzen ondorioek?


AZKEN ARIKETAK

GALDERAK

1. Adierazi zertan diren desberdinak morala, ez-morala eta amorala.

«Moral», «ez-morala» eta «amoral» adjektiboen bereizketaridagokionez, alde batetik, «amorala» «moralaren» aurkakoa daeta, beste alde batetik, «ez-morala» «moralaren» aurkakoa da.Izakia amorala da automatikoki jarduten duenean eta bereekintzen erantzule ez denean: horrela jarduten dute animalieketa, horiei, ezin zaie inolako erantzukizunik eskatu. Bestalde,izakia morala da hainbat aukeratatik aukera dezakeenean eta egindako aukerak justifika ditzakeenean: gizakiok moralakgara ezinbestez (egituraz), eta zilegi da erantzukizunakeskatzea. Portaera bat ez-morala edo moral gisa jotzea,abiapuntutzat hartzen dugun moralaren (bizitzeko modu)arabera dago. Portaera morala edo ez-morala izan dezakegu,

186.OR.

184.-185.OR.

941393 _ 0129-0140.qxd 12/2/09 11:44 Página 133


printzipio, balio eta arau jakin batzuen arabera; esate baterako,judaismoaren morala abiapuntutzat hartuz, ez-moraltzatjotzen da judutar batek larunbatez lan egitea, halaber,poligamia ez-morala izango litzateke moral kristauari jarraituzgero, baina moral musulmana aintzat hartzen badugu, ez.

2. Zer funtzio betetzen du kontzientzia moralak gure bizitzan?

Lehen funtzioa moralki ona dena eta moralki txarra denabereizteko baliatzen ditugun printzipioak hautematea da.Bigarrena epai praktiko zehatzak egitea da, printzipio orokorrakaintzat hartuz, alde batetik eta, errealitatea (egoera jakin batidagozkion datuak) aintzat hartuz, beste alde batetik. Eta azkenik, autokritikarena da hirugarren funtzioa: kritikaonartzea edo ez onartzea izan daiteke, atsegin morala edo arrangura sorraraziz.

3. Zein baldintza bete behar dira, edozein pertsona bereekintzen erantzuletzat jotzeko?

Izaki aske eta kontzienteez ari garenean aipatu daitekeerantzukizuna soilik, aukeratzeko gaitasuna izan dutenak eta egiten dituzten ekintzen arduradun izateko adina ezagutzamoral dutenak. Gure ekintzen berri eman behar izatea eta ekintza horien ondorioen ardura hartzea inplikatzen du.

4. Adierazi kontzientzia moralaren zer garapen-mailaridagozkion epai hauek (aurrekonbentzionala,konbentzionala ala postkonbentzionala). Eman arrazoiak,erantzunak azaltzeko?

– Hau egiten badut, gurasoek saria emango didate; bestela,zigortu egingo naute.

– Adiskide baten bizia salbatzeagatik lapurtu ere egingo nuke;niretzat, legea betetzea, baino garrantzitsuagoa da harenbizia.

– Seme-alaba onek zaindu egin behar dituzte gurasoak, galdubehar ez dugun ohitura delako hura.

Lehen epaia aurrekonbentzionala da; bigarrena,postkonbentzionala eta, hirugarrena, konbentzionala. Ariketa honetan oso garrantzitsua da, ikasleek egindakosailkapenak justifikatzeko ematen dituzten arrazoietanerreparatzea.

5. Ezinbestean askeak al gara pertsonak? Zergatik? (Ekarri gogora zuk hartutako erabakiren bat, benetan zu zeu ari zinela aukeratzen sentitu zenuena).

Erantzun pertsonala. Nolabait, aukeratzeko gaitasunadaukagula esan dezakegu, izan ere, askatasuna ulertzekomodurik ohikoena hainbat aukeren artean aukeratzekoborondatearen gaitasunari dagokio, betiere, gure borondateaez badago, jadanik, jardutera determinaturik.

6. Ezinbestean moralak al gara pertsonak? Zergatik? Zer-nolako garrantzia du askatasunak, moralaridagokionez? Egongo al litzateke moralik, gizakiokdeterminatuta bageunde?

Bai, ezinbestean moralak garela baiezta dezakegu. Gizakiaaskea izango ez balitz ezingo genuke morala aipatu,askatasunak ahalbidetzen baitu morala. Ariketa hau mintzaldibaten izenburua ezartzeko balia daiteke.

7. Hautatzeko aukera izatea da askatasuna batzuentzat, eta autonomia izatea, beste batzuentzat. Ba al dagodesberdintasunik? Zein?

Bai, Kantek pertsonok bitartekoez gain, helburuak ere hautaditzakegula esaten du: autonomoak gara. Esate baterako,esperientziak erakusten duenez gezurrak beti esan izan dira,beti egon dira erailketak eta, hala ere, egitea ez dela gizatiarraderitzogu. Jakintza hau gugandik eskuratu dugu, ez esperientziatik, gure legea da. Kantek askatasunaren legeaedo lege morala esaten dio eta, haren kontzientzia izateakgure lege propioak ezartzen ditugula frogatzen du, askeakgarela frogatzen du.

8. Determinatuta egotea eta baldintzatuta egotea gauza beraal dira? Irakurri erabaki hauek eta adierazi agian tarteanizan diren baldintza batzuk:

– Oskarrek kirurgia estetikoa egin behar du, zeren…

– Monikak berriro ere ikasten hastea erabaki du, zeren…

– Josebak anaia txikia jo du, zeren…

– Ane erretzen hasi da, zeren…

Ariketa honen aitzakian eztabaida bat antola daiteke, ikasleek«baldintza» eta «determinazioa» bereiz ditzaten. Eztabaidahorretan, Oskarrek, Monikak eta Josebak hartutako erabakiakjustifikatzeko erabili diren arrazoiak aztertuko dira eta, halaber,erabakiak baldintzapen baten ondorio edo determinismobaten ondorio diren esateko arrazoiak aztertuko dira.

9. Ikasi ditugun determinismo mota guztietatik zein daohikoena zure inguruan?

Erantzun pertsonala. Ziur asko, inguruan determinismozientifikoetako bat dela ohikoena erantzungo dute ikasleaskok, bereziki, psikologikoak eta genetikoak.

10. Zer esan nahi du zuretzat «giza ekintzen aurreikustekomoduko ondorioak» esamoldeak ? Natura-hondamendietan (uholdeak, lurrikarak, ekaitzak, etab.), zer alderdiri buruz hartu behar ditugu geure gainerantzukizunak?

Erantzun pertsonala. Ekintza batek ondorio negatiboakeragiten dituenean, egileak ondorio horien ardura osoahartuko du, beste batzuen gain uzteko asmorik erakutsi gabe. Erantzukizunaren etika horrek, bigarren maila bateanuzten ditu ekintza egitea eragin duten printzipioak eta balioak.

Natura-hondamendi batean, ingurumenarekin dugunportaerari dagokion erantzukizuna hartu behar dugu eta, hor,natura-baliabideen ustiaketa, kutsadura masiboarenondorioak eta baso-soiltzea barneratu behar ditugu.

941393 _ 0129-0140.qxd 12/2/09 11:44 Página 134


FINKATZEKO

GALDETEGIA1. FITXA9


1. Pertsona bat amorala da…:

a) Portaera ez-morala duenean.b) Bere etekina soilik bilatzen duenean.c) Automatikoki jarduten duenean, animaliek egiten duten moduan. Pertsonak ezin dira amoralak izan.

2. Kontzientzia morala(k):

a) Ongia eta gaizkia bereizteko erabiltzen ditugun printzipioak hautematen ditu.b) Aldartearen baitan dago.c) Moralki jarduteko aukerak irudikatzeaz arduratzen da.

3. «Gizakia erabat askea da»:

a) Adierazpen hau egiazkoa da.b) Determinismoak erakusten du.c) Ez da zuzena. Askeak gara baina baldintzaturik gaude.

4. Leibnizen determinismo psikologikoaren arabera:

a) Gure portaera, gure nahimenean erakargarritasun handiena eragiten duenak determinatuta dago.b) Unibertsoa materiara eta gorputzen mugimendu mekanikoetara murrizten da.c) Gizakia inkontzienteak determinatzen du psikologikoki.

5. Pertsonak autonomoak omen gara. Zer esanahi du horrek?:

a) Gure kontzientzia moraltasunaren arabera jardutera determinatuta dagoela.b) Borondateak edo nahimenak arrazoimena zuzentzen duela.c) Gure arrazoimenetik abiatuz lege moralak eman diezazkiogula gure buruari.

6. Zer inplikatzen du garapen moralaren maila postkonbentzionalak?:

a) Pertsona autonomoak garela.b) Pertsonak bidezkotzat ikusten duela bera bizi den gizarteko balio moralekin bat datorren oro.c) Pertsonaren arabera, bere interesak asetzen dituen oro bidezkoa dela.

7. Zer inplikatzen du garapen moralaren maila aurrekonbentzionalak?:

a) Pertsonak bidezkotzat ikusten duela bera bizi den gizarteko balio moralekin bat datorren oro.b) Pertsona autonomoak garela.c) Pertsonaren arabera, bere interesak asetzen dituen oro bidezkoa dela.

8. Zer da kontzientzia moralaren fenomeno subjektibo bat?:

a) Heteronomia.b) Erantzukizuna.c) Autonomia.

9. Nor da benetako hiritarra?:

a) Herritar kosmopolita izatea helburu duena.b) Bera bizi den gizarteko legeei men egiten diena, lege horiek edozein direlarik ere.c) Bere ekintzen ondorioen ardura hartzen dakiena.

10. Printzipio moral bat ulertu ahal izateko…:

a) Aplikatu egin behar dugu.b) Gizarteko gainerako adiskideekin partekatu behar dugu.c) Haren ondorioak kontuan izan behar ditugu.

1

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0129-0140.qxd 12/2/09 11:44 Página 135



ZABALTZEKO

ASKATASUNAREKIKO GORROTOA ETA TREBAKUNTZA SOZIALA2. FITXA9

Zer determinismo mota ageri dira testuan? Zer esalditan nabari dira?

Gizarteak, familia, ikastetxeak edo institutuak, askatasuna ematen digute edo askatasuna kentzen digute?

Aztertu zure ikastetxeko arkitektura-egitura. Zure ustez, egitura hori gu kontrolatzeko diseinatuta dago?

Arrazoitu erantzuna.

Antolatu eztabaida bat, testuan agertzen diren askatasunaren aurkako argudioak eta unitatean agertzen diren

askatasunaren aldeko argudioak erabiliz.

«Gure denbora, gure gorputza, gure bizitza modu askeanerabiltzeak, ezinegon handiagoa sorrarazten digu otzan-tasuna eragiten duten instantziei men egiteak baino; hauda, familiari, ikastetxeari, lanari eta askatasuna muga-tzen diguten beste edozein aitzakiari men egitea nahia-go dugu gizarteak eskaintzen dituen segurtasunarentruk: lanbide bat, estatus bat, ikusgarritasun sozial bat,diruaren araberako onarpena, etab. Horregatik, gizakiek,helbururik gabeko askatasun bat ekidin asmoz, hainbes-tetan hobesten dute makina sozialen mendean egotea,ezen, azkenean irentsi, txikitu eta, ondoren, digerituegiten baitituzte.

Txiki-txikitatik, ikastetxea zuetaz arduratzen da gizarte-ra zaitezten edo, bestela esanda, zuen askatasun basatia-ri muzin egin eta legeak erabakitzen duen askatasunahobets dezazuen. Gorputza eta arima eratuta daude, fa-brikatuta. Mundua ikusteko modu bat, errealitatea ikus-teko modu bat, gauzak pentsatzeko modu bat agintzenda. Normalizatu egiten da. Lehen hezkuntzako ikasleak,bigarren hezkuntzakoak, batxilergokoak, unibertsitate-ra sartzeko prestatzen ari direnak, eskola-errentagarrita-sunaren mende daude: pilatu behar diren puntuak,eskuratu behar diren emaitzak -ahal dela batez besteko-aren gainetik- behar bezala gizartera gaitezen garrantzi-tsua dena eta ez dena erabakitzen duten koefizienteak,zuen mugimendu administratiboekin lotuta dauden es-

pediente akademikoak eta beste hainbeste polizia-fitxa,kode zorrotz bati jarraituz entregatu behar diren etxera-ko lanak, zorroztasun osoz errespetatu behar den dizi-plina, maila batetik bestera pasatzeko helburua, zuenmenekotasuna noraino iristen den aztertzen duen esko-lako kontseiluaren antzerkia, sistemaren beharrizanenarabera bereizten diren sekzioak, diplomak formula ma-gikoak balira bezala eskuratzea, berez, ez dute ezertarakobalio. Guztiaren helburua ez da zuek lehiakor bihurtzea(bestela, zergatik ez duzu menderatzen zazpi urtez ikas-ten aritu zaren hizkuntza hori?), aitzitik, irakasle taldebaten, talde pedagogikoen eta zuzendaritzaren aurreanduzuen esanekotasun, menekotasun eta otzantasun ja-rrera neurtzea dute helburu.

Eta institutuko arkitektura zer?, galdegingo duzue. Egu-neko une bakoitzean, bertara sartzen zaretenetik berta-tik irteten zaretenera arte, non zaudeten eta zer egitenduzuen jakitea inplikatzen du. Denbora leku batean era-biltzeko duzuen modua, markaketa, kontrola eta ezagu-tza zorrotza besterik ez da. Institutua mugimenduaezkutatzen duen eraikuntza bat da, pertsonak alde bate-tik bestera ibiltzen dira, areto batera joaten dira eta aretobatetik irteten dira, liburutegira joaten dira, jangelara,gimnasiora, informatika gela batera, lantegi batera.»

M. ONFRAY, Filosofiaren anti-eskuliburua (moldatua)

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0129-0140.qxd 12/2/09 11:44 Página 136


FINKATZEKO

ERROBOT OSO ZENTZUDUNA3. FITXA9

Irakurri Cutie errobotaren eta bere sortzaileen, Powell eta Donovanen, arteko elkarrizketaeta erantzun galderei.

1

Ados al zaude, Cutiek gailentasunari buruz egiten duen arrazoiketarekin? Arrazoitu erantzuna.

Zein da errobotaren eta bere sortzaileen arteko desberdintasuna?

Komentatu beltzez dagoen esaldia. Zure ustez, autonomia moralari buruz ari da?

«–Azken egun hauetan barne-behaketan zentratutapentsatzen aritu naiz –esan zuen Cutiek– eta emaitzakoso interesgarriak izan dira. Baieztapen ziur bat egitenhasi nintzen, hartarako baimena nuela ustez. Nire alde-tik existitzen naiz, pentsatzen dudalako...

–Jainkoaren izenean!...Descartes errobota! –marmaregin zuen Powellek. […]

–Egon zaitez isilik, Mike!

–Eta haren ondotik –jarraitu zuen Cutiek patxadatsu-honako galdera datorkit: zein da nire existentziarenkausa?

Powell zur eta lur geratu zen.

–Tontakeriak esaten ari zara. Esan dizut guk eraiki zin-tugula.

–Eta ez badiguzu sinesten atsegin handiz desmuntatukozaitugu ostera ere –esan zuen Donovanek.

Errobotak bere esku indartsuak luzatu zituen erreguzkokeinu bat eginez.

–Ez dut autoritaterik onartzen. Balioa izan dezan, hi-potesi bat arrazoi batek egiaztatu behar du eta, hori,zuek ni eraikitzeko erabili dituzuen balizko logika guz-tien aurka doa.

Powellek eskuarekin geratu zuen Donovanek egindakomehatxuzko keinua.

–Zergatik diozu hori, zehazki?

Cutie barrezka hasi zen. Barre ez-gizatiarra zen, sekulasortu den barrerik mekanizatuena. Altua eta leherkorra

zen, metronomoa bezain erregularra eta inolako xeheta-sunik gabea.

–Begiratu zeure buruari –esan zuen azkenik–. Ez dutmespretxuz esaten, baina begiratu ondo. Material biguneta ahulaz egina zaude, ez du erresistentziarik eta, bereenergia materia organikoaren herdoiltze eragingabearenbaitan dago…hau bezalaxe –erantsi zuen, gaitzespenkeinu batez Donovanen sandwich zatiak seinalatzen zi-tuen bitartean–. Aldizka koma egoeran sartzen zarete,eta tenperaturaren, presio atmosferikoaren, hezetasuna-ren edo erradiazioaren intentsitate aldaketa txikienakere zuen eraginkortasunean eragiten du. Aldagarriak za-rete. Ni, aitzitik, ongi landutako produktua naiz. Energiaelektrikoa hartzen dut zuzen-zuzenean eta ia %100ekoeraginkortasunez erabiltzen dut. Metal gogorraz eginanago, aldioro kontziente naiz eta ingurumen aldaketabortitzenak jasan ditzaket arazorik gabe. Izaki batek be-ra baino perfektuagoa den izakirik sortu ezin duelakoproposizio ukaezina abiapuntutzat hartuta, ezaugarrihoriek, zuen teoria ustela ezerezean uzten dute.

Donovanek marmarrean jaurtitako maldizioak ulergarriegin ziren bekain gorriak igoaz altxatu zenean.

–Oso ongi!, metal puska baten seme hori! Gu izan ezbaginen, nork sortu zintuen?

–Oso ongi Donovan –esan zuen Cutiek baiezko keinuaeginez–. Hori zen, hain zuzen ere, hurrengo galdera.Noski, nire sortzailea ni baino boteretsuagoa izan beharda eta, ondorioz, hipotesi bakarra legoke.»

I. ASIMOV, Ni errobota (moldatua)

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0129-0140.qxd 12/2/09 11:44 Página 137


Azaldu eta erlazionatu hurrengo testuak.1

BERRIKUSKETA

ASKATASUNA KONTZEPTUA4. FITXA9

«1. Zenbait gauza gure eskuetan daude: gure epaiak, joerak, desirak eta nardak, hitz bitan esanda, gure eragiketaguztiak. Beste batzuk, ordea, ez daude gure eskuetan, esate baterako: gorputza, aberastasunak, erreputazioa edo bo-terea; hitz bitan, gure eragiketatik at dagoen oro.

2. Gure eskuetan dagoena askea da izatez eta, ezin da ekidin ezta behartu ere. […]»

EPIKTETO, Eskuliburua

«Gizakiak bere buruari iruzur egiten dio askea delako ustean; egiten dituzten ekintzen jabe dira, baina ahaztu egitendira ekintzok determinatzen dituzten kausetaz, eta hori da, hain zuzen, iritzi honen arrazoia; ondorioz, askatasunariburuz duten ideia egiten dituzten ekintzen kausa ez ezagutzean datza […]»

SPINOZA, Etika

«Estatu batean, hots, legez hornitutako gizarte batean, nahi izan behar den hura egin ahal izatea eta, nahi izan behar denaegitera beharturik ez egotea, da askatasuna. Independentzia zer den eta askatasuna zer den argi izan behar da. Askatasunalegeek baimentzen duten oro egiteko eskubidea da, beraz, herritar batek legeek debekatzen duten zerbait egin ahal izangobalu, jadanik ez legoke askatasunik, izan ere, gainerakoek ere gaitasun bera izango lukete.»

MONTESQUIEU, Legeen espiritua

«Orduan, borondatearen determinazioei jarraituz, askatasuna jarduteko edo ez jarduteko aukera modura uler deza-kegu soilik; hau da, geldirik egon nahi badugu, geldirik egon ahal izatea, eta mugitu nahi badugu, mugitu ahal iza-tea. Dena den, balizko askatasun hori, preso eta kateatuta ez dagoen orori dagokiola onartzen da unibertsalki.Hemen, beraz, ez dago zalantzarik.»

HUME, Giza ezagutzari buruzko ikerketa

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0129-0140.qxd 12/2/09 11:44 Página 138


ZABALTZEKO

MAKINISTA5. FITXA9

Filma: Makinista.

Zuzendaria: Brad Anderson.

Urtea: 2004.

Iraupena: 102 min.

Generoa: Thriller.

Aktore-zerrenda: Christian Bale (Trevor), Jennifer Jason Leigh (Stevie), Aitana Sánchez-Gijón (Marie), John Sharian (Iván), Michael Ironside (Miller).

Trevor Reznik-ek(Christian Bale), faktoria bateko makina baten gidariak, ezin du lorik egin. Urtea da lorik egin ezinduela. Fisikoki eta adimen-osasunari dagokionez ere nabarmen ahulduta dago nekearen ondorioz. Lankideak bereaurka jarriko dira, haietako batek, istripu baten ondorioz besoa galtzen duenean. Enbarazua da bere buruarentzateta enbarazua da gainerakoentzat ere eta, lanetik bota nahi dute. Erruak ikaratuta, Trevorren lotsa susmo bilakatzenda eta, ondoren, paranoia. Lehenik eta behin, norbaitek bere apartamenduan utzi dituen ohar kriptikoak aurkitzenditu; ondoren, istripuarekin zerikusia duen lankide misteriotsurik ez dagoela esaten diote. Erantzun bat bilatzekoasmo sendoz, Trevorrek mundua amesgaizto bilakarazten ari diren gertakari ilunak ikertzeari ekiten dio.

Unitatean ikasi duzuna kontuan hartuta, zure ustez, Trevor askea al da? Logabezia arazoak baldintzatu ala determinatuegiten du?

Zure ustez, egoera berean legokeen norbaitek, gauza bera egingo luke?

Zure ustez, zenbateraino determinatzen gaituzte gure bizi-baldintzek, errealitatea ikusterakoan edo erabakiakhartzerakoan?

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0129-0140.qxd 12/2/09 11:44 Página 139



SAKONTZEKO

ETENIK EZ DUEN TXIMISTA6. FITXA9

18

Zure sorkuntza, agian, alaja,nekazari* ere baden gauzainaalgarroboa, pagoa, haritza, pinuanire kaxaren materia izango dena.Dagoeneko, agian, baso-moztaileaklantzen eta ekiten dio hiltzaile baten oldarpenazeta agian, bidearen aldapatik igotzenda odoleztatuta durundaka jaistekoAgian, dagoeneko, bizidun ororen azkenbabesa ahalbidetzen** duen hark geometriahutsean bilakatzen du, tolesdura zapal hutseanEta egiaz, eta zalantzarik gabe,eternitatetik lur iluna prest eternitatetik lur iluna prest

MIGUEL HERNÁNDEZ, Etenik ez duen tximista (moldatua)

*Bigarren bertso-lerroan nahasmena sorraraz dezakeen hiperbatona dago. Aipatutako bertsoak, nekazari gauzain batek gero aipatzendiren zuhaitzetako egurra aukeratuko (gordeko) duela esan nahi du, hilkutxa egiteko lehengai modura erabiliko dena.

**Ahalbidetu: zilegitu.

Erreparatu azken tertzetoan. Zein motako determinismo aipatzen duela uste duzu?

Zure ustez, Kontraerreformaren espirituak bizirik dirau XXI. mendean?

Berridatzi azken tertzetoa (ahal dela, silaba eta errima kopurua errespetatuz), beste determinismo batzuen ikuspegitik.

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0129-0140.qxd 12/2/09 11:44 Página 140


Zoriontasunaren eta justiziaren etikak

AURKEZPENA

UNITATEAREN ESKEMA

Unitate honetan gutxiengoen zoriontasuna eta etikaeskuratzeko helburuz proposatzen diren etikak jorratuko dira,justiziarenak, hain zuzen ere. Sokrates egia bilatzeaz arduratuzen eta jakinduria bertutearekin eta zoriontasunarekinidentifikatu zuen hezitzailea izan zen. Zenbait teoria etikokzoriontasuna giza jardueren azken helburutzat hartzen dute;

zoriontasuna nork bere burua errealizatzearen (Aristoteles),nork bere burua aski izatearen (zinikoak eta estoikoak) edo plazeraren bitartez (hedonismoa) eskura daiteke.

Justiziaren etiken arabera morala ez da subjektiboa eta,pertsona guztientzat baliagarri izan daitezkeen justiziazkogutxieneko objektibo batzuk eska daitezke.


Unitatea mendebaldeko etikaren jatorria Grezian kokatzen dela azalduz abiatzen da. Homeroren poemetan, ontzat eta bertutetsutzat zerulertzen zen islatzen da dagoeneko. Gizakiaren arazoasakon aztertu zuen Sokratesek, horretarako, ironia maieutika erabiliz, gizakiaren barrenetik egiaateratzeko gaitasuna zuen.

Unitateko bigarren puntuan zoriontasunaren etikakaztertzen dira. Aristotelesek gizakiaren helburuabertutearen bidez zoriontasuna eskuratzea zela uste zuen. Bertutea gure ekintza moraleko erdibide gisa ulertzenzuen, gizaki zuhurra hauteman dezakeena. Beste eskolabatzuk nork bere burua aski izatean oinarritutakozoriontasun ereduak planteatu zituzten. Alde batetik,zinikoak, naturaren arabera bizi behar duengizabanakoaren askatasun erradikalaren aldekoak ziren.Beste alde batetik, estoikoek, patu saihestezinak eragin

dezakeen oinazetik urrunduko gaituen barne-bakea garatubehar dugula uste zuten. Epikureismoa izango litzatekehirugarren eredua, hauen ustez, plazera zen zoriontasunaeskuratzeko bidea.

Unitateko hirugarren puntuan justiziaren etikak azaltzendira. Arrazoimenaren autonomian oinarritzen den Kantenformalismo etikoarekin abiatzen da. Autonomiaren bitartez,inperatibo kategorikoa aplika dezakegu eta eginbeharrak ase ditzakegu. Izaera unibertsaleko etikahonetan, gizakiek balio absolutua dute.

Schelerren eredu etikoak emozio-ekintzen formalismoaeransten du. Balioak, emoziozko intuizioaren bitartezhautematen diren edukiz hornitutako trebetasunak dira.

Azkenik, diskurtsoaren etikak argudiatzen alde egiten duelkartasun unibertsala eskuratzeko, gizaki guztiak baliozkosolaskidetzat joz.

Zoriontasunaren eta justiziaren etikak

Musika-kutxa

1. Mendebaldeko etikaren hastapenak

2. Zoriontasunari era askotara esaten zaio

3. Justiziaren etikak

1. Ariketak

2. Baliabideak

LEHEN PUNTUA

GAI NAGUSIA

BALIABIDEAK

10941393 _ 0141-0154.qxd 12/2/09 11:48 Página 141


HELBURUAK

KONTZEPTUAK

EDUKIAK

• Mendebaldeko etikaren hastapenak.

• Sokratesen jarrera.

• Zoriontasunari era askotara esaten zaio.

• Hiru zoriontasun-eredu.

• Justiziaren etikak.

• Formalismo etikoa.

• Kontzientzia morala: Inperatibo kategorikoa.

• Balioen etika unibertsala.

• Prozedurazko etikak.

• Diskurtsoaren etika.

• Unibertsalismoa eta komunitarismoa.

1. Sokratesen jarrera eta metodoa behar bezala ulertzea.

2. Zoriontasuna, pertsonen azken aspirazio ekidinezingisa, moraltasunarekin harreman zuzenean dagoelaaitortzea.

3. Honako kontzeptuok definitzea: bertutea,zoriontasuna, justizia, eudemonismoa, hedonismoa,axiologia.

4. Zoriontsu izateko era ugarien aurrean errespetuaazaltzea, horietako bakoitza indarrez bestearengainetik ezin daitekeela ezarri, baina bestelakozoriontasun bat hartzera gonbidatu daitekeelaulertuta.

5. Eudemonismoa, zinismoa, estoizismoa eta hedonismoa bereiztea.

6. Zoriontasunaren etikei buruzko proposamenakalderatzea eta, bakoitzak ematen duen «onaren»ikuspegitik, eguneroko bizitzako hainbat egoerareninguruko iritziak ematea.

7. Formalismo etikoa ulertzea.

8. Inperatibo kategorikoa aztertzea.

9. Kanten formalismoa eta balioen etika materialaalderatzea.

10. «Moralaren» eta «justiziaren» arteko harremanafinkatzea, azken hau, edozein teoria etikok izan beharduen elementu ukaezin modura ulertuta.

JARRERAK • Etikari buruzko oinarrizko galderen inguruan pentsatzeko eta erantzunak topatzeko aurretikojarrera izatea:«Zer egin behar dut?», «Nola jakin dezaket zer dagoen gaizki eta zer ondo?»,«Nola lor dezaket bizitza ona?».

PROZEDURAK • Sokratesen jarrera aztertzea.

• Zoriontasun-ereduak proposatzen dituzten teoria etikoei buruzko informazioa bilatzea.

• Gaurkotasuna erabiltzeko moduari buruzko txosten bat taxutzea.

• Ikasitako egileak eta eskola etikoak testuinguruan kokatzeko informazioa bilatzea.

• «Ona», «plazera», «bertutea», «zoriontasuna» edo «justizia» gisako hitzen esanahia zehaztekoariketak egitea.

• Kontzeptu etikoak agertzen dituzten obra klasikoak eta, egileei eta hauen pentsamenduariburuzko datuak ematen dituzten biografia-obrak irakurtzea.

• Formalismo etikoa xehetasunez deskribatzea.

• Prentsa eta dokumentalak erabiltzea, etika ezberdinetatik aztertu daitezkeen gertakizunak eta egoerak aukeratzeko eta erakusteko.


941393 _ 0141-0154.qxd 12/2/09 11:48 Página 142


• Sokratesen jarrera azaltzea.

• Eudemonismoa, zinismoa, estoizismoa eta hedonismoa bereiztea.

• Utilitarismo soziala ezagutzea.

• Formalismo etikoa identifikatzea.

• Inperatibo kategorikoa gehienezko moduan aplikatzen jakitea.

• Autonomia morala definitzea.

• Balioen etika materiala aitortzea.

• Unibertsalismoa eta komunitarismoa azaltzea.

• Unitatean ikasitako kontzeptuak aplikatzea.


• Unitate honetan hiritartasun demokratikoa eta arduratsua izateko ezinbestekoak diren printzipioak eta balioak lantzendira: inperatibo kategorikoa agindu moral modura eta pertsona helburuen erreinuko kide modura.

• Pertsonaren duintasuna, alderdi komunitarioa eta talde-elkartasuna aintzat hartzea da bake globala eskuratzekobeharrezkoa den beste arlo bat.

BALIOETAN HEZTEA

FITXEN INDIZEA



2. fitxa Zoriontasunaren etikak BERRIKUSKETA

3. fitxa Rol jokoa FINKATZEKO

4. fitxa Bi dilema moral ZABALTZEKO

5. fitxa Etikaren eginbeharra SAKONTZEKO


• Hainbat unetan eta hainbat ikuspegitatik eskaini diren erantzunak ezagutzeko interesa izatea.

• Portaera bideratzeko balioak eta arauak ezartzeko beharra aitortzea.

• Alderdi intersubjektiboa aintzat hartzea, subjektibismo berekoia gainditzea ahalbideratzenduen erreferentzia-eremu gisa.

• Norberaren zoriontasuna gainetik jarriz, justiziaren eskakizun unibertsalak alboratzen dituztenjokabide ez-solidarioak gaitzestea.

• Arazoen eta balizko konponbideen mundializazioa kontuan hartuz, norberaren planteamenduetikoa eraikitzeko ardura izatea.

941393 _ 0141-0154.qxd 12/2/09 11:48 Página 143


ARIKETEN ERANTZUNAK

HASIERAKO GALDERAK

Unitate honetako lehen galderek gizakiaren zoriontasunari buruzgogoeta eginarazten digute, plazeraren bidez zoriontasunaeskuratzen den ala ez eta, edozein zoriontasun mota moralki onardaitekeen ala ez. Galdera honek, gehiengoak morala onartzekoduen moduari jarraituz, moralari eta bere balizko unibertsaltasunarieta balioespenari buruzko galderak egitera garamatza. Azkenik,beti hain tirabiratsua den moralaren eta justiziaren artekoharremanaren arteko gogoeta egitea besterik ez da geratzen.

MMEENNDDEEBBAALLDDEEKKOO EETTIIKKAARREENN HHAASSTTAAPPEENNAAKK

1. DOKUMENTUA

1. Sokratesen aurreko filosofia, naturaren jatorria, eraketa eta esentzia bilatzeaz arduratu zen, horregatik eman zitzaienfisiko izena. Sokratesek guztiz irauli zuen filosofia gizakia aintzathartzean, bertutetsua, jakintsua, justua eta hiritar ona izandaitekeela azalduz.

ZZOORRIIOONNTTAASSUUNNAARRII EERRAA AASSKKOOTTAARRAA EESSAATTEENN ZZAAIIOO


1. Berari dagokion eginkizuna zein den argituz, azkenik,adimentsua izatea zer den zehaztuko da, izan ere, zuhurtziazkoarrazoimena lagungarria da erdibide egokia aukeratzeko etabertutetsua izateko.

2. Bizitza zoriontsuaren gailurra gorputzaren osasuna etaarimaren lasaitasuna eskuratzea da.


• Zer esan nahi dute kontzeptu hauek gaur egun: on, bertute etahobea izatea? Alderatu esanahi horiek eta grekoentzat zutena.

Erantzun pertsonala. Gaur egun bikaintasunaren eta hobeaizatearen kontzeptuek ez dute zerikusirik guztiontzako ona denabilatzearekin, eta hori da, funtsezko ezberdintasuna. Aitzitik,gaur egun, indibidualki nabarmendu behar dela uste izaten dairrika pertsonala areagotzeko.

• Aukeratu Sokratesen teoria morala ongien deskribatzenduten hiru alderdiak eta azpimarratu unibertsalismo moralaaditzera ematen duten ezaugarriak.

Erantzun pertsonala. Guztiontzako baliozkoak diren kontzeptumoralak bilatzea eta gizakiek barnean egia dutela aitortzea diraSokratesen teoria unibertsalista bilakatzen duten ezaugarriak.

• Azaldu eta laburbildu eudemonismoaren eta hedonismoarenarteko desberdintasunak.

Eudemonismoak nork bere burua errealizatzetik abiatuz bilatzendu zoriontasuna, arrazionaltasuna erabiliz eta, hedonismoakplazeraren bitartez eskuratzen du zoriontasuna. Hemen,korronte bakoitzak egiten duen arrazoimenaren erabileranabarmen daiteke: alde batetik, erdibidearen arabera jardunezbertutea bilatzen duen arrazoimen zuhurra dago eta, beste aldebatetik, plazera intentsuenak eta iraunkorrenak bilatzen dituenarrazoimen kalkulatzailea dago.

191,-196.OR.

190.OR.

188.OR. • Azaldutako hiru zoriontasun-ereduetatik, zein da nagusi gauregun, zure ustez? Zergatik?

Erantzun pertsonala. Ziur asko ikasleek hedonismoa esango dute.Irakasleak, entretenimenduaren kultura, plazeren berehalakoasebetetzea eta kontsumo nabarmena eta arranditsua lehenestendituen gure gizartearen azterketa egiteko balia dezake aukera.


• Aristotelesen ustez, zein da gure ekintzen helburu guztienarrazoi den azken helburua?

On perfektua den eta berez nahikoa den zoriontasuna da azkenhelburua, eta jarduera jarraikorraren bitartez eskuratzen da.

• Aipatu, adibide modura, berez helburu diren hiru ekintza, eta gero, helburua beraietatik kanpo duten beste hiru.

Paisaia bat behatzea, ezezagun bati ezeren truk laguntzaematea eta, Aristotelesen kasuan, kontenplazioa lirateke berezhelburu diren ekintzak.

Zerbaiten truk egiten diren guztiak beraietatik kanpokohelburuak dituzten ekintzak lirateke.

• Zer gizaki da zoriontsu Aristotelesen ustez?

Bizitza arimaren jardunari jarraituz burutzen duena eta, bizitzateorikoan kontenplazioa egitera dedikatzen dena eta bizitzapraktikoan erdibidea aukeratzeko zuhurtasuna erabiltzendakiena, eta modu horretan zoriontsu dena da gizaki zoriontsua.


1. Arrazoimenaren araberako arimaren jarduera.

2. Gizaki ona bertutearen araberako arimaren jarduera bat da eta bizitza osoari eragiten dio, beraz, bertutetsu izanezzoriontasuna erdiesten dugu.


1. Bere mende zer duen eta zer ez argi duen hura.Aberastasunaren gisako kanpoko ontasunak dituela edo desiratzen dituela uste badu, eta hura lortzekoeginahalean murgiltzen bada, sekula ez da zoriontsu izango.Aitzitik, iritzia, aukeraketa, apeta eta bestelako barnekoontasun batzuk mendean baditu, orduan zoriontsu izango da.


1. Erantzun pertsonala. Epikuroren arabera, ez dago beti oinazeoro saihestu beharrik, epe luzean plazera handiagoa emangobaitigute. Esate baterako, gorputza osasuntsu mantentzekodieta zorrotza izatea beharrezkoa da, eta horrek hartzeagustatuko litzaizkiguken elikagaiak alboratzeko oinazeasorraraz dezake.

2. Bai, izan ere, plazera gehiegikeriak haien mendekotasuna etaosasunaren narriatzea eragiten ditu. Are gehiago, guremendekotasunaren ondorioz alde batera uzten ditugunlagunak gal ditzakegu.

3. Plazera eskuratzea eta, beraz, oinazea saihestea da,zoriontasunera garamatzan ontasun gailena eta berezkoa.


• Zer esango lukete ziniko batek eta estoiko batek jabetzaugari, luxua eta erosotasuna izateko aukera balute? Eta zuk zer deritzozu?

10941393 _ 0141-0154.qxd 12/2/09 11:48 Página 144


Biek uko egingo liokete luxuari, zorroztasunaren eta nork bereburua aski izatearen aldekoak direlako. Beharrezkoak ez direnontasunak izateko desirak eragingo lieke kanpoko ontasunekikonolabaiteko mendekotasuna, eta horrek, zoriontsu izateaekidingo lieke. Erantzun pertsonala.


1. Erabilgarritasuna edo zoriontasun handienaren printzipioalitzateke moraltasunaren funtsa. Ekintza zuzena dazoriontasuna eragiten duenean eta bidegabea da aurkakoaeragiten duenean.

2. Ekintza moralak ahalik eta zoriontasun handiena (plazerahandiena) lortu behar du ahalik eta izaki bizidun gehienentzat.Sozialki erabilgarri izatea da ekintza mota hauek zehaztekoerabili behar den irizpidea.



• Sufriarazi egiten gaituzte emozioek, zure iritziz? Aipatu,emozio edo grina batzuk, eta horiekin lotutakosufrimenduak. Estoikoek diotenez, emozioak menderatzeazoriontasun-iturri da. Iritzi berekoa al zara?

Erantzun pertsonala. Gorrotoa edo herra bezalako pasioeksufriarazi egiten gaituzte, obsesionatu egiten gaituztelako eta komeni zaiguna argitasunez aukeratzeko behar denarrazonamendua osten digutelako.

• Zer hedonismo mota da epikureismoa? Eta utilitarismoa?

Epikureismoa hedonismo indibiduala da eta utilitarismoahedonismo soziala da.

JJUUSSTTIIZZIIAARREENN EETTIIKKAAKK


1. Aholku enpiriko bat zoriontsu izateko hartzen da kontuan eta,eskuarki, esperientziak ematen du eta ongizatea sustatzen du.Arrazoimenaren agindu batek ez du zoriontasuna helburu, ez du zerikusirik esperientziarekin eta baliozkotasununibertsala du.

2. Zoriontasuna eskuratzea helburu indibidual bat dela. Bakoitzakzoriontasuna bere erara irudikatzen du eta horregatik da subjektiboa, mundu guztiak ez duzoriontasunaren ideal bera; horregatik dio Kantek testuanharen ondorioek ekintza kopuru infinitua sorraraziko luketela.


1. Aitorrek soilik (azkenak) jarduten du inperatibo kategorikoarenarabera, gainerakoek ekintzen truke zerbait eskuratzea esperodute.


1. Bitarteko eta helburu gisa erlazionatzen dituzten legeobjektibo eta guztionak lortzeko, izaki arrazoidun oro batzendituen hura da. Horregatik, testuaren arabera, prezioa duteaiherrak dituztelako eta, honen gainetik, duintasuna dute.

2. Izaki arrazoidun batek duintasuna du, helburua da berez,moraltasunerako gai den neurrian.

197.-202.OR.


1. Balioak objektu errealen baita dauden objektu irrealak dira;ezin dira ulertu, sentitzea besterik ez da geratzen. Balioestekogaitasuna balioak agerian uzten dituen funtzio psikikoa da.


3. Tasun objektiboak dira objektuen baitan dauden neurrian.Objektu baten edertasunaz edo ekintza baten zuzentasunazeztabaida daiteke; adostasunik lortu ez arren, tasuna hor dago.


• Zer argudio aurkitzen dituzu Kanten etika formala delaesateko?

Erantzun pertsonala. Formala da ez duelako eduki enpirikorik.Zure erabaki moral partikularrak arrazonamenduz gidatu behardituen egitura bat eskaintzen dizu.

• Zertan dira desberdinak aholkuak eta agindu moralak, Kanten esanetan?

Aholku enpiriko bat zoriontsu izateko hartzen da kontuan eta,eskuarki, esperientziak ematen du eta ongizatea sustatzen du.Arrazoimenaren agindu batek ez du zoriontasuna helburu, ez du zerikusirik esperientziarekin eta baliozkotasun unibertsala du.

• Joka al daiteke borondate onez, giza duintasuna inolaz ereerrespetatu gabe?

Ez, lege gizatiarren errespetuz eginbeharra betetzen duenakborondate ona duelako, eta legeak, gizaki guztiak berezkohelburutzat hartzea inplikatzen du, hau da, duintasunaren jabegisa hartzea.

• Zer kritika egiten dio Max Schelerrek Kanten formalismoari?

Gure mundua ez da agortzen sentsibilitatea/arrazoimenadualismoan, a priori sentimenarekin zerikusirik ez duten edukimaterial batzuk aurkitzen dituzten emozio-ekintzak ere badira.Eduki horiek baliotzat har daitezke.


1. Ez litzateke onargarria, energia-planak eragindako guztiak ezliratekeelako kontuan hartuko.




• Diskurtsoaren etikaren arabera, zer printzipiok ematendigute arau jakin bat baliozkoa dela egiaztatzeko aukera?

Unibertsalizazioaren printzipioak eta diskurtsoaren etikarenprintzipioak.

• Azaldu zer arrazoirengatik esan daitekeen diskurtsoarenetikak Kanten proposamenari jarraitzen diola, eta, areago,hura gainditu ere egiten duela.

Kanten proposamenari jarraitzen dio lege moral unibertsalakbilatzen dituelako, baina, aldi berean, arau hauenbaliozkotasuna elkarrizketan eta bere jarraipenetik eratordaitezkeen ondorioak onartzean oinarritzen da. Kantiar etikaarrazoimenaren autonomian oinarritzen da, eta diskurtsoarenetika baliozko solaskideen arteko elkarrizketan.

941393 _ 0141-0154.qxd 12/2/09 11:48 Página 145


• Diskurtsoaren etikak eta prozedurazko beste etika batzuekjarrera unibertsalista dute. Orduan, bateraezinak al dirakomunitarismoa eta haiek? Azaldu.

Tirabiran egon daitezke, izan ere, komunitaristen iritziz,printzipio unibertsalek urrunarazi egin ditzakete gizabanakoaknortasuna bereganatu duten komunitatetik.



2. Hiritarrek modu kontzientean parte hartzen duten huralitzateke, gainerakoak aintzat hartuz eta haiekin jardutekokonpromisoa hartuz.


1. Irakurri sarrerako testua eta erantzun: zerk eragiten duteoria etikoak elkarren desberdinak izatea?

Kontzeptu moralak (balioak, ontasunak, eginbeharrak edo arauak, helburuak, bertuteak, zoriontasuna…) moduezberdinean antolatzean datza teoria etiko baten eta bestebaten arteko desberdintasuna, bat nagusia joz eta gainerakoakharen baitakotzat joz, gainera, metodo desberdinak erabiltzendituzte.

2. Egin gogoeta Diogenesen eta Alexandroren istorioari buruz eta esan zer-nolako jarrera duen Diogenesekboterearekiko. Zer ondorio on eta txar ditu horrelapentsatzeak? Ezagutzen al duzu gaur egun hala pentsatzenduen inor?

Diogenesek, zinikoen artean pentsalaririk ezagunenak, boteresoziala, politikoa eta ekonomikoa mespretxatzen ditu.Boterearekiko jarrera honen alde ona da askatasuna ematenduela, ez gaituela kanpoko ezeren mende jartzen zoriontasunalortzeko. Diogenesek uste duenez, pertsonak bere burua askidu zoriontsu izateko, aszetismoaren eta bere buruamenderatzearen bitartez. Alde txar aipagarrienak marjinazioaeta onespenik eza dira.

3. Azaldu zer esan nahi duen Epiktetoren, estoizismoen arteanpentsalaririk ezagunenetarikoaren gogoeta honek: «Ezeskatu gertatzen ari diren gauzak zuk nahi bezala gertadaitezen. Nahi ezazu gauzak gertatzen diren bezalagertatzea, eta zoriontsu izango zara».

Epikteto estoikoak, gogoeta honen bitartez, aitortzen du alferrikakoa dela ezinbestean gertatzen denaren aurkaegitea. Portaera naturaren legeetara egokitu behar da; beraz, jakintsuak ez dio kontra egin behar patuaren aginduari. Baina exijitzen duen etsipen hori «Gauzak gertatzendiren bezala gertatzea nahi du» esaldian adierazten duena,pozezko konfiantza bihurtzen da gauzen ordena arrazionalhorretan; izan ere, ordena hori gu guztiz zoriontsu izangaitezen sortu da. Laburbilduz, Epiktetok esaten duenez, soilik ordena hori izurik gabe onartzen duzunean «izango zarazoriontsua».

4. Esan zure iritziz nork esanak diren esaldi hauek eta eginbakoitzari buruzko iruzkina:

– Onena izan behar da, norberaren komunitateari zerbitzurikonenak emateko.

203.OR.

– Erdibidean dago bertutea.

– Izan zeure buruaren jabe. Ziurtatu barne-bakea, den-denapatu arrazionalaren esku baitago.

– Gaizki ari denak, ezjakintasunagatik jokatzen du gaizki.

– Ontasunaren arautzat plazera duena da jakintsu.

Lehenengo esaldia Homeroren poemek jasotzen dutenmundu moralaren ezaugarrietako bat da. Bigarren esaldiaAristotelesena da. Hirugarren esaldia estoiko batena.Laugarrena Sokratesen baieztapen bat da. Eta bosgarrenabaieztapen hedonista bat da, epikureismoa defendatzen duenbatena.

5. Demagun egoera hau: gizon batek gibel-transplanteabehar du, baina nahikoa diru ez duenez, pentsatzekoa da ez duela izango transplantea ondo joateko beharbesteko zainketarik. Etikaren ikuspegitik, ondo al legokegizon horri transplantea ukatzea eta diru-arazorik ez duenbeste bati egitea? Zer esango lukete Bentham y Mill gisakoutilitaristek? Eta zer iritzi duzu zuk?

Etika utilitaristaren arabera, ahalik eta ona gehien ekarrikoluketen ekintzak lirateke onargarriak; eta erabilgarritasuna daona zer den finkatzeko irizpidea. Dilema moralarekin jarduteaklana hainbat bidetik egiteko aukera ematen du: teoria etikoakaplika daitezkeen bizimoduko egoeretara hurbiltzea; teoriaetikoen arteko desberdintasunak argiago izaten laguntzea;ikasleei besteen lekuan jartzeko aukera ematea, eta ekintzamodu bat aukeratzeko orduan horien argumentuak erabiltzea;amaitzeko «on» eta «zuzen» kontzeptuak bereizten jakitea, eta bi kontzeptuok nahasten direnean sortzen diren ondoriosozialak erakustea. Ikasleen arrazoiketak balioetsi behar diragehienbat, ez hainbeste hartzen duten erabakia. Hots, berenaukera ondo oinarritzen jakin dezatela da garrantzitsuena,nahiz eta gure iritziz, beste aukeraren bat egokiagoa izan. Oro har, ikasleek proposatzen dituzten dilemekikokonponbideak ematerakoan, egiten duten aukera bera bainogarrantzitsuagoa izango da aukera nola oinarritu eta argudiatuduten.

6. Norbaitek esaten duenean «hori ez da zuzena», zer nahi du:denek hala pentsatzea ala bera iritzi horretakoa delajakinarazi? Unibertsaltasun asmo bera al du baieztapenhonek: «hori ona da»?

Galdera honek «zuzen» nozioaren eta «on» nozioaren artekodesberdintasunak azpimarratzen ditu. «Onak» ez duunibertsaltasuna bilatzen: zerbait izan daiteke ona zuretzat,baina ez niretzat. «Justuak» badu unibertsaltasun nahia. Hainzuzen, pertsona batek adierazten duenean berekin ez dutelazuzen jokatu, ez die besteei adierazi nahi bera iritzi horretakoadela; besteek injustizia hori onartzea nahi du.

7. Arau hauetako zein da morala, Kanten arabera? Zergatik?

– Lapurretarik ez egitea, Elizaren aginduetako batek halaagintzen duelako.

– Lapurretarik ez egitea, legeak ezarritako betebeharra delako.

– Lapurretarik ez egitea, arrazoimenaren arabera ez dudalakolapurtu nahi izan behar.

– Lapurretarik ez egitea, bestela kartzelan sartuko nautelako.

Kanten arabera hirugarren araua izango litzateke morala,«eginbeharra» daukagulako egiten baitugu, eta ez«eginbeharraren arabera»; horrek agerian uzten du subjektua

941393 _ 0141-0154.qxd 12/2/09 11:48 Página 146


autonomoa dela. Gainerako arauetan, kanpoko zerbaitekbultzatzen du borondatea ekitera (heteronomia). Dena den,bigarren araua, «lege moralari» dagokiola interpretatzenbadugu behintzat, moraltzat har genezake.

8. Zertan dira desberdinak, diskurtsoaren etikan, diskurtsoideala eta egiazkoa? Zer eginkizun du lehenak?

Diskurtso idealean, pertsona guztiak dira baliozko solaskide eta,beraz, beraiei eragiten dieten arauez hitz egiten denean, bereninteresak kontuan hartzen dira, eta defendatu ere egiten dira,ahal bada, behintzat. Hau da, ezin da arauak eragiten dion inorkanpoan utzi. Gainera, diskurtso idealak arau jakin batzukerrespetatu behar ditu, solaskideen artean simetriabaldintzetan gertatuko bada. Diskurtso horretan, arau batontzat emango da baldin eta arauak eragiten dien guztiakontzat emateko ados badaude, arauak ez dituelako soilik taldebaten edo gizabanako baten interesak asebetetzen, baizik eta unibertsalak izan daitezkeen interesak. Deskribatu dugundiskurtso horrek desberdintasunak ditu diskurtso errealarekin,azken hau simetria eta hertsapen baldintzetan gertatzen baita;eta gainena, ez ditu unibertsalak diren interesak ase nahi, baiziketa gizabanakoarenak eta taldearenak. Dena dela, norbaitargudioka badabil arau moral bat zuzena den ala ez den jakinnahian, diskurtso hori posible dela onartzen du, eta beraz,

beharrezkoa. Hori dela eta, diskurtso ideal honek, hizketarenegoera ideal honek, ideia arauemailea izateko funtzioa du. Ideiaarauemailea gertatuko den ala ez inoiz jakingo ez dugunegoera baten ideia da. Gertatuko den ez dakigu, baina arrazoiakdesiragarria litzatekeela adierazten digu. Hortaz, ideia horigauzatu nahian dabiltzanak arrazionalki jokatzen dute. Esatebaterako, munduan bakea nagusitzea edo aberastasunarenbanaketa justua izatea. Ideia hori gure ekintzaren helburu da,eta gure egoera zehatzak kritikatzeko irizpide.

9. Egin teoria etiko guztien laburpen bat.

Horretarako, teoria guztien laburpen bat egin daiteke jarraianagertzen denaren moduko taula bat taxutuz:

10. Izan al daiteke zoriontsu, bidegabekeriaz inguratuta bizirikere? Beharrezkoa al da justizia eta zoriontasunabateratzea? Batera al daitezke? Bururatzen al zaizu bihoriek bateratzeko moduko ekintzarik?

Ariketa honek ikasleek zoriontasunaren eta justiziaren artekoloturaz gogoeta egin dezatela du helburu. Mintzaldirakogaitzat ere erabil daiteke. Ematen dituzten erantzunetangutxiengoen eta gehienezkoen etikak bateratzeko beharraeta komunitaristen eta unibertsalisten arteko polemika landubeharko dituzte.

Teoria etiko Ordezkariak Kontzeptu giltzarria Printzipio morala Irizpide morala

Intelektualismomorala

Sokrates Jakintza � Bertutea �Zoriontasuna.

Ezinezkoa da nahita gaizkijardutea, gaizki jardutenduenak ezjakintasunagatikegiten du.

Metodo maieutikoak gizakiguztientzat baliagarri izango direnkontzeptu moralak aurkitzen ditu.

Eudemonismoa Aristoteles Zoriontasuna (pertsonabati, bere bizitza oro harhartuta komeni zaiona,nork bere buruaerrealizatzea).

Eskasiaren eta gehiegikeriarenarteko erdibidea.

Printzipioak kasu konkretueiaplikatzea, testuinguruaren datuakkontu handiz aztertuz.

Utilitarismoa J. BenthamJ. S. Mill

Zoriontasuna (ahalik eta plazera gehieneta min gutxien).

Ahalik eta zoriontasungehien (plazerik gehien)ahalik eta gehienentzat.

Ahalik eta gehienei ahalik eta plazeragehien ematen dieten ekintzak zeindiren zehaztea eta aukeratzea.

Kantiarra(Formalismoetikoa)

Kant Justizia (borondate ona= betebeharrabetebeharrez betetzea).

Inperatibo kategorikoa.Duintasuna.

Inperatibo kategorikoaren testa(arauaren unibertsaltasuna, arauakbalio absolutua dutenak babestea,araua izaki arrazional orok bera eta besteak helburutzat, eta ezbaliabidetzat hartuko dituenerreinuan indarrean egon ahalizatea).

Dialogika(prozedimentala)

ApelHabermas

Justizia (elkarrizketa dajustizia kooperatiboaaurkitzeko eta arauakzuzentzeko bidea).

Unibertsalizazioarenprintzipioa. Diskurtsoarenprintzipioa.

Erabaki bat moralki zuzena izangoda baldin eta unibertsalak izandaitezkeen interesak asetzenbaditu eta simetria baldintzatanizandako solasaren bidez onartubada.

941393 _ 0141-0154.qxd 12/2/09 11:48 Página 147


1. Zertan datza maieutikak?

a) Bertutea bikaintasun gisa ulertaraztean.b) Egia azaleratzean.c) Inperatibo kategorikoa aplikatzean.

2. Zein korronteri dagokio hurrengo esaldia?: «Jakintzak bi sustrai ditu: plazera eta intelekto kalkulatzailea»:

a) Utilitarismoa. b) Eudemonismoa.c) Hedonismoa.

3. Esan zein den eudemonismoaren baieztapena:

a) Berez helburu diren ekintzak dira perfektuenak.b) Gizaki guztiek plazera bilatzen dute eta mina saihesten dute.c) Naturaren arabera bizi dena da jakintsua.

4. Esan zein den zinismoaren baieztapena:

a) Berez helburu diren ekintzak dira perfektuenak.b) Gizaki guztiek plazera bilatzen dute eta mina saihesten dute.c) Naturaren arabera bizi dena da jakintsua.

5. Zein korronteri dagokio hurrengo esaldia?: «Ahalik eta zoriontasun gehien (plazera gehien) ahalik eta izakibizidun gehienentzat»:

a) Formalismo etikoa.b) Axiologia hutsa.c) Utilitarismoa.

6. Nork egin zuen etika materialen kritika?:

a) Epikurok.b) Kantek.c) Schelerrek.

7. Esan zein den inperatibo kategorikoaren baieztapena:

a) Jardun ezazu lege unibertsal bat zeure borondateko gehienezko bilakatzeko moduan.b) Zoriontasuna irudimenaren ideala da.c) Jardun ezazu zeure borondatearen gehienezkoa lege unibertsal bilakatzeko moduan.

8. Giza duintasuna(k):

a) Giza eskubideen funtsa da.b) Beharrezkoa da zoriontsu izateko.c) Gizaki guztiek prezioa dutela inplikatzen du.

9. Balioen etika materiala(k):

a) Kanten formalismoari alternatiba bat da.b) Bertute dianoetikoak aztertzen ditu.c) Gizakiaren askatasun erradikala baieztatzen du.

10. Zein korronteri dagokio hurrengo esaldia?: «Komunikatzeko gai diren izaki guztiak dira baliozko solaskide»:

a) Intelektualismo morala.b) Diskurtsoaren etika.c) Zinismoa.

1


FINKATZEKO

GALDETEGIA1. FITXA10

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0141-0154.qxd 12/2/09 11:48 Página 148


BERRIKUSKETA

ZORIONTASUNAREN ETIKAK2. FITXA10

Irakurri hurrengo testuak, egin aipamen labur bat eta alderatu:1

«Arrazoimen hotza eta independentea, ez da ekintzareneragile eta, apetatik eta aiherretik jasotako bulkada bai-no ez du bideratzen, zoriontasuna eskuratzeko eta mise-ria ekiditeko bitartekoak erakutsiz. Gustua, plazera edomina ematen duen neurrian eta, ondorioz, zoriontasunaedo miseria ematen duen neurrian, ekintzaren eragile bila-katzen da eta, desiraren eta nahimenaren lehen bulkada

edo eragingailua da. Bi egoera edo harreman, ezagunakedo balizkoak, lehenengoak ezkutukoa eta ezezaguna era-kusten dizkigu. Egoera eta harreman guztiak gure aurreandaudenean, azkenak, zentsura edo onarpen sentimenduberri bat esperimentarazten digu besteengandik.»

HUME, D., Moralaren printzipioei buruzko ikerketa

«Beraz, bertutea aukerazko izateko modua da, guri dago-kigun erdibidea, arrazoimenak eta gizon zuhurrak erabaki-tzen duen hark determinatua. Bi bizioen arteko erdibideada, bata gehiegikeriarena eta bestea eskasiarena, halaber,pasioetan eta ekintzetan beharrezkoa dena ez eskuratzea-rena kasu batean eta gainditzearena bestean, bertuteakaldiz, erdibidea aurkitzen eta aukeratzen du. Hori dela eta,bere entitatearekin eta bere esentziak ematen dion defini-zioaren arabera, bertutea erdibidea da, baina onenari etaontasunari dagokionez muturrekoa da.

Dena den, ekintza eta pasio guztiek ez duten erdibiderikonartzen, izan ere, batzuk gaiztakeria izenda daitezke,esate materako, bazterkeria, lotsagabekeria, bekaizkeria;eta adulterioa, lapurreta eta erailketa ekintzen artean. Gau-za hauek guztiak hala izendatzen dira berez txar direla-ko, ez haien gehiegikeriengatik edo eskasiengatik.»

ARISTOTELES, Nikomakorentzako etika

«Horregatik plazera bizitza zoriontsuaren hasiera etaamaiera dela diogu. Lehenengo ontasun gisa aitortu du-gu eta gure izatearen baitakoa, gauzak nahiago izatera edoukatzera eramaten gaituena da, eta hura bilatzen dugusentsibilitatea ontasunaren irizpide gisa hartuta. Eta plaze-ra lehenengo ontasun naturala denez, ez dugula edozeinplazera bilatzen ondorioztatzen da, aitzitik, zenbaitetanplazera askori uko egiten diegu min handiagoa ondorio

dutenean. [...] Beraz, plazera oro izatez ontasun da, bainaplazera oro ez da desiragarri. […]

Gure ustez autarkia ontasun bikaina da. […] Gorputza-rentzat oinazearen gabeziaz eta arimarentzat ezinegonarengabeziaz hitz egiten ari gara.»

EPIKURO, Menezeorentzako gutuna

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0141-0154.qxd 12/2/09 11:48 Página 149



FINKATZEKO

ROL JOKOA 3. FITXA10

Institutuan ekintza bandalikoak izan dira: ikasleen komunetan, norbaitek tanga guztiak suntsitu ditu. Zuzendariak atezainari agindu dio komun horiek ixteko eta, komunak konpondu ondoren, atsedenaldian baino ezirekitzeko. Horrek hainbat eragin sortzen ditu eskola komunitateko kideen. Gauzak horrela, zuzendariak Eskola Kontseilua deitu du.

Pertsonaiak:

Abel. 42 urte ditu eta institutuko zuzendaria da. Hau berebigarren urtea da postu horretan. Eskola Kontseiluari arazoaazaldu eta gertaeren aurrean hartutako jokaera eta neurriakzergatik hartu dituen justifikatzen saiatu da. Ez zaio iruditzenbere lana egiteko modua inposatzailea denik, permisiboa bai-zik; gutxiengo neurri batzuk baino ez dira errespetatzen. Prestdago iritziak eta iradokizunak entzuteko.

Patrizia. DBHko 3.mailakoikaslea da, eta 15 urte ditu.Harrituta dago institutuan gertatzen ari diren hainbat gau-zarekin. Lehen joaten zen eskolan, irakasleak gainean egotenziren eta jarduera jakin batzuk debekatuta zeuden: geletanjolastea, mahaietan marrazkiak egitea, igarobideetan orrukaeta bultzaka ibiltzea eta abar. Bere ustez, gauza horiek guztiakkonpondu egin beharko lirateke, eta zuzendariak ondo egi-ten du gauzak serio hartzen.

Txema. 17 urte ditu eta Ba-txilergoko 2.urteko ikaslea

da. Uste du ekintza bandaliko horiek ez luketela gertatu be-har, baina bere ustez, hori guztia gertatzen da ikasleak ez di-relako inplikatzen ikastetxeko bizitzan. Txemaren ustez, ez di-tuzte ikasleak ezertarako kontuan hartzen. Komunak berriroireki beharko lituzketela aldarrikatzen du. Halakorik berriz ger-tatuz gero, triskantza eragiten dutenak dena ordaintzera be-hartu beharko lituzkete, eta zein diren jakiten ez bada, kalte-ak denen artean ordaindu beharko lituzkete.

Jaime. 45 urte ditu, eta DBHko 4.mailako ikasle baten aitada. Bere ustez, ekintza horiek umekeriak baino ez dira eta ezzaie arreta gehiegirik eman behar. Irakasleek dute halakoekintzak ez gertatzeko ardura, kalteak eragin dituztenak zeinizan diren asmatu behar dute, eta ez errua denei leporatu.Komunak beti zabalik egon beharko luke, behar duenak era-bil dezan.

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0141-0154.qxd 12/2/09 11:48 Página 150


Zein da arazoa? Zein sentimendu daude jokoan?

Zer-nolako jarrera hartu du pertsonaia bakoitzak?

Zein konponbide proposatu dituzte? Zein dira itxuraz egokienak? Zein konponbide emango zenuke?

Ana. 28 urte ditu, Zientzieta-ko irakaslea da, eta batxiler-go 1.mailako gela bateko tu-torea. Txemarekin bat datorikasleen parte hartze eskasa-

ri dagokionez. Gelako Ordezkarien Batzarra hobeto antolatubeharko litzateke, ikasleak zentroko gaietan gehiago inplika-tzea sustatu beharko litzateke eta eskolaz kanpoko jardueragehiago prestatu beharko lirateke, institutuko bizitza dinami-koagoa egiteko. Jaimek ez bezala, uste du irakasleak ez due-la errudunen atzetik dabilen polizia izan behar.

Teresa. 38 urte ditu, eta DBHko 2.mailako ikasle baten amada. Bere ustez, ez dago eskubiderik halakoak gertatzeko; ira-kasleek zorrotzago jokatu beharko lukete, baina aldi berean,gehiago kezkatu beharko lukete ikasleez eta horien gurasoez.Tutoretza orduak, semeak esaten dionez, ez dira ia inoiz be-tetzen, eta gurasoek oso informazio gutxi dute eta oso gutxi-tan deitzen zaie. Ados dago, denbora batez, zigorra ezartze-arekin.

Antonio. 51 urte ditu eta ins-titutuko atezaina da. Bereustez, ikasle asko eskolarakalteak egitera baino ez dajoaten: ez dute ikasteko as-morik eta denbora zertan eman eta besteak nola zirikatupentsatzen ematen dute. Nekatuta dago eskolan daramandenboran gaiztakeriak ikusten, baina inoiz ez dira izan azkenurteetan bezain larriak. Agindutakoa egiten duela dio, bainaez duela zertan inoren atzetik joan eta dagokion lana bainogehiago zertan hartu.

941393 _ 0141-0154.qxd 12/2/09 11:48 Página 151


Irakurri ondorengo testuak eta lotu utilitarismoarekin, epikureismoarekin eta Kantiar formalismoarekin: 1

BANKUAREN AKATSA ZURE ALDE

«Ritxi kutxazain automatikora joan zenean, ezusteko atse-gina izan zuen. 100 euro eta erreziboa eskatu eta, 10.000euro jaso zituen 100 euroko errezibo batekin.

Etxera iritsi zenean, Internet bidez bere kontua begiratuzuen, eta bere kontuan 100 euro besterik ez zutela karga-tu ikusi zuen. Dirua ongi zainduta zegoen leku batean gor-de zuen, bankuak berehala akatsaren berri emanez deitueta itzularazi egingo ziolakoan. Baina asteak igaro zireneta inork ez zuen deitzen.

Bi hilabete igaro ostean, Ritxik dirua inork ez ziola es-katuko pentsatu zuen, beraz, BMW autoen emakidadu-

nera abiatu zen, patrikan hasierako sarrera emateko di-rua prest zuela. Dena den, hara bidean erru sentimenduapiztu zitzaion. Ez al da lapurreta? Laster konbentzitu zuenbere burua ezezkoan. Diru hori ez zuen nahita hartu,aitzitik, eman egin zioten. Eta ez zion inori hartu, beraz,ez zen lapurreta. Bankuari dagokionez, itsasoan tanta bai-no ez zen kopuru hura, eta edozein kasutan ere, asegu-ratuta egongo dira halako gertaeren aurrean. Eta diruagaldu bazuten haien errua da sistema ziurragoak ez iza-teagatik. Ez, ez zen lapurreta. Sekula izandako zori one-na zen.»

SALBAMENDU-TXALUPA

«–Ados –esan zuen Oierrek, bere burua salbamendu-txa-lupako buru izendatu zuenak–. Hamabi gaude txalupahonetan, eta hori gauza ederra da, hogei ere sartuko gi-nateke eta. Eta nahikoa bizigai dugu gure bila etortzendiren arte, eta hori 24 ordu baino lehen gertatuko da. Be-raz, uste dut, txokolatezko beste gaileta bat eta beste rontrago bat har ditzakegula pertsona bakoitzak. Ados zau-dete?

–Nahiz eta beste gaileta bat gustura jango nukeen –esanzuen Mate jaunak–, ez al genuke aurretik txalupa ha-ra eraman behar, itotzen ari den eta duela ordu erdizgeroztik laguntza eskatzen ari den emakume hura ja-sotzeko?

Zenbaitek behera begiratu zuten txaluparen zorura so,lotsatuta, beste batzuk sinistu ezinik burua mugitzen zu-ten bitartean.

–Ados geundela uste nuen –esan zuen Oierrek–. Itotzenbada ez da gure errua eta jasotzen badugu ezingo ditu-gu soberan ditugun aleak jan. Zergatik eten behar duguhalako egoera atsegina?

Onarpen imintzioak suma zitezkeen.

–Salbatu egin dezakegulako, bestela hil egingo da eta. Ezal da arrazoi nahikoa?

–Bizitza alua! –esan zuen Oierrek–. Hiltzen bada ez da gukhil dugulako izango. Nahi al du inork gailetarik?»

J. BAGGINI, Urdaiazpiko izan nahi zuen zerria (moldatua)

ZABALTZEKO

BI DILEMA MORAL4. FITXA10

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0141-0154.qxd 12/2/09 11:48 Página 152


SAKONTZEKO

ETIKAREN EGINBEHARRA 5. FITXA10

Zer da egilearen ustez «ezagutza etiko esentziala»?

Zer iritzi du egileak utilitarismoari eta Kanten teoriei buruz?

Zertan datza etikak Schelerren ustez, eta zertaz arduratu behar da?

Testuaren arabera, zertan egiten du huts utilitarismoak?

Egilearen ustez, zein izan behar da «ontasunari» eta «gaizkiari» buruzko balioaren jatorria?

Etikaren zer definizio ematen du egileak? Eta zer ezaugarri ditu?

«Kantek eskubide osoz ontasunaren etika oro eta hel-buruen etika oro gaitzesten dituen bezalaxe, era berean,eskubide osoz, emaitzak esperientzia induktiboaren ara-bera eraiki asmo dituen etika oro gaitzesten du, izan his-toriko, psikologiko edo biologikoa. Zentzu honetakoontasunaren eta gaizkiaren esperientzia orok, aurrez,ontasunaren eta gaizkiaren ezagutza esentziala izateasuposatzen du. Halaber, hango eta hemengo gizakien us-tetan ona eta txarra zer zen galdetzen dudanean, iritzihauek nola sortu ziren galdetzen dudanean, ikuskera mo-rala nola gauzatzen den galdetzen dudanean eta boron-date ona eta txarra eraginkortasunez zein bitarteko-siste-maren bidez adierazten diren galdetzen dudanean,esperientzia “indukzio” gisa ulertuta soilik ebatzi daitez-keen galdera hauek guztiak, orokorrean, ezagutza etikoesentziala dagoenean baino ez dute zentzurik. Hedonis-moa eta utilitarismoa ere ez dira “esperientzian” oinarritu,ontasuna ahalik eta plazera gehien edo guztion erabil-

garritasuna dela baieztatzeko, aitzitik, ebidentzia intui-tiboa hartu behar dute sostengu bere baitako ezagutzaegokia izan nahi badute. Baliteke indukzioaren bidez on-tasunari eta gaizkiari buruz gizakiak egindako balio-epaifaktikoak, erabilgarri denarekin eta kaltegarri denarekinbat etortzea; hori gauzatzen duten neurrian, kasu bakoi-tzerako “baliozko moraltasunari” buruzko teoria bat es-kaintzen saia daitezke. Baina hau ez da etikaren zeregi-na. Izan ere, etikaren asmoa ez da ontasunaren etagaizkiaren “baliozkotasun soziala” ulerkor egitea, ontasu-na eta gaizkia zer diren azaltzea baizik. Ontasunari etagaizkiari buruzko “balio-epai sozialak” ez dira etikarenardura, “ontasunari” eta “gaizkiari” dagozkion “balioarenmateria bera” baizik; ez da epaiez arduratzen, horien esa-nahiaz eta joeraz baizik. Balio-epai sozialek orokorreanasmo moralik ote duten galdetzeak, aurrez, asmo horrenezagutza “esentziala” izatea suposatzen du.»

MAX SCHELER, Sentimenduen gramatika


IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0141-0154.qxd 12/2/09 11:48 Página 153








HELBURUAK

KONTZEPTUAK

PROZEDURAK

JARRERAK

METODOLOGIA


1.

2.

3.

4.

941393 _ 0141-0154.qxd 12/2/09 11:48 Página 154


Herritartasun kontzeptuarenikuspuntu filosofikoa

AURKEZPENA

UNITATEAREN ESKEMA

Unitate honetan «herritartasun» hitza definitzen da eta ibilbide bat egiten da Antzinate grekolatindarreanzehar, herritartasun modernoa ere aipatuz. NantesekoEdiktuari, Habeas Corpus Aktari edo Frantziako IraultzakoGizakiaren eta Herritarren Eskubideen Adierazpenari eskersortu zen eskubide zibilen jabe den herritarrarenkontzeptua.

Justiziaren arrazionaltasuna eta komunitate jakin bateko kide izatearen sentimendua bereizten dira bereziki, konparazio-taula batean agertzen den bezalaxe.

Alderdi ekonomikoa, zibila, kulturartekoa eta kosmopolitadira herritartasunaren alderdi berriak.


Unitatearen hasieran «herritartasunaren» kontzeptuadefinitzen da. Grezia klasikoan polites esaten zietenherritarrei eta, horretarako, baldintza hauek bete beharziren: gizona izatea, aske izatea eta greziar gurasoak izatea.Erromatarrentzat herritar izateak, hainbat eskubide eskatzeaahalbideratzen zien titulu juridikoa izatea suposatzen zuen.Antzinako herritartasunak bazuen akats bat, baztertzaileaizatea eta aske eta berdin gisa komunitate politiko berekokideak soilik hartzea, hain zuzen ere.

Herritarraren egungo kontzeptua XVII eta XVIII. mendeetaneskuratutakoa da eta, Frantziako, Ingalaterrako etaAmerikako iraultzetan du jatorria. Makiavelok erabili zuenlehen aldiz «Estatu» kontzeptua, eta horren arabera, «lur-eskubidea» eta «odol-eskubidea» izanik nazionalitateazutenak ziren herritar.

Habermasek, epealdi ugariren arabera finkatu zituenherritarren eta Estatuaren arteko harremanaren ezaugarriak.Modu honetan, ikuskera liberala, errepublikanoa etakomunitarista sortu ziren.

Gaur egun, herritarrak zenbait eskubide politiko, sozial,ekonomiko eta kultural ditu. Egungo herritartasuna hainbatalderditan gauzatzen da: herritartasun ekonomikoak,enpresen erantzukizun soziala eta bidezko kontsumoarenetika inplikatzen ditu; herritartasun zibila, HirugarrenMunduan borondate lanak eginez, lanbide-etikaren bidezeta iritzi publiko kritikoaren bidez adierazten da eta,azkenik, herritartasun kulturartekoak eta kosmopolitakglobalizazio etikoaren alde egiten du.

Herritartasun kontzeptuaren ikuspuntu filosofikoa

Urretxindor bat hiltzea

1. Herritar kontzeptuaren jatorria

2. Gaur egungo herritarrak

3. Gaur egungo herritartasunaren dimentsioak

LEHEN PUNTUA

GAI NAGUSIA

1. Ariketak

2. Baliabideak

BALIABIDEAK

11941393 _ 0155-0166.qxd 12/2/09 11:52 Página 155


HELBURUAK

KONTZEPTUAK

EDUKIAK

• Herritar kontzeptuaren jatorria.

• Herritarra grekolatindar Antzinaroan.

• Gaur egungo herritartasunaren bi sustraiak.

• Gaur egungo herritarrak.

• Herritarrak eta estatua.

• Herritartasuna eta estatuan sartzea.

• Herritarrak eta giza eskubideak.

• Herritartasun soziala.

• Gaur egungo herritartasunaren dimentsioak

• Justizia eta partaide izatea.

• Herritartasunaren gaur egungo alderdiak.

1. Herritartasun kontzeptua definitzea.

2. Herritartasun grekoaren eta erromatarraren artekoezberdintasunak hautematea.

3. Antzinako herritartasunaren mugak identifikatzea.

4. Herritartasuna eta Estatuan sartzea.

5. Herritarrak eta giza eskubideak elkarlotzea.

6. Herritartasun soziala aztertzea.

7. Justizia eta partaide izatea definitzea.

8. Herritartasunaren alderdi berriak azaltzea.

9. Herritartasun zibila aztertzea.

10. Herritartasun kulturartekoaren eta kosmopolitarengarrantziaz jabetzea.

JARRERAK • Herritarren eta giza eskubideen arteko lotura positiboki baloratzea

• Subiranotasunaren kontzeptua aintzat hartzea.

• Estatu hitzaren jatorria ezagutzeko jakin-mina izatea.

• Giza eskubideak aintzat hartzea.

• Partaidetza politikoa positiboki baloratzea.

• Politikari buruzko jarrera kritikoak garatzea.


PROZEDURAK • Herritartasunaren definizioa.

• Antzinate grekolatindarreko herritartasuna aztertzea.

• Antzinako herritartasunaren mugak deskribatzea.

• Gaur egungo herritartasuna jorratzen duten testu-zatiak irakurtzea.

• Herritarren eta giza eskubideen arteko loturan sakontzea.

• Gaur egun, antzinako herritartasunak eta herritartasun modernoak dituen ezaugarriakazaleratzea.

• Herritarren eskubideei buruzko kronologia bat taxutzea.

• Informazioa bilatzea eta egiaztatzea.

941393 _ 0155-0166.qxd 12/2/09 11:52 Página 156


• Herritartasuna definitzea.

• Antzinate grekolatindarreko herritartasuna azaltzea.

• Antzinako herritartasunaren mugak identifikatzea.

• «Estatua», «nazionalitatea» eta «subiranotasuna» hitzak identifikatzea.

• Herritarren eta estatuaren arteko erlazionatzeko modu ezberdinen arteko berezitasunak hautematea.

• Herritarren eta giza eskubideen arteko lotura finkatzea.

• Eskubide politikoak identifikatzea.

• Gaur egungo herritartasunaren dimentsioak aztertzea.



• Unitate honetan jorratzen diren gaiekin, gizarte-hezkuntza, bakearen hezkuntza, sexu-berdintasuna, kultura-aniztasuna,berdintasuna, elkartasuna eta ingurumenaren hezkuntza lantzen dira.

BALIOETAN HEZTEA

FITXEN INDIZEA



2. fitxa Gizabanakoa estatuaren baitan dago? ZABALTZEKO

3. fitxa Gaur egungo herritartasunaren alderdiak SAKONTZEKO

4. fitxa Onarpena eta gauzapena BERRIKUSKETA

5. fitxa Atenasko demokrazia BERRIKUSKETA


941393 _ 0155-0166.qxd 12/2/09 11:52 Página 157


ARIKETEN ERANTZUNAK

HASIERAKO GALDERAK

Unitate honetako lehen galderekin «herritartasun» kontzeptuaezagutzeko ezinbestekoak diren hainbat hitz lantzen dira.Horretarako, herritar izateak benetan zer esanahi duen eta zeinezaugarri dituen galdetu behar diogu gure buruari. Halaber,garrantzitsua da historian zehar «herritar» gisa zer ulertu den jakiteaeta teoria ezberdinek zer dioten herritar izatearen funtzioeidagokionez. Azkenik, herritartasun bakarraren onespenunibertsalaren ideiari buruzko gogoeta egiteko abagunea ematenzaigu.

«HERRITAR» KONTZEPTUAREN JATORRIA


1. Nabarmentzen duen ezaugarririk funtsezkoena eztabaidarenalde egiten dutela da, erabakiak hartzeko modurik onena delairitzita.

2. Peloponesoko I gerratea dagoeneko hasia zen, urtebete aurretik, eta Atenaseko biztanleak, une horretara arte hildako guztiei egin zitzaien hileta sinboliko itzelaospatzen ari ziren. Bere diskurtsoaren edukia Atenasekodemokraziaren erretratu ideala zen, noiz eta, Atenasekdagoeneko erabateko porrota jasan zuenean. Diskurtsoanhiriaren boterea eta herritarrek duten askatasunaazpimarratzen dira. Herritar horiek legearen inperioa begiruneosoz hartuz bizi dira.

3. Erantzun pertsonala. Noski, Periklesek azaldutako ezaugarriguztiak idealak izango lirateke herritar guztientzat.


• Herritar kontzeptuaren definizioko zer elementu diraoinarrizkoenak? Zergatik?

Komunitate bateko partaide izatea eta estatuak babestubeharreko eskubideen jabe izatea izango lirateke elementuoinarrizkoenak.

• Grezia klasikoko herritar kontzeptuaren zer alderdi diragarrantzitsuenak? Zergatik?

Greziako hiri batzuetan herritarrek protagonismo handia izanzuten, izan ere, polisaren gobernuan parte hartze aktiboa zuten,demokraziari esker. Gainera, herritarrak eskubideak eta betebeharrak zituen, bere maila ekonomikoa edozein zelarik ere.

• Zer herritar-eredu zuten erromatarrek? Gaur egun indarreanal dago eredu hori?

Pertsona batzuk, hasiera batean Errepublikako eta ondorenInperioko eskubide osoko kidetzat hartzen ziren legez, horretanzetzan, batez ere herritartasuna. Horrek zera esanahi zuen,herritarrak legeek eta erakundeek emandako babesjuridikoaren jabe zirela. Neurri batean, herritar-eredu honekbizirik jarraitzen du gaur egun.

• Antzinako herritar-ereduaren zein alderdik iraun dute etazein galdu dira?

Orain, hiria defendatzeko eginbeharra segurtasun-indarreneskuetan dago; gainera egun gizaki oro da herritar eta ez dira

208.-210.OR.

206.OR. orduko baldintzak bete behar (gizona izatea, esklabo ez izatea,adin nagusikoa izatea, hiri horretako gurasoak izatea.).

GAUR EGUNGO HERRITARRAK


1. Subiranotasuna errepublika baten botere absolutu eta betierekoa da. Subiranotasun hori herritarren ordezkaridiren agintarien eskuetan dago.

2. Bai, herritarrek beren ordezkari diren gobernatzaileekin egitenduten «boterearen maileguaren» ikuskeran datza funtsezkoantzekotasuna.

3. Gaur egun, subiranotasunaren nozioa, herriaren eskuetandagoen aginte subiranoaren gauzapen gisa ulertzen da, zeina,botere publikoen bidez gauzatzen den herriarenborondatearen arabera.


• Zer lotura dago estatu nazional modernoaren sorreraren eta gaur egungo herritar kontzeptuaren artean?

Ariketa hau AZKEN ARIKETETAN ebazten da (4.znb).

• Zer lotura dago herriaren subiranotasuna kontzeptuaren eta Aro Modernoko herritar kontzeptuaren artean? Arrazoituerantzuna.

Gaur egungoaren moduko zuzenbide-estatu batean,gizabanakoaren borondatea ezinbestekoa da nazionalitateamantentzeko edo aldatzeko orduan, halaber, estatu horretako gainerako herritarren borondatea ere aintzat hartzen da aldaketa horiek baimentzeko edo ukatzeko. Jaiotzez ematen den nazionalitatea aldatu egin daitekepertsonak uko egiten badio eta beste nazionalitate bat hartzeaerabakitzen badu.


1. Herritartasun kolektiboa eta integratzailea proposatzen da, ez-baztertzailea.

2. Borondatea izatearen printzipioa garrantzitsua da herritarraherritar senti dadin nazio baten barnean, horrek inplikatzendituen betebehar guztiekin.

3. Modu horiek baztertzaileak dira, zenbait kolektibo sozialeieskubideak ukatzen dizkielako. Egilearen arabera, ez dagoeskubide politikorik ukatzerik inolako kolektibo soziali, izan ere,hori ez litzateke gehiengoen ezaugarriei lehentasuna emateaeta gutxiengoen ezaugarriak baztertzea, aitzitik, zuzenbidezkokomunitate bateko kide aske eta berdinen elkartea da gizartepolitikoa.


• Zer baldintza hartu izan dituzte kontuan gaur egunera arte,pertsonei nazionalitatea aitortzeko? Bidezkoak al dirabaldintza horiek? Zergatik?

Lurralde nazionalaren barnean jaiotzen dena herritar gisa aitortubehar dela ezartzen duen «lur-eskubidea» –ius soli– eta, gurasoennazionalitatea lehenesten duen «odol-eskubidea» –ius sanguinis– ziren baldintzak. Baldintza hauek dagoeneko ez dute inolakozentzurik gaur egungo gizarteetan.

210.-214.OR.

11941393 _ 0155-0166.qxd 26/2/09 15:47 Página 158


• Zer desberdintasun dituzte herritarren ikuskera liberalak,errepublikanoak eta komunitaristak?

Ikuskera liberalaren arabera, askatasun zibilak eta eskubide politikoak banandu egin behar ziren. Ikuskera errepublikanoan, herritartasunak prozedurademokratikoekin lotuta dago errotik, hori dela eta, prozedura horiek errespetatzea eta inor edonola ez baztertzeada biztanle guztiak gizarteratzeko berme onena. Azkenik, badaestatuaren eta herritartasunaren ikuskera komunitarista bat,zeinak, lotura etniko eta kulturalei arreta handiagoa eskaintzeaaldarrikatzen duen.

GAUR EGUNGO HERRITARTASUNAREN DIMENTSIOAK


1. Alde batetik, interesa duten guztiei enpresaren barruanherritartasun-eskubideak aplikatzeko eta interesa dutenguztien partaidetza ekintza-printzipio gisa mantentzeko. Beste alde batetik, enpresa korporazioa denez, autonomia-printzipioaren eta eraginkortasun- eta lehiakortasun-printzipioen artean bitarteko izatearen erantzukizunasustatzeko, horiek baitira, erantzukizun sozial korporatiboarenoinarrizko printzipioak.

2. Enpresa-kolektiboko inplikatuen eta eragindakoen partaidetzanabarmenarekin bakarrik bermatu daitekeelako enpresarenmartxa ona.

3. Enpresaren parte hartzeko eskakizunari dagokionez, guztiok baldintza berdinetan parte hartzeko gaitasuna da,erantzukizunaren eta bertako partaide izatearen sentipenagaratzearen bidez.


• Zergatik esaten dugu herritartasun kontzeptua arrazoiarekineta sentimenduarekin lotuta dagoela? Zer abantaila ditulotura horrek?

Komunitate bateko kideen arrazoiaren eta sentimenduen alde egin behar da edozein komunitatek, izan ditzakeen erronkei aurre egin ahal izateko, izan ere, komunitate horretako herritar diren aldetik konponbidea bilatzeko ardura dute.

• Zer lotura dago herritartasun kontzeptuaren eta justizia etapartaide izatea kontzeptuen artean?

Justiziak eta komunitate bateko partaide izatekosentimenduak elkar hartuta joan behar dute, herritarrak goitikbeherakoak eta konprometituak izatea ziurtatu nahi bada.

• Zer adierazten du herritartasunaren onarpena kontzeptuak? Zein dira herritartasunaren onarpenarenalderdi nagusiak?

Herritartasunaren onarpena aipatzen denean, gizarte bakoitzak, edonolakoak eta bidegabekoak izan behar ez dutenbaldintza jakin batzuk betetzen dituzten pertsonak hiritar gisaaitortzen direla ziurtatzeko, bertako biztanleekiko duenerantzukizunaz ari da. Onarpen hori, legala eta erreala edoeraginkorra izan daiteke.

215.-218.OR.

• Zertan datza herritartasuna gauzatzea? Zein diraherritartasuna gauzatzeko modu nagusiak?

Herritartasuna gauzatzea, pertsona bakoitzari gizarte batekiko,bertako hiritar izateagatik, dagokion erantzukizuna da. Gizarte-betebeharren eta boluntario lanen gauzapena nabarmendubehar dira.

Gaur egungo herritartasunak zer dimentsio edo alderdi nagusiditu? Zertan datza dimentsio edo alderdi bakoitza?

Galdera hau 3.FITXAN garatzen da.

AZKEN ARIKETAK

1. Zer parekotasun eta zer desberdintasun dituzte Antzinaro klasikoko grekolatindarren herritar kontzeptuaketa gaur egungo demokrazia liberaleko herritarkontzeptuak?

Erromako zuzenbidean, honako baldintzak betetzen zituztenkomunitateko kideek baino ez zezaketen civis titulua eskuratu:gizona izatea, esklabo ez izatea, adin nagusikoa izatea, gurasoerromatarrak izatea, etab. Gainerako biztanleak ez zirenherritartzat hartzen eta, ondorioz, lehenengoek bainoeskubide gutxiago zituzten.

Hala ere, gaur egungo «herritartasun» nozioaren ezaugarria,estatuaren aldetiko balizko gehiegikeriak etetera eta herritarbakoitzari askatasun eremu bat mantentzera bideratutakohainbat eskubideren ezarpena da.

2. Zer elementu nagusi hartu ditugu greziarren herritarkontzeptutik ? Antzinako greziarren ustez, zer lotura zegoenherritartasunaren eta demokraziaren artean?

Greziarren nozioak, egungo herritartasunaren ideiaerrepublikanoa du abiapuntu, zeinaren arabera, herritarrekparte hartze aktiboa izan behar duten bizitza publikoan. Iritziaematearen bidez politikan parte hartzea zen herritartasunareneta demokraziaren artean zegoen lotura.

3. Zer elementu nagusi hartu ditugu erromatarren herritarkontzeptutik ? Zer lotura dago herritartasunaren eta zuzenbidearen edo sistema juridikoaren artean?

Erromatarren nozioak, herritartasun liberala du abiapuntu,zeinak eskubide subjektiboak lehenesten dituen eta partehartze politikoaren kontuari hainbeste garrantzirik ematen ezdion. Herritartasunaren eta zuzenbidearen arteko harremana,pertsonen eskubideei babes legala ematean datza.

4. Zer lotura sortu zen estatu nazional modernoaren etaherritartasunaren artean? Zer baldintza bete behar zituztenjaioberriek, estatu modernoetako herritartzat hartzeko?

Erdi Aroan zehar, gizaki orori zegozkion «eskubide naturalen»nozioa finkatu zen eta, eskubide horiek babesteko komunitatepolitiko mota berri bat ezarri zen pixkanaka: herritarren bizitza,segurtasuna eta jabetzak defendatzeko betebeharra duenestatu nazional modernoa, instituzio modura. Herrialdebakoitzeko ohituren arabera, jaioberri bakoitzari nazionalitateaonartzeko honako baldintza pertsonalei ematen zaielehentasuna: lurralde nazionalaren barnean jaiotzen denaherritar gisa aitortu behar dela ezartzen duen «lur-eskubidea»–ius soli– eta, gurasoen nazionalitatea lehenesten duen «odol-eskubidea» –ius sanguinis–.

219.OR.

941393 _ 0155-0166.qxd 12/2/09 11:52 Página 159


5. Zer argudio erabiltzen dira estatua gauza artifizialtzat etanazioa gauza naturaltzat hartzeko? Zer argudio erabiltzendira nazioa eta estatua artifizialak direla esateko? Zer dasentimendu nazionala? Nola erabili izan da kontzeptu horinazio-estatuen historian zehar?


6. Aro Modernoaren hasieratik, zer giza eskubide mota lotu izango dira herritartasun kontzeptuarekin? Zergatik esaten da pertsonen autonomia dela gaur egungoherritartasunaren funtsezko ezaugarria?

Herritartasun kontzeptuarekin lotu ziren lehen eskubideak zibilak izan ziren, eta beranduago heldu ziren,politikoak, sozialak, ekonomikoak eta kulturalak, hurrenkera horretan. Pertsonaren autonomia herritartasunmodernoaren funtsezko ezaugarria dela dioen baieztapena,pertsonen eta herrien eskubide horiek areagotzean oinarritzen da.

7. Zer da herritartasun soziala? Zer estatu mota bultzatu du herritartasun mota horrek? Zer esan nahi du ongizate-estatu kontzeptuak? Zer desberdintasun dago ongizate-estatuaren eta justiziazkoestatuaren artean?

Herritartasun sozialean, lana, hezkuntza, etxebizitza edoosasuna bezalako eskubide zibilak barneratzen dira eta, baitazerbitzu sozialak kasu berezietan ere. Estatu nazionalakbermatzen du eskubide horien babesa, zuzenbide-estatusozial gisa ulertuta, azken batean, historikoki ongizate-estatuizendatu dena.

Justiziazko estatuak herritartasun sozialaren eskakizunak ase nahi ditu, pertsonak komunitate politiko bateko partaidedirela jakin eta senti dezaten, hots, herritar senti daitezen, izan ere, gizarte bat bere biziraupenaz (biziraupen duina)arduratzen dela dakien pertsona soilik senti daiteke bertako kide.

8. Zein dira gaur egungo herritartasun kontzeptuarekinlotutako alderdi arrazionala eta alderdi sentimentala?Zergatik ematen zaie garrantzi handia bi alderdi horiei,gaur egungo gizarteetan?

Alderdi arrazionalak, bertako kideak legezkotasuna sumadezaten gizarte batek bidezkoa izan behar duela dio eta,alderdi sentimentala dagoeneko gure nortasuna osatzenduten kidetasun loturetan oinarritzen da. Bi alderdi haueigarrantzia handia ematen zaie, izan ere, gauza jakin da, zureburua komunitate bateko herritar gisa sentitzeak haren aldelan egiteko grina sor dezakeela.

9. Zer esan nahi dute herritartasun onartzeak eta herritartasuna gauzatzeak? Zein dira herritartasunaonartzeko modu nagusiak? Zein dira herritartasunagauzatzeko modu nagusiak?

Herritartasunaren onarpena aipatzen denean gizarte bakoitzak,edonolakoak eta bidegabekoak izan behar ez duten baldintzajakin batzuk betetzen dituzten pertsonak hiritar gisa aitortzendirela ziurtatzeko, bertako biztanleekiko duen erantzukizunazari da. Onarpen hori legala izan daiteke alde batetik eta, errealaedo eraginkorra beste alde batetik. Herritartasuna gauzatzea,pertsona bakoitzari gizarte batekiko, bertako hiritar izateagatik,dagokion erantzukizuna da. Bigarren alderdi honek, era berean,bi funtsezko arlo barneratzen ditu: gizarte-betebeharren eta boluntario lanen gauzapena.

10. Aurreko garaietatik jasotako herritartasun politikoaz eta sozialaz gain, herritartasunaren beste hainbat alderdiazaldu dira gure garaian. Zein? Zer inplikazio nagusi dituherritartasuna onartzeak eta gauzatzeak, dimentsiobakoitzean?

Alderdi ekonomikoa, zibila, kulturartekoa eta kosmopolita diraherritartasunaren alderdi berriak. Bakoitzaren inplikazioak,erantzunen atal honen amaieran proposatzen den 3.FITXANlandu daitezke.

941393 _ 0155-0166.qxd 12/2/09 11:52 Página 160


FINKATZEKO



1. Herritar hitzak:

a) Grezierako polites hitzan du jatorria.b) Latinezko jatorria du eta civitas (hiria) hitzak duen erro bera du.c) Latinezko jatorria du eta kolonietako biztanleak izendatzeko erabiltzen da.

2. Zer esanahi du isonomia hitzak?:

a) Legearen aurrean berdintasuna.b) Hitz-berdintasuna.c) Ontasun publikoa eskuratzeko lankidetza.

3. Askatasun zibilak eta eskubide politikoak banandu egin behar ziren. Zein ikuskerari dagokio baieztapen hori?:

a) Errepublikanoa.b) Komunitarista.c) Liberala.

4. Zer esanahi du koinonia hitzak?:

a) Legearen aurrean berdintasuna.b) Hitz-berdintasuna.c) Ontasun publikoa eskuratzeko lankidetza.

5. Zein ikuskerak eskatzen du lotura etnikoei eta kulturalei arreta gehiago eskaintzeko?:

a) Errepublikanoak.b) Komunitaristak.c) Liberalak.

6. Zer eskubide mota dira, legezko bermerik gabe atxilotua ez izatearena eta kontzientzia askatasunarena?:

a) Partaidetza politikoaren eskubidea.b) Eskubide zibilak.c) Eskubide ekonomikoak.

7. Frantziako Iraultzako Gizakiaren eta Herritarren Eskubideen Adierazpenak:

a) Herrialde ugaritako konstituzioetan izan zuen eragina.b) Indigenen esklabotza debekatu zuen.c) Atxilotuentzako bermeak ezarri zituen.

8. Zer eskubide mota dira elkartze politikoa eta boto unibertsala?:

a) Zibilak.b) Ekonomikoak.c) Politikoak.

9. Zer herritartasuni dagokio bidezko kontsumoaren etika?:

a) Ekonomikoari.b) Zibilari.c) Kosmopolitari.

10. Zer herritartasunak bihurtzen ditu unibertsal lehen, bigarren eta hirugarren belaunaldiko giza eskubideak?:

a) Ekonomikoak.b) Kulturartekoak.c) Kosmopolitak.

1

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0155-0166.qxd 12/2/09 11:52 Página 161


ZABALTZEKO

GIZABANAKOA ESTATUAREN BAITAN DAGO?2. FITXA11


Testuaren arabera, nola lot daitezke indibidualtasuna eta kosmopolitismoa?

Alderatu testuaren edukia unitate honetako «herritartasun kosmopolita» atalarekin.

Gizabanakoa estatuaren baitan dago ala estatua dago gizabanakoaren baitan? Arrazoitu erantzuna.

«Hitz egin dezagun argi eta garbi: kosmopolitismoa Kantbarneratzen den tradizio autoritario zaharrean (gizaba-nakoak estatuaren, giza espeziearen eta Naturaren bai-takoak dira: lehen Jainkoaren baitakoak ziren) sortu be-harrean, kosmopolitismoa kosmopolita izateari utzi gabe,kutsu libertarioa duen tradizio batean sortzea pentsatubehar da. Partaidetza harremanari egiten zaion kritikaneta gizabanakoak estatuaren, espeziearen eta naturarenbaitakoak ez direlako baieztapenean ardazten da oina-rrizko ideia; edo, Fregeren hitzak erabiliz, gizabanako-ak eta gizartea ez daudela estatuaren, espeziearen edonaturaren mende; aitzitik, hiru entitate abstraktu horiekdira gizabanakoen eta gizartearen mende daudenak, hirukontzeptu horien oinarri eta funtsa diren gizabanakoareneta gizartearen graziaz.

Indibidualismoa artifizialki sortzen den kontzeptua daeta, ondorioz, heterogeneoa da naturaren kontzeptuare-kiko: oso gizarte gutxik hartu du banakotasuna edoindibidualtasuna herritartasunaren oinarritzat. Kulturagehienak familiaren, klanen, tribuen eta kasten inguruanardaztu dira eta, baita lurraren eta armen jaunen inguruanere (arimen jaunak ahantzi gabe: ikus sekulartu gabekogizarteak). Herritarren indibidualtasuna, espeziearen

kontzeptuarekin zerikusirik ez duen eraikuntza sozialada. Espeziearen kontzeptua sozializatu egin behar da, etaez hura naturalizatzen segi. Azkenik, ikuspegi kosmopo-lita batetik, gizabanako bakarra ere ez da estatuaren bai-takotzat hartu behar (are gutxiago estatu horretako natu-ral gisa), aitzitik baizik: estatua herritarren zerbitzuradagoen eraikuntza soziala da eta ez alderantziz. Oroko-rrean hitz eginez, estatuek gizarteek sortutako eta man-tendutako zerbitzu publiko izaera arrakastaz asetzen du-ten heinean, onarpen eta presentzia publiko gehiago edogutxiago izango dute. Baina, estatuek zerbitzu horiek ego-kiro emateari uzten badiote, orduan, estatuaren lehen-tasun formala alboratu egin behar da, eta gizartetik ber-tatik antolatu behar dira haiek ordezkatzeko zerbitzupublikoak. Hori guztiori esatea honakoa esatea da: kos-mopolitismoa elkarren artean modu askean loturako giza-banako kosmopolitengan sortu behar da, estatuen existentziazehazten duten lurralde-mugetatik haratago, eta ez estatuenkonfederazio batean, egungo Europar Batasunaren ere-duari jarraituz.»

J. ECHEVERRÍA, Etxeko kosmopolitak (moldatua)

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0155-0166.qxd 12/2/09 11:52 Página 162


SAKONTZEKO

GAUR EGUNGO HERRITARTASUNAREN ALDERDIAK3. FITXA11

Bete hurrengo taula unitatean ikasitakoaren arabera eta erantzun galderei.1

Zure ustez, erabilgarriak al dira egungo herritartasunaren alderdi berri hauek?

Beste alderdirik erantsiko al zenuke?

Zure ustez, zilegi litzateke herritartasun filosofikoa? Zer ezaugarri izango lituzke?

Zer garrantzia du filosofiak egungo herritartasunaren alderdi berri hauetan?

ALDERDIAK EZAUGARRIAK

Herritartasunekonomikoa

Lanbide-etikaren doakotasunetik abiatuz antolatzen diren boluntario-lanak edohirugarren sektore soziala. Iritzi publiko kritikoa.Arrazoimenaren erabilera publikoa.

Kulturartekoherritartasuna

Lehen, bigarren eta hirugarren belaunaldiko giza eskubideak unibertsal bihurtzea.Globalizazio etikoa.

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0155-0166.qxd 12/2/09 11:52 Página 163


Bete hurrengo taula unitatean ikasitakoa aintzat hartuz.1

BERRIKUSKETA

ONARPENA ETA GAUZAPENA4. FITXA11

HERRITARTASUNARENDIMENTSIOAK

ONARPENAREN ETA GAUZAPENAREN INPLIKAZIOAK

Eskubide zibilen eta politikoen berdintasuna.Gainerakoen eskubideak errespetatzeko eta bizitza politikoan parte hartzekoerantzukizuna.

Soziala

Lan-harremanetan zuzentasuna.Erantzukizun pertsonal eta korporatiboa.Bidezko kontsumo arduratsua.

Zibila

Errespetu aktiboa, elkartasuna, benetako elkarrizketa.Etorkinekin boluntario lanak egitea, etab.

Kosmopolita

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0155-0166.qxd 12/2/09 11:52 Página 164


BERRIKUSKETA

ATENASKO DEMOKRAZIA5. FITXA11

Taxutu zerrenda bat Atenasen demokrazia sortzea ahalbideratu zuten baldintzak eta haren ondorioak ezarriz.

Grezian guztiak berdinak al ziren? Arrazoitu erantzuna.


«Demokrazia hiri txiki batean, Atenasen, pixkanaka sor-tu zen erregimena izan zen, Atenas erabateko batasunbihurtzeko asmoz, modu horretan, aro arkaikoko hiri aris-tokratetan ohikoak ziren gatazkak konpontzeko xedez:nobleen arteko eta, nobleen eta herriaren arteko gataz-kak konpontzeko. Tiraniak, gatazka horiek ezkutatzekoadabakiak baino ez ziren izan, ez zuten gatazkarik konpon-du; hala ere, bidezkoa da aitortzea oparotasun ekonomi-koa eta soziala ekarri zutela herriarentzat eta herritarrakherrian txertatzeko oinarriak ipini zituztela.

Izan ere, tiranien aurretik eta ostean, hiri bat, berez bi hiriziren, beranduago Platonek esan zuen bezala: aberatsenaeta txiroena. Bi hiri balio kulturei, botere politikoari etaekonomiari dagokionez. Demokraziak […] gerturatze kul-turala, politikoa eta ekonomikoa ekarri zuen. Justizia, aska-tasuna, berdintasuna eta adostasuna ziren aldarriak. Arazoa,tiranoengandik askatu ostean aldarri hauek izan zutenfuntzionatzeko moduan datza.

Honek guztionek zera esan nahi du, batzuetan batzuenmende eta beste batzuetan besteen mende, hirien eta es-tatuen arteko desadostasunak herrian islatzen zirela ikus-ten zutela herritarrek; eta berdin gertatzen zen libreen etaesklaboen arteko desadostasunarekin ere. Herritarrak es-klabo sentitzen ziren eta askapena eman zitzaien, noble-ekin alderatuta bestelako trataera jasotzen zutela sentitzenzuten (eta hala zen), herritik aparte sentitzen ziren; eta

berdintasuna eta adostasuna sentitzera iritsi ziren, herriantxertatuta. Horri esaten zitzaion justizia, herrien artekooreka eta independentziari, hain zuzen ere.

Lehenengo, beti bezala, indarkeria erabili behar izan zen;baina gero, adostasun bat erdietsi zen. Horrekin guztiare-kin, herriak egiteke zuen iraultzari muzin egin zion, be-reziki, lurren banaketari: demokraziak iraultzaren sugarrakitzali zituen, heliastek eta epaileek banaketa horren eta zo-rrak barkatzearen aurka egingo zutela zin egiten zuten. Etahiria goratu zuen: Atenasek, politika hedatzaile militarraeta ekonomikoa gauzatu ahal izan zuen, nobleek bakarrik,gainera atzean etsaia izanda, ez zuketen horretarako adinaindarrik izango. Zenbait uko egitek merezi zuen. Eta he-rriak autoestimua, boterea eta aberastasuna irabaztenzituen. Dena den, zenbait sakrifizio ere egin behar izan zi-tuen: legezko berdintasuna ez zen sekula berdintasun eko-nomikoa izan, hobekuntza hutsa baizik.

Honakoa da deskribatu dudan bide pragmatikoa: aris-tokraziaren eta herriaren (gehienetan noble baten gida-ritzapean) aliantza tiranoari aurre egiteko. Demokraziarensorrera askapen modura bizi izan zen. Berez, hiru askapeneman ziren ia aldi berean: Atenasena persiarrengandik,nobleena eta herriarena tiranoengandik eta herriarenanobleengandik.»

F. RODRÍGUEZ ADRADOS, Demokraziaren historia (moldatua)


IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0155-0166.qxd 12/2/09 11:52 Página 165








HELBURUAK

KONTZEPTUAK

PROZEDURAK

JARRERAK

METODOLOGIA


1.

2.

3.

4.

941393 _ 0155-0166.qxd 12/2/09 11:52 Página 166


Botere politikoaren jatorria eta zilegitasuna

AURKEZPENA

UNITATEAREN ESKEMA

Unitate honetan botere politikoaren jatorria eta zilegitasuna aztertzen dira. Bi kontzeptuokkonbinatzearen bidez, erakunde askok historikoki izanduten zilegitasuna edo zilegitasunik eza azaltzen da.

Egungo gizarte-antolamenduan, estatuak boterehertsakorra monopolizatzen du, baina estatu honeklegitimoa izan behar du modu justifikatuan erabil dezan.

Halaber, botere politikoak ere legitimoa izan behar du, eta horretarako argudio teologikoak, naturalistak eta funtzionalistak eman izan dira.

Azken aldean, historian zehar izan diren boterearenlegitimazioak azaltzen dira, taula eskematiko baten bidez.


Unitatearen hasieran botere politikoaren sorrerak antzinakojatorria duela aipatzen da. Jatorriari buruzko galderazilegitasunaren galderarekin lotzen da, balizko lau aukeraemanez.

Gizarteetan lau antolamendu mota aurki ditzakegu: tribala,esklabutzan oinarritutakoa, feudala eta modernoa. Unitateanbotere hertsakorra monopolizatzen duen estatu modernoaaztertzen da. Baina hertsapen gaitasun honek legitimoa izanbehar du, bere erabilera justifikatua izan dadin.

Ikasleek, hiru menderatze motak agertzen dituen taula batikusiko dute, Max Weberren ideiari jarraituz: karismatikoa,tradizionala eta arrazionala/legala.

Gizarte-ordenak arauak behar ditu iraun nahi baldin badu.Araua horiek, moralak, zuzenbidezkoak eta gizarteusadiozkoak izan daitezke. Gainera, zuzenak, legezkoak eta eraginkorrak izan behar dira, hots, indarrean egonbehar dute.

Unitatea amaitzeko historian zehar boterea legitimatuduten hainbat teoria aztertzen dira. Taula batean gizarte-hitzarmenaren teoria nagusiak azaltzen dira:Hobbesen eredu indibidualista, Lockeren eredu libertarioaeta Rousseauren eredu unibertsalista.

Botere politikoaren jatorria eta zilegitasuna

Rapa-Nui

1. Jatorri eta zilegitasun kontzeptuak

2. Gizartea eta gizarte-antolamendua

3. Gizarte-arauak

4. Botere politikoaren legitimazioa, historian zehar

1. Ariketak

2. Baliabideak

LEHEN PUNTUA

GAI NAGUSIA

BALIABIDEAK

12941393 _ 0167-0176.qxd 12/2/09 11:57 Página 167


HELBURUAK

KONTZEPTUAK

EDUKIAK

• Jatorri eta zilegitasun kontzeptuak.

• Jatorriaren eta zilegitasunaren konbinazioak.

• Gizartea eta gizarte-antolamendua.

• Estatu modernoaren ezaugarriak.

• Botere politikoa legitimatzeko argudioak.

• Botere politikoaren legitimazioa, historian zehar.

• Gizarte-hitzarmenaren teoriak.

1. Jatorri eta zilegitasun kontzeptuak definitzea.

2. Jatorriaren eta zilegitasunaren arteko lotura eta elkarren arteko konbinazio posibleak ezartzea.

3. Gizartea antolatzeko moduak aztertzea.

4. Botere hertsakorraren eta zilegitasunaren arteko loturaidentifikatzea.

5. Botere politikoa legitimatzeko argudioakidentifikatzea.

6. Botere politikoaren ereduak bereiztea.

7. Gizarte-hitzarmenaren teoriak ulertzea.


JARRERAK • Botere politikoaren jatorri eta zilegitasun kontzeptuen arteko lotura ezagutzeko interesa izatea.

• Gizartea antolatzeko moduak ezagutzeko interesa izatea.

• Botere politikoak erabiltzen duen hertsapenari buruzko iritzia ematea.

• Botere politikoa legitimatzeko argudioak ezagutzeko jakin-mina izatea.

• Gizarte-hitzarmenaren teoriak aintzat hartzea.

• Botere politikoaren aurrean jarrera kritikoak garatzea.

PROZEDURAK • Jatorria eta zilegitasuna kontzeptuen lotura islatzen duen konparazio-taula bat taxutzea.

• Gizartea antolatzeko moduak deskribatzea.

• Estatu modernoaren ezaugarriak identifikatzea.

• Botere politikoak botere hertsakorra erabiltzea justifikatzeari buruz eztabaidatzea.

• Botere politikoaren menderatze motak sakonki jorratzea.

• Botere politikoa legitimatzeko argudioei buruzko informazioa bilatzea eta txosten battaxutzea.

• Gizarte-hitzarmenaren teoriak alderatzea.

941393 _ 0167-0176.qxd 12/2/09 11:57 Página 168


• Jatorri eta zilegitasun kontzeptuen arteko lotura ezartzea.

• Botere politikoaren jatorria eta zilegitasuna definitzea.

• Politika antolatzeko moduak bereiztea.

• Botere politikoaren legitimazioa eta zigorren eta hertsapenen justifikazioa azaltzea.

• Menderatze motak bereiztea.

• Botere politikoa legitimatzeko argudioen arteko ezberdintasunak hautematea.

• Botere politikoaren eredu nagusiak aztertzea.

• Gizarte-hitzarmenaren teoriak azaltzea.


• Botere politikoaren zilegitasuna ezagutuz, bere hertsapenezko erabileraren justifikazioa hobeto ulertzen da.

• Gizarte-antolamenduak aztertuz, gizarte zibilen garrantzia eta gainerakoen askatasuna errespetatzea sustatzen dira.

• Botere politikoa legitimatzen duten argudioak, gogoeta pertsonala egiteko eta jarrera demokratikoak eta parte-hartzaileak izateko ere lagungarri dira.

BALIOETAN HEZTEA

FITXEN INDIZEA



2. fitxaDemokrazia ez zen sekula herriaren gobernatzeko modua izan

ZABALTZEKO

3. fitxa Gizarte-antolamendua SAKONTZEKO

4. fitxa Locke eta gobernu motak FINKATZEKO

5. fitxa Definizioak BERRIKUSKETA

941393 _ 0167-0176.qxd 12/2/09 11:57 Página 169


ARIKETEN ERANTZUNAK

HASIERAKO GALDERAK

Hasierako galderen bitartez, historian zehar izan diren gizartea antolatzeko moduak eta bakoitzaren ezaugarriak sakonki aztertzen ditugu. Gai horietan murgiltzeko ezinbestekoa da botere politikoa zertan datzan, gainerako botere moduetatik zergatik bereizten den eta noiz legitimatzen den jakitea. Gizarte-antolamenduek zehaztu dituzte dauzkagun gizarte eta estatu motak; hala ere, ez gaudeestatu modu bakarrean txertaturik, «gizarte zibil» delakoa ereosatzen dugu.

GGIIZZAARRTTEE--AARRAAUUAAKK

GALDERAK (229.or.)

• Alderatu, labur-labur eta eskema baten bidez, gizartea antolatzeko gaur egun arte agertu diren moduak.

Ariketa hau 3.fitxarekin burutuko da.

• Aipatu gaur egun legitimotzat hartu ezin diren zenbait aginte forma. Azaldu zergatik ezin diren legitimotzat hartu.

Erantzun pertsonala. Asko dira legitimotzat hartu ezin direnaginte formak. Arrazoiak ugariak izan daitezke: indarra edoindarkeria neurrigabe erabiltzen duen aginte forma bat edo,agintea Estatu kolpea emanez edo gehiengoaren adostasunikizan gabe eskuratu duena, besteak beste.

• Zergatik esaten da estatuak legezko indarkeriarenmonopolioa izan behar duela? Zer gertatuko litzatekemonopolioa izango ez balu? Zergatik?

Gehiengoaren adostasuna lortu ostean, estatua izan beharduelako, arauak betetzen direla bermatzen duena eta betetzenez dituzten haiek zigortu edo behartu behar dituena.

• Bilatu menderatze politikoaren adibideak eta azaldu Max Weberren eskema erabiliz. Menderatze mota batenarabera, pertsona guztiak izaki aske eta berdinak gara.Zergatik? Zer menderatze motak esaten du hori?

Erantzun pertsonala. Egungo gizarte pluraletan, boterepolitikoaren legitimitatea arrazional/legal modura konfiguradaiteke soilik, gizarteko kide guztien adostasuna ziurtatzenduten prozedurak ezartzeko moduan.

BBOOTTEERREE PPOOLLIITTIIKKOOAARREENN LLEEGGIITTIIMMAAZZIIOOAA


1. Alde batetik, gizabanakoak, animalia den aldetik, duen«berezko askatasuna» aipatzen du, berezko indarren bidezeskuratua. Beste alde batetik, askatasun zibila dago, denennahiak mugatua eta, lege eta arau sozial modura jasotzendena. Azkenik, testuan, gizakia benetan aske izatea eragitenduen askatasun moralari buruzko aipu labur bat egiten da,bere apeten bulkadekiko aske.

2. Legea eta askatasuna bateragarriak dira, betiere, legea gizabanakoak egin badu, hots, gizarte zibilak egin badu.

232.-233.OR.

229.-232.OR.

224.OR. AZKEN ARIKETAK

1. Alderatu gizarte-hitzarmenaren hiru eredugarrantzitsuenak, eta erantzun galdera hauei:

Zein gobernu mota defenditzen dituzte?

Zein balio ditu nagusi eredu bakoitzak: askatasuna,berdintasuna, segurtasuna, babesa, norberaren errealizazioa?

Zer gizaki-eredu du oinarri eredu bakoitzak: berez ona dena,gaiztoa, berekoia, eskuzabala,…?

Zein arrazoik bultzatzen dute gizabanakoa hitzarmena egiterateoria bakoitzaren ikuspuntutik?

Ariketa hau egiteko hiru hitzarmenen taula konparatiboakontuan hartu behar da; gainera, Hobbes, Locke eta Rousseauren tesiei buruzko informazio gehiago bilatubehar da.

2. Estatu bat legitimatuta badago, bidezko estatua al da?Arrazoitu erantzuna.

3. Gizarte zibilaren ikuskera berriak eskakizun etikoak egiten ditu ekonomiaren arloan. Adierazi zer esango lukeen, zure ustez, ikuskera horren aldeko norbaitekMilton Friedman ekonomialariak egindako baieztapen honi buruz: «enpresaren erantzukizun soziala diruairabaztea da».

«Gizarte zibil» nozioaren ikuskera zabaldu eta eraldatu egin da; unibertsal izan daitezkeen interesak ere barne hartuditu. Hala, beraz, enpresak ere erantzukizun soziala du, ez soiliketekinak ateratzekoa. Enpresarentzat etekinak izatea aurrerajarraitzeko bitarteko bat da, ez da berezko helburua.

4. Zer arau motak dute eragina gure eguneroko bizimoduan?

Hiru oinarrizko arauek dute eragina eguneroko bizimoduan.Lehenik eta behin arau moralak aipatu behar dira, eskakizununibertsala dutenak, izan ere, pertsonak portaera gizatiarraizateko nola jardun behar duen adierazten dute, hots,moraltasunaren eremua osatzen dute. Bigarrenikzuzenbidezko arauak ditugu, komunitate politiko bakoitzekoagintariek ezartzen dituztenak. Botere politikoaren babesadute eta Zuzenbidearen edo indarrean dagoen legediareneremua osatzen dute. Azkenik, gizarte usadioak ditugu, usadiohauek ez dira arau moralak eta ez dute zuzenbidezko arauenderrigortasunik: agurrak, janzteko arauak, adeitasun arauak,etab. Orokorrean, gizarte usadioen ez betetzea ez da ez ez-morala eta ez ilegala ere, baina gizarteak gaitzetsi egiten dituerrespetatzen ez dituzten haiek.

5. Eman gizartea antolatzeko moduen adibideak, adierazi zer une historikotakoa den bakoitza eta aztertugaur egun ere erabiltzen ote diren gizartea antolatzekomodu horiek, nahiz eta gizarteko zenbait sektoretan bainoez erabili.


6. Zure ustez, zer arrisku dituzte Weberrek diseinatutakomenderatze mota karismatikoak eta tradizionalak?

Bai liderraren trebetasun pertsonaletan oinarritutako boterean,bai ohituretan eta tradizioan oinarritutako boterean, botereagizarte zibilean justifikaziorik gabe erabiltzea da arriskunagusia, diktadurazko prozesuak sorraraziz.

234.OR.

12941393 _ 0167-0176.qxd 12/2/09 11:57 Página 170


7. Aukeratu gure jokabidea bideratzen duten zenbait arau, eta adierazi arau moralak, zuzenbidezko arauakedo gizarte arauak diren, bakoitzaren ezaugarriak kontuanhartuta. Arau batzuk talde batean baino gehiagotan sardaitezke.


8. Aristotelesen arabera, tirania, oligarkia eta demagogiaerregimen politiko ustelak dira. Zer arrazoi ematen ditu,ustelak direla esateko? Azaldu nolakoa den erregimenbakoitza.

Gobernu-sistema horiek gizartearen zati bati bakarrik ematen dizkie onurak, hori da, Aristotelesen arabera, sistemahauek ustelak izatearen arrazoi nagusia. Tirania botereabsolutuaren erregimena da, kide bakarreko boterea da eta,sarritan, herri edo estatu bateko gobernua agintetik botaduten haiek ezarria da. Oligarkian botere gorena gutxi batzuenesku dago.

Botere mota hori, sistema aristokratiko baten ordezkapenaodol edo mito aldetiko transferentzia bidez gauzatzen deneanematen da, komunitateak onenen gidaritza trebetasunakaitortu gabe. Azkenik, demagogia, herriaren babesa lortuasmoz, emozioetara (sentimenduak, maitasunak, gorrotoak,beldurrak, desirak) jotzen duen estrategia politikoa da,sarritan, erretorika edo propaganda eginez gauzatzen dena.

9. Pentsatu zein kasutan izan daitezkeen bateragarriakbotere politikoa legitimatzen duten hiru argudioak.


10. Aipatu zuren ustez legitimoa ez den mundukoherrialderen bateko botere politikoa. Bilatu botere politikohorri buruzko informazioa, azaldu zergatik aukeratuduzun, eta adierazi zer gauza aldatu beharko lituzkeen,legitimoa izateko. Zer jokabide dute herrialde horretakobiztanleek? Azaldu nolakoak diren eta egin jokabidehorien kritika.

Erantzun pertsonala. Ekuatore Gineako kasua izan daitekeadibide ona. 1991z geroztik demokrazia konstituzionala da;dena den, herrialdearen errealitate politikoa bestelakoa da,izan ere, Teodoro Obiang Nguemaren alderdi bakarrekodiktadura pertsonala pairatzen du 1979ko abuztuaren 3azgeroztik. Orduan, Estatu kolpea zuzendu zuen bere osabarenaurka eta geroztik agintaritza mantentzen duhauteskundeetako emaitzak moldatuz.

941393 _ 0167-0176.qxd 12/2/09 11:57 Página 171


1. Esan norena den hurrengo esaldia: «edozein erreinuren jatorri oldarkorra da errealitate politikoa ulertzeko gakoa»:

a) Nietzsche.b) Locke.c) Rousseau.

2. Nolakoa da ontzat hartzen dugun jatorria duen eta legitimotzat jotzen dugun erakundea?:

a) Jatorri positiboa eta zilegitasun positiboa ditu.b) Jatorri negatiboa eta zilegitasun negatiboa ditu.c) Jatorri positiboa eta zilegitasun negatiboa ditu.

3. Hurrengo baieztapenetatik zein dagokio tribuetan oinarritutako gizarte-antolamenduari?:

a) Aginte politikoa ezartzeaz arduratzen diren jauntxo feudal batzuen inguruan egituratzen da.b) Industriaren eta merkataritzaren garapenean oinarritzen da.c) Iraupeneko ekonomian oinarritzen diren komunitate txikietan antolatzen da.

4. Hurrengo baieztapenetatik zein dagokio egungo gizarte-antolamenduari?:

a) Aginte politikoa ezartzeaz arduratzen diren jauntxo feudal batzuen inguruan egituratzen da.b) Industriaren eta merkataritzaren garapenean oinarritzen da.c) Iraupeneko ekonomian oinarritzen diren komunitate txikietan antolatzen da.

5. Noiz erabil dezake estatuak botere hertsakorra?:

a) Beharrezkoa ikusten duen aldiro.b) Legitimatuta eta justifikatuta dagoenean.c) Gizarte feudalean baino ez zen erabiltzen.

6. Menderatze karismatikoan:

a) Boterearen bermea ohituretan oinarritzen da.b) Boterea legezko prozeduren bidez legitimatzen da.c) Boterearen legitimatzea liderraren trebetasun pertsonaletan oinarritzen da.

7. Menderatze tradizionalean:

a) Boterearen legitimatzea liderraren trebetasun pertsonaletan oinarritzen da.b) Boterearen bermea ohituretan oinarritzen da.c) Boterea legezko prozeduren bidez legitimatzen da.

8. Esan zein argudiori dagokion hurrengo esaldia: «Botere politikoa giza espeziaren beharrizan naturala da»:

a) Naturalista.b) Teologikoa.c) Funtzionalista.

9. Esan zein argudiori dagokion hurrengo esaldia: «Botere politikoa jainkotasunak hala nahi izan zuelakoexistitzen da»:

a) Funtzionalista.b) Teologikoa.c) Naturalista.

10. Gizarte-hitzarmenaren eredu libertarioaren arabera…:

a) Gizakia aske eta bere lanaren emaitzen jabe da.b) Estatua agente babeslea da, gizabanako bakoitzak justizia bere esku har dezan eragozten duena.c) Gizabanakoen eta gobernarien arteko hitzarmen dago bizikidetza bermatzeko.

1


FINKATZEKO


IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0167-0176.qxd 12/2/09 11:57 Página 172


ZABALTZEKO

DEMOKRAZIA EZ ZEN SEKULA HERRIAREN GOBERNATZEKO MODUA IZAN2. FITXA12

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei:1

«[…] Ondorioz, demokraziak ez dira herriaren gober-nuak, baizik eta diktadurari aurre egiteko prestatutakoerakundeak, batez ere. Ez dute onartzen diktadurarenpareko menderatzerik, botere pilaketarik, aitzitik, esta-tuaren boterea mugatzen saiatzen dira. Ildo horretatik,erabakigarria da demokraziak gobernua kentzeko auke-ra izatea odolik isuri gabe, gobernatzeko modu horrekbere eskubideen eta betebeharren aurka egiten duela us-te badu; baina baita bere politika txarra edo zentzurikgabea dela irizten badugu.

Beraz, kontua ez da hainbeste agintzea edo nork agindu-ko duen, baizik eta gobernua eta nola gobernatzen den;eta baita, batez ere, gobernuak gehiegi ez gobernatzea.Beraz, hobeki esanda: Herri-administrazioaren nolakota-suna da gakoa.

Hauxe zen, inkontzienteki bezain frogagarri, Atenaskodemokraziaren atzean ezkutatzen zen jarrera. Oraindik

ere hori da gure jarrera, edo hala beharko luke izanbederen. Berdin da nor dagoen herrian, militarrak, fun-tzionarioak, langileak eta enplegatuak (kazetariak, irratiesatariak eta telebistako aurkezleak ere bai), apaizak, le-gearen doktoreak, terroristak, nerabeok ez dugu haienbotererik nahi, ez dugu haien menderatzerik nahi. Ez du-gu haien beldurrik izan nahi, eta jakina, ez dugu haienbeldurrik izan behar. Beharrezkoa bada, haien usurpa-zioen aurrean babestu nahi dugu eta behar dugu gureburua, garaiz. Horixe da mendebaldeko gobernatzekomoduen jomuga, eta elea gaizki erabiltzeagatik edo ohitu-raz “Demokrazia” izendatzen ditugu. Helburua, askatasunpertsonala defendatzea da menderatze modu guztien au-rrean, salbuespen batekin: subiranotasunarena, legearenmenderatzearena».

K. R. POPPER, Bizitzearen erantzukizuna (moldatua)

Laburbildu testua zure hitzetan.

Lotu testuaren edukia unitatean agertzen den «Estatu modernoaren ezagarriak» atalarekin.

Zer argudio agertzen dira testuan boterea legitimatzeko? Eta unitatean?

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0167-0176.qxd 12/2/09 11:57 Página 173


Bete hurrengo koadroa:1

SAKONTZEKO

GIZARTE-ANTOLAMENDUA3. FITXA12

ANTOLAMENDUA EGITURA EZAUGARRIAK

Tribala Ekonomia eta biziraupena.

EsklabotzaTamaina handiagoko komunitateak (hiriak eta inperioak).

FeudalaMendekotasun loturatan oinarritutasortutako nekazaritza-ekonomia.

ModernoaIndustriaren eta merkataritzaren garapeneansostengatzen da; estatu nazionala daantolamendu politikoaren gune nagusia.

Zer beste antolatzeko modu ezagutzen dituzu estatu modernoaren barnean?

Zure ustez, zer desberdintasun dago publikoaren eta estatukoaren artean?

Eman gizarte zibilari buruzko definizio bat eta estatuari buruzko beste bat. Zer ezaugarri dituzte?

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0167-0176.qxd 12/2/09 11:57 Página 174


FINKATZEKO

LOCKE ETA GOBERNU MOTAK4. FITXA12


GOBERNU MOTAZ

«Gizakiak gizarte politiko bat eraikitzeko lehen aldizelkartzen direnean, komunitateko botere osoa haiengehiengoan oinarritzen dela ikusi dugu. Baina baliteke,gehiengoak botere hori aldizka komunitateari hainbatarau ezartzeko eta legeak komunitateak onartutako fun-tzionarioen bitartez aplikatzeko erabiltzea. Halaber, legeakegiteko eskuduntza aukeratutako gizaki batzuen eta haienoinordekoen eta ondorengoen esku ere ezar dezake. Eraberean, pertsona bakarraren eskuetan utz dezake eginki-zun hori, eta kasu horretan monarkia bat litzateke. Aipa-tutako boterea hari eta bere ondorengoei lotuta badago,monarkia hereditarioa da; baina, bera bizi den bitarteansoilik mantentzen bada, eta bera desagertzean boterearenoinordekoa berriro ere gizarteak aukeratzen badu, hau-tazko monarkia bat litzateke. Eta forma horien artean,

forma horietatik zerbait hartu duten bestelako forma ba-tzuk ipin daitezke, egoki ikusten den neurrian. Hasierabatean, gehiengoak pertsona bakarrari edo hainbat per-tsonari ematen badio legezko agintaritza, bizi diren artean,edo denbora jakin baterako, eta denbora hori igarotaagintaritza gorena berriro gehiengoen eskuetara pasatzenbada, orduan, komunitateak berriz ere komenigarri irudi-tzen zaiona ezarriko du, eta modu horretan, beste gobernumota bat ezar dezake. Beste gobernu mota hori, legegin-tzazkoa den botere gorena noren eskuetan kokatzen de-naren arabera aldatu egiten denez, estatua gobernatzekomodua, legeak egiteko boterea esleitzeko moduaren mendeegongo da, izan ere, onartezina da botere apalago batekaginduak ematea botere gorengo bati»

J. LOCKE, Gobernu zibilari buruzko entsegua

Zer da gizarte politikoa?

Testuari jarraituz, zer da monarkia bat?

Zer-nolako monarkiak egon daitezke? Zer ezaugarri dituzte?

Noren eskuetan dago botere gorena?

Lockeren ustez, zein estatu-gobernu da onartezina? Zergatik?

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0167-0176.qxd 12/2/09 11:57 Página 175


BERRIKUSKETA

DEFINIZIOAK5. FITXA12

Botere politikoaren zilegitasuna:

Estatua:

Menderatzea:

Arau moralak:

Gizarte usadioak:

Indarraldi morala:

Gizarte-hitzarmena:

Eredu indibidualista:

Eredu unibertsalista:

Definitu hurrengo kontzeptuak:1

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0167-0176.qxd 12/2/09 11:57 Página 176


Zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoaren oinarriak

AURKEZPENA

UNITATEAREN ESKEMA

Unitate honetan zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoaren oinarriak azaltzen dira. Garrantzitsuada gizabanako kontzeptuaren eboluzioa eta askatasunarekin duen lotura ezagutzea.

Zuzenbidezko estatu demokratikoa XVII. mendeko iraultzaliberaletan sortu zen, herri-subiranotasunaren eta legeareninperioaren printzipioak sortu zirenean.

Zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoaren barneantradizio liberala eta tradizio sozialista aurkitzen ditugu,gainera, azken horren barruan ere bi sozialismo bereizibehar dira, alde batetik, sozialismo zientifikoa eta bestealde batetik sozialdemokrazia.

Unitatea amaitzeko gizarte zibilak aurre egin beharrekoarriskuak aipatzen dira, izan ere, estatua paternalistabilakatu eta gobernuetatik urrundu da.


Unitatearen hasieran askatasuna kontzeptua jorratzen da.Modernoen askatasuna zuzenbide naturalari buruzkoteorien loraldien ondorio da. Jarraian, indibidualismoarenmugei buruzko gogoeta egiten da. Indibidualismoposesiboak gizakiaren errealitatea mugatzen du eta indibidualismo altruista laguntzailea da.

Hurrengo puntuan liberalismoari buruzko gogoeta bategiten da, bertan, gizabanakoa da ekintza politikoarenoinarria. Halaber, estatu liberala aztertzen da estatudemokratiko modura. Tradizio errepublikanoakkonstituzionalismoa, botere-banaketa eta herritarrenpartaidetza sustatu zituen, zuzenbidezko estatu liberal eta demokratikoari bide emanez.

Hurrengo puntuan tradizio liberala eta tradizio sozialistaalderatzen dira, sozialismo zientifikoa eta sozialismoerreformista ere azalduz. Era berean, zuzenbidezko estatusoziala jorratzen da, zeinak, gizartean partaidetza aktiboaizaten duen, justizia sozialaren eta sistema ekonomikoareneskakizunei erantzuteko.

1978ko Espainiako Konstituzioak Espainia estatu soziala,demokratikoa eta zuzenbidezkoa izatea bermatzen du.

Azken puntuan, egungo estatu sozial eta demokratikoekaurre egin beharreko arazoak azaltzen dira; estatuapaternalista bilakatu da eta gero eta handiagoa dagobernarien eta gobernuen arteko urrunketa. Horregatikbirplanteatu behar da estatuaren jokabidea, gizarte zibilakontzeptua, berriz ere, bizitza sozialaren antolaketarenesfera modura hautemateko.

Zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoaren oinarriak

Epaimahaia

1. Askatasunaren beste ikuspegi bat

2. Zuzenbidezko estatu liberaletik zuzenbidezko estatu demokratikora

3. Zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoa

4. Gizarte zibila berreskuratzea

LEHEN PUNTUA

GAI NAGUSIA

1. Ariketak

2. Baliabideak

BALIABIDEAK

13941393 _ 0177-0188.qxd 12/2/09 12:02 Página 177


HELBURUAK

KONTZEPTUAK

EDUKIAK

• Antzinakoen askatasuna eta modernoen askatasuna.

• Zuzenbidezko estatu liberaletik zuzenbidezko estatu demokratikora.

• Estatu liberala.

• Errepublikanoen hazia: estatu liberala estatu demokratikoa da.

• Gizarte zibila.

• Zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoa.

• Tradizio sozialista.

• Zuzenbidezko estatu soziala.

• Gizarte zibila berreskuratzea.

• Gizarte zibil berria.

1. Jarraian agertzen diren kontzeptuei ematen zaizkienesanahi filosofiko ezberdinak behar bezala bereiztea:gizabanakoa, gizartea, indibidualismoa, boterepolitikoa, estatua, gizarte zibila eta demokrazia.

2. Antzinakoen askatasuna eta modernoen askatasunabereiztea. Estatu liberala zuzenbide-estatu moduraulertzea.

3. Historian zehar legitimatu nahi izan diren estatu-eredunagusietako batzuk kritikoki aztertzea.

4. Estatuko kide eta gizarte zibilaren protagonista izateainplikatzen duen herritar modura jokatzeko,konpromiso aktiboa hartzearen beharra onartzea.

5. Sozialismo zientifikoa eta sozialismo erreformistaidentifikatzea.

6. Estatuek egungo gizartetako arazoei aurre egitekodituzten gaitasunez eta mugez jabetzea.

7. Estatuaren mugak azaltzea.

JARRERAK • Estatuaren mugen aurrean jarrera kritikoa izatea.

• Aldez aurretik, estatu-eredu ezberdinak aztertzeko jarrera izatea.

• Zuzenbidezko estatu sozialaren aurrean jarrera positiboa izatea.

• Gizabanakoaren eta gizartearen arteko lotura positiboki baloratzea, askatasun parte-hartzailearen eta independentziazko askatasunaren arteko oreka bilatu asmoz.

• Gizartearen bizikidetzan eta, herritarren eta estatuaren arteko harremanean eragina dutengaiekiko sentsibilitatea eta gizarte-konpromisoa izatea.

PROZEDURAK • Antzinakoen askatasuna eta modernoen askatasuna historikoki nola kokatu den azaltzen duenkronologia bat taxutzea.

• Zuzenbidezko estatu liberala eta zuzenbidezko estatu demokratikoa alderatzea.

• Errepublikanoen hazia onartzea.

• Gizarte zibilari buruzko informazioa bilatzea eta txosten bat taxutzea.

• Liberalismo politikoa eta liberalismo ekonomikoa aztertzea.

• Tradizio liberala eta tradizio sozialista alderatzea.

• Bi sozialismoak xehetasunez deskribatzea.

• Justizia sozialaren eskakizunak eta sistema ekonomikoaren arazoak identifikatzea.


941393 _ 0177-0188.qxd 12/2/09 12:02 Página 178


• Gizabanakoarekin lotutako askatasun kontzeptua definitzea.

• Antzinakoen askatasunaren eta modernoen askatasunaren arteko lotura ezartzea.

• Indibidualismoaren mugak ulertzea.

• Errepublikanoen hazia estatu liberalaren bultzatzaile gisa identifikatzea.

• Gizarte zibila aztertzea.

• Bi sozialismo motak bereiztea.

• Estatuaren mugak onartzea.



• Indibidualismo posesiboa ezagutzeak, bizikidetza kalte dezaketen jarrera berekoietatik prebenitzen gaitu.

• Unitate honetan, herritartasun aktiboa eta demokratikoa sustatzen duten kontzeptu giltzarriak lantzen dira: tradizio errepublikanoa, gizarte zibila, liberalismoa, sozialismoa eta zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoa

• Aipatutako printzipioek sexu-berdintasuna eta bakearen hezkuntza sustatzen dute.

BALIOETAN HEZTEA

FITXEN INDIZEA



2. fitxa Estatu-ereduak BERRIKUSKETA

3. fitxa Jabetza pribatua BERRIKUSKETA

4. fitxa Betiereko bakea FINKATZEKO

5. fitxa Germinal SAKONTZEKO

941393 _ 0177-0188.qxd 12/2/09 12:02 Página 179


ARIKETEN ERANTZUNAK

HASIERAKO GALDERAK

Unitate honetako hasierako galderak, gizabanakoaren eta gizartearen arteko harremanaren arazoan murgiltzekolagungarri dira, hau da, estatuaren ikuskera modernoaren jatorrianmurgiltzeko lagungarri dira. Horretarako, ezinbestekoa da bitradizio politiko garrantzitsuenak ulertzea (liberala eta sozialista),izan ere, zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoa aipatutakobi tradizioen garapenaren ondorio da. Baina estatuek besteerronka bat dute gaur egun: gizarte zibil berria mundu globalizatuhonetan.

ASKATASUNAREN BESTEIKUSPEGI BAT




• Zuzena al da esaldi hau: «Antzinakoen askatasunak bizitzapublikoa zuen ardatz eta modernoenak bizitza pribatua».Arrazoitu erantzuna.

Bai, izan ere, antzinakoen askatasuna gai publikoetan parte hartzean zetzan eta, modernoen askatasuna bizitzapribatua gozatu ahal izateko gai publikoak kudeatuko dituztenordezkariak hautatzean oinarritzen da.

• Gizartearen laguntza ezinbestekoa al dugu gizakion bete-betean garatzeko? Zergatik?

Hizkuntzaren bidez beste gizaki batzuekin komunikatzen den gizakia hautematen dugu pertsona modura, beraz, ezinbestekoa da gizartearen laguntza.

• Indibidualismo posesiboa ez da gizakion jokabide-aukerabakarra. Zer arrazoi daude hori adierazteko?

Gizartea jaiotzen den gizabanako bakoitzari laguntza ematen dion komunitate modura hauteman behar delako, izan ere, guztiek ez dute sortzetik partekatzeko ondasunik eta babes beharra dute. Klase sozialen arteko elkartasun handiagoa eta pertsona guztien aukera-berdintasuna eskatu behar da, ahal dela, ondasun publikoak guztion eskuragarri izatekoahalegina eginez.

• Zer arrazoi daude gizarteari gizabanakoei baino lehentasunhandiagoa emateko? Eta zer arrazoi daude gizabanakoei gizarteari bainolehentasun handiagoa emateko? Nola lor daiteke bien artekooreka?

Gizarteak du lehentasuna, bertan garatzen baikara gizaki modura; beste alde batetik, pertsona askea da eskaintzen zaizkion aukeren artean hautaketa egiteko, eta baita horiei muzin egiteko ere. Biek askatasunak eta eskubideak errespetatzen badituzte oreka lor daiteke.

238.-239.OR.

236.OR. ZUZENBIDEZKO ESTATU LIBERALETIK ZUZENBIDEZKO ESTATU DEMOKRATIKORA


1. John Stuart Mill, James Mill ekonomialariaren semea zen eta Harriet Taylor filosofoarekin ezkondu zen. 1821ean «gizarteutilitarista» sortu zuen Bentham eta bere aitarekin batera.Enpirismoa gizartea hobetzeko aplika daitekeela da bereoinarrizko tesietako bat. Filosofia utilitaristari buruz egin zuentesiagatik egin zen ezagun, aipatutako tesiaren arabera, ekintzabaten ontasuna ahalik eta pertsona gehienei ematen dienzoriontasun neurriaren araberakoa da. Ekonomia politikoarenprintzipioak, Utilitarismoa eta Askatasunaz izan ziren bere lanikezagunenak. Askatasunaz lanean, gizabanakoak sozialki adierazdezakeen askatasuna du aztergai, iritziarena, pentsamenduarenaeta eskubide zibilen gauzapenarena, Esate baterako.

2. Erantzun irekia.

3. Erantzun pertsonala. Utilitarismoari buruzko kontzeptuzkomapa bat egin dezatela eta testuaren edukiarekin lot dezatelaeska diezaiekegu ikasleei.


• Zer esan nahi du legearen inperio kontzeptuak? Zergatik eginbehar diote men gizarteko kide guztiek legearen inperio horri?

Gizarte bateko kide guztiak, gobernariak eta monarkak barne,herri-subiranotasunetik eratortzen diren legeen mende egonbehar dutela esan nahi du legearen inperioak. Erantzunpertsonala. Honako baieztapenari buruzko gogoeta egiteragonbida ditzakegu ikasleak: Legearen inperiorik egongo ezbalitz, legeak edonolakoak izango lirateke eta ahaltsuenenonurarako izango lirateke soilik.

• Estatuen zuzenbide-sistema printzipio batzuek arautu behardute; Kanten printzipioek, kasu. Zer esan nahi du horrek?

Estatu horretako kideak askeak direla esan nahi du, guztionlegedi baten baitan daude, eta herritar modura, guztiakberdinak dira.


1. Erantzun pertsonala. Testuak, gizabanakoon askatasunarenaurrean, estatuaren barruan dauden hainbat jarrera agertzendizkigu eta, era berean, legeek ahalbideratzen duten oroegiteko eskubide modura hautematen den askatasunarendefinizioa eskaintzen digu.

2. Montesquieu Bordeletik hurbil jaio zen 1689an familia noblebaten barruan, hiri horretan Zuzenbide ikasketak egin zitueneta Parisen espezialdu zen. Europako hainbat herrialdetanbarna bidaiatu zuen eta Frantziara itzuli zenean,entziklopedistetara lotu zen. 1721ean Gutun pertsiarrakargitaratu zituen, bertan bere garaiko Frantziari buruzkoikuspegi kritikoa plazaratu zuen. 1755ean hil zen Parisen.

Legeen espirituaz lanean, herriak kulturaren idiosinkrasianoinarritutako lege batzuen gidaritzapean zeudela azaltzen dueta haren kokapen geografikoak baldintzatuta daudela.Horregatik, gizarteak zuzentzen dituzten legeak ez dirairaunkorrak, aitzitik, aldagarriak dira.

240.-243.OR.

13941393 _ 0177-0188.qxd 12/2/09 12:02 Página 180


3. Askatasuna nahi izan behar dena egin ahal izatea delako.

4. Legeek herritarraren kalterako dena egitea debekatzendutelako eta herritarrak ez duelako legeak kondenatzen duenaegin nahi izan behar. Eta egin nahi badu, gizarteak hari zigorraezartzeko eskumena du, legeek ezarritakoari jarraituz.


• Zein baldintza bete behar dituzte estatuek, estatu liberaltzathartu ahal izateko?

Hiru printzipiotan oinarritzen da: gizarteko kide bakoitzarenaskatasun-printzipioa, guztion legediarekiko mendekotasun-printzipioa eta herritar guztien berdintasun-printzipioa.

• Estatu liberalen esparrutik begiratuta, zer da politikagintza?Zein dira estatu liberalen funtsezko zereginak?

Segurtasuna mantenduz bertako kideen bizitza babestea,gizarte zibila sustatzea beldurra makurtzeko eta merkataritzasustatuz jabetza-eskubidea ziurtatzea.

• Zer alderditan ikusten da liberalismoak tradizioerrepublikanoko zenbait elementu hartu dituela? Tradizioerrepublikanoaren arabera, zer zen askatasuna?

Konstituzionalismoa, botere-banaketa eta herritarrenpartaidetza. Segurtasuna mantenduz bertako kideen bizitzababestea, gizarte zibila sustatzea beldurra makurtzeko etamerkataritza sustatuz jabetza-eskubidea ziurtatzea.


1. Gizabanako bakoitzaren interesak gizartearen interes orokorrasustatzen du, horretan datza lotura.

2. Adam Smithen arabera, gizarte zibila norberaren interesakmugitzen dituen eta trukerako joera duten gizabanakozosatzen da. Eta hori guztiori, elkarren onura bilatzearenondorioz sortzen da.


• Nola bereiz ditzakegu estatuari dagokion esparru publikoaeta estatuari ez dagokiona?

Estatuko administrazio-sistemaren mende ez dagoen gizarte-koordinaziorako erakunde eta mekanismo multzo gisahautematen den gizarte zibilaren esparruari dagokio, estatuariez dagokion esparru publikoa.

• Esan al dezakegu estatuari ez dagokion guztia merkatuaridagokiola? Zergatik?

Gizarte zibila merkataritza-gizarte modura hautematen badugu,estatua gizarte zibilaren zerbitzura dagoen tresna litzateke,jabetza pribatuaren eta merkatu-ekonomiaren inguruanegituratutako esparru horren segurtasuna bermatze aldera.


1. Pertsonen arteko harremanak gidatzen dituen printzipioanorberaren interesen bilaketa da. Bertatik abiatuz sortuko daelkarren onura.

2. Adam Smithen arabera, alferrikakoa da hurkoen laguntzaborondate on hutsarengatik sortuko dela itxarotea. Hobe dagainerakoen interesa bere aldera zuzentzea, modu horretan,jokaera hori haien onurarako izango dela erakusteko.


• Zergatik esaten du Hegelek gizarte zibilak estatua beharduela? Zure ustez, estatuak ere behar al du gizarte zibila?Zergatik?

Erantzun pertsonala. Hegelen ustez, gizarte zibilak estatuarenbeharra du, izan ere, gizarte honek ez du bere buruaantolatzeko eta gizarte-aurrerapenik lortzeko gaitasunik. Baina,bere funtzionamendua ziurtatuko duen botere publikohandiago batek egituratu behar du.

• Zure ustez, zer lotura dago liberalismo politikoaren etaliberalismo ekonomikoaren artean? Zergatik?

Liberalismo politikoaren arabera, gizakiek aske izan behar duteerlijio-, ekonomia- eta politika-gaietan haiek aukeratutakoarijarraitzeko. Beste alde batetik, liberalismo ekonomikoarenarabera, merkatua gizarte-koordinaziorako oinarrizkomekanismoa da, eta merkatuari prezioak zehazteko eta etekinakbanatzeko eginkizunak betetzen laguntzea da estatuarenzeregina.

ZUZENBIDEZKO ESTATU SOZIAL ETA DEMOKRATIKOA


• Azaldu zure hitzekin liberalismoaren eta sozialismoarenideien arteko desberdintasunak.

Erantzun pertsonala. (Ikus AZKEN ARIKETAK, 3.znb.)

• Azaldu zer arrazoi ematen dituzten tradizio sozialistan,estatuak ekonomia kontrolatu behar duela defendatzeko.

Gizabanakoen artean berdintasunezko baldintzarik ezdagoenez, pertsona batzuk zapalkuntza jasaten dutelakokontrolatu behar du ekonomia estatuak. Sozialismoarenoinarrizko helburua merkatuaren mekanismoan esku-hartzea da.Horretarako, ondasun ekonomikoak ekoizteko eta banatzekobitartekoen jabetza-eskubidea eta kontrola, guztion interesenarabera administratu beharko lirateke, modu horretan,berdintasun soziala ziurtatzeko.


• Zer eragin izan zuen tradizio sozialistak estatuarenikuskeraren aldaketan?

Tradizio sozialistari esker, gizarte zibila bultzatzen duenestatuaren ideiak eboluzionatu egin du estatu demokratikoaahalbideratuz.

• Zer izen izan zuen eragin horretatik sortutako estatu-ereduak? Zer osagai zituen?

Estatu-eredu horri zuzenbidezko estatu soziala esaten zaio etagizarte-berdintasunaren kezka barneratzen du oinarrizkoeskubideen sisteman.

GIZARTE ZIBILA BERRESKURATZEA


• Politikaren ikuspegitik estatu bat legitimoa bada, bidezkoestatua al da? Zergatik?

247.-248.OR.

244.-247.OR.

941393 _ 0177-0188.qxd 26/2/09 15:48 Página 181


Ez du zertan, baliteke estatua politikoki legitimatuta egonik ere,gobernariek bidegabekoa izan daitekeen erabakiren bat hartzea.

• Nolakoa da gaur egungo gizarte zibila?

Egungo gizarte zibila, hainbat elkartek eta harreman-sarekosatutako dimentsio gisa hautematen da; besteak beste,familiak, elizak, lagun taldeak, kultura edo bizilagun elkarteak eta nazioarteko gizarte-erakundeak: humanitarioak, ekologistak,bakezaleak, etab.

AZKEN ARIKETAK

1. Zer lotura dago Benjamin Constantek bereizitako bi askatasun moten eta unitate honetan ikasitako estatu-ereduen artean; hau da, zer lotura dago antzinakoen askatasunaren eta modernoen askatasunareneta zuzenbidezko estatu liberalaren, zuzenbidezko estatu demokratikoaren, eta zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoaren artean? Zergatik?

Batez ere, K.a V. mendean Atenasko demokrazian nabarmenduzen antzinakoen askatasuna gai publikoetan parte hartzeandatza. Herritarra gizaki askea zen eta komunitate politikokopolisaren gobernuan parte hartze aktiboa izateko legitimitateazuen. Modernoen askatasunari dagokionez, gizaki orok, gizakiden aldetik, askea izateko gaitasuna eta askatasuna gauzatzekoeskubidea ditu, esate baterako, norbere iritzia adierazteko edo adierazpen-askatasunaren eskubidea, nahi duen gurtzaaitortzeko edo erlijio-askatasuna, beste batzuekin elkartzekoedo elkartze-askatasuna. Estatu liberal batean, guztiontzakoeskubide-berdintasunak askatasun-eremu bat bermatzen du.Bertan, pertsona orok, edonolako edo bidegabeko esku-hartzeren beldurrik gabe jardun dezake. Estatudemokratikoa aurrekoaren eboluzioa da, bertan, botounibertsala, ordezkarien bidezko sistema eta gehiengoenaraua ezartzen dira, botere publikoa kontrolatzeko mekanismokomenigarri gisa. Estatu sozialak berdintasun materiala eta,baldintza sozial eta ekonomiko berdinak ezarri nahi ditu,pertsona guztientzat.

2. Zer estatu-eredu dator hobekien indibidualismoposesiboaren teoriarekin? Zergatik?

Gizarte zibila, gizarte komertzial edo beharrizan sistemamodura hautematen duen estatua litzateke, izan ere, gizakibakoitza bere buruaren eta trebetasunen jabe bakarra da,haren trukean gizarteari ezer zor gabe; gizabanakoa, bereburuaren, bere trebetasunen eta haien ondorioen jabe denheinean askea da, gainerakoen borondatearen baitan egongabe. Gizartea, pilatutako ondasun eta zerbitzuen trukearenbitartez, elkar-harremanean dauden eta bere buruaren jabediren gizabanako multzo gisa ulertuko litzateke. Harremansozial guztietan norbera bere etekina bilatzen saiatukolitzateke, eta estatuak gizabanakoaren askatasuna etaondasunen jabetza pribatua babestu beharko lituzke, trukeekfuntziona dezaten.

3. Idatzi eskema batean zer bilakaera izan duen estatumodernoak zuzenbidezko estatu liberaletik zuzenbidezkoestatu sozial eta demokratikora. Adierazi eskeman zerezaugarri nagusi dituen unitate honetan ikasitako estatu-eredu bakoitzak.

249.OR.

4. Aurreko eskema oinarri hartuta, egin beste eskema bat.Eskema horretan, tradizio errepublikanoa, liberala eta sozialista sartu behar dituzu, eta tradizio horiek estatumodernoaren bilakaeran zer eragin izan duten adierazibehar duzu.

Aurreko galderaren erantzunean, XVII. mendetik aurreragauzatutako iraultza liberalak pentsaera berri bat zabaldu zuelaerantsi beharko litzateke. Pentsaera horren arabera, gizarteko kideguztiak, gobernariak eta monarkak barne, herri-subiranotasunetikeratortzen den legearen mende egon behar dute. Moduhorretan, legearen inperio kontzeptuari bide emanez.

5. Zer antzekotasun eta zer desberdintasun dituzte AdamSmithen eta Hegelen gizarte zibilari buruzko ikuskerek? Zer estatu-ereduren oinarriak dira ikuskera horiek?

Adam Smithen arabera, ekonomia bizitza sozialaren erdiguneeta ardatz bilakatu da. Hala, estatua gizarteko kideen arteangaratzen den interes-gatazka baten ondorioz sortzen denerakundea da eta, nazioen aberastasunaren sostengu denhezkunde ekonomikoa ziurtatzea da bere oinarrizko helburua.Honako eginbeharretara mugatu behar du estatuak berejarduna: ekoizpena ahalbideratzea, legeak eta ordenabetearaztea, jabetza babestea, kanpo defentsa, etab. Gizarte zibila norberaren interesak mugitzen dituen eta trukerako joera duten gizabanakoz osatzen da. Eta horiguztiori, elkarren onura bilatzearen ondorioz sortzen da.Merkataritzako joera horren ondorioz, merkatua agertzen da,ondasunak eta zerbitzuak libreki elkartrukatzeko leku gisa.

Beste alde batetik, Hegelen arabera, gizarte zibilean norberaberez da helburu, eta gainerakoak ez dira ezer. Baina besteekinharremanik izan gabe ez du helburua erdiesterik, hori dela eta,gainerakoak gizabanako jakin baten helburua erdiestekobitartekoak baino ez dira. Modu horretan, gizarte zibilabeharrizan sistema gisa hautematen da, bertan barneratzendirelarik ekonomia, lan-harremanak, etab. Gizarte horretanherritarrek gizabanako pribatu gisa eraikitzen dituzteharremanak, elkarren artetik bakarturik, eta ez dutebeharrizanak elkar asetzea beste motibaziorik.

TRADIZIO LIBERALA TRADIZIO SOZIALISTA

Ekintza soziala norberareninteresetik abiatuz azaltzen da:lehiakortasuna.

Ekintza soziala elkartasunetikabiatuz azaltzen da: lankidetza.

Askatasun indibidualarenbermea eta askatasunekonomikoaren hedapena.

Gizarte-berdintasunaren etaberdintasun ekonomikoarenbermea askatasuna eraginkorraizateko baldintza moduan.

Jabetza pribatuaren defentsa:lehiakortasuna sendotzen du.

Jabetza-kolektibo moduugarien defentsa: lankidetzasendotzen du.

Estatua eta gizarte zibilabanatzen dira.

Gizarte zibila estatuakplanifikatzen du.

Merkatuak garrantzia dukoordinazio mekanismomodura.

Garrantzitsua da ekonomiarenplanifikazio publikoa egitea.Estatuak merkatua kontrolatzendu.

941393 _ 0177-0188.qxd 12/2/09 12:02 Página 182


6. Zure ustez, izan al zaitezke liberalismo politikoaren aldekoaeta liberalismo ekonomikoaren kontrakoa? Eta alderantziz?Arrazoitu erantzuna.

Bai, norbaitek, erlijio- ekonomia- eta politika-gaietan berelehentasunak jarraitu ahal izateko gizakiak askeak izan behardirela pentsatzea (horrek estatuaren botereari mugak etakontrolak ezartzea suposatzen du) eta, liberalismoekonomikoaren alde edo kontra agertzea, non, merkatua dengizarte-koordinaziorako oinarrizko mekanismoa eta estatuakmerkatuari prezioak zehazteko eta etekinak banatzekoeginbeharrak betearazteko funtzioa baino ez duen, hala,merkatuaren funtzionamenduan estatuak esku-hartzemugatua duelarik. Hots, lehenengoak ez du loturarikliberalismo ekonomikoaren alde edo kontra egotearekin. Aregehiago, parte-hartze demokratikoa arriskutsua izan daitekeliberalismo ekonomikoaren ikuspegitik.

7. Zer desberdintasun dituzte komunismoak etasozialdemokraziak? Bietatik zeinek bultzatzen du iraultza,eta zeinek erreforma? Zer alde on eta txar ikusten dizkiozuiraultzari? Eta erreformari?

Erantzun pertsonala. Honakoak dira komunismoarenhelburuak: merkatua bertan behera uztea eta ekoizpen-bideaksozializatzea, jabetza pribatua desagerraraztea, eta harekinbatera, klase sozialen arteko desberdintasunak desagerrarazteaeta estatua iraultza bidez suntsitzea. Honakoak aldiz,sozialismoaren helburuak: merkatua beharrizan sozialenmende ezartzea, ekonomian parte hartzea eta hurakontrolatzea eta, botere politikoa sozialki banatzea, estatudemokratikoaren alde eginez.

8. Zer esan nahi du ongizate-estatu kontzeptuak? Estatumodernoaren bilakaeraren zer faseri dagokio? Batzuetan,zer bilakatu da ongizate-estatua? Zer egin beharko litzatekehori ez gertatzeko?

Ongizate-estatua hainbat oinarrizko beharrizan asetzeabermatzen saiatzen da, horretarako ezinbestekoa daeraginkortasun ekonomikoa izatea. Gainera, beregain hartzendu bigarren belaunaldiko giza eskubideak (gizarte-, ekonomia-eta kultura-eskubideak) babesteko eginkizuna. Ongizate-estatua apurka-apurka estatu ongile bihurtu da eta ekimenpribatuaren protagonismoa ahitzen joan da. Gizarte zibilakestatuak gatazka guztiak konpontzea itxaroten du, ondorioz,mendekotasun pasibozkoa da herritarrek hartzen duten jarrera.

9. Zer zailtasun daude zuzenbidezko estatu sozial etademokratikoa eraikitzeko? Arrazoitu zure ustez herrialdebatek aldi berean bultza ote ditzakeen legezkotasuna,demokrazia eta gizarte-babesa edo ezinezkoa denhalakorik egitea.

Guztiz zilegi da hiru alderdi horiek aldi berean bultzatzea, izan ere, pertsona guztiak babestea eta indartzea da horietako bakoitzaren azken helburua eta, helburu nagusihorri ekiteko, ezinbestekoa da estatuak hiru alderdiak baterajorratzea. Prozesu dinamikoa da eta ezinbestekoa da herritarguztiek gizarte-konpromisoa hartzea, hura gauzatu ahalizateko.

10. Hauteskundeak gehiengoz irabazitako alderdi batekgizarte-eskubideren bat –esate baterako, doako osasun-laguntza- kendu al dezake, erabaki baten bidez? Erabakihori bat etorriko al litzateke zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoaren ereduarekin? Zergatik?

Ez, izan ere, lehen artikulua urratuko luke. Bertan, Espainia zuzenbidezko estatu sozial eta demokratiko gisa eratzen dela aipatzen da, hots, berdintasuna aitortzen du (9.2 eta 14 artikuluak) eta herritarren ekonomia-, gizarte- eta kultura-eskubideak bermatzeaz arduratzen da,tartean egongo litzatekeelarik osasun-laguntzaren eskubidea.

11. Azaldu zure hitzekin, zer esan nahi duen gizarte zibil berriakontzeptuak. Zure ustez, gizarte zibilari buruzko zein ideiada bidezkoena, John Keanerena edo Habermasena etabesteena? Zergatik?


12. Arrazoitu bateragarriak diren ala ez gizarte zibilarenikuskera berria eta Milton Friedman ekonomialariarenadierazpen hau: «enpresaren erantzukizun soziala diruairabaztea da». Zer erantzungo lioke gizarte zibilarenikuskera berriaren jarraitzaile batek Friedmanenadierazpenaren aldeko norbaiti?

«Gizarte zibil» nozioaren ikuskera zabaldu eta eraldatu egin da;unibertsal izan daitezkeen interesak ere barne hartu ditu. Hala,enpresak ere erantzukizun soziala du, ez soilik etekinakateratzekoa. Enpresarentzat etekinak izatea aurrera jarraitzekobitarteko bat da, ez da berezko helburua.

941393 _ 0177-0188.qxd 12/2/09 12:02 Página 183


FINKATZEKO



1. Antzinakoen askatasuna(k):

a) Antzina gauzatu zen eta eskubide naturalaren teorietan du jatorria.b) Pertsonaren eskubide naturalak aitortzea suposatu zuen.c) Antzina gauzatu zen eta gai publikoetan parte hartzean zetzan.

2. Modernoen askatasuna(k):

a) Antzina gauzatu zen eta eskubide naturalaren teorietan du jatorria.b) Pertsonaren eskubide naturalak aitortzea suposatu zuen.c) Antzina gauzatu zen eta gai publikoetan parte hartzean zetzan.

3. Zein ereduri jarraitu zion lehenengo estatu modernoak?:

a) Monarkia absolutuari.b) Estatu liberalari.c) Zuzenbidezko estatuari.

4. Non sortu zen botere banaketa?:

a) Estatu liberalean.b) Sozialismoan.c) Tradizio errepublikanoan.

5. Nola esaten zaio estatuaren administrazio-sistemaren mende ez dauden gizarte-koordinaziorako erakundeeta mekanismoen multzoari?:

a) Gizarte zibila.b) Merkataritza-gizartea.c) Liberalismo politikoa.

6. Merkatua gizarte-koordinaziorako oinarrizko mekanismoa da. Non kokatuko zenuke printzipio hori?:

a) Sozialismoan.b) Liberalismo ekonomikoan.c) Liberalismo politikoan.

7. Zein baieztapenarekin lotuko zenuke sozialismo zientifikoa?:

a) Askatasun ekonomikoa bermatu behar da herritarrak askatzeko.b) Komunismoa zuzenbidezko estatu sozialaren aurreko fasea da.c) Merkatu askearen printzipioak ukatu egin behar dira.

8. Zer suposatzen du estatu bat soziala dela esateak?:

a) Herri-subiranotasuna dela botere publikoen jatorria.b) Eskubide-berdintasuna eta sistema ekonomikoaren arautzea aitortzen direla.c) Estatuaz gaindiko erakundeen erabakietan parte hartu behar duela.

9. Zein da egungo zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoaren arazoetako bat:

a) Legezkotasuna, demokrazia eta gizarte-babesa aldi berean ezin jorratzea.b) Erakunde oro ez dagoela Konstituzioaren mende.c) Gobernariak eta gobernuak elkar urruntzen ari direla gero eta gehiago.

10. Jarraian agertzen diren aukeretatik, zein da gizarte zibilaren eta estatuaren arteko harremanak ebaztekoplanteatu den irtenbidea?:

a) Gizarte zibila estatuaz kanpoko alderdi sozial gisa hautematea.b) Estatuaren hertsapenetik at dagoen esparru publiko bat sortzea.c) Pertsonari eta bere askatasunari buruzko beste balorazio bat egitea.

1

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0177-0188.qxd 12/2/09 12:02 Página 184


BERRIKUSKETA

ESTATU-EREDUAK2. FITXA13

Bete hurrengo taula eta erantzun galderei. .1

Eredu hauetatik zein iruditzen zaizu bidezkoena gizarte zibilarekin?

Zein iruditzen zaizu estatu-eredurik onena? Eta aberatsa bazina? Eta txiroa bazina?

Zure ustez, aurreratu dugu zerbait, monarkia absolutuen garaitik gaur arte, estatu-ereduari dagokionez?

ESTATU-EREDUA EZAUGARRIAK GIZARTE ZIBILAREN JOKABIDEA

MONARKIA ABSOLUTUA

ESTATU LIBERALA

ESTATU KOMUNISTA

ZUZENBIDEZKO ESTATUSOZIALA

ZUZENBIDEZKO ESTATUSOZIAL ETADEMOKRATIKOA

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0177-0188.qxd 12/2/09 12:02 Página 185



Marxek 1793ko Gizakiaren eta Herritarren Eskubideen Adierazpenaren eta Amerikako hainbat konstituzioetako zenbaitartikulu aztertu zituen. Jarraian agertzen den testuan jabetza pribatuaren eskubidearen baliozkotasuna zalantzan jartzen da.

Laburbildu testuan aipatzen dena zure hitzak erabiliz. Zerekin zaude ados eta zerekin ez? Zergatik?

Gizartean berekoikeria nagusi bada, nola da zilegi bizikidetza? Erabili unitatean ikasitako zenbait teoria galderari

erantzuteko.

Testuan aipatzen diren ideiekin eta unitatean ikasi duzunarekin, jabetza pribatuari buruzko mintzaldi bat prestatu,

gelen azaltzeko eta eztabaidatzeko.

«Zertan datza gizakiaren jabetza pribaturako eskubidea?

16.artikulua (1793ko Konstituzioa): “Jabetza-eskubidea he-rritar orori dagokio bere ondasunak, bere errentak, berelanaren eta bere industriaren ondorioak nahieran gozatueta izateko”.

Horrenbestez, gizakiaren jabetza pribaturako eskubideaedonola gozatzeko eskubidea da, gainerako gizakiak ain-tzat hartu gabe, edozein delarik ere gizarte mota, eta ber-tatik egokitzen den ondasun berezkoa: berezko interesa-ren eskubidea. Aipatutako askatasun indibidual horreketa bere erabilpenak osatzen dute gizarte zibilaren funtsa.Haren arabera, gizakiak ez du beste gizakiengan bereburuaren garapena topatzen, bere askatasunaren mugabaizik. Baina gauza guztien gainetik, “bere ondasunak,bere errentak, bere lanen eta bere industriaren ondorioak

nahieran gozatzeko eta izateko” gizakiaren eskubideaaldarrikatzen du.

Beraz, gizakiaren eskubide izendatutako bakarra ere ezdoa gizaki berekoitik haratago, gizarte zibileko kide dengizakitik haratago, hau da, bere interes pribatuan eta be-re erabaki pribatuetan eta komunitatetik at baitaratutakogizabanakotik haratago. Bertan, gizakia izaki generiko gi-sa hautematetik at, bizitza generikoa bera, gizartea, giza-banakoaren kanpo dagoen eremu gisa azaltzen da, berejatorrizko independentziaren murriztapen gisa. Eskakizunnaturala, beharrizana eta interes pribatua, bere jabetza-ren eta izaera berekoiaren mantenua dira biak elkarrekinmantentzen dituen lotura bakarra».

K. MARX, Judutarren auzia (moldatua)

BERRIKUSKETA

JABETZA PRIBATUA3. FITXA13

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0177-0188.qxd 12/2/09 12:02 Página 186


FINKATZEKO

BETIEREKO BAKEA4. FITXA13

Zer printzipioren arabera ezartzen da konstituzio errepublikanoa?

Zure ustez, zergatik uste du egileak konstituzio hori dagoela gainerako guztien atzean?

Zer lotura du konstituzio horrek betiereko bakearekin?

Zer desberdintasun dago testuaren amaieran aipatzen dituen bi ereduen artean?

Estatu ororen konstituzio zibilak errepublikanoa behar du izan

«Konstituzio errepublikanoa honako printzipioen ara-bera ezartzen da: 1- Gizarte bateko kideen askatasuna(gizaki garen aldetik), 2- guztion legedi batekiko men-dekotasuna (mendeko garen aldetik) eta 3- mendekoguztien berdintasun legearekiko adostasuna (herritar ga-ren aldetik): hortik bakarrik eratortzen da jatorrizko kon-tratuaren ideia eta horren baitan ezarri behar dira herribaten zuzenbide-arau guztiak. Beraz, konstituzio erre-publikanoa da, eskubideari dagokionez, edozein mota-ko konstituzio zibilen atzean dagoena. Horrez gain, be-tiereko bakea ekar dezakeen bakarra ote den galdeginbehar da.

Jatorriz purua izateaz gain, eskubide kontzeptuaren itu-rri puruan sortzeaz gain, konstituzio errepublikanoak,lortu nahi den emaitza du jomuga, hau da, betiereko ba-kea. Gerrarik egon behar den edo ez erabakitzekoherritarren baimena ezinbestekoa bada (konstituzio hone-tan bestela izan ezin daitekeenez), ez dago halako joko

maltzurrik abiaraztean asko pentsatzea bezalako gauzanaturalagorik, izan ere, haiek erabaki beharko lituzke-te beren baitarako gerraren oinaze guztiak (nola lehia-tu, nola aurren egin gerran sorrarazten dituen gastueiberen ondasunekin, gerrak atzean uzten duen suntsipe-na nekez berreraikitzea, eta azkenik, hori guztiori gu-txi balitz, bakeak berak eragiten dituen eta sekula desa-gertuko ez diren [gertuko beste gerra batzuen erruz]zorren erantzule izan); aitzitik, mendekoa herritarra ezden konstituzio batean eta, horrenbestez, errepublika-noa ez den konstituzio batean, gerra munduko gauza-rik sinpleena da, izan ere, estatuburua ez da estatukokidea bere jabea baizik, ez ditu galtzen gerraren ondo-rioz bere jatorduak, ehizaldiak, aisialdiko jauregiak, gor-teko festak, etab. Ondorioz, gerra joko baten gisa era-baki dezake, arrazoi ezdeusak direla medio eta,axolagabekeriaz justifika dezake gerra sortzearen arra-zoia, gorputz diplomatikoak izaten duen seriotasunarenizenean».

IMMANUEL KANT, Bake iraunkorra

BETIEREKO BAKEA ERDIESTEKO BEHIN-BETIKO LEHEN ARTIKULUA


IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0177-0188.qxd 12/2/09 12:02 Página 187


SAKONTZEKO

GERMINAL5. FITXA13

Deskribatu filmean agertzen diren pertsonaiak eta beren arteko harremanak.

Zure ustez, bidezkoa al da egiten duten greba? Zergatik? Zein dira greba egitearen arrazoiak?

Zure ustez, bidezkoa al da langileak grebara behartzea? Argudiatu erantzuna.

Aplikatu unitatean ikasi duzuna eta taxutu zerrenda bat filmean agertzen diren ideologia sozialistako elementuekin eta

ideologia hori defendatzen duten filmeko pertsonaiekin. Zein argudio erabiltzen dute aurka daudenek?

Bilatu Internazionalari buruzko informazioa eta esan zer lotura duen filmarekin.

FITXA ARTISTIKOA:

Zuzendaria: Claude Berri.

Herrialdea: Frantzia.

Urtea: 1993.

Iraupena: 158 min.

Generoa: Drama.

Aktore-zerrenda: Gerard Depardieu (Toussaint Maheu),Miou Miou (Maheude), Renaud (Étienne Lantier), JeanCarmen (Bonnemort).

Ekintza Frantzian kokatzen da Bigarren Inperioan zehar,XIX. mendean. Étienne Lantier langabezian dago eta me-atzari lanak bilatzen ditu Montsousen. Han, jendeak pai-ratzen dituen bizi-baldintza miserableak ikusiko ditu.Bizi-baldintza gogor horrek ateak irekitzen dizkio sozia-lismoaren eta sindikatuen mugimenduaren hedapenari.Meatzetako jabeek soldatak murrizten dituzte eta ejertzi-toak gogor jazarriko duen greba lehertzen da.

Ikusi honako filma eta erantzun galderei.1

Germinal filmaren fotograma.

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0177-0188.qxd 12/2/09 12:02 Página 188


Estatuaren ekintza legitimatzenduten printzipioak

AURKEZPENA

UNITATEAREN ESKEMA

Hamalaugarren unitatean estatua legitimatzen dutenprintzipioak jorratzen dira eta historian zehar proposatudiren justiziaren teoriak aztertzen dira. Gaur egungoliberalismoak aztertzen dira, jabetzaren aldeko liberalismoa,elkartasunaren aldeko liberalismoa eta Walzerren teoriamistoak eta diskurtsoaren etika.

Halaber, eskubidearen funtsa eta giza eskubideen arloan belaunaldiz belaunaldi ageri diren desberdintasunak aztertzen dira. Horiek babestea daestatuaren erronka nagusietako bat, bakearen barneko eta nazioarteko balio liberal eta demokratikoakbabestearekin batera.


Unitatea hasteko historian zehar izan diren justiziarenteoriak aztertzen dira. Platonek, bidezko gizarte bateanklase sozial bakoitzak dagokion eginkizuna bete beharduela azaltzen du Errepublika lanean. Aristotelesen arabera,justizia bi eratan adierazten den berdintasunproportzionalarekin lotzen da: justizia konmutatzailemodura eta justizia banatzaile modura. Erdi Aroan, SanTomas Akinokoak, pertsonen eskubide naturalakbetierekoak eta aldaezinak zirela uste izan zuen.

Aro Modernoan justiziak askatasun ugari, berme prozesalaketa jabetza pribatuaren eskubidea bermatzen zituelakoideia sortu zen. Beranduago etorriko dira teoria utilitaristaketa sozialistak, gaur egungo liberalismoetara iritsi arte.Unitatean bereizita jorratzen dira jabetzaren aldeko

liberalismoa eta John Rawls filosofoak babestutakoelkartasunaren aldeko liberalismoa.

Justizia kontzeptua aztertu ondoren, giza eskubideensailkapena aztertzen da: zuzenbide-estatuarekin lotzendiren lehen belaunaldikoak, zuzenbidezko estatusozialarekin lotzen diren bigarren belaunaldikoak eta nazioguztien arteko elkartasunarekin lotzen diren hirugarrenbelaunaldikoak.

Unitatearen amaieran estatuak aurre egin beharrekoerronkak azaltzen dira: giza eskubideen babesa, balio liberaleta demokratikoen babesa eta sustapena, eta lurraldebarruko eta nazioarteko bakea.

Estatuaren ekintza legitimatzen duten printzipioak

Rwanda hotela

1. Justiziaren teoriak

2. Zuzenbidea

3. Estatuaren erronkak

LEHEN PUNTUA

GAI NAGUSIA

1. Ariketak

2. Baliabideak

BALIABIDEAK

14941393 _ 0189-0200.qxd 12/2/09 12:08 Página 189


HELBURUAK

KONTZEPTUAK

EDUKIAK

• Justiziaren teoriak.

• Zuzenbidea.

• Zer den eta zein mota dauden.

• Giza eskubideak.

• Estatuaren erronkak.

• Giza eskubideen babesa.

• Balio liberal eta demokratikoak babestea eta sustatzea.

• Lurralde barruko eta nazioarteko bakea.

1. Platonen eta Aristotelesen justiziaren teorien artekodesberdintasunak hautematea.

2. Lege naturala kontzeptua behar bezala ulertzea.

3. Teoria sozialista ezberdinak identifikatzea.

4. Gaur egungo liberalismoak aztertzea.

5. Justiziaren teoria mistoen arteko lotura ezartzea.

6. «Zuzenbidea» kontzeptua definitzea.

7. Giza eskubideen garrantzia ulertzea.

8. Giza eskubideen babesa eta sustapena estatuarenerronka modura azaltzea.

9. Unitateko hiztegi zehatza ezagutzen dela erakustea.

JARRERAK • Estatu totalitarioak negatiboki baloratzea.

• Justiziaren teoriak ezagutzeko interesa izatea.

• Diskurtsoaren etika positiboki baloratzea.

• Giza eskubideekiko sentsibilitatea eta konpromisoa azaltzea.

• Balio liberal eta demokratikoen sustapenaren eta babesaren aurrean berezko pentsamendukritikoa garatzea.

PROZEDURAK • Antzinako justiziaren teoriak aztertzea.

• Liberalismoa xehetasunez deskribatzea.

• Teoria sozialistak alderatzea.

• Gaur egungo sozialismoari buruzko informazioa bilatzea eta txosten bat taxutzea.

• Justiziaren teoriei buruzko kronologia bat taxutzea.

• Giza eskubideak xehetasunez deskribatzea.

• Estatuaren erronkak sakonki jorratzea.

• Unitatean eskuratutako ezagutzak aplikatzea.

941393 _ 0189-0200.qxd 12/2/09 12:08 Página 190


• Hurrengo hitzen definizio zuzena ematea: justizia, lege naturala, lege positiboa, liberalismoa, sozialismoa, utilitarismoa eta zuzenbidea.

• Platonen eta Aristotelesen justiziaren teoriak alderatzea.

• Teoria sozialistak bereiztea.

• Gaur egungo liberalismoak azaltzea.

• Giza eskubideen hiru belaunaldiak identifikatzea.

• Estatuaren erronkak ulertzea.

• Unitateko hiztegi zehatza ezagutzen dela erakustea.


• Beste unitate batzuetan egin bezala, puntu honetan hainbat balio lantzen dira: bizikidetzan oinarritutako heziketa,heziketa morala eta gizartekoia, berdintasunerako heziketa, bakerako heziketa eta Hirugarren Munduarekin eta txirotasunarekin elkartasuna izateko heziketa.

BALIOETAN HEZTEA

FITXEN INDIZEA



2. fitxa Justiziaren teoriak ZABALTZEKO

3. fitxa Utilitarismoa eta marxismoa SAKONTZEKO

4. fitxa Justiziaren nozioari buruz gaur egun dagoen desadostasuna FINKATZEKO

5. fitxa Giza eskubideak BERRIKUSKETA

6. fitxa Lankidetza soziala eta justizia SAKONTZEKO

941393 _ 0189-0200.qxd 12/2/09 12:08 Página 191


ARIKETEN ERANTZUNAK

HASIERAKO GALDERAK

Unitate honetako hasierako galderek justizia kontzeptua eta bereinplikazio guztiei buruzko gogoeta sakona eginarazten digute.Gizarteen tamainagatik eta bizikidetzaren eraginez sortzen dirententsioagatik, bidegabeko gizarte bat ikusten dugu. Justizia sozialhorren inguruan, justiziaren bermatzaile gisa estatuareneginkizunak duen garrantzia agertzen zaigu. Giza eskubideak izandira bere lorpenik garrantzitsuena, nahiz eta oraindik ez direnmunduko hainbat txokotara iritsi.

JUSTIZIAREN TEORIAK


1. Besteen beharra, izan ere, ez dago bere buruaz aski duenpertsonarik.

2. Norbaitek beste norbaiti zerbait ematen dionean edo berarengandik zerbait hartzen duenean, bere onerakoizaten da, izan ere, modu horretan asetzen dira guztionbeharrizanak, hori litzateke oinarrizko abantaila.

3. Platonen ustez, pertsona bakoitzak, bere sasoiari eta gogamenari dagozkion gaitasunen arabera, gobernariekagindutako eginbeharra egokiro betetzen duenean bidezkogizarte bat eraikitzen da. Jakintsuenak eta indartsuenakgizartearen zaindari izateko hezi beharko lirateke eta horienartetik jakintsuenak hautatu beharko lirateke gobernari izateko.Gainerako herritarrak ekoizpen-jardueretan murgildu beharkolirateke: nekazaritza, eraikuntza, etab.


1. Alferrikakoaren eta kaltegarriaren gehiegikeria eta gabezialirateke muturrak, hots, bidegabekeria.

2. Justizia banatzailea.


1. Justizia horretan gizabanakoak ez lirateke feudalismoareneskema sozialaren mende egongo, aitzitik, askatasun ugari izango lituzkete, mugimenduarena, kontratazioarenaedo erlijioarena, besteak beste. Horrez gain, berme prozesalbatzuk eta jabetza pribaturako eskubidearen hainbat babes izango lituzkete. Hori guztiori, gizabanako bakoitzakestatuaren mesedetan hainbat eskubide naturali uko egin ostean.

2. Hainbat eskubide natural ukatzeak askatasuna areagotzen du,izan ere, pertsonen lehen mailako beharrizanetatik haratago,are garrantzitsuagoak diren taldearen beharrizanak daude eta haien alde ukatu ditugu eskubide natural horiek, izan are,taldearentzat ona denak onura dakar gizabanakoarentzat.

4. DOKUMENTUA (256.Or.)

1. Bakoitzari merezi duena ematea, ongia ongiarekin ordainduzeta gaizkia gaizkiarekin zigortuz, gizabanako baten zorionakbeste edonorenak adina balio duen gizarte batean.

2. Agian bai, izan ere, utilitarismoak gehiengoen izeneangutxiengoak «sakrifikatzea» ahalbideratzen du.

256.-261.OR.

252.OR. 5. DOKUMENTUA (257.or.)

1. Gizabanakoek lan-banaketarekiko duten menderakuntzaesklabotzailea desagertzea, buru-lanaren eta eskulanaren artekoaurkaritza desagertzea, lana bizitzeko bitarteko hutsa izateazgain bizitzeko lehenengo beharra ere izatea eta, gizabanakoakgaratzearen ondorioz ekoizpen-indarrak ere haztea.

2. Aurrez aipatutako baldintzekin zuzenbide burgesaren mugaestua gainditu ahal izango delako.

3. Erantzun pertsonala. Galdera hau 4.FITXAN gara daiteke.


1. Desberdintasunaren printzipioak hainbeste aldatzen dituoinarrizko egituraren helburuak, erakundeen eskema orokorrakez baititu jadanik gizarte-eraginkortasuna eta balioteknokratikoak azpimarratzen, izan ere, dohain naturaletatikeskuratutako emaitzak guztion onurarako dira, hori izangolitzateke bien arteko antzekotasunik nabarmenena,konpentsazioaren printzipioarekin aldiz, natura beren alde izanez dutenak konpentsatzea baino ez litzateke geratuko.

2. Merezi gabeko desberdintasunek konpentsazioa eskatzendutela esanez justifikatzen du; eta jaiotzetiko eta berezkodohain desberdintasunak merezi gabekoak direnez, nolabaitkonpentsatu egin beharko dira.

ZUZENBIDEA


1. Gizabanakoak komunitate horretan duen garrantziarenarabera emango zaio dagokiona.

2. Pertsona batzuei besteei baino balio handiagoa emateakinjustizia eragiten du, duintasun jakin bat emateko, kontuanhartu beharreko arrazoi legitimo bakarra ez beste guztiaaintzat hartzea suposatzen duelako: esate baterako, bereondasunak, edo edonorekin elkar lotzen duen ahaidetasuna,lan jakin bat egiteko duen gaitasuna aintzat hartu beharrean.


4. Ezin dira alderatu karguak eta lanpostuak guztion eskuragarriegon behar dutelako, aukera berdintasunean oinarritutakobaldintzetan.


1. Erantzun pertsonala. Giza Eskubideen DeklarazioUnibertsalaren testua hurrengo Web orrialde honetankontsulta daiteke: www.un.org/spanish/aboutun/hrights.htm.



• Egon al daiteke zuzenbide-sistema bidegaberik? Zertanoinarrituko ginateke bidegabea dela esateko?

Bai, baldin eta sistema horretan giza eskubideak gero eta moduzabalagoan eta eraginkorragoan gauzatzea oztopatzen duenlegerik badago.

• Zer da positibismo juridikoa?

Positibismo juridikoaren aldekoek diotenez ez dago positiboa ezden beste zuzenbiderik, arauak argi eta garbi zehaztuta

260.-264.OR.

14941393 _ 0189-0200.qxd 12/2/09 12:08 Página 192


daudenean, positiboki azalduta daudenean, baino ezindaitekeelako jakin zeri men egin. Beraz, erabat bereizten dituzteetika eta zuzenbidea.

• Zer da iusnaturalismoa?

Iusnaturalismoaren aldekoen esanetan zuzenbidezko arauakjustizia-eskakizunei lotu behar zaizkie, zuzenbide naturalarenprintzipioei, alegia, arau positiboen aldean gorenak baitira.Horrela, zuzenbide naturalarekin bat ez datorren legeak ez duzilegitasunik izango, nahiz eta legezkoa izan.

• Ba al dago positibismoaren eta Iusnaturalismoaren artekoerdibidekorik? Zertan datza jarrera hori?

Pentsatzea ez dagoela zertan onartu badaudela zuzenbidezkozenbait arau oraindik positibo bihurtu ez direnak, bainazuzenbide positiboarekiko gorenak liratekeenak, eta, halaber,pentsatzea ez dela beharrezkoa arau bat baliozkoa izatekobaldintza bakartzat zuzenbidezko arauen positibotasunahartzea.

Jarrera horretan zuzenbidearen zenbait printzipio gorendaudela jotzen da, berdintasunaren, askatasunaren eta gizaduintasunarekiko errespetuaren printzipioak, hain zuzen ere,aldi berean etikoak eta juridikoak direlarik.

• Batzuetan giza eskubideak eskakizun moralak omen dira.Noiz? Zergatik?

Giza eskubideak aitortzen ez direnean, gizabanakoek boterepublikoen aurrean plantea ditzaketen eskakizun moralbilakatzen dira eta, botere publikoek legezko izaera mantendunahi badute kontuan izan behar dituzte.

• Beste batzuetan, berriz, giza eskubideak legezko bermeakomen dira. Noiz? Zergatik?

Positiboki aitortzen direnean estatuak babestu beharrekolegezko berme bilakatzen dira.

• Zein aldi bereizten dira historian, giza eskubideen onarpenaridagokionez? Zein estatu mota eta zein balio moral dagokioaldi horietako bakoitzari?

Galdera hau 5.FITXAN gara daiteke.

ESTATUAREN ERRONKAK


1. Munduan txirotasuna dagoen bitartean ez da bakerik izango,hori da funtsezko arrazoia.

2. Horrek gure sistema ekonomikoa eraldatzea inplikatzen du,marjinazioa eta bazterkeria ekidinez eta, lehia eta lankidetzaegiaz eta modu eraginkorrean bateragarriak izan daitezenbitartekoak bilatuz.


AZKEN ARIKETAK

1. Zertan dira desberdinak justizia eta karitatea? Argudiatuerantzuna.

Karitatearen barruan sartzen da, berez, justizia, baina «plus» batgehitzen dio. Justizia kalteak konpontzeaz eta merituaksaritzeaz arduratzen da soilik; karitateak justizia gainditzen du,Jainkoaren dohaintasuna eredu hartuta. Desberdintasun hori

265.OR.

262.-264.OR.

ulertzeko, egokia litzateke Itun Berriko pasarte bat lantzea:«Mahasti-langileen parabola

(Mateo 20, 1-16).

2. Esan zer-nolako loturak dauden eskubide naturalen,justiziaren eta estatuaren artean, kontraktualismoklasikoaren arabera.

Kontraktualismo klasikoaren arabera, estatuak gizabanakoeneskubide naturalak bermatzen ditu; nahiz eta horretarako,gizabanakoek beren eskubide batzuei uko egin eta estatuarieman behar dizkioten; izan ere, hori da justizia bermatzekobide bakarra.

3. Zer da justizia, teoria sozialistarentzat? Zertan dira berdinaketa zertan desberdinak sozialismoak proposatzen duenjustizia eta liberalismoak proposatutakoa?

Teoria sozialistarentzat justizia, oro har, indartsuenen pribilegiosozial eta ekonomikoak kentzean datza. Justizia liberalarennozioak gizabanako ororen askatasunak errespetatzeariematen dio garrantzia. Funtsezkoa da ikasleek jakitea teoriasozialista eta teoria liberal desberdinak egon badaudela.Egungo liberalismo solidaristak baditu alde komunak ikuspegisozialistarekin: horietan azpimarragarriena proposatzen duenjustiziaren bigarren printzipioa da, «desberdintasunarenprintzipioa», hain zuzen.

4. Nolako lotura dago Rawlsen ikuspegiaren eta JürgenHabermasen eta Karl-Otto Apelen ikuspegiaren artean?

Nola Rawlsen ikuspegia hala Apelen eta Habermasenikuspegiak tradizio liberalaren eta tradizio sozialistarenelementuak bateratzearen aldekoak dira. Eta arau justuaklortzeko prozedurak proposatzen dituzte. Rawlsek justiziarenbere bi printzipioak alegiazko egoera bat imajinatuz azaltzenditu: «jatorrizko jarrera». Egoera horretan, herritarrek ez dakitezein leku betetzen duten gizartean, «ezjakintasun belo» batezestalita daude. Etika dialogikoak «hizketaren egoera ideala»abiapuntu hartuta, hizlari guztiak hartzen ditu pertsonatzat, etaprozedura dialogikoa proposatzen du arau justuak lortzeko.

5. Egin justiziaren teorien taula eskematikoa.

Ariketa hau 2. FITXAN garatzen da.

6. Utilitaristentzat, zenbat eta zorion eta ongizate gehiagoizan, orduan eta zuzenagoa da gizartea. Zure ustez,gehiengoaren ongizateak justizia bermatzen al du? Askorenonurak justifika al dezake gutxi batzuen zorigaitza?

Ariketa honek bide ematen du ongizatearen eta justiziarenarteko loturaz gogoeta egiteko; bai eta utilitarismoariaurpegiratzen zaion arazo bati buruz ere, gutxiengoari buruz,hain zuzen.

7. «Herrialde bateko herritar guztiek bermatuta izan behardute bai osasun zaintza, bai kultura izateko eskubidea».Zenbateraino da hori estatuen betebeharra? Zure ustez,ondasunen banaketa estatuaren esku egoteak gehiagobermatzen al du justizia? Zer esango lukete horri buruzNozickek, Rawlsek, anarkistek eta marxistek?

Ariketa honen helburua ikasleek estatuaren eta justiziarenarteko loturaz gogoeta egitea da. Estatuak esku hartu beharko al luke justizia bermatzeko? Zein neurrira arte? Zein desberdintasun daude estatu paternalista baten

941393 _ 0189-0200.qxd 12/2/09 12:08 Página 193


eta justizia estatu baten artean? Aipatutako pentsalariekesango luketenari dagokionez, honakoa esan daiteke:Nozickek uste du estatuaren zeregina ahalik eta txikiena izanbehar duela, segurtasun eta defentsa kontuetan besterik ezduela hartu behar parte; anarkistak estatua abolitzearenaldekoak dira; marxistek, ordea, berez desagertzen den arte,estatuari erabateko nagusitasuna ematen diote, bere gaindago ondasun sozialen banaketa justua; eta amaitzeko,Rawlsek estatuaren parte hartze neurritsua proposatzen du,desoreka sozialak eta ekonomikoak erregulatzeko; izan ere,desoreka horiek soilik egoera zailenean daudenei mesede egineta bizi maila duina ziurtatzen dienean dira onargarri.

8. Egin jatorrizko jarrera zeure, eta jarri zeure buruariezjakintasunaren estalkia. Ez dakizu enpresatik botako otezaituzten. Zein neurri hartuko zenituzkete, zuk eta zurelankideek, kaleratzeak izango lituzkeen ondorioei aurreegiteko?

Egoera honek agerian uzten du erabat beharrezkoa delajustizia nozio txikiena behintzat izatea, gizakien artekobizikidetza antolatzeko. Kasu honetan, gure iradokizuna da«jatorrizko jarreraren» esperimentuaren bitartez, egoerahorretako alde onak eta txarrak bereizteko neurriak hartzea.

9. Gizakiak, gizaki izateagatik, eskubide natural batzuk al ditueta legeek nahitaez onartu behar al dituzte? Ala legeakematen dizkiolako ditu gizakiak eskubideak? Zer esangolukete positibistek eta iusnaturalistek?

Positibista juridikoek esango lukete eskubideak ditugulalegeek ematen dizkigutelako; eta iusnaturalistek, aurkakoa.Interesgarria litzateke etikaren eta zuzenbidearen artekoloturari buruzko polemika mahai gainean jartzea, etapositibismoaren eta Iusnaturalismoaren artean erdibiderik baote dagoen hausnartzea.

10. Batzuetan, lege jakin bat ez dela zuzena adierazten dugu,eta herrialderen bateko konstituzioaz ere esaten duguhorrelakorik. Zein argudio ditugu horrelakorik esateko?

Halakorik esan dezakegu giza eskubideak ditugulako. Gizaeskubideak gizakiei dagozkie, gizaki izate hutsagatik, eta nahizeta estatu batek zuzenbidean onartu ez, edo nahiz etapolitikoki estatu batek eskubide horiek betetzekoborondaterik izan ez, gizabanakoek beti izango dute estatuarihoriek betetzeko eskatzeko aukera. Estatuek, zilegizkotzat harditzaten nahi badute, eskakizun hori bete beharko dute.

11. «Norbaiti arrain bat emanez gero, behin jango du.Arrantzan irakatsiz gero, bizitza osoan elikatuko da» (Kuan-Tse, K.a. VIII. mendea). Zein jarrerak sustatzen dugehien justizia? Bildu informazioa eta esan nolako jarreraduen Europak Hirugarren Munduko herrialdeekiko.

Europar Batasunak herrien garapena bultzatzeko egiten duenkooperazioari buruzko ikerlan bat egitea oso egokia litzatekeIparraren eta Hegoaren arteko harreman justuak bilatzekobeharraz gogoeta eragiteko.

12. Mundua egon al liteke gerrarik gabe? Utopikoa bainalortzeko modukoa al da ala guztiz ezinezkoa?

Gerrarik gabeko munduaz pentsatzea ez da zilegi soilik,beharrezkoa da. Ezinezkoa dela uste izango bagenu, ez lukezentzurik izango gatazketan esku hartzen duten eta, aregehiago, hainbat bake akordio betetzeko eta biztanleriazibilari laguntzeko gatazketan indar baketzaileak sartudituzten nazioarteko erakundeen ahaleginak.

13. Armek laguntzen al dute bakea lortzen? Nola?

Armen eraginez egonkortasuna bermatzen duten nazioartekoaliantza militarrak lortu dira, baina herrialde horiensubiranotasuna galtzea inplikatzen du.

14. Zure ustez ikas al dezakegu gatazkak konpontzen,indarkeriarik erabili gabe?

Erantzun pertsonala. Ikasleek argi izan behar dute elkarrizketaketa arrazoizko argudioak berebiziko garrantzia dutela gatazkakkonpontzerakoan, indarkeria erabiliz gatazka areagotubesterik ez baita egiten.

15. Azaldu zer funtzio duten askatasuna, berdintasuna etaelkartasuna balio demokratikoek, giza eskubideakbabesteko.


16. Zure ustez, zergatik ematen zaio hainbesteko garrantziahezkuntzari, estatuen hiru erronketan? Hainbestekogarrantzia ematen al diozu zuk zure hezkuntzari? Zergatik?

Erantzun pertsonala. Etorkizuneko herritarrak giza eskubideengarrantziaz ohartaraztea, balio liberal eta demokratikoenbabesean eta sustapenean aktiboak izan daitezela, eta bakeaerabaki politikoetako oinarrizko helburu gisa hautemandezatela, hezkuntzaren funtsezko eginbeharrak dira.

941393 _ 0189-0200.qxd 12/2/09 12:08 Página 194


FINKATZEKO



1. Nolakoa da Platonen justizia?:

a) Berdintasun proportzionala duena.b) Aristokratikoa eta armonia sozialean oinarritua.c) Jainkoak agindutako lege naturalean oinarritutakoa.

2. Justizia ahalik eta pertsona gehienentzat ahalik eta zoriontasun gehien ematea omen da. Zein teoriaren arabera?:

a) Liberalismoa.b) Utilitarismoa.c) Sozialismo utopikoa.

3. Sozialismo utopikoaren arabera…:

a) Gizakiak, sortzetikoak, betierekoak eta aldaezinak diren eskubide naturalak ditu.b) Estatuaren abolizioak ekarriko du justizia.c) Ez dago gizarte oparorik jabetza pribatua abolitzen ez bada.

4. Zein filosofok esana da hurrengo esaldia? «Gizakiak, sortzetikoak, betierekoak eta aldaezinak diren eskubidenaturalak ditu?:

a) Marxek.b) San Tomas Akinokoak.c) John Stuart Millek.

5. Zein beste izenez ezagutzen da sozialismo libertarioa?:

a) Anarkismoa.b) Marxismoa.c) Konstituzionalismoa.

6. Berdintasun konplexuaren teoriaren arabera…:

a) Estatuak ez ditu ondasunak birbanatu behar.b) Beste gizarte bat erdiesteko ez da estatua abolitu behar.c) Irizpide ugari daude ondasun sozialak banatzeko.

7. Zer azpimarratzen du diskurtsoaren etikak?:

a) Hizlari guztiak pertsona gisa elkar onartzea.b) Gizarte batean «ondasun menderatzaile» bat egotea ekiditea.c) Maila bereko gizabanakoen artean ondasunak modu orekatuan banatzea.

8. Zer da zuzenbide positiboa?:

a) Estatuetako legedi zehatzen aurrean dauden printzipio eta arau unibertsal eta lehentasunezkoen multzoa.b) Herrialde zehatz bakoitzean indarrean dauden legeen multzoa.c) Askatasun indibidualen eta politikan parte hartzeko eskubideen multzoa.

9. Zein belaunalditakoak dira eskubide zibil eta politikoak?:

a) Lehen belaunaldikoak.b) Bigarren belaunaldikoak.c) Hirugarren belaunaldikoak.

10. Zein belaunalditakoak dira eskubide ekonomikoak, sozialak eta kulturalak?:

a) Lehen belaunaldikoak.b) Bigarren belaunaldikoak.c) Hirugarren belaunaldikoak.

1

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0189-0200.qxd 12/2/09 12:08 Página 195


ZABALTZEKO

JUSTIZIAREN TEORIAK2. FITXA14

Bete hurrengo koadroa. Hemen ordezkariak besterik ez dira azaltzean, baina, buruz osatzeko gai izango al zinateke?:

1

TEORIA ORDEZKARIA JUSTIZIA EREDUA EZAUGARRIAK DESABANTAILAK

Platon

Aristoteles

San TomasAkinokoa

Hobbes, Locke, Rousseau

John Stuart Mill

Saint-Simon,Bakunin, Marx

Nozick, Rawls

Walzer, Apel,Habermas

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0189-0200.qxd 12/2/09 12:08 Página 196


SAKONTZEKO

UTILITARISMOA ETA MARXISMOA3. FITXA14

Osatu eta alderatu jarraian ematen diren justizia ulertzeko bi moduak:1

• Estatua berez desagertuko da iraultza prozesu luze baten ondoren.

• Oinarrizko eskubideak eta askatasunak zoriontasun kolektiboa gorenera eramateko bitartekoak direla uste du eta, hori da estatuaren eta bizitza sozialaren azken xedea.

• Gizarteak libreki elkartutako ekoizleen batasun gisa funtzionatzen duenean, zapaltzaileen eta zapalduen artekobanaketarik gabe.

• «bakoitzari bere gaitasunen arabera eskatzea, bakoitzari bere ekarpenaren arabera ematea».

• «ahalik eta pertsona gehienentzat ahalik eta zoriontasun gehien ematea».

• John Stuart Mill.

• Marx.

• Ondasunen gehiegizko kopurua eta estatuaren desagerpena ditu ezaugarri.

• Erreforma ekonomiko eta sozial ugari sorrarazi ditu.

EREDUA ORDEZKARIA PRINTZIPIOA ESTATUA ONDORIOAK

UTILITARISMOA

MARXISMOA

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0189-0200.qxd 12/2/09 12:08 Página 197



Zer da gehien baloratzen dutena A eta B pertsonaia tipikoek? Zer iruditzen zaio bidegabekoa bati eta zer

besteari?

Zein irtenbide ematen du bakoitzak gizartea justuagoa izan dadin?

Eman jarrera bakoitzaren atzean nabari daitekeen «justiziaren» definizioa.

«Gure kultura indibidualistak ezin du ziurtatu arauei bu-ruzko aurre-akordioa. Beste inon ez da hainbeste nabar-mentzen hori eta beste inon ez dauka justiziaren kasuakadinako ondorio mehatxatzailerik. Egunerokotasuna arra-zionalki konpondu ezin diren tirabirez beteta dago. Hardezagun horietako bat, Estatu Batuetako politikan ende-mikoa dena, irudimenezko ekinaldi batean “A” eta “B”deituko ditugun bi pertsonaia ideal tipikoren eztabaidabatean emana.

Demagun Ak denda bat duela, edo polizia dela, edo erai-kuntzan lan egiten duela; etxe txiki bat erosteko, bere se-me-alabak herriko akademiara eramateko eta bere gura-soentzako medikuntza-aseguru bat ordaintzeko borrokatueta aurreztu duena. Orain bere proiektu guztiak arriskuandaudela ikusten du zergak igo direlako. Bere proiektuenarrisku honi bidegabekoa deritzo; eskuratu duena izate-ko eskubidea duela uste du eta inork ez duela eskubi-derik legez eta justiziaz eskuratu duena ken diezaion. Be-re jabetzak, bere proiektuak eta bere justiziaren kontzeptuadefendatzen dituzten hautagaiei ematen die botoa.

B, lanbide liberal bateko kidea, gizarte-langilea edo nola-baiteko ongizatea heredatu duen norbait izan daiteke, zureta lur dago aberastasuna, diru-sarrerak eta aukerak ba-natzerakoan nabarmentzen den edonolakotasunaren etadesberdintzaren aurrean. Are harrituago dago, boterea-ren banaketan ageri den desberdintzaren eraginez, txiro-ek eta baztertuek bizi duten egoerari aurre egiteko dutengaitasunarekin.

Bi desberdintzak bidegabekoak iruditzen zaizkio eta apur-ka-apurka bidegabekeria puzten dutela uste du. Oroko-rrean, desberdintza oro justifika ezina iruditzen zaio, etatxiroen eta baztertuen baldintzak hobetzea iruditzen zaiohari aurre egiteko bide bakarra, hazkunde ekonomikoasustatuz, esate baterako. Horrekin guztiarekin, egungoegoeran zerga bidezko birbanaketak ongizatea eta justi-ziak eskatzen dituen gizarte zerbitzuak finantzatuko li-tuzkeela ondorioztatzen du. Birbanaketan oinarritutakosistema fiskalaren eta bere justizia kontzeptuaren alde egi-ten duten hautagai politikoei ematen die botoa».

A. MACINTYRE, Bertutearen atzean (moldatua)

FINKATZEKO

JUSTIZIAREN NOZIOARI BURUZ GAUR EGUN DAGOEN DESADOSTASUNA4. FITXA14

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0189-0200.qxd 12/2/09 12:08 Página 198


BERRIKUSKETA

GIZA ESKUBIDEAK5. FITXA14

5.artikulua

Ezin daiteke inor torturatu, ezta inori zigor edo tratu txar,anker eta lotsarazlerik eman ere.

17.artikulua

1. Pertsona orok du jabe izateko eskubidea, bakarka nahiztaldean.

2. Arrazoirik gabe, ez zaio inori bere jabegoa kenduko.

21.artikulua

1. Pertsona orok du bere herrialdeko gobernuan partehartzeko eskubidea, zuzenean nahiz libre aukeratuta-ko ordezkarien bitartez.

2. Pertsona orok du berdintasun baldintzetan, norbereherrialdeko funtzio publikoan sartzeko eskubidea.

3. Herriaren borondatea da botere publikoaren aginte-aren oinarria; borondate hori, aldian-aldian egingo di-ren benetako hauteskundeetan adieraziko da. Hautes-kundeak bozketa orokor eta berdinez eta isilpeko boto

bidez egingo dira, edo boto askatasuna bermatzen duenbeste bide batez.

27.artikulua

1. Pertsona orok du eskubidea elkarteko kultura ekital-dietan aske parte hartzeko, artelanez gozatzeko eta,aurrerapen zientifikoan nahiz horri darizkion iraba-zietan parte hartzeko.

2. Zientzia, literatura edo arte mailan egindako lanen egi-le diren pertsona guztiek dute horregatik eskubideadagozkien interes moralak eta materialak babes dakiz-kien eskubidea.

30.artikulua

Deklarazio honetan jasotako ezertan ezingo da ulertu es-tatuari edo talde edo norbanakoren bati Deklarazio ho-netan bertan adierazitako edozein eskubide eta askatasundeuseztatzeko ekintzak edo jardunak burutzeko esku-bidea ematen zaionik.

Esan zein belaunaldiri dagozkion Giza Eskubideen Deklarazio Unibertsalaren eskubide hauek eta, jarraian, esan zer-nolako garrantzia duten gizartean bizitzeko. Idatzi gogoetak koaderno batean eta ondoren eztabaidatu zure adiskideekin.

1

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0189-0200.qxd 12/2/09 12:08 Página 199


SAKONTZEKO

LANKIDETZA SOZIALA ETA JUSTIZIA6. FITXA14

Zein ezaugarri ditu gizarte-lankidetzaren ideiak?

Nola lotzen da testuan gizarte-lankidetza justiziarekin?

Zergatik ez dira barneratu behar ikuspegi pertsonalak eztabaida politikoan?

Lotu al dezakezu testua unitatean zehar ikusi duzun justiziaren ideiaren batekin?

«Esan dudan bezala, funtsezko ideia intuitibo gakoa, non,sistematikoki beste oinarrizko ideia intuitiboak konekta-tzen diren, pertsona aske eta berdinen arteko lankidetzasistema justuan oinarritzen den gizartea da. Inpartzialtasungisa hautematen den justiziak ideia hori du abiapuntu, gi-zarte demokratiko bateko kultura publikoan inplizitukidaudela suposatzen dugun oinarrizko ideia intuitibo horienartekotzat. Herritarrek, bere pentsamendu politikoan, etaarazo polotikoen eztabaida publikoaren testuinguruan, ezdute gizarte-ordena ordena natural finko gisa hautema-ten, ezta balio aristokratikoak edo erlijiozkoak justifika-tutako hierarkia instituzional modura ere. Ildo horretatik,garrantzitsua da azpimarratzea, beste ikuspegi batzuetatikso, esate baterako, moraltasun pertsonalaren edo elkartebateko kideen ikuspegitik, edo erlijiozko edo filosofiakodoktrina baten ikuspegitik so, munduaren alderdi anitzaketa gizabanakoak harekin erlazionatzeko dituen moduakbeste modu batera ikus daitezkeela. Baina beste ikuspegihoriek ez dira eztabaida politikoan barneratu behar.

Gizarte-lankidetzaren ideia zehazkiago taxutu dezakegubere hiru elementu hautemateko:

1. Lankidetza ez da sozialki koordinatutako jarduerahutsa, esate baterako, ez da aginte zentralen batetikeratortzen diren ordenak koordinatutako jarduerahutsa. Lankidetza publikoki onartutako arauek etaprozedurek gidatzen dute. Arau eta prozedura horiek

lankidetzan jarduten dutenek onartzen dituzte etabere jokabidea arautzeko modu gisa hautematen di-tuzte.

2. Lankidetzak, lankidetzaren justu terminoen ideia bar-neratzen du: kide bakoitzak arrazoiz onar ditzakeenterminoak dira, gainerakoek modu berean onar di-tzaten. Lankidetzaren justu terminoek elkarrekikota-sun edo mutualitate ideia zehazten dute. Lankidetza-rako konpromisoa hartu duen orok eta norberaridagokiona arauek eta prozedurek ezarri bezala gau-zatzen duenak, modu egokian atera behar dute ete-kina, konparazio marko egokiak ezartzen duen mo-duan. Justizia politikoaren ikuskera da lankidetzasozialeko justu terminoen ezaugarria. Justiziaren le-hen helburua gizartearen oinarrizko egitura denez,hori justizian inpartzialtasunez gauzatzen da, gizar-tearen erakunde nagusietako eskubideak eta bete-beharrak zehazten dituzten printzipioak eratuz eta,erakundeek denboran zehar sakoneko justizia erre-gulatzearen bitartez, bakoitzak egindako ahalegina-ren ondorioz eskuratutako etekinak, berdintasunezeskuratu eta banatu daitezen belaunaldi batetik hu-rrengora».

J. RAWLS, Justizia inpartzialtasun modura:

politikoa, ez metafisikoa (moldatua)


IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0189-0200.qxd 12/2/09 12:08 Página 200


Demokrazia-ereduak eta herritartasun kosmopolita

AURKEZPENA

UNITATEAREN ESKEMA

Demokrazia eta herritartasunarekin jarraituz, unitatehonetan demokrazia-ereduak eta horien eboluzioaaztertzen dira. Demokrazia deliberatzailea azpimarratu da bereziki, eta horri dagokionez, Aristotelesen, Edmund Burkeren eta, batez erei, John Deweyrenekarpenak nabarmendu behar dira. Hizlarien

proposamenetatik, argudioetatik, adostasun informaletatiketa konpromisoak hartzetik abiatzen da eredu hau.

Unitatearen azken proposamena herritartasunkosmopolitaren ideala da, justizian oinarritutako bizikidetzaeta herritartasun globala unibertsal bilakatzea inplikatzenduena.


Unitatea hasteko «demokraziaren» definizioa ematen daeta Greziako demokrazia klasikoa egungoarekin alderatzenda; demokrazia zuzena zen eta jendearen bizimoduarenparte zen, baina, beste alde batetik, argudiaketa arrazionala,partaidetza eta gizarte-hezkuntza partekatzen dute.Tradizio errepublikanoan aurkitzen dugu demokraziarenbeste oinarri bat, bertan, herriaren oniritziarekingobernatzen zen. Oinarri liberalak ere aipatu behar dira,bertan, berdintasun politikoa eta botere politikoanpartaidetza izatea aldarrikatzen zen.

Jarraian, demokrazia-ereduak eta horien eboluzioakaztertzen dira. Demokraziak prozesu demokratikoagobernariak kontrolatzeko mekanismo gisa babesten zuen. Rousseauk eta Stuart Millek gizabanakoaren garapen soziala eta morala gauzatzeko ezinbestekotzatjotzen zuten demokrazia. Unitate honetan bi eredu

horien arteko antzekotasunak eta desberdintasunak ikusdaitezke.

«Demokrazia elitistaren» arabera, gobernu-lanetan aritubehar dutenak onartzeko edo bastertzeko mekanismohutsa da demokrazia. Baina eredu horretan alde baterauzten da demokrazia errealista eta ez du gure erakundeenazalpenik ematen ezta horiek eta odena demokratikoajustifikatzeko erabiltzen diren ideiei dagozkienak ere.Unitatean demokrazia deliberatzailea jorratzen da batezere; eredu horren arabera subjektuek deliberazioeraginkorretan parte hartu behar dute, eskakizunakjustifikatu egin behar dira eta gizabanakoen lehentasunakdeliberazio-prozesuan zehar aldatu egin daitezke.

Unitatea amaitzeko demokrazia gizarte mediatikoanaztertzen da, eta herritar-eredu kosmopolita proposatzenda.

Demokrazia-ereduak eta herritartasun kosmopolita

Ezpata gabeko zalduna

1. Demokrazia eta haren oinarriak2. Demokrazia-ereduen bilakaera3. Jarduera demokratikoa gizarte mediatikoan

LEHEN PUNTUA

GAI NAGUSIA

1. Ariketak2. Testu iruzkina

BALIABIDEAK

15941393 _ 0201-0210.qxd 12/2/09 12:14 Página 201


HELBURUAK

KONTZEPTUAK

EDUKIAK

• Demokrazia eta haren oinarriak.

• Greziako oinarria.

• Oinarri errepublikanoa.

• Oinarri liberalak.

• Demokrazia-ereduen bilakaera.

• Demokrazia babesa da.

• Demokrazia garapena da.

• Demokrazia elitista.

• Partaidetzazko demokrazia.

• Partaidetzazko demokraziaren alde.

• Jarduera demokratikoa gizarte mediatikoan.

• Herritartasun kosmopolita lortzeko bidean.

1. Demokrazia definitzea.

2. Demokraziaren oinarri greziarra onartzea.

3. Oinarri errepublikanoaren eta oinarri liberalaren artekoezberdintasunak hautematea.

4. Demokrazia-ereduen bilakaera ulertzea.

5. Partaidetzazko demokrazia behar bezala ulertzea.

6. Gizarte demokratikoetan deliberazioak duengarrantzia onartzea.

7. Gizarte mediatikoan jarduera demokratikoaidentifikatzea.


JARRERAK • Sistema politiko ez-demokratikoak kritikoki baloratzea.

• Demokrazia positiboki baloratzea.

• Demokraziaren oinarriak ezagutzeko jakin-mina izatea.

• Gizakia izaki aske modura aintzat hartzea.

• Partaidetzazko demokraziaren printzipioak ezagutzeko jakin-mina izatea.

• Ikuspegi filosofiko bera ez dutenen ikuspegia errespetatzen duten pentsamendu eta elkarrizketa estiloak garatzea.


PROZEDURAK • Demokrazia eta bere oinarri historikoak aztertzea.

• Demokraziari buruzko testuak irakurtzea eta aztertzea.

• Antzinako demokrazia eta egungo demokrazia alderatzea.

• Demokraziaren oinarriei buruzko kronologia bat taxutzea.

• Demokrazia-ereduen bilakaera sakonki jorratzea.

• Hainbat demokrazia-ereduei buruzko testuak bilatzea.

• Eztabaida politikoari buruz komunikabideetan informazioa bilatzea eta aztertzea,partaidetzazko demokraziaren eredu gisa.


941393 _ 0201-0210.qxd 12/2/09 12:14 Página 202


• Hurrengo hitzen definizio zuzena ematea: demokrazia, konstituzionalismoa, ordezkaritzazko sistema, autodeterminazioa,deliberazioa eta bertute demokratikoa.

• Demokrazia modernoaren eta egungo demokraziaren ateko ezberdintasunak hautematea.

• Demokraziaren oinarriak ezagutzea.

• Demokrazia-eredu ezberdinek izan duten bilakaera bereizten jakitea.

• Partaidetzazko demokrazia azaltzea.

• Demokrazia deliberatzailearen garrantziaz jabetzea.

• Gizarte mediatikoaren barruko jarduera demokratikoa ulertzea.



• Unitate honetan hainbat balio lantzen dira: bizikidetzan oinarritutako heziketa, heziketa morala eta gizartekoia,berdintasunerako heziketa, bakerako heziketa, kultura-aniztasuna eta Hirugarren Munduarekin eta txirotasunarekinelkartasuna izateko heziketa.

BALIOETAN HEZTEA

FITXEN INDIZEA



2. fitxa Aristoteles: demokraziaren definizioa ZABALTZEKO

3. fitxa Demokrazia motak SAKONTZEKO

4. fitxa Polisa eta gaurkotasuna FINKATZEKO

5. fitxa Legeen esanekotasuna FINKATZEKO

941393 _ 0201-0210.qxd 12/2/09 12:14 Página 203


ARIKETEN ERANTZUNAK

HASIERAKO GALDERAK

Hasierako galderek «demokrazia» kontzeptuaren eta Antzinateklasikotik gaurdaino izan duen eboluzioaren inguruko gogoetaeginarazten digute. Baina hitzak izan duen eboluzioaz gain,demokrazia-eredu anitzek izan duten bilakaera ere garrantzitsuada, bere abantailekin eta desabantailekin. Demokrazia ez da izanden eta oraindik ere izan baden zerbait, baizik eta herritartasunkosmopolita lortze aldera lankidetzaz eraikitzen jarraitu beharrekozerbait.

DEMOKRAZIA ETA HAREN OINARRIAK


1. Erantzun pertsonala. Kontuan izan behar da definizio orok mintzagaiak nola izan beharko lukeen adierazteko joeraduela.



1. Herriak subiranoa aukeratzea eta legeen sistema onartzealirateke ezaugarri nagusienak.

2. Interes bakarra: guztion onura.

DEMOKRAZIA-EREDUEN BILAKAERA


1. Boto-eskubide unibertsala, estatu bateko herritar guztiek boto-eskubidea izatean datza, edozein delarik ere herritar horien arraza, sinesmena edo izaera soziala.Bestalde, sufragio zentsatarioa, monarken hautaketaaktiboaren arabera, betekizun eta eskubide modura izaera moralari dagozkion baldintza jakin batzuk betetzeaezartzen duen hauteskunde sistema bat da. Normaleanekonomikoak izaten dira (errenta maila jakin baten jabetza edo lanbidea), edo irakaspen mailarekin (irakurri eta idatzi),maila sozialarekin (talde sozial jakin bateko kide izatea)eta egoera zibilarekin (ezkondua izatea) lotuta.

2. Egungo demokrazian ordezkaritzak garrantzia nabarmena da,izan ere, zenbat eta gizon eta emakumeren boto gehiago izanorduan eta doitasun handiagoz lotzen da herritarren asmoaerrealitatearekin.


• Zer alde on eta zer alde txar ikusten dizkiezu XVIII. eta XIX.mendeetako demokrazia-ereduei?

• Zer alderdi iruditzen zaizkizu egokiak demokraziaren ikuskerahorietan?

Galdera hauek 3. FITXAN erantzuten dira.


272.-279.OR.

270.-271.OR.

268.OR. 1. Erantzun pertsonala.

2. Partaidetzazko demokrazia. Testu bukaeran agertzen denesalditako bat oso esanguratsua da: «bata bestearena direlajakiteak eragiten dien errespetuaz elkar hartzen dute, patu komunbat partekatuz eta partaidetzazko komunitateak sortuz baino ezdirela aske izango jakinez».


• Zer alde on eta zer alde txar ikusten dizkiezu XX. mendekodemokrazia-ereduei?

• Zer alderdi iruditzen zaizkizu egokiak demokraziaren ikuskera horietan? Zer alderdi ez zaizkizu iruditzen egokiak?

Galdera hauek 3. FITXAN erantzun daitezke.


1. Erantzun pertsonala. Demokrazia deliberatzaileak gaibakoitzean aukeren alde onak eta alde txarrak publikokiaztertzea gisa ulertzen du deliberazioa.

2. Bai, bateragarria da, berez, ez da demokrazia-eredu berri bat,demokraziaren bilakaera baizik.


• Zer da deliberazioa? Noiz hasi zen deliberazioa erabiltzen?

Deliberatzea gai bakoitzean dauden aukeren alde onak eta aldetxarrak publikoki aztertzea da. Deliberazioaren ideian,aipagarriak dira Aristotelesek Antzinate klasikoan eta EdmundBurkek (1729-1797) egindako ekarpenak, eta, batez ere, JohnDeweyek (1859 -1952) aurreko mendeak egindako ekarpenakazpimarratu behar dira.

• Zein dira demokrazia deliberatzailearen oinarrizkoezaugarriak?

Hiru oinarrizko ezaugarri ditu: deliberazio eraginkorretan partehartzea, eskakizunak justifikatu beharra eta gizabanakoen edotaldeen lehentasunak deliberazio-prozesuan zehar aldatu ahalizatea. Deliberazioan argudioak erabiltzen dira jendeakonbentzitzeko.

• Zer arrazoi ematen dituzte filosofoek demokraziadeliberatzailea bateratze-demokrazia baino nahiago dutelaazaltzeko?

Galde honi erantzuteko 277.orrialdeko 5.dokumentua berriz irakurtzea eta demokrazia deliberatzailearen arrazoiak atereaz testu horren laburpen bat egitea komenikolitzateke.

• Nahitaez errespetatu behar al dira deliberazio-prozesuarenetapak? Zergatik?

Bai, batzuen eta besteen interesak bateratze hutsagatik edoemozioak manipulatzearen ondorioz lortzen badagehiengoaren erabakia, demokraziaren benetako oinarriakontuan izan gabe lortuko da.

• Zer printzipiok orientatu behar dute deliberazio-prozesua?Zergatik?

Elkarrekikotasunak, publizitateak, kontuak emateak, oinarrizkoaskatasunak, oinarrizko aukerak eta bidezko aukerak.

15941393 _ 0201-0210.qxd 12/2/09 12:14 Página 204


JARDUERA DEMOKRATIKOA GIZARTE MEDIATIKOAN


• Zer arazo sortzen ditu gizarte mediatikoak, demokraziazuzentasunez garatzeko?

Komunikabideen botere ikaragarria eta errealitateaz eskaindezaketen irudi desitxuratua dira zailtasun nagusiak.

• Zer egin dezakegu herritarrok arazo horiek gainditzeko?

Herritarrok behar adinako prestakuntza izatea komeni da,komunikabideek ez gaitzaten manipulatu. Bestalde, demokraziaargiagoa erabiltzeko konpromisoa har dezatela eskatu behardiegu komunikabideei eta botere publikoei. Horrez gain,sakoneko gaiei irudiari baino lehentasun gehiago ematea etakazetaritza-etika aintzakotzat hartzea eskatu behar diegu.

• Zure iritziz, zein ezaugarri nagusi ditu herritartasunkosmopolitak? Arrazoitu erantzuna.

Erantzun pertsonala. Honakoak dira ezaugarri nagusiak:elkarrekin zuzentasunez bizitzen ikastea eta herritartasun sozialaunibertsal bihurtzea.

AZKEN ARIKETAK

1. Alderatu Greziako poliseko demokrazia eta gaur egungodemokraziak, taula baten bidez.

Ariketa hau unitate honetako 4. FITXArekin burutuko da.

2. Zer babestu nahi zuen demokrazia babestzat zuenikuskerak? Nola babesteko asmoa zuen?

Demokrazia, merkataritza-gizarte batean askatasunahobekien babestuko lukeen sistema politikoa da. Bertan,merkatuak pertsona guztiak erosteko eta saltzeko eskubideguztiak izan dezatela eskatzen du, hots, guztiek berdinak izanbehar dute elkarren artean merkantziak trukatu ahal izateko,diruagatik lan egiten bada ere.

3. Zer lotura dago gizarte zibilaren eta estatuaren artean,demokrazia elitistan? Zer lotura dago, partaidetzazkodemokrazian?

Demokrazia elitista batean, estatuak gutxieneko esku hartzebat izan beharko luke gizarte zibilean eta merkatua ahalik etazabalena izateko ahalegina egin beharko luke, herritarrenbeharrizan orokorretatik haratago.

Aitzitik, partaidetzazko demokrazia batean, estatuak eskubidesozialak, ekonomikoak eta kulturalak eraginkortasunezgauzatzeko esku hartuko luke, babes ekologia ere emanez,modu horretan, ekonomia eta gizarte zibila demokratikokiegituratuz.

283.OR.

280.-282.OR.4. Aurkeztutako demokraziaren teorietatik zein dira

neutroak etikaren aldetik? Zeinek lotu nahi dituzte etika eta politika?


5. Zer balio ditu ethos demokratikoak? Zure ustez, nolagauzatzen dira balio horiek gizarte demokratikoan?

Elkarrizketa, bizikidetza, errespetua eta baliozko solaskideakdira ethos demokratikoa osatzen duten balio nagusiak.

6. Azaldu zer esan nahi duen Abraham Lincoln-ek demokraziadeskribatzeko esandako esaldi ezagun honek: «herriarengobernua da, herriak eta herritarrentzat egindakoa». Zeresango luke horri buruz eliteen demokraziaren ordezkaribatek?

Lincolnen esaldi ospetsuak partaidetzazko demokrazia batenalde egiten duela dirudi, izan ere, herria gobernatua izateazgain herriak gobernatu ere egin behar du.

7. Zuzeneko demokrazia lor al daiteke? Partaidetzazko demokraziek partaidetza bultzatu nahi badute, ordezkaritza baztertu behar al dute? Azaldu arrazoiak.


8. Zer da demokrazia deliberatzailea? Zer aldaketa ekarrizituen demokraziaren teoria horrek?

Demokrazia deliberatzailea ez da demokrazia-eredu berri bat, besterik gabe, deliberazioa gai bakoitzean aukerenalde onak eta alde txarrak publikoki aztertzea gisa ulertzekomodua da. Deliberatzen duten haiek aukera bakoitzarenaldeko eta kontrako arrazoiak ematen dituzte erabakiak hartuaurretik.

9. Zure iritziz, zer usteren arabera da sistema demokratikoabeste sistemak baino hobea?

Erantzun pertsonala. Autonomia, erantzukizuna etaelkartasuna dira jarduera demokratikoaren hiru sostenguak.Erabateko bizitza demokratikoa erdiesteko ezinbestekoa daberezko irizpidez jokatzea, gure ekintzak arrazoitzekogaitasuna izatea eta gainerakoen jarrerak ulertzeko prestizatea.

10. Gauza bera al da demokratizazio handiagoa eskatzeaeskolan, enpresan, ospitalean eta familian? Zergatik?

Ez da gauza bera, gizabanakoek leku horietako bakoitzeanerabakiak hartu behar dituzte eta, erabakiak hartzerakoandemokrazia maila bera ez egotea eragiten duten hierarkia eta botere maila bat egon ohi da leku bakoitzean.

941393 _ 0201-0210.qxd 12/2/09 12:14 Página 205



1. Gobernariek gobernatzeko «eskubidea» herriak baimenduta eskuratzen dute. zer inplikatzen du baieztapenhorrek?:

a) Hainbat talde sozialen ordezkaritza barneratzen duen gobernu mistoa dela.b) Argudiaketa arrazionala agintearen funtsa izatea.c) Guztiek dutela esparru publikoan parte hartzeko eskubidea.

2. Zein da konstituzionalismoaren jatorria?:

a) Oinarri errepublikanoa.b) Greziako demokrazia.c) Oinarri liberalak.

3. Zein ataletan kokatuko zenuke demokrazia kontrol-mekanismotzat duen sistema demokratikoa?:

a) Demokrazia babesa da.b) Demokrazia garapena da.c) Demokrazia elitista.

4. Demokrazia elitistaren arabera…:

a) Demokrazia gobernarien oldarraldiaz babesteko sistema bat da.b) Gizarte zibila autonomoa da politikari dagokionez.c) Demokrazia gobernatzen duten pertsonak onartzeko edo baztertzeko kontrol-mekanismo bat da.

5. Zein demokraziak sustatu nahi du herritarrek erakundeetan parte hartzea?:

a) Babesleak.b) Partaidetzazkoak.c) Elitistak.

6. Zein ataletan kokatuko zenuke, gizabanakoak sozialki eta moralki garatzeko sistema demokratikoaezinbesteko baldintzatzat jotzen duen proposamena?:

a) Demokrazia babesa da.b) Demokrazia garapena da.c) Demokrazia elitista.

7. «Gai bakoitzean dauden aukeren alde onak eta alde txarrak publikoki aztertzea». Nori dagokio definizio hori?:

a) Deliberazioari.b) Autodeterminazioari.c) Askatasunari.

8. Demokrazia deliberatzailean…:

a) Botere politikoaren eskakizunak justifikatu egin behar dira.b) Errealitateari men egitea eta gizakiaren izaera beretik abiatzea aholkatzen da. c) Politikoki autonomoa den gizarte baten alde egiten da, barne-elkartasunezko loturak dituena.

9. Zein dira jarduera demokratikoaren sostenguak?:

a) Askatasuna, berdintasuna eta senidetasuna.b) Merkatu askea eta iritzi-askatasuna.c) Autonomia, erantzukizuna eta elkartasuna.

10. Demokraziak gizarte mediatikoan…:

a) Politika sustatzen du ikuskizun gisa.b) Komunikabideen bitartez kultura politikoa aberasten du.c) Errealitateari buruzko irudi ez-manipulatua eskaintzen du.

1

FINKATZEKO


IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0201-0210.qxd 12/2/09 12:14 Página 206


ZABALTZEKO

ARISTOTELES: DEMOKRAZIAREN DEFINIZIOA2. FITXA15


Zenbat demokrazia modu deskribatzen ditu Aristotelesek? Deskribatu bakoitzaren ezaugarriak.

«Herritar onenek betetzen dituzte lehentasunezko karguak; baina legeak subiranoak ez direnean demagogoak

azaleratzen dira». Zertaz ari da?

Testuan agertzen diren demokrazia-ereduak Platonek azaldutako ereduen berdinak ala ezberdinak dira? Arrazoitu

erantzuna.

«Beraz, lehenengo demokrazia modua, batez ere berdin-tasunean oinarritzen den hura da. Demokrazia horreta-ko legeak, txiroen eta aberatsen artean inor ez nabarmen-tzeari eta batak bestearekiko subiranotasunik izan gabe,berdintasunean egoteari deitzen dio berdintasuna. Batzuekuste duten moduan, askatasuna, bereziki demokrazianematen bada eta berdintasuna ere bertan garatzen bada,hori, guztiok gobernuan berdintasunez, ahalik eta gehienparte hartuz lortuko litzateke. Eta herria gehiengoa denezeta, gehiengoaren erabakia subiranoa denez, erregimenhau demokrazia da ezinbestez.

Hau demokrazia modu bat da, beste bat magistraturakzerga bidez eskuratzen direnekoa litzateke, aipatutakozergak altuegiak izan gabe; errenta hori erdiesten due-nak gobernuan parte hartzeko eskubidea izan behar du,eta erdiesten ez duenak ez dezala parte hartu. Zilegita-sunik galdu ez duten herritar guztiek gobernuan parte

hartzen duenekoa da beste demokrazia bat, baina hor,legeak agintzen du. Herritar izate hutsagatik magistratu-retan parte hartzen dutenekoa da beste demokrazia bat,baina hor, legeak agintzen du. Beste demokrazia bataipatu berri denaren berdina izaki, subiranotasuna le-gearen esku ez, baizik eta herriaren esku duen demokra-zia da; hau legeak ez, baizik eta dekretuak subiranoakdirenean ematen da. Eta hori demagogoen erruz gerta-tzen da.

Izan ere, demokratikoki gobernatzen den hirietan ez da-go demagogorik, aitzitik, hiritar onenek betetzen dituztelehentasunezko karguak; baina legeak subiranoak ez di-renean azaleratzen dira demagogoak. Herria monarka bi-lakatzen da, gehiengoz osatutako osaera bakarra, izan ere,gehiengoak gauzatzen du subiranotasuna, ez bakarka, bai-zik eta osotasunean.»

ARISTOTELES, Politika

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0201-0210.qxd 12/2/09 12:14 Página 207


SAKONTZEKO

DEMOKRAZIA MOTAK3. FITXA15

Osatu hurrengo taulak unitatean ikasitakoari jarraituz.1

DEMOKRAZIA BABESA DA DEMOKRAZIA GARAPENA DA

Demokrazia Gobernarien oldarkeriaren aurrean babestekomekanismoa.

Gizakia Bere trebetasunak garatzeko eta gainerakoenarabera gauzatzeko gai den izakia.

Politika Gizartea bera hobetzeko bitartekoa, guztiononura bilatuz.

Estatua Marko babeslea, bakoitzak bere interesak jarraiditzan.

Gizarte zibila Politikoki autonomoa dena, eta barne-elkartasunezko loturak dituena.

La DEMOKRAZIA ELITISTA PARTAIDETZAZKO DEMOKRAZIA

Demokrazia Partaidetzazko gizartea, partaidetza bultzatzenduena eta berdintasuna sustatzen duena.

Gobernua

Politika Eliteen arteko lehia, alderdi beraren barruan eta aurkako alderdien artean.

Administrazioa Politikaz apartekoa eta ongi eratua izan dadila bultzatzen da.

Herritarrek jarduera administratiboa kontrolatzen dute.

Gizarte zibila

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0201-0210.qxd 12/2/09 12:14 Página 208


FINKATZEKO

POLISA ETA GAURKOTASUNA4. FITXA15

Bete hurrengo taula unitatean ikasitakoaren arabera eta erantzun galderei.1

GREZIAKO POLISA GAURKOTASUNAREKIN

ANTZEKOTASUNAKGAURKOTASUNAREKIN

EZBERDINTASUNAK

Herritarraren izaera

Erabakiak nonhartzen diren

Demokrazia motak

Argudiatzekomoduak

Komunitateentamaina

Nolako balorazioa egiten duzu antzinako Greziako demokraziaren inguruan?

Zure ustez, herrialde askotan zergatik ez zitzaion sistema honi jarraitu epealdi luze batez?

Zure ustez, zertan egin du aurrera demokraziaren ereduak?

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0201-0210.qxd 12/2/09 12:14 Página 209



Testu honetan egilea gizabanakoaren interesak gehiengoaren interesekin bateratzen saiatzen da, partaidetzazkodemokrazia eta Habermasen proposamena aipatuz.

Laburbildu testuan aipatzen dena zure hitzak erabiliz.

Testuaren arabera, zergatik egin behar diegu men legeei?

Komentatu azpimarratutako esaldia.


«Laburki esateko, Habermasen iritziz, arrazoizko boron-date baten eraketa diskurtsiboa bere eraketa “demokra-tikoaren” parekoa da, “guztion partaidetza” (hala beharkoluke behintzat) ahalbideratzen duen prozesu bat da zorio-nez. Eta, hari jarraituko liokeen demokrazia erradikalariedo “partaidetzazko demokraziari” buruz, honek zerbaitzehazten du, politikari dagokionez, hizketaren edo elka-rrizketaren egoera idealari dagokionez aipatzen genuen“aukeratzeko eta hizketaldiak egiteko aukeren banake-ta simetrikoaren” aipamen abstraktua eginez. Baina orain-dik ere nahikoa ahula izaten jarraitzen du, bere baitan,Habermasek sekula aipatu nahi izan ez dituen aukeraugari horiek hartu ahal izateko. Ez du hala jokatzekoarrazoirik falta, izan ere, hizketaren edo elkarrizketanegoera ideala “demokrazia zuzenaren” apoteosira gertu-ratu arren, bere gauzapenaren urruntasunak eragindabertako protagonistak “ordezkaritzako demokraziaren”moduko formula apalagoekin ados izatera eraman di-tzake, parlamentarismora kasu. Baina bere abstentzioa-ren arrazoi nagusia, bere ustez Rousseauk egin zuen be-zala, “demokraziaren antolaketa politikoaren” arazo

akzidentala, “borondatearen eraketa demokratikoaren”auzi oinarrizkoarekin edo printzipioarekin alferrik ez na-hasteko asmoa da.

Jar dezagun bada arreta azken horretan, Habermasen“diskurtsoaren etikak” (Diskursethik) egiten duen mo-duan. Jakina denez, Rousseauk aurrez esan da, inorkez zuela lege bat betetzeko betebeharrik haren eraketanparte hartu ez badu. Beste edozein legeren mende ego-tea esklabotza besterik ez da. Bestalde, Kantek ia hitz ber-dinak erabiliz errepikatuko zuenez, norberak bere bu-ruari jartzen dion legearen esanekotasuna askatasunpeto-petoa da. Dena den, Habermasen etika komuni-katiboak arazo berari egin beharko zion aurre, hau da,Etikak gizaki “oro” goberna dezakeela, ondorioz legedia“bakarra” izanez, hala, gizaki “bakoitza” legegile bat izan-go litzateke eta, ondorioz, legegile “andana” egongo li-tzateke.»

J. MUGUERZA, Eskubidearen esanekotasuna eta disidentziaren agintea (moldatua)

FINKATZEKO

LEGEEN ESANEKOTASUNA5. FITXA15

IZENA: MAILA: DATA:

941393 _ 0201-0210.qxd 12/2/09 12:14 Página 210

211

IRA

KURK

ETA

GID

A

941393 _ 0211-0230.qxd 12/2/09 12:20 Página 211

941393 _ 0211-0230.qxd 12/2/09 12:20 Página 212


LIBURUARI BURUZKO BI HITZ

Teknikari buruzko gogoeta lana 1939an agertu zen, Nor bere baitan biltzea eta aldatzea lanarekin batera. Bainaliburu hori ez da Ortega teknikaz aritzen den bakarra; Masen matxinada, Galileoren inguruan, Leibnizen jatorriaideia eta Munduko historiaren interpretazio bat liburuetan ere gai berberaz aritu zen. Ortegak zioenez,teknikak gizakiaren osaera erakusten digu, gizakiaren izaeraren «misterio bitxia». Gizakiak teknikaren bitartezez baitu nahi soilik ingurunera moldatu, gainerako izaki bizidunek egiten duten antzera; ingurunea aldatunahi du, hura bere premietara moldatzeko. Kontuan izanda gizakion premiak ez direla soilik biologikoak,funtsezkoak ez direnak ere beharrezkoak baititugu. «Gizalegez bizitzea» ez da soilik munduan egotea; ongiegotea ere bada («ongizatea»), eta horregatik da gizakia teknikoa, zoriontasuna lortzeko asmoz funtsezkoakez diren gauzen sortzaile. Alabaina, gizakiaren ahalmen teknikoa handituz doa, eta horrek ezkutatu egin dunork bere bizimodua antolatzeko gaitasuna, haren eraginez gizakiak «jada ez daki nor den», hustu egin zaiobizitza. Hortik datoz Mendebaldeko desorientazio eta etsipen kolektiboak, «masa-gizakia» delakoan nortua:egungo gizakiak proiekturik gabeko bizimodua darama.

LIBURUAREN EGITURA ETA EDUKIA

I. kapitulua. Gaiarekin lehenbiziko gatazkatxoa

Gabeziez jositako izakia da liburuan agertzen zaigun gizakia. Bizi nahi badu, premia biologiko guztiakasebete behar ditu, eta horretarako, lurra landu, etxolak eraiki, sua egin eta beste hamaika lan egin beharditu. Hala ere, kontuan hartu beharko genituzke honakoak:

• Gizakiak bizitzeko egiten ditu lan horiek, bizitzea baita premia nagusia, eta haren ondorio baitiragainerakoak.

• Nahi duelako bizi da gizakia, bizi egin nahi duelako; eta hein batean senak bultzatuta bizi bada ere,eragile garrantzitsuagoak ditu borondatea eta gogoeta. Bizitzeko premia ez zaio indarrez ezartzean.

• Animaliek ez bezala, gizakiak, beharrezkoa zaiona naturan (bere zirkunstantzian) aurkitzen ez duenean,sortu egiten du.

• Horrela bere burua premietatik askatu nahi du, haiek asetzeko adi egon beharrik ez izateko eta berezkoagotzat dituen beste zeregin batzuetan aritzeko.

• Hori egin dezake, gizakia ez delako bere zirkunstantziarekin eta bere premiekin parekatzen; aitzitik,gai da horietatik aldentzeko eta «bere baitan biltzeko», bai eta horrela jokatzeko modu berriaketa prozedurak asmatzeko eta sortzeko ere.

• Prozedura tekniko horiei esker, gizakiak zirkunstantzia edo natura alda dezake, eta horrela, hartan ezdagoena egon dadin edo dagoen hura berak behar duenean egon dadin lor dezake.

II. kapitulua. Izatea eta ongizatea. Funtsezkoa ez dena, beharrezkoa

Teknika ingurunea gizabanakora moldatzea da. Mugimendu biologiko guztien kontrako norabideangertatzen den mugimendua da, beraz. Hori dela eta, esan genezake teknikarik gabeko gizakia ez dela gizaki.Gizakiak premia biologiko hutsak kontrolatzeko grina baldin badu, premia horietatik harantzago daudenbeste batzuk asebete ahal izateko da. Gizakiak bizitzeko eta munduan egoteko erakusten duen irrika ezin dabereizi hark ongi izateko edo ongi egoteko erakusten duen irrikatik. Gizakiarentzat, bizitzea ez da soilikegotea, izatea; ongi egotea da, ongizatea. Gizakia ez bezala, animalia ateknikoa da: aski du bizitzearekineta bizirik egoteko premia-premiazkoa zaionarekin. Gizakiok gizaki gara, guretzat bizitzeak ongizatea esannahi duelako; eta horregatik da gizakia teknikoa, funtsezkoa ez denaren sortzaile.

Teknikari buruzko gogoeta, José Ortega y Gasset

941393 _ 0211-0230.qxd 12/2/09 12:20 Página 213


III. kapitulua. Teknika: ahaleginik ez egiteko ahalegina

Gizakiak beti ez du ongizateari buruzko ideia bera. Eta hura nolakoa, halakoa izaten da teknika. Hori horrelaizanda ere, Ortegak teknikaren beste bi ezaugarri agertzen dizkigu:

• Premiak ahalik eta ahalegin txikienarekin asebetetzen saiatzen da.

• Ahalbide berriak sortzen saiatzen da, eta horretarako, naturan ez dauden objektuak egiten ditu:itsasontziak, hegazkinak, telefonoa...

Teknikak, beraz, ahalegin txikiagoa egin behar izatea dakarkio gizakiari, eta horri esker, beste zereginbatzuetan aritu ahal izaten da.

IV. kapitulua. Teknikaren zorupera bidaia

Gizakiari bizirik izateko aukera ematen zaio, baina ez dauka bizimodua eginda: «atera egin behar dubizimodua», bere bizitza eraiki. Horregatik da gizakia programa baten modukoa: oraindik ez dena, baina izannahi duen hura. Eta nahi horiek nolakoak diren, halakoa ikusten du mundua ere garai bakoitzak, herribakoitzak eta gizabanako bakoitzak: era batekoa edo bestekoa. Merkatariaren mundua eta poetarena ez diraberdinak izango, biek ezaugarri berdin asko izan arren.

V. kapitulua. Bizitzak berak egiten du bere burua

Gainerakoek ez bezala, gizakiak, bizi den heinean, eraiki egin behar du bere bizitza, eta programa den aldetik,konponbidea bilatu behar dio hura gauzatzeak dakarkion arazo praktikoari; Nahitaez, eraiki egin behar dubere burua, bere burua sortu. Bizitzea, hortaz, nork bere bizi programa gauza dezan behar dituen bitartekoakaurkitzea da. Eta horixe da teknikaren hasiera, beti bizitzearen araberakoa: bere egitekoa giza programagauza dadin ahalbideratzea da.

VI. eta VII. kapituluak Gizakia bideratu izan duten «izateko programak»

Bizitzea nolabait esateko, geure programa gauza dezagun oztopatzen duten zailtasunak gainditzeko,munduak eskaintzen dituen erraztasunez baliatzea da. Horretarako, gizakiak teknika dauka. Ortegakerakusten digu, zenbait adibideren bitartez, gizakiek beren burua bizi programa gisa gauzatzeko, hainbatmodu bilatu izan dituztela, eta horretarako, hainbat modutara baliatu izan direla teknikaz. Hori agertzeko,Ortegak mutur-muturreko bi izateko era aukeratu ditu: Indiako bodhisatva direlakoena eta gentlemaningelesena.

VIII. kapitulua. Teknika eta irudimena

Teknikaren hipotesiarekin amaitzeko, honakoa aztertzen du Ortegak atal honetan: teknikak adimenarekin,oroimenarekin eta irudimenarekin duen harremana. Eta berak dioenez, berez, irudimenean bilatu behar dateknikarik egoteko ahalbidea, ez adimenean.

IX. kapitulua. Teknikaren faseak

Ortegak hiru fase bereizten ditu teknikaren bilakaeran:

• Zoriaren ondoriozko teknika.

• Artisauen teknika.

• Teknikarien teknika.

Zoriaren ondoriozko teknika historiaurreko eta protohistoriako gizakiengan aurkitzen dugu, bai eta gauregungo gizaki hezigabeengan ere. Horiek, teknikaren berri ez dutenez, ez dakite natura beren nahienarabera alda dezaketela. Teknika mota horrek hiru ezaugarri hauek ditu:

• Ekintza teknikoen multzoa urria da, eta ez da bereizten ekintza naturaletatik. Sua egiteko gai dira, bainaibiltzeko, igeri egiteko edo jotzeko gai diren modu berean.

• Teknika mota hori bakun-bakuna da, eta beraz, taldeko edonork erabil dezake.

• Gizaki primitiboak ez daki asmatzeko gai izan badela, eta horregatik, haren asmakariak ez dira aurretik eta nahita irtenbideak bilatu nahi izatearen ondorio. Aitzitik, irtenbideak bilatu du gizakia.Primitiboaren ustez, naturak, ustekabean, bere misterioetako bat sarrarazi du bere baitan.

941393 _ 0211-0230.qxd 12/2/09 12:20 Página 214


Teknika primitibo guztiek kutsu magikoa dute, eta orduko gizakiak ez dauka bere burua asmakari horien asmatzailetzat.

X. kapitulua. Teknika: eskulana

Bigarren fase honek antzinako Greziako, inperioaren aurreko Erromako eta Erdi aroko teknika agertzen du.

Hona hemen bere ezaugarriak:

• Ekintza teknikoak konplexutasun handikoak dira orain, eta ezinbestekoa da horietaz zenbait gizakiarduratzea: artisauak.

• Artisauek ez daukate beren burua asmatzailetzat; izan ere, ikaskuntza prozesu luzea egin behar izan duteteknika hori bereganatzeko.

• Asmakari guzti-guztiak tresnak dira; oraindik ez dute makinarik asmatzen. Makinak bere kasa aritzen direntresnak dira. Eskulangintzan, lanabesak gizakiaren osagarri dira soilik. Makina asmatu ondoren, ordea,tresnak hartuko du garrantzirik handiena: gizakiak lagunduko dio makinari, eta ez makinak gizakiari.

• Teknika oro bi alderdi hauetan datza: jarduera plan jakin bat asmatzean, eta plan hori gauzatzean.

XI. kapitulua. Gizakia eta bere teknika, gaur egun

Hirugarren faseak teknikaren egungo egoera agertzen du; hau da, XIX. eta XX. mendekoa.

Ezaugarri hauek ditu:

• Gaur egungo bizimodua osatzen duten ekintza eta ondorio teknikoek ikaragarri egin dute gora. Egungo gizakia ezin da erdietsitako teknikarik gabe bizi.

• Tresnatik makinara pasatu da.

• Teknikaria eta langilea bereizi egin dira, eta teknikaria teknikaren adierazpen garbia bihurtu da: ingeniaria da gaur egun.

Teknikaren gaur egungo egoerak kontuan hartzeko bi arazo ekarri ditu:

• Bere ahalmenak mugarik ez duela uste du gizakiak. Pentsa dezakeen oro gauzatu egin daiteke.

• Egungo gizakiak, jaiotzen denetik, hainbat objektuz eta prozeduraz inguratuta ikusten du bere burua. Eta jakina ohitu egiten da haietara. Hainbeste ohitu, gainera, ezen objektu eta prozedura horiek berezdaudela hor eta berak ez duela inolako ahaleginik egin behar uste izatera ere irits daiteke.

XII. kapitulua. Une hau miragarria da

Egungo teknizismoak ez dauka zerikusirik aurreko teknika guztietakoekin. XVI. mendetik aurrera, teknikariak«zientzia berriaren» modura jardungo du. Teknizismo sortu berriaren eta zientziaren arteko bat-egiteakindependentzia eta bere buruarenganako segurtasuna eman diote egungo teknikari. Orain, teknika ez dazori edo magia kontua; «metodoa» da, eta objektu materialak aztertuz ikastea eskatzen du: zientzia fisikoarenadibideari jarraituz, azterketa arrazionala eta esperimentua dira teknika berriaren oinarriak. Orduz geroztik,zientziak eta teknikak bateratuta dirudite. Horren eraginkortasunaren adierazgarri biek azken urteotanizandako garapen itzela dugu; horiek ederki erakusten dute zenbaterainoko ahalbideak dituen teknikamaterialak: ia-ia mugarik gabekoak.

LABURPENA EGITEKO ARIKETAK

1. Gizakiak hainbat jarduera egiten ditu bere premia biologikoak asetzeko: bere burua berotu, jan, korrikaegin, babestu… Zertan dira desberdinak honakoak: nork bere burua berotzea eta berotzeko sua egitea,jatea eta lurra lantzea, korrika egitea eta ibilgailuak egitea, babestea eta etxolak egitea?

2. Zeri esaten diogu gaur egun «teknika»? Zein dira gaur egun «teknikari»? Bat al dator Ortegak «teknika»deitutakoarekin?

3. Gizakiak, teknikaren bitartez, ingurunetik bereizi nahi du, ez du bere zirkunstantziaren esklabo izan nahi.Adierazi, adibide batzuen bitartez, helburu hori lortzea ahalbidetu dioten zenbait jarduera tekniko.

941393 _ 0211-0230.qxd 12/2/09 12:20 Página 215


14. Aipatu zure ustez egungo gizakiak dituen bost premia. Premia biologiko hutsak al dira horiek?

15. Gizakiak –dio Ortegak- ez du soilik munduan egon nahi; ongi egon nahi du, «ongi izan». Zure ustez, zer esan nahi du Ortegak horrekin?

16. «Teknika funtsezkoa ez dena egitea» da. Azaldu zer esan nahi duen esaldi horrek.

17. Teknikak denbora aurrezten dio gizakiari. Zertarako nahi du gizakiak denbora aurreztu? Zertarako behar du denbora?

18. «Gizalegez bizitzea», «ongizatea bilatzea», «nork bere burua asmatzea» eta horrelako esaldiak erabiltzen ditu Ortegak gizakiaren berezko zereginaz aritzeko. Zer esan nahi du horrelako esaldiekin?Bururatzen al zaizu ildo horretan legokeen eta egunero egiten dugun ezer?

19. Mundua (edo, Ortegaren esanetan, zirkunstantzia) hainbat erraztasunen eta oztoporen multzoa dagizakiarentzat. Hori horrela izanik:

– Jarri bost adibide, errealitate naturalek une batzuetan gizakiari bizimodua erraztu eta beste batzuetanzaildu egin diezaioketela adierazteko.

– Aipatu zure eguneroko bizitzan gainditu behar izaten dituzun zenbait zailtasun. Zein motatakoak dirazailtasun horiek? Zuk eta zure gurasoek zailtasun berberak al dituzte?

10. Zure ustez, desiragarria al da teknikoki lor daitekeen oro? Nork erabaki behar du giza bizitzarengarapenerako zer den ona eta egokiena?

11. Bururatzen al zaizu teknikaren eginkizuna eta mugak zein diren zehaztea eskatzen duen egungo auziedo egoerarik?

12. Ortegak zenbait fasetan banatzen du teknikaren bilakaera. Alderatu fase horien ezaugarri bereizgarriak,eta adierazi ezaugarriok, labur-labur, taula baten bidez.

13. Gizakiaren eta teknikaren arteko harremana hobeto ulertzeko, egin ariketa hau:

– Galdetu ikasleei film hauek ikusi dituzten: Oihan esmeralda, Arrosaren izena, Garai modernoak.

– Inork ikusi ez baditu, proposatu ikusteko, eta egin hiru talde epe jakin batean film horietako batikusteko konpromisoa hartuko dutenekin.

– Film horietako bat ikusi dutenen kopurua nahikoa bada, egin ikasle horiekin hiru taldeak.

– Talde horietako bakoitzak honakoak adieraziko ditu idatziz: egokitutako filmean erabilitako teknikekzein ezaugarri dituzten, eta haiek erabiltzen dituztenentzat teknika horiek zer diren eta zer-nolakogarrantzia duten.

– Talde bakoitzak bere lana azalduko du, eta amaitzeko, ikasgelan agertutako osagai guztiak bateratukodituzte.

14. Jarri bi adibide: bata jarduera zientifikoren batena, eta bestea jarduera teknikoren batena. Nolakoak diralanerako erabiltzen dituzten prozedurak eta metodoak: antzekoak ala guztiz desberdinak?

15. Gure gizartean hazkuntza tekniko ikaragarria gertatu da. Maila berean hazi al da gizakia ere?«Gizatiarragoa» al da gaur egungo bizimodua? «Ongizate» handiagoa al dugu? Autonomoagoa al dagizakia, hots, zer nahi duen eta nola lortu behar duen jakiteko gaitasun handiagoa al du?

BIBLIOGRAFIA

ARISTOTELES, Analitikoak.

—, Metafisika.

N. COPERNICO, Revolutionibus orbium caelestium.

R. DESCARTES, Metodoari buruzko diskurtsoa.

—, Filosofiaren hastapenak.

F. DESSAUER, Discusión sobre la técnica.

J. ELLUL, El siglo XX y la técnica: análisis de las conquistas y peligros de la técnica de nuestro tiempo.

F. L. G. FREGE, Ideografía: un lenguaje formalizado del pensamiento puro a base del lenguaje aritmético.

S. FREUD, La interpretación de los sueños.

GALILEO, Diálogo sobre los sistemas del mundo.

941393 _ 0211-0230.qxd 12/2/09 12:20 Página 216


G. W. F. HEGEL, Enciclopedia de las ciencias filosóficas.

M. HEIDEGGER, Ser y tiempo.

D. HUME, Giza ezagutzari buruzko tratatua.

E. HUSSERL, La filosofía como ciencia estricta.

W. JAMES, Principios de psicología.

I. KANT, Arrazoimen hutsaren kritika.

G. W. LEIBNIZ, Nuevos ensayos sobre el entendimiento humano.

—, Monadología.

R. LLULL, Ars compendiosa inveniendi veritatem seu Ars magna et maior.

J. LOCKE, Giza adimenari buruzko entseiua.

L. MUMFORD, El mito de la máquina.

I. NEWTON, Philosophiae naturalis principia mathematica.

F. W. NIETZSCHE, Verdad y mentira en sentido extramoral.

J. ORTEGA Y GASSET, ¿Qué es filosofía?

J. PIAGET, Psicología de la inteligencia.

PLATÓN, El banquete.

A. N. WHITEHEAD y B. RUSSELL, Principia mathematica.

L. WITTGENSTEIN, Tractatus logico-philosophicus.

—, Ikerlan filosofikoak.

941393 _ 0211-0230.qxd 12/2/09 12:20 Página 217



Humeren testuingurua. Humeren lekua egungo filosofian

David Hume filosofo eskoziarra da (1711-1776). Enpirismo klasikoaren unerik erradikalenaren adierazle da,eta Lockek (1632-1704) eta Berkeleyk (1685-1753) garatutako filosofia enpiristaren testuinguruankokatuta dago. Enpirismoarekin batera, Europan arrazionalismoa sortu zen, Descartes, Spinoza eta Leibnizburu zirela. Kantek bi korronteok bildu zituen. Hasieran, Humek «giza izaera» kontzeptua hartu zuen bere gogoeta osoaren erreferentziatzat. Giza izaeraren tratatua laneko «Hitzaurrean» dioenez,«maila batean ala bestean, zientzia guztiak erlazionatuta daude giza izaerarekin». Horri buruzko jakintzak,gizakiari buruzko zientziak, «zientzien sistema osoa osatzen du; funtsa berria du ia, eta funts horixe da, hain zuzen, zientziek segurtasunez oinarritzat har dezaketen bakarra». Zientzien sistema hori sortzeakhelburu praktikoa du: Ilustrazioko ohiko balioak sustatuz (tolerantzia, askatasuna, arrazionaltasuna eta kritika), giza aurrerapenaren alde lan egitea. Horretarako, Humeren arabera, lau zientzia behar dirafuntsean. logika, morala, arte kritika eta zientzia. Horiek guztiak, bai eta matematika, fisika edo erlijio naturala ere, gizakiak bere buruaz duen ezagutzaren menpe daude; hau da, gizakiari buruzko zientziarenmenpe. Giza izaera ezagutzea dago, beraz, jakintzaren eraikin osoaren erdian.

Humeren enpirismoa

Locke-ri jarraituz, Humerentzat ere esperientzia da egiazko mundua ezagutzeko iturri bakarra, zeren arrazoimenaren egiteko bakarra zentzumenetatik jasotzen dituen datuan antolatzea baita.Horregatik dio honakoa: «zientzia horri berari [gizakiari buruzkoari] eman diezaiokegun oinarri sendobakarrak esperientzia eta behaketa izan behar du […]; ezin dugu esperientziaz harantzago joan,ez eta horretan oinarrituta egongo ez den printzipiorik ezarri ere». Humek garatutako enpirismoapsikologikoa da; izan ere, ideiak nola sortzen eta lantzen diren axola zaio: ideiak sortzeko prozesuan zein ahalmenek esku hartzen duten, ideiek zein bideri jarraitzen dioten kontzientzian agertu arte,kontzientziak ideiak erabiltzen dituenean zein interferentzia gertatzen diren, gogoak zein mekanismodituen ideia berriak sortzeko, etab. Horixe da ezagutzaren alderdi psikologikoa. Lockerentzat ere, Descartesi jarraituz, kontzientziaren eduki oro da «ideia». Baina Humek zuzenketa bat egin zion horri, eta horrek ondorio erabakigarriak ditu: Humek ideiak eta inpresioak bereizi zituen. Sailkapen horren arabera, Humek dioenez ideien eta inpresioen arteko elkarrekikotasuna da egiazkotasun irizpidea. Ideia bat egiazkoa izango da, hau da, egiazko zerbait adieraziko du, baldin eta inpresioren batekin badator.Inpresioak egiazkotasun irizpide gisa balio du. Alabaina, gogoak amets egiteko gaitasuna dauka (eta batzuetan, beharra); hau da, inpresioetan oinarritu gabeko ideia berriak sortzekoa. Horretarako, hainbat mekanismo ditu. Baina ezinbestekoa da aurreko irizpidea zorrotz hartzea, egiazkoak eta baliozkoak izan nahi duten ideiak eta halakorik nahi ez dutenak bereizi nahi baditugu. Hori da bereenpirismoaren funtsa.

Abstract lanaren esanahi Humeren obran

Hona hemen Humeren lanik garrantzitsuenak: Giza ezagutzari buruzko tratatua (1739), Giza adimenariburuzko ikerlana (1751), Moralaren printzipioei buruzko ikerlana (1751) eta Erlijio naturalari buruzko elkarrizketa(1779, hil ostekoa).

Abstract deritzon liburua (berezko izenburua Giza ezagutzari buruzko tratatu baten laburpena da) 1740an argitaratu zen. Orduan Humek 29 urte zituen. Gaztaroko lan horretan, Giza izaerari buruzko tratatua izenekoan garatutako tesi nagusietako batzuk azaltzen ditu Humek labur eta argi. Giza izaerari

Giza izaerari buruzko tratatubaten laburpena, David Hume

941393 _ 0211-0230.qxd 12/2/09 12:20 Página 218


buruzko tratatua liburuan, Abstract deritzonean ia ukitu ere egin ez zituen gai asko eta asko landu zituen;adibidez: substantzia kontzeptuari egindako kritika, espazioa eta denbora kontzeptuak, lor daitekeenezagutza, eszeptizismoa, irrikak eta irrika motak, morala, justizia… Beste egile batek argitaratu izan balubezala aurkezten du Humek Abstract lana. Baliabide estilistiko horrek aurreiritziak ekiditeko balio du; izan ere, Humeren esanetan, Tratatua lanak aurreiritzi ugari jaso zituen, ezarritako jakintzen aurka hanegindako kritika gogorrek eraginda. Abstract liburuan, Humek berriro hartu zituen Tratatua laneanazaldutako oinarri gnoseologiko berritzaileak, «pertzepzio», «inpresio» eta «ideia» kontzeptuak definituz eta ideiak egiazkoak diren zehazteko irizpide bera erabiliz (inpresioren batekin bat etortzea).

Planteamendu teoriko hori hainbat arlotan erabil daiteke, nahiz eta Abstract lanaren ardatza kausa/ondorioaerlazioaren azterketa den. Erlazio hori, fenomenoen elkarren arteko lotura, zientziaren oinarriz zen orduraarte, baina jada ez da beharrezkoa Humeren enpirismoan; izan ere, haren oinarri bakarra zenbait fenomenobehin eta berriz errepikatu egiten direla behatzeko ohitura hutsa eta gogoaren berezko zenbait joera naturaldira (konbinazio edo ideia konplexuak sorrarazten dituzten joerak, alegia). Horrela, zalantzan geratzen daezagutza zientifikoaren eta, oro har, kanpoko munduari eta gizabanakoari berari buruzko jakintza ororenindar logikoa.

LIBURUAREN HELBURUAK

Argitasuna, berritasuna eta kritika

Lehen esan bezala, Humeren asmoa Giza izaerari buruzko tratatua ulergarriagoa egitea da. Bere ustezbeharrezkoa du lan horri ekitea, izan ere, liburuaren edukia hain berritzailea izanik, zalantzan jartzen dituzientzien eta filosofiaren oinarriak, eta, gainera, aldarrikatu egiten du Ilustrazioko autonomia eta kritikarakoaskatasunaren ideia. Helburu hori dogmatismo ororen, autoritate ororen eta aurreiritzi ororen gainetikeskatzen du. Humek, beraz, «argi» eta gardentasun arrazionalaren bandera goratzen du. Balio horiek ardatzbihurtuko dira, gero, Modernitatean.

Metodo esperimentala gizakiari buruzko zientziarentzat

Liburuaren helburua giza izaerari buruzko jakintza zientzia zehatz bihurtzea da; hau da, natur zientzien maila berekoa bihurtzea. Horrekin, Newtonek fisikaren alorrean lortutakoaren pareko zerbait egin nahi da,baina oraingoan gogoaren eta haren ideien funtzionamenduaren esparruan. Hori lortzeko estrategiarikegokiena esperientziari zorrotz lotzea da (bestelako hipotesiak alde batera utzita), eta metodoakzientzialariek Francis Baconen garaitik fisika esperimentalerako erabiltzen duten ereduari jarraitu beharko lioke: gizakiari buruzko jakintza orok esperientziatik abiatu behar du eta esperientzia izan behar du oinarri.

LIBURUAREN BANAKETA

Liburuak, berez, ez du inolako banaketarik. Baina bertan lantzen diren gaiak arretaz aukeratuz gero, hiruataletan bana daiteke:

• Lehenbiziko atala. Egileak bere asmoak eta helburuak zein diren azaltzen du, bai eta horiek lortzekometodo egokia zein den ere.

• Bigarren atala. Kausa/ondorioa erlazioa aztertzen du; erabakigarria da ezagutza eta zientzia ulertzeko.

• Hirugarren atala. Bi gai lantzen ditu: subjektu kontzeptuaren ulermena (gai hori zabal eztabaidatu datradizio filosofikoan Descartesen ondotik), eta askatasunak kontzeptu horretan duen garrantzia.

941393 _ 0211-0230.qxd 12/2/09 12:20 Página 219


EDUKI NAGUSIAK

1. KAUSALITATE ERLAZIOAREN AZTERKETA

a) Funtsezko kontzeptuen definizioak

Egileak funtsezko hiru kontzepturen definizioak proposatzen ditu. Kontzeptu horiek oinarri gisa balioko dute,gero, gure jakintzaren eduki osoa aztertzeko eta sailkatzeko. Hona hemen kontzeptuok:

• Pertzepzioa. Kanpoko zentzumenen, irrikaren, pentsamenaren eta hausnarketaren bitartez gogoan egondaitekeen orori esaten zaio «pertzepzioa).

• Inpresioa. Kanpoko munduko objekturen baten edo emozioren baten edo irrikaren baten irudikapenagertzen den pertzepzio bizi-biziari esaten zaio «inpresioa». Inpresio guztiak argiak eta nabariak dira, eta horrelakoetan ez dago zer eztabaidatu.

• Ideia. Hain biziak ez diren pertzepzioei eta inpresioren baten oroitzapenak edo gogoetak sorrarazitakoeiesaten zaie «ideiak». Egiazko ideia guztiek inpresioak dituzte jatorri; hortaz, ez dago berezko ideiarik (ideia guztiak barne sentimenduren baten edo kanpoko sentsazioren baten ondorioz sortzen dira). Horren guztiaren ondorioz, «ideia» egiazkoa den ala ez zehazteko irizpidea honako hau da: ideia guztiak(sinpleak nahiz konplexuak) inpresiotara murritz daitezke. Inpresioren baten ondorioz sortutakoak ez direnideiek ez dute zentzurik, eta beraz, gogoaren fantasia hutsak baino ez dira. Horrexegatik da inpresioaegiazkotasun irizpide. Eta, era berean, esanahi irizpide ere bada. Izan ere, inpresioren baten ondoriozsortutakoak ez diren ideiei dagozkien terminoek ez dute inolako esanahirik. Horixe gertatzen da Humerengaraiko kontzeptu filosofiko garrantzitsu batzuekin, eta esanahi irizpide horixe aldarrikatzen du egungomende honetan neopositibismo logikoak ere.

b) Kausa/ondorioa erlazioa

Zenbait kausa/ondorio erlaziori behatuz gero, hiru ezaugarri hauek aurkituko ditugu:

• Kausaren eta ondorioaren artean hurrentasuna dago, bai denboran, bai espazioa.

• Kausak lehentasuna du denboran ondorioarekiko.

• Kausak eta ondorioak bat egiten dute etengabe. Eguneroko bizitzan, kausari ondorioa lotzeko eta ondoriotik kausa ondorioztatzeko joera dugu, hori halabeharrezkoa bailitzan. Beraz, kausa zein denjakinda, aurreikus edo aurresan dezakegu zein izango den ondorioa. Alabaina, Humek dioenez, «gogoak inoiz ez du inolako egiazko loturarik hautematen». Beraz, kausatik abiatuta ondorioa zein izango zen inferitzea edo aurresatea gertakari berbera lehendik bizi izateari zor zaio. Gauzak era jakinbatera gerta daitezen ohituta gaude, eta beti hala izan behar duela pentsatzera eramaten gaitu horrek(naturaren erregulartasunaren printzipioa). Baina naturaren erregulartasunaren printzipioa ezin da frogatu,eta, beraz, ez dago kausatik ondorioa egiaz inferitzea ahalbidetzen duen arrazoirik.

Konklusioa. Ondorioaren eta kausaren arteko lotura ez da beharrezkoa; ohikoa da soilik. Hortaz, edozeinunetan beste modu batekoa izaten has daiteke. Ezerk ez du agintzen, ez eta ziurtatzen ere, etorkizunairagana bezalakoa izango denik. Horixe gertatzen da egiazko gai guztiekin.

c) Hautemandakoa egiazkoa dela uste izatea

Gerta daiteke gertakari bat sortua edo asmatua izatea, eta gerta daiteke gertakari hori egiaz jazo dela usteizatea. Zertan dira desberdinak bi ideia mota horiek? Gertakari bat egiazkotzat jotzen dugu inpresioan bizi-bizi agertzen denean, ohiko loturak gordetzen dituenean eta gure borondatearen menpe ezdagoenean. Beraz, ohitura, ere uste haren oinarrian dago. Sentsazioaren esperientzia gizabanakoaren dasoilik, eta oso zaila izaten da horrelakoak azaltzea.

2. SUBJEKTUA ETA ASKATASUNA

a) Ni delakoa (subjektua) ez da substantzia

Ni delakoa pertzepzioen bilduma edo sistema da (sentimenduena, sentsazioena, irrikena...), eta ez du berezkoinolako nortasunik. Sistema hori dinamikoa da, eta ez dago inolako elementurik subjektuak bizitzan jasandako

941393 _ 0211-0230.qxd 12/2/09 12:20 Página 220


aldaketetan zehar aldatu gabe irauten duenik: ni delakoa, hortaz, ez da aldaketak gertatuta ere bere horretanirauten duen substantzia. «Ni» ideia ez da egiazkoa (substantzia guztiekin beste horrenbeste gertatzen da), ideiahori ez baita inpresioaren baten ondorioz sortutakoa. Tasun partikularrak eta pertzepzioak ezagut ditzakegu soilik.

b) Beharra eta hautamena

Gorputz materialen arteko etengabeko bat-egitea ezagutzen dugun era berean, ezagut ditzakegu, halaber, borondatearen (nahimenaren) ekintzen eta haren motibazioen arteko loturak. Kausa eta ondorioaetengabe batzeari eta kausatik ondorioa inferitzeari esaten zaio beharra, bai eta ekintza eragin dutenmotibazioetatik hura inferitzeari ere. Baina behar hori ez da logikoa, psikologikoa baizik. Beraz, bai gorputzeneta bai borondatearen portaera beharrezkoa da, eta hortaz, ez du zentzurik hautemanaz aritzeak.

c) Ideia asoziazioen printzipioak

Ideiek, gogoan elkarren artean erlazionatzen direnean, ez dute axolagabetasun osoz egiten. Aitzitik, berezkozenbait joeraren arabera elkartzen, bereizten eta lotzen dira. Joera horiei «ideia asoziazioen printzipioak»deitzen die Humek, eta hiru adierazten ditu:

• Parekotasuna: objektu bertsuak dituzten ideiak biltzeko joera.

• Hurrentasuna: elkarrekin agertu ohi diren objektuak dituzten ideiak biltzeko joera.

• Kausalitatea: ondorioen ideiak eta haien kausenak biltzeko joera.

Printzipio honen bitartez, ideia konplexuak eratzen dira. Ideia horiek, egiazkoak izateko, bi baldintza betebehar dituzte: ideia sinpletan zatitu ahal izatea eta ideia sinple horiek inpresioren baten ondoriozsortutakoak izatea.


Hitzaurrea: liburuaren helburuak

1. Ilustrazioko zein ezaugarri aldarrikatzen ditu egileak?

2. Humeren aurreko zenbait filosofok gizakiari buruzko zientzia eratu nahi zuten, eta bera horren aurkazegoen. Zergatik?

3. Humeren iritziz, zer-nolako garrantzia du esperientziak giza izaerari buruzko zientziaren metodoan?

4. Zure ustez, sor al daiteke natur zientzien parekoa (esaterako, fisikaren parekoa) izango den gizakiariburuzko zientziarik? Zergatik?

Kausa/ondorioa erlazioa

1. Humeren «pertzepzio», «inpresio» eta «ideia» terminoei emandako definizioak ikusita, jarri horietakobakoitzaren adibideak, eta azaldu zer-nolako erlazioa duten elkarren artean.

2. Zein irizpide erabiltzen du egileak ideia jakin batek egiaz esanahirik baduen ala ez zehazteko?

3. Humeren esanetan, ez dago berezko ideiarik. Zergatik dio hori?

4. Zein arrazoi ematen dira testuan agerikoa egiazkoa dela uste izateko ala, aitzitik, hura zalantzan jartzeko(adibidez, kanpoko mundua)?

5. Azaldu zure hitzez zer esan nahi duen esaldi honek: kausa/ondorioa erlazioa ez da beharrezkoa.

6. Zertan datza naturaren erregulartasunaren printzipioa? Zergatik jartzen du Humek hura zalantzan?

7. Azaldu Humeren esanetan zertan diren desberdinak «sortzea» eta «uste izatea».

SUBJEKTUA ETA ASKATASUNA

1. Humek dioenez, nia zenbait sentsazioren, sentimenduren, ideien eta abarren bilduma da. Zure ustez erehala da ala, aitzitik, hori baino gehiago da? Arrazoitu erantzuna.

941393 _ 0211-0230.qxd 12/2/09 12:20 Página 221


2. Humek «behar» kontzeptuaz konpontzen du askatasunaren auzia. Balioztatu kritikoki kontzeptu hori.

3. Egileak hiru motatako ideia asoziazioen printzipioak adierazten ditu testuan. Bilatu horietako bakoitzarenzenbait adibide, eta azaldu.

4. Azaldu zer esan nahi duen esaldi honek: «giza bizitza ez du arrazoimenak gidatzen, ohiturak baizik». Gero,balioztatu kritikoki esaldi hori.

BIBLIOGRAFIA

S. AGUSTIN, Confesiones.

ARISTOTELES, Acerca del alma.

H. BERGSON, La evolución creadora. Materia y memoria.

C. DARWIN, Espezieen jatorria.

R. DESCARTES, Tratado del hombre.

—, Las pasiones del alma.

W. DILTHEY, Izpiritu-zientzietarako sarrera.

M. HEIDEGGER, Carta sobre el humanismo.

J. G. HERDER, Hizkuntzaren jatorriari buruzko tratatua.

W. VON HUMBOLDT, Sobre la diversidad de la estructura del lenguaje humano.

I. KANT, Antropología en sentido pragmático.

S. KIERKEGAARD, El concepto de la angustia.

K. LORENZ, Hombre y animal. Estudios sobre el comportamiento.

F. W. NIETZSCHE, Honela mintzatu zen zaratustra.

B. PASCAL, Pensamientos.

PLATÓN, Fedón.

—, Filebo.

A. J. TOYNBEE, La civilización puesta a prueba.

M. DE UNAMUNO, Bizitzaren sentimendu tragikoaz.

G. B. VICO, Ciencia nueva.

941393 _ 0211-0230.qxd 12/2/09 12:20 Página 222



1. LIBURUAREN LEKUA ETIKAREN HISTORIAN

Etikaren historiako lanik aztertuena da, Aristotelesen Etika Nikomakori lanarekin batera. Bakoitzak moralariburuzko ikuskera jakin baten hasiera ezarri zuen. Aristotelesentzat, etikaren lehen zereginak honakoa izanbeharko luke: naturak zein helburutara gidatzen gaituen jakitea (ongia); eta beretzat, xede hura lortzeko zeinbaliabide erabili behar diren aurkitzen duena izango da moralki adimentsua. Kantek, aldiz, beste abiapuntubat hartzen du: ezinbestez nahi ditugun helburuak naturalak dira, baina ez moralak, izan ere, moralaaskatasunaren erresuma da, eta, beraz, gizakiok libreki nahi ditugun helburuak izango dira moralak.

Ohituren metafisikaren funtsa liburuak, beraz, bira kopernikarra ekarri zion mendebaldeko etikari: lehenabiapuntua helburu edo ongi naturala zen, hots, giza borondateak ezinbestez nahi zuen hura; orain, berriz,borondateak bere ongiak nahi ditu (ongi moralak), eta horrek borondatea autonomoa dela frogatzen du. Horidela eta, Etika Nikomakori laneko I. liburua helburu (ongi) naturalaz ari denez, Ohituren metafisikaren funtsalaneko 1. kapitulua ongi moral hutsaz ari da: borondate onaz. Zer nahi du egiaz onbera den borondateak? Zeinasmo ditu? Zer lortu nahi du?Aro berri bat hasi da: etika heteronomoa alde batera utzi eta etika autonomoariekin zaio; etika materiala bazter utzi eta etika formalari lotu zaio; eta naturalismoa atzean geratu da etapertsonalismoak hartu du haren lekua. Horrekin, askatasunaren funts moralak ezartzeko oinarriak finkatu dira.

2. LIBURUAREN LEKUA PENTSAMENDUAREN HISTORIAN

Filosofia teorikoak, oro har, prestigio handiagoa zuen praktikoak baino: unibertsoaren sekretua aurkitzeakegokiagoa zirudien portaerazko orientabideak emateak baino. Hala ere, Kantek unibertsoko sekreturikhandienetakoa (askatasuna) ekintzatik abiatuta soilik aurki daitekeela erakutsi zuen. Izan ere, zenbait mandatukategoriko dauzka gizakiak kontzientzian, eta mandatuon sorburua ez da natura, gizakiaren berarenarrazoimena baizik. Arrazoimenak, beraz, legeak ematen dizkio borondateari, eta honek, haiek betez, segidakausala hasten du bere kasa. Giza borondatea askea da. Hori ezin da frogatu filosofia teorikoaren bidez, bainabaieztatu ahal izateko adina berme lor daiteke etikaren bidez. Hortaz, jakintza etikoa teorikoa baino hobea da.

3. LIBURUAREN LEKUA EGILEAREN PROIEKTUAN

Kantek idatzitako lanetan bi aldi bereizi ohi dira: aldi «aurrekritikoa» eta aldi «kritikoa». Lehenbiziko aldian,Arrazoimen hutsaren kritika (1781) argitaratu aurreko lanak sartzen dira. Bigarrena lan horrekin hasten da. Aldi aurrekritikoan, Kantek oraindik ez dauka bere proposamenik; ñabardurak ñabardura, garaiko korronteeilotzen zaie. Argitaratutako lehenbiziko Kritika lanean, aldiz, metodo berri bat (metodo transzendentala,Kantengan hain berezkoa) eta doktrina berri bat (idealismo transzendentala) azaltzen ditu. Horretaz gain,gero bizitza osoan landuko zuen plana ere aurkeztu zuen Kantek: arrazoimen teorikoaren kritika bat eta arrazoimen praktikoaren beste bat egitea, eta ondoren, sistema osatzea (naturaren eta ohiturenmetafisika). Arrazoimen hutsaren kritika lanean, Kantek arrazoimen teorikoaren kritika egin zuen, bainaOhituren metafisikaren funtsa (1785) lanean aplikatu zuen jokabide kritikoa arrazoimen praktikoan, lehenaldiz. Geroago, lan hori osatu eta Arrazoimen praktikoaren kritika argitaratu zuen (1788).

Liburuaren egitura eta edukia

Hitzaurreak eta hiru kapituluk osatzen dute liburua. Kontzeptu nagusia borondate kontzeptua da, ekintzarenfilosofian normala denez, eta laburbilduz, hiru kapituluek honako alderdi hauek lantzen dituzte, hurrenezhurren: borondate ona, borondatearen autonomia eta borondatearen askatasuna. Hitzaurrea funtsezkoa da.Han egindako baieztapenak ontzat hartuz gero, onartu egin beharko dugu geroko egitura osoa, horienoinarriak ezartzen baititu.

Ohituren metafisikaren funtsa, Immanuel Kant

941393 _ 0211-0230.qxd 12/2/09 12:20 Página 223


Liburuaren helburua

1. Liburuko 18. orrialdean Kantek azaltzen duenez, filosofia moral hutsa (= ohituren metafisika) egitea. Aurrekohiru orrialdeetan filosofiaren bi sailkapen agertzen dira, eta horien helburua honakoa da: filosofia moralhutsak edo etika arrazionalak filosofian zein leku duen erakustea, eta antropologia praktikoaren bestelakoadela agertzea (azken hori enpirikoa da). Liburuak moral hutsa (ez enpirikoa) landuko du, Christian Wolff-ekegindakoaren oso bestela; izan ere, Wolff-ek, bere filosofia praktiko unibertsalean, moralaren bi aldeaknahasten ditu: moral hutsa eta enpirikoa. «Ez al da uste premia-premiazkoa dela behingoz filosofia moralhutsa egitea, enpirikoa izan daitekeenik ezer izango ez duen filosofia morala egitea […]?» (18. or.).

2. Filosofia horrek «izan daitekeen borondate hutsaren printzipioa eta ideia ikertuko ditu» (21. or.). Zer esan nahi du horrek? Borondatea bi eragile motak erakar dezaketela:

– Enpirikoek. Horrelakoetan, borondateak modu pasiboan jokatzen du, eragilerik indartsuenak mugatzen baitu hura.

– Hutsak. Hau da, borondatearen beraren eragileek: bere legeak. Baina nolakoa da gure borondatea:soilik zentzumenen eragileei erantzuten al die? Hala bada, pasiboa da, heteronomoa, eta mugatutadago. Ez al dauka borondateak gutxienez puntu bat zentzumenen eragileek inolaz ere mugatzen ezdutena eta, aldiz, arrazoimenak erakartzen duena? Hala bada, gure borondatearen dimentsioetako batpurua da, mugatu gabea, eta beraz, askeak gara. Arrazoimen huts praktikoei ere erantzuten diegu.

3. Borondate horren legea moraltasunaren printzipio gorena da, eta horixe nahi du ikertu eta arrazoituliburuak. «Hemen agertutako oinarriak moraltasunaren printzipio gorenaren ikerketa eta funtsa baino ezdira» (23. or.).

Helburu horren arrazoiak

• •Egiaztapen hau dugu abiapuntu: baldintzarik gabe (ezinbestez) agintzen duten betebeharrak diramoralak. «Bistakoa da antzeko filosofia morala behar dugula, betebeharrei eta lege moralei buruzkoikuskera berbera baitugu. Denok aitortu behar dugu legeek, moralaren aldetik baliagarriak izan daitezen,hau da, betebeharren funts izan daitezen, erabateko premia izan behar dutela berekin» (18. or.).

• Hortaz, ezin dute esperientziatik sortuak izan. Esperientziatik mandatu baldintzatuak atera ditzakegu («x egin nahi baduzu, y egin behar duzu»), baina ez baldintzatu gabeko mandaturik (unibertsalak eta beharrezkoak: «izaki arrazional orok y egin behar du»). Horrelako mandatuek gure arrazoimenetiksortuak izan behar dute, hura baita modu unibertsalean eta ezinbestez legeak egiteko gai den bakarra.«Hortaz, betebeharraren funtsa (lege moral hutsena) […] soil-soilik arrazoimen hutsaren kontzeptuetanbilatu behar da a priori» (18. or.).

• Zergatik da garrantzitsua lege moralak non sortzen diren argitzea? Lege moralak, sarritan gure gurarienaurka agintzen dutenez, kanpotik (eta ez gure baitatik) datozela diruditelako. Hala erakutsi digutelakobetetzen ditugu batzuetan, ez berez baliotsuak direlako. Baina, moral kontuetan, legea gure legea izatenda garrantzitsuena, eta hura betetzeko arrazoiari dagokionez, berriz, geurea izate hutsagatik legeak berakduen balioa errespetatzea. Bestela, legez jokatuko dugu (legearen arabera), baina ez moralki (legearenberaren balioak bultzatuta). «Ohiturak beraiek ere mota guztietako ustelkerien arriskupean daude, haiek zuzen epaitzeko hari eta arau goren hori ez daukagun bitartean. Izan ere, moralki ona izan beharduenak lege moralaren arabera gertatu behar du; ez da nahikoa hura lege moralaren araberakoa izatea»(19. eta 20. or.).

Liburuko metodoa

Liburuak hiru kapitulu dauzka, eta horiek bi ataletan bana daitezke:

I. atala. Lehen bi kapituluek ongi morala aztertzen dute: hots, borondate ona. Kantek dioenez,moraltasunaren printzipio gorena borondatearen autonomia da, eta beraz, borondate ona honakoa izangoda: bere buruari emandako legeak nahi dituena (101. or.). 1. kapituluak ezagutza moral arrunta du abiapuntu,eta borondate hutsaren aukerarik badagoen ikertzeko beharra erakusten du; hots, ohituren metafisikansakontzekoa. 2. kapituluak, berriz, ohituren metafisika du abiapuntu, eta arrazoimenaren muinean aregehiago sakontzeko premiaz jabetzen da; hots, arrazoimen praktikoaren kritikara iristeko premiaz.

II. atala. 3. kapituluaren xedea galdera honi erantzutea da: «nola liteke sorburua soilik arrazoimena duenmandaturik egotea, eta beraz, bereak direnez, borondateok bete egin behar izatea?». Galdera horri

941393 _ 0211-0230.qxd 12/2/09 12:20 Página 224


erantzuteko, ez da aski azterketa; borondate indibidualaren eta modu unibertsalean nahi izateko gaitasunalukeen borondatearen arteko sintesia, lotura, aurkitu behar da.


Ariketa orokorrak

1. Irakurri ahala, egin hitz garrantzitsuenen hiztegia.

2. Egin testuko atal bakoitzaren eskema.

Hitzaurrea

1. Zure ustez, ba al dago baldintzarik gabe agintzen duen mandaturik (hau da, gure jokaera ankerra izangoez bada, ezinbestez bete beharreko mandaturik)? Erantzun baino lehen, irakurri baieztapen hau, adieraziados zauden ala ez, eta egin gogoeta: inoiz ez da inor torturatu behar, testuingurua eta ondorioakedozein direlarik ere?

2. Demagun norbait zure adiskide baten bila dabilela, hura zirikatzeko, eta ikusi duzun galdetu dizula. Egia ala gezurra esango zenioke? Zergatik? Eskakizun morala al da gezurrik ez esatea? Hau da, hasierabatean, behintzat, bete beharreko eskakizuna al da? Beste zein eskakizun moral izan duzu kontuan horrierantzuteko: indarkeria eragoztea, adiskidea babesten saiatzea...?

3. Irakurri mandatu hauek: inor ez torturatu, gezurrik ez esan, kalterik ez egin, lagun hurkoarilagundu…Gizarte ideal orotan egon beharrekoak al dira?

4. Zoriontsu egiten gaituztelako al dira mandatu horiek garrantzitsuak? Zoriontsu egingo ez bagintuzte ere,bete egin beharko al genituzke?

5. Non bilatu behar dugu betebeharraren funtsa? Kantek ahalmen bat aipatzen du: gizaki guztiok dugunzein ahalmenek sortzen ditu mandatuok?

1. kapitulua

1. Zer da Kantentzat moralki ona? Aukeratu:

a) Zoriontasuna ematen duena.

b) Jainkoak nahi duena.

c) Nor bere buruarekin pozik egotea eragiten duena.

d) Gurasoek eta beste senideek ontzat dutena.

e) Ordainetan ezer jaso nahi izan gabe guzti-guztiok egin beharko genukeena.

f) Konstituzioak dioena.

2. Nola deitzen dio Kantek ongi moralari? Adierazi zein den haren definizioa.

3. Kanten arabera, zertan dira desberdinak betebeharragatik egiten diren ekintzak eta betebeharrarenarabera egindakoak?

4. Irakurri Kantek ekintza motak bereizteko proposatzen dituen adibideak: merkatariarena, suizidarena eta ongilearena. Eztabaidatu adibideok, lehenbizi binaka eta gero denen artean, baina hori baino lehenerantzun, nork bere aldetik, galdera hauei:

– Aski al da merkatari batek eskarmenturik gabeko erosle bati erosle aditu bati baino garestiago ezsaltzea haren ekintza moraltzat hartzeko?

– Noiz du nork bere buruaz beste ez egiteak balio morala? Aberriaren alde egin nahian zalantzarik gabehil egingo gaituen zerbait egitea nork bere buruaz beste egitea al da?

– Zerk du balio moral handiagoa: izaera ona duenaren ekintza onberak ala barrutik horrelako ekintzakegitea ateratzen ez zaionez aparteko ahalegina egin behar duenarenak?

5. Ekintza morala al litzateke soilik haren ondorio onengatik eta ez intentzioengatik neurtutakoa?

941393 _ 0211-0230.qxd 12/2/09 12:20 Página 225


2. kapitulua

1. Esan zertan diren inperatibo hipotetikoa eta kategorikoa. Gero, erantzun: «izan argi»esaldia argitasunadefinitzeko esaldia izanik, nolakoa da: hipotetikoa ala kategorikoa?

2. Guraso askok trebetasun tekniko eta sozialetan hezi nahi dituzte seme-alabak, gero, nahi dituztenhelburuak erdiets ditzaten. Heziketa hori osoa al da Kantentzat? Zergatik? Zer iruditzen zaizu zuri?

3. Trebetasunaren ikuspuntutik, balio bera al dute sendagileek sendatzeko eta pozoitzaileek hiltzekoerabiltzen dituzten arauek? Eta moralaren ikuspuntutik?

4. Ezar al diezaiokezu inori zoriontsu izateko zure modua ala, aitzitik, aholkatu baino ezin diozu egin? Zer dioKantek horri buruz?

5. Azaldu inperatibo kategorikoaren hiru adierazpenak, eta azpimarratu horietako bakoitzaren elementubereizgarria eta azpimarragarriena.

6. Zer du gizakiak: prezioa ala duintasuna? Zergatik?

7. Inperatibo kategorikoaren adierazpenetatik abiatuta, egin zein esaldi bihur daitezkeen lege moral jakitekolagungarri izango zizun testa.

3. kapitulua

1. Kantek erabilitako askatasun kontzeptu morala zein zentzutan da positiboa? Eta negatiboa?

2. Gizakiak bere burua bere ekintzen kausa gisa irudikatzen duenean, nolako izakia du buruan: fenomenikoaala noumenikoa? Eta bere burua ondorio gisa, naturako legeen menpeko izaki gisa, irudikatzen duenean?Bi irudikapen horietatik zeinek ahalbidetzen digu gizakia izaki aske gisa ikustea?

3. Mundu fenomenikokoak (zentzumenen mundukoak) eta noumenikokoak (adigarrikoak) ez bagina,izango al genuke inperatibo kategorikoa justifikatzeko modurik? Zergatik?

4. Adierazi, argi eta labur, hauen arteko lotura: askatasuna, autonomia eta lege morala.

5. Kantek dioenez, inperatibo kategorikoek ordainetan ezer promestu gabe agintzen dute. Nola justifikatzendu hori Kantek?

BIBLIOGRAFIA

ARISTOTELES, Etika Nikomakorentzat.

B. CONSTANT, «Antzinakoen askatasuna egungoen askatasunarekin alderatuta», Idazlan politikoak lanean.

EPICURO, Menekeorentzako gutuna.

G. W. F. HEGEL, Principios de la filosofía del derecho.

D. HUME, Giza ezagutzari buruzko ikerketa, III. liburua.

I. KANT, Arrazoimen hutsaren kritika.

—, Ohituren metafisikaren funtsa.

—, Arrazoimen praktikoaren kritika.

—, Ohituren metafisika.

—, Burubidearen kritika.

J. LOCKE, Tratado sobre el gobierno civil.

K. MARX, El capital.

—, Tesis sobre Feuerbach.

J. S. MILL, El utilitarismo.

—, Sobre la libertad.

G. E. MOORE, Principia ethica.

F. NIETZSCHE, Honela mintzatu zen Zaratustra.

—, Idoloen bukaera.

M. SCHELER, Ética, 2 liburuki.

L. A. SÉNECA, Bizitza zoriontsuaz.

—, Probidentziaz.

A. SMITH, La riqueza de las naciones.

AKINOKO SANTO TOMAS, Summa theologica, I-II.

M. WEBER, Economía y sociedad.

941393 _ 0211-0230.qxd 12/2/09 12:20 Página 226



1. LIBURUAREN LEKUA PENTSAMENDU POLITIKOAREN HISTORIAN

Filosofia politikoaren kezka nagusia honakoa da: bidezko gizartea zer den edo zein litzatekeen definitzea, eta hura lortzeko orientabideak proposatzea. Bada kezka hori aztertzeko modu berezi batentzat, liburu apalhau da oinarrizko erreferentzia puntua. «Denok bizi nahiko genukeen» gizartearen eredua justifikatzeko,argudio filosofikoak behar dira; baina bidezko gizarte horri legokiokeen bizimodua nolakoa izangolitzatekeen deskribatzeko, hobe da literaturaz ere baliatzea, irudimenezkoagoak dira eta. Mororen Utopialana filosofiaren eta literaturaren arteko osaera horren adibiderik onena da. Gizarteko errealitate jakinagainditzea eta egoera ideal batekin alderatzea ez da XVI. mendeko berrikuntza. Platonek eta San Agustinekere, esate baterako, metodologia berbera erabili zuten, lehenak Elkarrizketak lanean eta bigarrenakJainkoaren hiria liburuan. Egile horiek, batez ere Platonek, berebiziko eragina izan zuten Utopia lanarenforman. Baina bestelakoak ere izan zuten eraginik, adibidez: Bidaia liburua lanak, batez ere, AmerikoVesputzio-renak; horiek Mundu Berriaren kontakizuna dira, eta lurralde eta kultura berrien aurkikuntzakdeskribatzeko, fantasia eta errealismoa nahasten dituzte. Utopia inflexio puntua izan zen horrelakopentsamenduetan; izan ere, lanak «utopikotzat» jotzeko gero baliagarriak izango diren zenbait jarraibideezartzen ditu (utopia hitza Morok erabili zuen lehenbizi, alegiazko bere uhartea izendatzeko). Jarraibidehoriek lanaren bi xedeei buruzkoak dira: batetik, gizartean zegoen ordena eta haren kausak salatzea; bestetik,antolamendu politikorako eta sozialerako alternatibak proposatzea. Utopia lanaren arrastoak liburu askotanaurkituko ditugu: Campanella-ren eta Bacon-en lanetan, geroago Voltaire-ren eta Rousseau-ren lanetan, bai eta Owen-en eta Fourier-en ideia sozialistetan ere. Huxley-ren eta Orwell-en antiutopistek ere eskemaberberari jarraitzen diote: Morok bezala, gogoratzen digute idealak ez direla gertatzen ez denboran ezespazioan. Horixe esan nahi du, hain zuzen «utopia» hitzak.

2. LIBURUAREN LEKUA EGILEAREN PENTSAMENDUAN

38 urte zituenean idatzi zuen Morok liburua, eta garai hartan, zehazki 1515.urtean, Moro Flandesera joanazen, misio diplomatiko bat egitera.

Morok erlijioari buruzko lan ugari idatzi zituen, bai eta lan poetiko asko ere; baina horiez gain, politikariburuzko liburu batzuk ere idatzi zituen, gehienetan zeharka, Estatu politikaria izateak bultzatuta. Mororenhelburu nagusia kristautasuna eta humanismoa bultzatzea zen eta, helburu horren baitan, tirania eta absolutismoa salatzea zen haren kezka politikoa. Epigramak lanean Pico de la Mirandaolaren bizitzarenitzulpenean nahiz Rikardo III.aren bizitza liburuan, gizarteko zorigaitz guztien azken sorburua tirania delasalatzen du, ahal duen orotan. Baina Utopia liburuan egingo du kritika politikoa askatasun osoz, modu literarioan idatzita dagoela baliatuz.

Liburuko metodoa

Izenburuan bertan, liburua dibertimendu modukoa dela agertzen du egileak: irudimena lantzeko ariketajostagarri hutsa. Baina, egia esan behar da, liburua konplexua da, eta ñabarduraz eta iradokizunez jositadago. Morok latinez idatzi zuen, eta esanahi anbiguoko hitz ugari daude, nahita, irakurleak parte har dezan.Liburuko oinarrizko metodoa honakoak alderatzea da: batetik, egiazkoa, garaiko egoera soziala; bestetik,ideala, justiziaz guk dugun idealaren arabera egon beharko lukeena, Horregatik dago liburua bi ataletanbanatuta.

Elkarrizketa klasikoen eskemari jarraituz idatzi zuen Morok eleberria, eta modu dialektikoan eratu zuen: aurrezaurre jarritako tesiak daude, bai eta aldeko eta kontrako argudioak ere. Elkarrizketa modu hori dauka datuautobiografikoz eta aipu historikoz jositako I. atalak. II. atalak, elkarrizketaren eremuaren baitan, bidaialiburuetako ohiko forma narratiboa hartzen du. Bakarrizketa luze baten bitartez, Utopia uhartearen kokapengeografikoa deskribatzen du, bai eta bertakoen ohiturak, legeak eta instituzioak ere. Baina ez diradeskribapen hutsak: aukera oroz baliatuta, elementu ideologikoak sartzen ditu Morok deskribapenean. Eta oraindik ere harrigarria da bi ataletan landutako gai gehienak zer-nolako gaurkotasuna duten.Elementuak kontrajartzeko prozedura hori liburuko une orotan agertzen da. Morok asmatutako uhartearen

Utopia, Tomas Moro

941393 _ 0211-0230.qxd 12/2/09 12:20 Página 227

dimentsioak beraiek ere Ingalaterraren dimentsioen oso antzekoak dira, eta Utopiako hiriburuaren izenak«Amarauto» («iluna» esan nahi du), Londresko lainoa adierazten du, garbi. Behin eta berriz (baita I. ataleanere) urrutiko herrialdeetako irudiak eta erreferentziak erabiltzeak metodo hori nabarmentzen du.

Liburuaren egitura eta edukia

Liburuko atal bakoitzak helburu jakin bat dauka. Lehenbiziko atalean, Ingalaterrako eta Europako egiazkoegoera deskribatzen du Morok, betiere bere ikuskeraren arabera. Morok berak parte hartuko du elkarrizketan,baina protagonista Rafael Hitlodeo marinela da, Ameriko Vesputzioren laguna (hark azalduko ditu egilearenideiak). Bigarren atalean, Rafaelek bere aurkikuntzak kontatzen ditu, eta egiazko hiriak onera ekartzeko baliodezaketen alderdiak azpimarratzen ditu, batez ere. Liburuaren oinarrizko asmoa bidegabekeria sozialasalatzea eta ondasunak zuzenago banatzeko irtenbideak proposatzea da. Tesi nagusia, bi atalek bat egitenduten hori, honakoa da: zorigaitz guztien sorburua jabetza pribatua da; hortaz, proposatzen den irtenbideahura deuseztatzea da.

I. atala

I. atalaren gai orokorra filosofiaren eta politikaren arteko lotura da; zehazki, filosofoak printzearen aholkularigisa kudeaketa politikoan parte hartzea egokia dela esaten du. Eztabaida horretan kokatuta, egoerasozioekonomikoa deskribatzen du: baserri eta landa herrixka asko suntsituta daude, aberatsen lukurreriareneraginez; ohiturak gainbeheran daude eta lapurretak, gosea eta miseria dira nagusi, etengabeko gerren eta beste faktore batzuen eraginez. Deskribapen horrek ahalbidetuta, egileak elkarren artean lotutako hirugai edo kezka nagusi sartzen ditu:

• Justizia zentzatzailea edo zuzentzailea. Hots, egindako delituaren eta ezarritako zigorraren arteko oreka.Morok dioenez, garaiko zigorrak gogorregiak eta neurriz kanpokoak dira; horien artetik azpimarragarrienaheriotza zigorra da, eta haren aurkako zenbait argudio ematen ditu. Baina Morok ez ditu delituen azterketahutsak egiten; egoera horretara zein arrazoik bultzatzen duten ere azaltzen du.

• Estatuaren jarrera gerrazalea. Morok bakearen alde egiten du, eta bere ustez, konkista politikak saihetsdaitezke eta horrelakoen ordez elkarrizketaren eta negoziazioaren bideari ekin, egiaz bakea lortu nahiizanez gero. Baina politikak ez dien arrazoimenaren aginduei jarraitzen, interes pribatuei baizik. Liburuko argudio asko eta asko erabil ditzakegu, gaur egun ere, armamentu lehiaren aurka eta mundumailako bakearen alde egiteko.

• Deskribatutako egoeraren azken eragilea, hau da: gizarte desberdintasuna. Morok jabetza pribatuadeuseztatzearen eta Estatuaren kontrolaren alde egiten du, eta bere proposamenaren adibide gisa,Utopiako antolaketa modua aipatzen du: berak dioenez, Utopiako instituzioak «gureak baino askozhobeak dira».

II. atala

II. atalak, Utopiako gizartea azaltzen du, planteatutako gai nagusiei emandako erantzun gisa. Uhartearendeskribapen geografiko laburra egin ondoren, egileak hiriaren egituraren eta landako bizimoduaren berriematen du. Horixe da Utopia lana egituratzen duen ardatza.

Lehenbiziko orrialdeetan, jada, uhartean indarrean dauden neurriak agertzen dira: jabetza kolektiboa da, eta bizimodua funtsean kolektiboa. Esate baterako, etxebizitzek ez daukate morroilorik, «barruan dagoenezer ez aita pribatua». Instituzio politikoak demokratikoak dira, eta biltzarretarako joera dute;administrazioaren jardueren helburua, berriz, herritar guztien ongia eta inguruko herriekin bakean bizitzea da. Horrek guztiak plangintza handi-handiko gizarte sistemara eramaten gaitu. Zorrotz kontrolatzen dira familia antolamendua, hezkuntza, lanaldia eta baita zenbait xehetasun ere: janzkera,jangela publikoetan jateko modua... Baina kontakizuna instituzioetatik haraindi ere badoa, eta erdialdekoorrialdeetan gizabanakoa aztertzen du Morok: gizabanakoaren dimentsio etikoa eta erlijiozkoa. Horri dagokionez, balioak erabat aldatzea proposatzen du: bere ustez, diruak eta ondasunen jabe izateakbigarren mailakoak izan behar lukete. Printzipio morala zoriontasuna bilatzea da, betiere «gizabanakoa betiosasuna eta atsedena baldin bada beste gizabanakoentzat». Zentzuzko mugen barruan, plazera da bertutealortzeko biderik onena. Erlijioari dagokionez, giza bizitzari zantzua emateko gutxieneko batzuk proposatzenditu, baina horiez haraindi herritarrek erabateko askatasuna dute nahi dituzten gurtzak egiteko eta nahidutena sinesteko. Baina argi gaitzesten ditu intolerantzia eta erlijiozko fanatismoa. Amaieran, instituzioororen eta denen arteko bizitzaren oinarri gorena ondasunen elkarrekikotasuna eta diruz egindako


941393 _ 0211-0230.qxd 12/2/09 12:20 Página 228


merkataritza oro deuseztatzea dela gogorarazten digu Morok. Baina horren aurretik, ohartarazpen bat eginnahi digu: ideia horiek, errealitatearen aldean, «nahi izatekoak dira; ez espero izatekoak».


Ariketa orokorrak

1. Laburtu, eskema baten bidez, I. atalean deskribatutako arazo nagusiak eta II. atalean azaldutakoirtenbideak.

2. Irakurri Mororen ondorengo tesi hau, eta eman aldeko eta aurkako arrazoiak: «jabetza pribatua den eta gizakiak diruaren arabera neurtzen diren orotan, nekez lortuko da justizia eta zoriona nagusi izatea».

3. Irakurri egungo auzien zerrenda hau eta esan zein irtenbide aurki ditzakegun Utopia lanean.

– Heriotza zigorra.

– Mundu mailako bakea.

– Estatu soziala.

– Politikagintzan parte hartzea.

– Kontsumismoa.

4. Alderatu Utopiako hiriek duten garrantzia eta egitura eta egungo hiriena.

5. Utopian perfekzioa da nagusi. Desiragarria al da helburu hori gaur egun ala, aitzitik, arriskuan jartzen dugizabanakoaren askatasuna?

I. atala

11. Identifikatu I. liburuko funtsezko pertsonaiak eta deskribatu labur-labur horietako bakoitza.

12. Zergatik dio Rafaelek erregea zerbitzatzea eta nork bere burua esklabo bihurtzea ia gauza bera direla?Filosofiaren eta politikaren arteko lotura hori al da Platonek Errepublika lanean defendatutakoa?

13. Bildu heriotza zigorraren aldeko eta kontrako argudioak, eta arrazoitu zuk gai horri buruz duzun iritzia.

14. Zergatik dio Morok lapurretak heriotza zigorraren bidez zigortzeak areagotu egiten dituela herritar onekdauzkaten arriskuak?

15. Zein dira, Mororen ustez, gerren eragile nagusiak? Deskribatu horien ondorio ekonomikoak nahizsozialak eta giza ondorioak.

16. Azaldu esaldi hau: «herrien miseriak bermatzen du haien bakea».

17. Zerrendatu Morok salatutako bidegabekeria sozialak. Aztertu, halaber, haien eragileak.

18. Azaldu esaldi hau: «inoiz ez da lortuko armada mantendu nahi duen erregea asetzeko nahikoa diruedukitzea».

19. Laburtu arrazoimenak (filosofikoak) politikari eman nahi lizkiokeen aholkuak. Nahi al dituzte erregeekhorrelakoak entzun? Zergatik?

10. Deskribatu miseria desagerrarazteko eta bidezko gizartea lortzeko proposatutako neurri positiboak.

II. atala

11. Egin hirien antolamendu politikoaren eta uhartearen eskema. Zure ustez, demokratikoa al dadeskribatutako sistema? Zein motako demokrazia da: zuzena ala ordezkapen bidezkoa?

12. Deskribatu hirien hirigintza egitura, eta azaldu zein lotura duten hiriko bizimoduak eta landakoak.

13. Azaldu zer esan nahi duen esaldi honek: «dirua beste helbururik ez dagoen gizarte orotan, ezinbestekoa da beharrezkoak ez diren hainbat eta hainbat premia sortzea, luxua edo plazerasustatzeko». Urrea eta zilarra zergatik dira Utopian gaitzespena eta iraina?

941393 _ 0211-0230.qxd 12/2/09 12:20 Página 229

14. Zertan datza zoriontasuna Mororentzat? Eta bertutea? Zein motakoa da Utopia lanean proposatutakoteoria etikoa?

15. Zer da Mororentzat plazera? Laburtu, eskema baten bidez, plazer motak eta horien hierarkia.

16. Azaldu zer esan nahi duen printzipio moral honek: «Bilatu, soilik, besteen ongia hautsi gabe norberarenongizaterako balio duena». Alderatu Kanten inperatibo kategorikoarekin.

17. Zer-nolako lotura dago etikaren eta erlijioaren artean? Deskribatu zein funtzio dituen erlijioak Mororenesanetan. Testuan erlijio jakinen bat defendatzen al da?

18. Deskribatu eta azaldu heriotza duinaren alde ematen diren argudioak.

19. Aipatu eta aztertu Estatuen arteko gerrak eragozteko Morok deskribatzen dituen mekanismoak.Bidezkoak al dira estrategia horiek?

10. Zure ustez, erdietsi al dezakegu gizakiok Utopia lanean deskribatutakoaren moduko gizarterik? Zergatik?

BIBLIOGRAFIA

S. AGUSTIN, La ciudad de Dios.

ARISTOTELES, Política.

J. DEWEY, Democracia y educación.

G. W. F. HEGEL, Principios de la filosofía del derecho.

T. HOBBES, Leviatán.

I. KANT, La paz perpetua.

—, La metafísica de las costumbres.

J. LOCKE, Tratado sobre el gobierno civil.

N. MAQUIAVELO, El príncipe.

K. MARX, El capital.

J. S. MILL, Sobre la libertad.

—, Del gobierno representativo.

T. MORO, Utopia.

PLATON, República.

J.-J. ROUSSEAU, Gizarte-Hitzarmena..

J. A. SCHUMPETER, Capitalismo, socialismo y democracia.

AKINOKO S. TOMAS, De regimine principum.

M. WEBER, Economía y sociedad.


941393 _ 0211-0230.qxd 12/2/09 12:20 Página 230

231

Jarraian proposatzen ditugun monografiak filosofiari, egileei edo mitoeidagozkion gai zehatzei buruzko azterketa laburrak dira eta, irakaslearilagungarri izan ahal zaizkio ikasgelan bere azalpenak agertu eta indartzeko.

MO

NO

GRA

FIA

K

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 231

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 232


ER-en MITOA

Kontakizun hau Errepublikaren amaieran agertzen da (X.liburukia, 614 b-621d). Bertan kontatzen denez, Er, panfilioen tribuko gerlaria hil egiten da guda batean, eta hamar egun beranduago bere adiskideekgorpua altxatzen dutenean ez du indarkeria zantzurik agertzen eta berpiztu egiten da, jadanik, hilobianzegoela. Orduan beste mundu batean ikusitakoaren berri ematen die. Bertan beste arima batzuekin batera ibili zen leku zoragarri batean, lurrean bi pitzadura zeuden, bata bestean parean eta goran, zeruan, beste bi pitzadura zeuden lehenengoen aurrez aurre. Pitzadura hauen artean arimak epaitzen zituzten epaiakkokatzen ziren, hala, zintzoak eskuinetara eta gorantz eta bidegabekoak ezkerretara eta beherantz bidaltzenzituzten. Epaileek Er gizakien mezulari izendatu zuten eta leku hartan gertatzen zen guztia entzutekoaholkua eman zioten.

Horrelakoak ziren bi pitzadurak: bata zerurako sarrera zen, zintzoek zeruaren plazera guztiez goza zezaten;bestea, lurrerako sarrera zen, bidegabekoak zigorra betetzera joan zitezen. Zeruaren irteera pitzaduratikzintzoen arimak etortzen ziren. Zelaira zihoazen atseginez, jaialdi batean bezala, eta elkar agurtzen zutenezagun orok; lurretik etortzen zirenei, berriz, oinazea nabaritzen zitzaien, hautsez eta zikinkeriaz betetaagertzen ziren. Han aurkitzen ziren arima guztiak eta zeruan eta lurrean gertatzen zenari buruz eztabaidatzenzuten: batzuek besteei ikusitakoaren berri ematen zieten, batzuk aieneka eta kexuka, mila urte irauten zuen lupekoibileran galdu eta ikusi zituzten gauza guztiak gogoan hartuta. Zerutik zetozenak, aldiz, bizitzako gozamen etaikuskizun ezin ederragoak aipatzen zituzten.

Leku horretan kokatzen ziren Beharrizan jainkosa eta hiru Moirak. Azken hauek uhandreekin batera abestenzuten, Laquesisek iraganeko gauzak, Clotok orainaldiko gauzak eta Atropok etorkizunekoak. Honaino iritsitaarimak hurrengo berpiztea aukeratu behar dute; profeta batek bizi-eredu sortak jaurtitzen dizkie eta haiekkontu handiz aukeratu behar dute, izan ere, aukeratzen duten bizimodura lotuta geratuko dira ezinbestez.Gizaki ospetsua, aberatsa edo tiranoa izatearen artean aukera zezaketen bertan, edo baita animaliabizimodua izatean ere, izan ere, animaliaren bizimodua gizakiaren bizimoduaren araberakoa da. Hala, ederra, noblea edo plebeio izateak baino indarrak, ahuldadeak edo komenigarria zer den eta zer ez ikastekoerraztasunak du garrantzia. Berez daude ariman eta behar bezala arrazoitu ondoren bizimodu hobea edo okerragoa aukeratzeko gaitasuna izan behar dute, arimaren berezkotasunari so. Bidegabea den bizimodua“okerragotzat” joz eta bidezkoa den bizimodua “hobeagotzat” joz, gainerako guztiari uko eginez, izan ere,aukeraketa garrantzitsuena da bai bizitzan zehar bai hil ostean ere.

ER-en MITOA PLATONEN TESTUINGURU FILOSOFIKOAN

Kontakizun honetan gorputzaz haraindi bizi den arima hilezkorraren ideia agertzen da. Arima horrek Lurrekobizian izandako jokabidearen arabera sariak edo zigorrak jasoko ditu. Eta beste gorputz batean haragitzendenerako bizimodu berria aukeratzeko erantzukizuna ere hartzen du bere gain.

Ikasten saiatu behar da bizimodu egokia eduki ahal izateko. Gizakiak behar bezala filosofatuko balu, adimenaerabiliz aukeratuko luke gehiegikeriak saihestuz, bai bizitza honetan bai hurrengo bizitzan ere,eta bizitza zoriontsuagoa lortuko luke. Profetak behin eta berriz errepikatzen du gizarte-klasea edo aukeratzen den itxura ez direla horren garrantzitsu, serioski eta adimena erabiliz bizitzea baizik. Horrela, asmo horren bila doazenek plazera zerutiarrak erdietsiko dituzte.

AURIGAREN MITOA

Fedro elkarrizketan (246 a), aurigaren mitoa aipatzen zaigu. Hor, arimak zaldi-orga bat gidatzen duen arimabaten itxura du; horietako bat ona eta liraina da eta bestea baldarra eta gaiztoa. Zaldien arteko desorekahorren eraginez oso nekeza egiten da orga behar bezala gidatzea.

Arima hegaldunak zerua zeharkatzen du izatea eta egia eskuratu asmoz. Perfektua bada, lortu egingo du;baina perfektua ez bada, hegoak galdu egingo ditu eta gainbeheran jausiko da aharik eta gorputz lurtarra

Bi mito platoniko

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 233


lortzen duen artea. Gorpuzte honi, arimaren eta gorputzaren kristalizazio horri izaki bizidun esaten zaio,eta hilkor ezizena ezartzen zaio.

Edertasunaren mundua eskuratzeko beharrezkoa den «arimaren lumatza» jakinduriaz, ontasunaz etaedertasunaz hornitzen da; gauza txarrekin agortu eta ahitu egiten da. Gizakiak nekez egiten du aurrera bereorgaren gainean, izan ere, zaldi gaiztoak lurrerantz egiten du tira, arretaz hezi ez den auriga behartuz.

Froga gainditzen badu zeruaz haraindiko mundua eskuratuko du. Bertan benetako izatea duen esentziaaurkitzen da. Leku horretan arima atseginez betetzen da eta egiaren behaketan gozamena eta ongizateaaurkitzen ditu, […] eta egiazkoak diren eta egiaz hornituta dauden izaki guztiak modu berean ikusi osteanzeruaren barna murgiltzen da berriz ere, eta etxera itzultzen da.

Kontakizun horretan gizakiaren zentzu bikoitza islatzen da. Alde batetik, doxarekin, iritziarekin eta itxurakoaren ezagutza faltsuarekin lotutako gorputzaren desira dago; eta, beste alde batetik, jakinduriaezagutzeko eta eskuratzeko irrika dago. Irrika horrek benetako mundura garamatza, ideien mundura,eta han ideia horien behaketarekin gozatzen da. Mundu guztia ez dago, ordea, sakrifizioa egiteko eta igoerahori egiteko prest eta asko mugimenduak eragiten duen bultzadan murgiltzen dira […] eta izatea ikusi ahalizan gabe itzuli beharrean aurkitzen dira; eta, behin joan ostean, iritzi bakarra baino ez zaie geratzen.

BI MITOEN ARTEKO LOTURA

Lehenengoan arima epaitu egiten da eta bidezko bizimodua izan badu, plazera zerutiarrak erdietsiko ditu;gainera, berraragitzeko eta iraganeko huts egiteak konpontzeko aukera dauka, aurrez ikasi ez duen huraikasiz. Bigarrengoan arimak hegoak galtzen ditu alderdi irrazionalaren bultzadaren mende barneratzean, eta ez ditu ez edertasuna eta ez egia eskuratuko.

Uneoro bidezko bizimodua aukeratzea lehenesten da, bidegabeko bizimoduaren aurrean. Er-en mitoangertatu bezala, Fedro elkarrizketan arimak lehen bizitza amaitu ostean, epaitu egiten dira, eta epai horren ostean,lurpeko espetxetara igortzen dira, zigorra bete dezaten; beste arima batzuk, ordea, justiziaren eraginez lekuzerutiarren batera igo eta gizaki zirenean zuten bizimodua bezain duina den bizimodua eskuratzen dute.

Bizitza egia eta justizia bilatuz gainditu behar den froga bat da. Hala, beste bizimodu batean, benetakomundua gozatzeko aukera izate aldera. Gizakiak bere arrazoimenari jarraitu behar dio eta benetako ezagutzaeta bizimodua zein den erabaki behar du; baina gizaki guztiak ez dira froga gogor hau gainditzeko gai, horidela eta, filosofoaren lana oso garrantzitsua da arimaren hezitzaile gisa. Bera da benetako mundua ikusiduen bakarra eta hura eskuratzeko gaitasuna dauka. Hala, besteei hura nola eskuratu irakasten die.

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 234


Gure garaiko gaitzetako asko, esate baterako, depresioa, ezatsegina edo etorkizunaren aurreko segurtasuneza, kultura material baten ondorio dira, izan ere, kultura horretan arrakasta soziala, ekonomikoa eta lanmunduko arrakasta dira garrantzitsu. Kezka mota hauek ez dira berriak, gizakiak beti pairatu izan ditu porrota,jabetzen galera edo desprestigioa. Filosofiak, neurri batean edo bestean, aintzat hartu ditu auzi horiek eta pertsonei laguntzen saiatu da, gaindi ditzan.

Planteamendu hori izan zen filosofia helenistikoaren gakoetako bat. Orduan, filosofoak ezinegona arindu nahi zuten pertsona ugariren jomuga ziren eta, filosofia arimaren sendabidetzat hartzen zen.Epiktetok dioenez «filosofiaren eskola ospitale bat da eta bertatik ezin da pozik atera, minez baizik. […]Zertan dautza diskurtso filosofikoak? Askori bizi duten kontraesana eta nahi duten hartaz ez, beste guztiankezkatzen direla erakusteko gaitasuna izatean. Izan ere, zoriontasuna ekartzen duen hura nahi dute baina bestenonbait bilatzen dute. […] Ez dago, hizlariak entzuleei behar duten hura erakustea baino diskurtso hoberik».(Mintzaldiak, III. liburua, XXIII, 30-37)

Arimaren sendabide hau Sokratesengan ere agertu zen. Sokratesentzat filosofia bizimodu bat zen eta filosofoaren eginbeharra, ilusiozko idealez gaixotutako gizarte bateko kideen arima arintzea zen. Modu horretan, filosofoak «bizitzeko arte» bat praktikatu eta erakutsiko du. Bizitzeko arte horri esker izateorekatua eta patxadatsua izango du, iritzi eta ilusio faltsuetan oinarritutako atsekabe, desoreka eta beldurretatik at.

Hori izango da guztien abiapuntu. Bizitzan lortu nahi ditugun helburuen balioei dagokionez iritzi faltsuakeskuratzen ditugu; ondorioz, nahimen hutsalak izaten ditugu eta jokabide burugabea izaten dugu, eta mamuak izaten ditugu jomuga; hala, bizitza urduria eta mingarria izaten dugu. Ez gara zoriontsu gureberezko helburua alde batera uzten baitugu. Epiktetok dioenez gaitz hauen jatorria gugan dago: «gizakianahasita bizi da, ez gauzengatik, gauzei buruzko iritziengatik baizik. […] Beraz oztopoak izaten ditugunean edo nahasi samar edo triste gabiltzanean, ez diegu errua besteei bota behar, geure buruari baizik, hots, gure iritziei» (Eskuliburua, 5); eta Epikuro honakoa gehituko du:: «Sabela ez da aseezina, herri xeheak uste duen bezala, sabelak asetasun infinitua behar duenaren sinesmena baizik». (Sentencias Vaticanas, 59)

Iritzi faltsu hauek guztiak beldurra eta ezinegona sorrarazten digute eta geure jabe egiten dira, izan ere, ez gara ohartzen horiek ez direla benetako helburu, «beraz nagusi asko al ditugu? Halaxe da. Izan ere, gauzaasko dira geure jabe. Inork ez dio beldurra Zesarri, baizik eta heriotzari, erbesteratzeari, ondasunak galtzeari,espetxeari edo desohoreari. […] Hori maitatzen eta gorrotatzen dugunean, eta horrek beldurtzen gaituenean,botere hori dutenak geure nagusi bihurtzen dira ezinbestean». […]

Izatearen helburua naturaren arabera bizitzea dela jabetzea eta zeure gogotik at dagoena patuaren eskuetandagoenaz ohartzea da proposamena. Zeure ulermenaren barnean soilik izango zara aske, eta ondoriozzoriontsu, zeure burua gizaki modura garatuz: «Idazterakoan zerk libratzen gaitu oztopo eta eragozpenez?Idazten jakiteak. Eta zerk arrabita jotzerakoan? Arrabita jotzen jakiteak. Beraz, bizitzerakoan bizitzen jakiteakkentzen ditu oztopoak eta eragozpenak». (EPIKTETO, Mintzaldiak, II, 60-63)

Gizakiari ezinegon gehien eragiten dion gertakizunetako bat ere, heriotza ere, beldurrik gabe hautemandaiteke: «Sabeleko harra dantzan gehien jartzen duen gaitza, heriotza, ez da gure baitakoa, izan ere, existitzengaren bitartean heriotza ez dago gurekin, eta heriotza presente dagoenean, orduan gu ez gara existitzen».(EPIKURO, Epistola Menezeori, 125). Marko Aureliori jarraituz, «Zer da heriotza? Izan ere,harri bakarrik begiratzenbazaio eta hura inguratzen duten mamuak […] uxatzen badira, naturaren baitakoa dela beste gauzarik ez duiradokiko. Eta inor naturaren ekintzaren beldur bada ume bat besterik ez da». (Hausnarketak, II, 12)

Behin helburu faltsuak bilatzen ditugunaz jabetzen garenean, egiaren bilaketa prestatzen hasi behar gara.Epikurok baieztatuko duenez «Behin bakarrik jaiotzen gara […]. Baina zuk, etorkizunaren jabe ez zaren horrek,zeure zoriontasuna atzeratu egingo duzu, eta bitartean bizitza alperrik galtzen joango da pixkanaka atzerapenhorren ondorioz, eta gu guztiok, geure eginbeharren eraginez hartarako astirik ez dugun arren, hil egiten gara». (Sentencias Vaticanas, 14)

Filosofia arimaren sendabide gisa

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 235


Azken batean, garai horretan filosofia ez da berezko helburu gisa ulertuko, bizitzen ikasteko eta nahimeneneta balioen zilegitasuna hautemateko bitarteko gisa baizik. Ekintza batek printzipio etikoetan oinarritutakojarrerak sortzen ez baditu, jarduera hutsala baino ez da.

Gaur egungo filosofo batzuen arabera, psikologiak eta psikiatriak gaixotasun mentalaren esparruanexistentzialak diren hainbat arazo bazter utzi dituzte, eta arazo horiek konpondu egin daitezke bizitzarenberehalako eta azken helburuei buruzko gogoeta eginez, hori dela eta, aipatutako filosofoek filosofiaberreskuratu dute, arimaren sendabide gisa aintzat hartuz.

Mundu guztiak du bizitzeko filosofia bat, eta filosofia horren arabera mundua interpretatu egiten da,baloratu egiten da eta erabakiak hartzen dira, hori izango litzateke abiapuntua. Bizitzan, adimenaren edo emozioaren oinazea saihesteko esku hartze existentziala eta balorazio filosofikoa eskatzen dutenhainbat arazo aurkitzen ditugu. Bilatzen dena ez da errealitateari buruzko azterketa diskurtsibo bat,baizik eta bizitzari behar bezala ekiteko adina heldutasun emango digun bizi-jarrera.

Hainbat erakunde sortu dira arazo larriak edo trauma existentzialak sorraraz ditzaketen heriotza, gaixotasuna edo zoritxarra bezalako egoera gatazkatsuak gainditzen laguntzeko. Horretarako antzinakofilosofiak eguneratu dira erreferentzia-marko idealak sortuz. Horren adibide da Lou Marinoffen AmericanPhilosophical Practicioners Association (APPA) erakundea.

BIBLIOGRAFIA

HelenismoaMARKO AURELIO, Hausnarketak, Gredos, Madril, 1999.

EPIKTETO, Disertaciones por Arriano, Gredos, Madril, 1993.

C. GARCÍA GUAL, Epikuro, Alianza, Madril, 2002.

SENEKA, Epístolas morales a Lucilio I, Gredos, Madril, 2001.

SENEKA, Diálogos, Gredos, Madril, 2001.

MUSONIO RUFO eta EPIKTETO, Tabla de Cebes, Disertaciones, Fragmentos menores, Manual, Fragmentos, Gredos, Madril, 1995.

Helenismoaren eguneratzea filosofia praktikora aplikatuta:

L. MARINOFF, Más Platón y menos Prozac. Filosofía para la vida cotidiana, Ediciones B, Bartzelona, 2000.

M. NUSSBAUM, La terapia del deseo, Paidós, Madril, 2003.

M. CAVALLÉ, La filosofía, maestra de vida, Aguilar, Madril, 2004.

L. CENCILLO, Cómo Platón se vuelve terapeuta, Syntagma ediciones, Madril, 2002.

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 236


Erdi Aroan pentsamendu filosofiko arabiarrak eta judutarrak pentsamendu kristauan hainbesteko eraginaizan zuen, norabide aldaketa bat suposatu baitzuen pentsamendu kristauan. Filosofia arabiarra eta judutarramundu greziarrarekin izandako harremanaren ondorioz garatu zen. Filosofiak hainbat esparrutan izan zueneragina, esate baterako, zientzian, teologian edo esparru juridikoan, besteak beste. Izan ere, eremu hauetanguztietan metodo filosofikoak erabili ziren. Filosofiak izaera arrazionalista eta erlijiosoa izan zuen, izan ere,helburua filosofia eta teologia bateratzea zen. Pentsalari hauek uste zutenez filosofiaren zeregina Jainkoaulertzen eta erakusten laguntzea da, liburu sakratuetan agertzen den Agerkundea zilegituz.

AL-KINDI

Arabiarren filosofo esaten zioten eta filosofia musulmanaren lehenengo filosofo ospetsutzat hartzen da. IX. mendean zehar bizi izan zen. Basoran bizi izan zen eta baita Bagdaden ere kulturaren loraldia emanzenean. Han, kalifek agindutako itzulpenak egiten kolaboratu zuen. 873.urtean hil zen.

Entziklopediagilea izan zen eta jakinduria greziarraren esparru guztiak ezagutzen zituen: aritmetika, geometria, astronomia, musika, optika, medikuntza, logika, psikologia, etab. Gainera, Ptolomeoren Almagestoren lehen zortzi kapituluen iruzkina egin zuen, Libro sobre el arte mayor lanean.Bertan zientzia greziarraren lorpenak azaldu zituen eta filosofia greziarra egiaren bila joateko bidea zela adierazi zuen. Horrez gain, Aristotelesen tratatu guztien azalpen bat idatzi zuen, Sobre los libros de Aristoteles lanean.

Bertan garaiko pentsamenduari ez zegozkion elementuak barneratzen dira lehen aldiz. Filosofiaerrebelatutako egiarekin bat zetorren jakinduria zela uste zuen. Hala, bera izan zen erlijioaren eta filosofiarenarteko harremana landu zuen lehenengoa.

Aristotelesek bezalaxe, Al-Kindik filosofiaren azken maila teologia dela uste zuen, lehen kausaren ezagutza:«Gauzen benetako izaeren ezagutzan ezagutza jainkotiarra barneratzen da, Jainkoaren bakartasunarenezagutza eta bertutearen ezagutza eta, horrez gain, erabilgarri den ororen gaineko ezagutza osoa» (Sobre la filosofía primera). Beraz filosofia ezagutza teorikoa eta praktikoa da aldi berean.

Arimari eta adimenari buruzko ikerketari dagokionez, tradizio neoplatonikoari jarraitu zion. Hala, arrazoimenajotzen du arimari eta adimenari dagokion ezagutzaren iturri gisa. Ulermenak beti adimen modura ekintzanparte hartzen duela uste zuen, hau da, arimarekiko ezberdina den, arima baino gorenago den eta arimaneragiten duen espirituzko substantzia modura. Modu horretan, potentziako adimena ekintzazko adimenbilakatzen du.

Bi mundu zeudela usten zuen. Alde batetik, mundu ulergarria, benetako errealitatea eta, beste alde batetik,zentzumenen mundua, aurrekoaren itzala eta isla baino ez dena.

ALFARABÍ

Filosofia arabiarreko bigarren filosofo nagusia da. IX. mendeko bigarren herenean jaio zen. Bagdaden eginzituen ikasketak eta bertan aritu zen irakasle gisa, ondoren, Damaskora joan zen eta han hil zen 950.urtean.Porfirio neoplatonikoaren lanak itzuli eta iruzkindu zituen eta baita Aristotelesen Organon lana ere. Hainbattratatu idatzi zituen: La inteligencia y lo inteligible, El alma, etab. Dena den, Concordia entre el divino Platón y el sabio Aristóteles lana izan zen bere lanik esanguratsuenetarikoa, izan ere, Aristotelesen pentsamenduakPlatonen pentsamenduarekin bat egiten zuela uste zuen.

Alfarabik esentzia eta existentzia bereizi zituen. Hain zuzen ere, bereizketa hori izango da metafisikarenhistoriako etapa baten ezaugarri nagusia. Aipatutako bereizketa egiteko Aristotelesen behaketa logikobatean oinarritu zen: gauza baten izaerari dagokion nozioak (bere esentziak) ez du esan nahi gauza hori

Filosofia arabiarra eta judutarra Erdi Aroan

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 237


existitzen denik (bere existentzia). Hori horrela balitz, nahikoa izango litzateke gizakia zer den jakitea gizakiaexistitzen den ala ez jakiteko, eta hori ez da horrela. Ez dugu gauzen existentziari buruzko frogarikzentzumenen bitartez pertzepzioren bat hautematen dugun arte. Horrenbestez, existentzia esentziarenistripu bat da. Beranduago Tomas Akinokoak esentzia existentziaren baitan barneratuko du, metafisikaaldatuz

Bere izaera politikoa da Alfarabiren filosofiako ezaugarri funtsezko bat. Platonen eragin nabarmena izanik,oinarri filosofikoetan funtsatutako estatu bat eraiki nahi zuen. Filosofia da gizarte perfektua erdiesteko bidea;Platonen filosofo agintaria profeta gidari musulmanarekin identifikatu zuen. Gizateria osoan hedatukolitzatekeen antolamendu bakarra izango litzateke hiri perfektua. Bertan lortuko luke gizakiak bere buruaerabat garatzea arrazionaltasun osoz.

MAIMONIDES

1135.urtean jaio zen Kordoban. Beranduago Espainiatik alde egin behar izan zuen almohadeenintolerantziak eraginda. Fez-era joan zen lehenengo eta Kairora ondoren, Egiptoko hiriburuan hil zen1204an. Aurreko filosofoekin gertatu bezala, filosofia neoplatonikoan eta, batez ere, Aristotelesen filosofianbilatu zuen inspirazioa. Hurrengo mendeko filosofo kristauengan eragin nabaria izan zuen, bereziki, Tomas Akinokoarengan.

Harrituen gida lanak eman zion ospea. Gida hori teologia eskolastiko judutarra da eta, filosofian murgildutazeuden baina filosofia, zientzia eta Idazketa nola bateratu ez zekiten pertsonei zuzendua dago.

Maimonidesen arabera, Legea eta filosofia berez ezberdinak badira ere bateratu egin behar dira; are gehiago, filosofiaren helburua Legea demostratzea eta berrestea da. Jainkoa existitzen dela eta bakarraeta gorpuzgabea dela froga daiteke. Alfarabiren antzera, existitzen diren gauzak kontingenteak direla eta,ondorioz, ezinbestez Izate baten existentzia eskatzen dutela azaltzen du. Jainkoaren existentzia frogatutadago, mundua betierekoa izan edo denboran ex nihilo sortua izan. Dena dela, ez du uste mundua betierekoadenik; kontingentea da eta Jainkoaren borondate askearen ondorio.

Jainkoari dagokionez, badakigu existitzen dela baina ez dakigu zer den. Berezitasun negatiboak aipatuzbaino ez dezakegu Jainkoaz hitz egin, hots, inperfekzio oro ukatuz; modu horretan, zer ez den jakingo dugubehinik behin. Doktrina horrek argi erakusten du Jainkoaren bakartasunari egiten zaion edozein erasosaihesteko judutarren kezka.

Gizakiari dagokionez, Maimonidesek dioenez gizaki bakoitzak bere merituen arabera aldatzen dengaitasun intelektuala du. Hala, hil ondoren gizakia bere entelegu egilearekin elkartzen da. Hilezkortasuna ezda gizaki indibidualaren berezitasuna, izan ere, materiak bakantzen bagaitu (gorputzaren zentzumenezkoforma den aldetik), hiltzean eta usteltzean entelegu purua baino ez da geratzean. Gizakia ez da hilezkorragizabanako modura, entelegu aktiboaren parte gisa baizik. Doktrina hau Tomas Akinokoak ukatu egingo duXIII. mendean.

BIBLIOGRAFIA

E. GILSON, La filosofía en la Edad Media, Madril, Gredos, 1985.

R. RAMÓN GUERRERO, El pensamiento filosófico árabe, Madril, Cincel, 1985.

J. VERNET, La cultura hispano-árabe en Oriente y Occidente, Bartzelona, Ariel, 1978.

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 238


Kristautasunaren ortodoxia teologikoa gorpuzten joan zen pixkanaka mendetan zehar. Kristoren izaera, Ama Birjinaren irudia, Hirutasuna, Predestinazioa edo aukeramen askea bezalako Elizaren Dogmak zalantzanjarri ziren Erdi Aroan, ondorioz, kontzilioak deituz konpondu nahi izan ziren gatazka larriak sortu ziren.Kontzilio hauen bidez funtsatu ziren katolizismoaren oinarri teologikoak. Eta, aldi berean, zenbait doktrinaalde batera utzi ziren heretikotzat hartuta.

GNOSTIZISMOA

II. mendeko bigarren herenean sortu zen gnostizismoaren ondorioz, fede kristau berrian txertatu nahi zirenantzinako filosofiak bateratu egin ziren. Platonismoa, neoplatonismoa edo estoizismoa bezalako doktrinakhelburu erlijioso zehatzeko tekniken jabe ziren.

Gnostizismoak fede erlijiosoaren eta adimenezko ezagutzaren arteko elkarrizketa bilatzen du.Agerkundearen fedea abiapuntutzat hartuta, agerkundea gizakia Jainkoarekin batuko zuen ezagutza bihurtunahi zen. Ez da aski Jainkoaren existentziari buruzko ezagutza arrazionala eta filosofikoa lortzea; orain gnosisdelakoa lortu nahi da, hots, Jainkoarekin bat eginez, berekin kontaktu pertsonala izatea ahalbidetuko duenesperientzia bateratzailea eta mistikoa.

Gnostizismoaren zenbait korrontek Itun Zaharra ukatu egin zuten bertan agertzen zen Jainkoa demiurgogaiztoa zela iritzita, itxurazko eta gezurrezko zentzumenen munduaren sortzaile; ondorioz, egiazko Jainkobakarra Itun Berrian agertzen dena da.

Marcion de Sinope izan zen korronte horretako pertsonaia nabarmenetako bat. Haren ustez Itun Zaharra eta Itun Berria elkarren antitesia ziren, izan ere, Itun Zaharrean agertzen den Jainkoak berak sortu ez duen eta gaitz guztien sortzaile den materia erabiltzen du. Horregatik egiten du porrot. Aingeruen etagizakiaren gainbehera dira aipatutako porrotaren erakusgarri. Jesus da Jainko gorena, eta gizakienganakoerrukiz, gizaki bilakatzen da eta haiek salbatzeko sufritu egiten du eta hil egiten da.

Ondoren, arrazoimenaren eta fedearen arteko harremanean sakontzen da, edo, bestela esanda, filosofiareneta teologiaren arteko harremanean. Fedea ordezkatu nahi duen ezagutzaren eta, misterioa ikertu asmoz,fedearen baitan murgiltzen den ezagutzaren arteko bereizketa egiten da. Hori dela eta, hurrengomendeetan, batez ere eskolastikan, filosofia ancilla theologiae (teologiaren mendekoa) dela eta haren mendeegon behar duela esaten da.

PELAGIANISMOA

Pelagio britainiarra zen izatez, fraidea zen eta 380.urtean Erromara iritsi zen. Han, aszetismo zorrotzapraktikatu zuen bere ikasleekin batera Erromako hiriaren gainbehera morala kritikatuz; gizakia salbatzekobide bezala aukeramen askea defendatu zuen sutsu. Doktrina hau San Agustinen pentsamenduarenkontrakoa zen, azken honen arabera, gizakiaren salbazioa edo kondena aurrez ezarrita dago borondatejainkotiarrak hartzen duen erabakiaren baitan. Jainkoa askea da nor salbatu aukeratzeko eta betikotasunetikabiatuz egiten du aukeraketa. Horrek askatasun gizatiarraren existentziari buruzko gatazka planteatzen du,izan ere, Jainkoak erabakitzen du nor salbatuko duen, zuk egiten dituzun ekintzak, onak zein txarrak, ez duteinolako baliorik salbaziorako. Bestetik, Jainkoak aurretik baldin badaki zuk nola jardungo duzun, ez zara askea,izan ere, horrela jardungo zenuela aurrez ezarrita zegoen. Honen aurrean, Pelagiok sorkuntzaren eta aukeramen askearen bikaintasuna berresten zuen. Bere ustez arima ez zegoen inoiz erabat galduta, eta garrantzitsuena, Jainkoak eman dizkion adimenezko trebetasunak baliatuta gizakiaren ongi aukeratzekoaskatasuna da.

Halaber, muzin egin zion Adanek ekintza sexualaren bidez gizaki orori helarazitako jatorrizko bekatuarenideiari. Pelagioren arabera, gizakiak bekaturik gabe jaiotzen dira eta bekatuan jausten badira beren erruzizaten da.

Dogmen bilakaera

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 239


Erroma Alaricoren mende geratu zenean Afrika iparraldera jo zuen. Han bere doktrinak sarritan kondenatuziren, bereziki Efesoko Kontzilioan. San Agustin bere doktrinen etsai sutsua zen eta 416.urtean kontzilio batdeitu zuen Mileven eta, Inozentzio I Aita Santuaren aurrean Pelagio salatu zuen. Aita Santuak berehalaPelagio eskumikatu zuen. Dena den, polemikak luze jo zuen etengabeko birgaitze eta kondenekin.

Aukeramen askearen eta aurrezagutza jainkotiarraren arteko lehia berpiztu egin zen XVI. mendeankalbinismoarekin. Kontraerreforman zehar, Trentoko Kontzilioan, Jainkoak erabakitzeko ahalmena zuen ala kondenazioa baimentzera mugatzen zen planteatu zen. Jainkoaren ahalguztiduntasuna eta miserikordiaaskatasun gizatiarrarekin bateratzea zen arazoa.

ARRIANISMOA

Korronteak Arrio izenetik hartu zuen izendapena. Arrio Alexandriako apaiza izan zen, gerora gotzain ere izanzena. 318.urtean Jainkoarengan hiru pertsona egotearen ideia ukatu zuen; bere ustez, pertsona bakarrazegoen, Aita, hain zuzen; Jesukristo ez zen Jainkoa, aitzitik, Jainkoak sortu zuen ezerezetik. Semea umekia daeta Semea izateak hasiera bat du, beraz, garai batean ez zen existitzen. Teoria honek Jainkozko Hitzarenbetikotasuna ukatu egiten zuen eta, ondorioz, baita bere jainkotasuna ere. Jainkoarekin duen harremanestua kontuan hartuta soilik izendatu daiteke Jesus Jainko. Espiritu Santuari ere jainkotasuna ukatu zion, bere ustez, Espiritu Santua Jainkozko Hitzaren azpitik kokatzen den umekia zen.

Heresiak hartu zuen tamaina eta eragin zuen krisi sakona ikusita, Konstantino Handia enperadoreak Nizeako Kontzilioa deitu zuen 325. urtean, arazoari irtenbidea eman asmoz. San Atanasiok, Alexandriakodiakonoak eta Arrioren aurkari sutsuak, fedearen definizio ortodoxoa ezarri zuen eta homoousión hitza sartu zuen (izaera berekoa). Definizio hori katolikoentzat oso ezaguna den esaldi batean islatzen da, Nizea-Konstantinoplako kredoan: «Jaun bakarrean sinesten dut, Jesukristorengan […] Egiazko Jainkoarenegiazko Jainkoa, […] Aita bezalaxe ernarazia, eta, ez sortua».

Kontzilioaren ondorioz Arrioren idazkiak kondenatu egin ziren eta Arrio eta bere jarraitzaileak erbesteratuegin zituzten. Bitxia badirudi ere, arrianismoak denbora askoan iraun zuen; izan ere, godoak arrianismoarenkredoaren baitan bihurtu ziren kristau.

NESTORIANISMOA

Nestorianismoa V. mendean sortu zen eta, Nestorio Konstantinoplako patriarkatik hartu zuen izena; Nestoriok haragiztatutako Kristorengan aparteko bi pertsona zeudela uste zuen: bata jainkotiarra (Jainkoaren Semea) eta bestea gizatiarra (Mariaren semea), borondate komun baten bidez bateratuak.Nestorianismoaren jarraitzaileen ustez Jesukristo ez da Jainkoa, Jainkoaren eramailea baizik. Beraz, bi izaerenarteko komunikazioa ukatu egiten da; gizakiaren propietateak (jaiotza, pasioa eta heriotza) Kristo gizakiarijarraituz predika daitezke soilik eta propietate jainkotiarrak (sorkuntza, ahalguztiduntasuna eta betierekotasuna) Logos-Jainkoari jarraituz. Ondorioz, Maria ezin da Jainkoaren amatzat hartu; «gizakiaren ama» edo «Kristoren ama» besterik ez da.

Doktrina hau Efesoko Kontzilioan (431) kondenatu zen honakoa ezarrita: «guretzat jainkotasunak eta gizateriak Jaun eta Kristo bakarra osatzen dute […] Modu horretan, Aita Santuek ez dute inolako arazorik izanAma Birjina Santuari Jainkoaren ama esateko». (Doktrina katolikoaren eskuliburua, Denzinger – Dz 54)

Efesoko Kontzilioa burutzen zen bitartean, Eutiques izeneko monje batek, nestorianismoaren aurka eginez,Kristoren izaera bakarra jainkotiarra zela adierazi zuen. Modu horretan, nestorianismoaren aurkako doktrina bat sortu zen, monofisismoa (izaera bakarra), hain zuzen. Konstantinoplako bigarren Kontzilioankondenatu egin bazen ere, jarraitzaile asko izan zituen Egiptoko kristau koptoen artean. Han, oraindik erejarraitzaileak ditu.

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 240


XVI . mendean zaila zen natura-zientzien eta alkimiaren edo gogoeta magiko-astrologikoaren eremuabereiztea. Errenazimentuan zehar ideia neoplatonikoak berragertu ziren, kabalatik, tradizio hermetikotik,magiatik eta astrologiatik eratorritako teoriaz osatuta.

Harrigarria bada ere, doktrina horietako zenbait teoriak eragina izan zuten zientzia modernoen sorkuntzan,esate baterako: neopitagorismoaren geometria egiten duen Jainkoa, tradizio neoplatonikoak eta hermetikoak Eguzkiari egiten dioten gurtza edo neoplatonikoek esferen armoniaz duten nozioa.

Garai horretako teoria guztiek kontrako joera okultista ere bazuten, Realek eta Antiserik adierazten dutenmoduan: «ukaezina da pentsamendu magiko-hermetikoak izan zuen eragin nabarmena, baita IraultzaZientifikoaren adibide adierazgarrienetan ere».

ALKIMIA ETA KIMIKA

Alkimia, magia eta astrologia izan ziren arabiarrek mendebaldeko zientziari egindako ekarpen nagusietakobatzuk. Natura menderatzea ahalbidetuko zuen ezagutza bat eskura zitekeela zen ideia nagusia.Pentsamendu hori arabiarren artean oso hedatua zen eta Europako pentsalarien artera ere hedatu zen.

Alkimiaren jatorria ezartzerako orduan honakoak aipa daitezke: Egiptoko metalgintzako langileak, materiari buruzko gnostikoen eta Alexandriako neoplatonikoen teoria aristotelikoak eta Platonen Timeodelakoan agertzen den lehen materiari dagokion ikuskera. II. mendean lehenengo alkimistek hainbat tresna baliatuz gauzatutako laborategiko jardunak eta munduari buruzko azalpen sinbolikoak, urrunekoekintzaren sinesmena, mundu lurtarrean astroen eragina edo zenbakien boterea nahasi zituzten. Ideia horiek III. mendean finkatu ziren eta XVII. mendera arte iraun zuten.

Ez zen naturaren zientziaren eta ezkutuko zientzien (magia) arteko bereizketa argirik egiten. Teoría del artemágico lanean, Al-Kindik fenomeno fisikoak arrazoi fisikoen ondorioz nahiz ezkutuko arrazoien ondoriozgerta daitezkeela aitortzen du.

Botere magiko hori eskuratzeko irrikaz asko eta asko izan ziren Kristautasunetik Toledo edo Sizilia gisakoikastetxe musulmanetara jo zutenak. XII. mende aurreko latinezko lanetan dagoeneko magia eta alkimiaaipatzen dira, baina XII. mende horretatik aurrera izan zuen hedapen nagusia. Ikertzaileek Filosofiaren Harriaaurkitu nahi zuten, «bizitzaren elixirra» edo animalien eta landareen propietate magikoak. Beranduago,alkimistek betiko gaztetasuna edo metalak urre bihurtzeko formulak bilatzearen ondorioz hainbat eletzarsortu ziren. Horien artean kokatzen da Fausto doktorearen eletzarra; azken honek, ospe handia eskuratuzuen, ondorioz, hasiera batean prestatutako pertsonek egiten zituzten praktikak, XIV. eta XV. mendeetan zehar era guztietako pertsonek gauzatu zituzten.

Bazen bekatuzko magia bat, deabruak gauzatutakoa, eta bazen izaki naturalek dituzten ezkutuko bertuteeneraginez gauza zitekeen beste magia on bat, hortik dator magia natural izendapena. Guillermo de Auverniaeta Alberto Handia filosofo eskolastikoek ere bereizketa hori mantendu zuten.

Roger Baconek esperimentu zientifikoaren ikuskera garrantzitsu bat garatu zuen eta bera izan zen, naturamenderatzeko nahia eta harri eta landareetan ezkutatzen ziren boterearen sinesmena abiapuntutzat hartuz,zientziaren helburu praktikoak erakutsi zituen lehena. Baconek Opus Tertium lanean dioenez, alkimiazientziaren edozein teoria baino lagungarriago izan zen kimikaren garapenean: «Dena den, bada bestealkimia bat, operatiboa eta praktikoa, arteari esker, naturan baino hobeto eta naroago, metal nobleak,koloreak eta beste hainbat gauza nola egin erakusten duena».

Alkimisten jarduna belaunaldiz belaunaldi helarazi zen, tindaketei, pinturari, kristal lanketari, pirotekniari,medikuntzari edo metalgintzari buruzko tratatu greziarren eta arabiarren latinezko itzulpenekin batera.

Magia, alkimia eta astrologiazientzia modernoarenhastapenean

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 241


Praktika enpiriko horrek kolore- eta itxura-aldaketan jartzen zuen arreta gehiago masa-aldaketan baino,baina informazio erabilgarri ugari eman zion XVII. mendean abiatu zen kimika berriari

ASTROLOGIA ETA ASTRONOMIA

Jatorri egiptoarra eta kaldearra duen astrologia astronomiarekin lotuta egon zen antzinatik. XV. eta XVI. mendeetan zehar astrologia benetako zientzia zen gizakien ustez. Astrologoek pertsonen osasuna eta patua aurreikusten zuten; jauregietan ere estimatuak ziren iraultza herrikoiak eta monarkiarekin,politikarekin edo etorkizuneko balizko gerrekin zerikusia zuen oro ikertzen zutelako.

Astrologiaren jatorria aztertzerakoan ezinbestekoa da Ptolomeo aipatzea. Ptolomeok Almagesto liburuari eta Tetrabiblos astrologiari buruzko aterakinari zor die eskuratutako ospea. Errenazimentuan eragin handiaizan zuten ustez Hermes Trimegistosenak ziren idazkiek. Idazki horietan hainbat egileren testuak batzenziren. Guztiek Corpus Hermeticum izendatu zena osatzen zuten. Testu horietan gorenaren eta apalagoaren,gizakiaren eta unibertsoaren, lurtarraren eta zerutiarraren, eta, materiaren eta espirituaren artekoelkarrekikotasuna azaltzen da.

Corpus Hermeticum lanaren itzultzaileak, Marsilio Ficinok, mikrokosmosaren eta makrokosmosaren artekoparalelismoan sinesten zuen. Unibertsoa izaki biziduna bada adeitasun kosmikozko harreman bat sortzen daeta, harreman horren arabera, zati bakoitzean gertatzen denak eragina du gainerako zati guztietan.Zalantzarik gabe gertakizun zerutiarrek (makrokosmosa) eragina dute gertakizun lurtarretan (mikrokosmosa).

Astrologiak gertaerak aurreikusten zituen eta magiak gertaera horietan esku hartzen zuen. Magiarenondorioz zeruan irakurritako gertaerak aldatu egiten ziren; gertaeretan esku hartzeko tresna zen eta magoaren edo astrologoaren ospea eta arrakasta esku hartze horren baitakoa zen.

Kopernikok astroen eragina abiapuntutzat hartuz jorratu zuen medikuntza, hala, Eguzkia unibertsoarenerdian kokatzen zela adierazi zuenean Hermes Trimegistosen autoritatea aipatzen zuen, izan ere, azkenhonen arabera Eguzkia «ikus daitekeen» Jainkoa zen. Keplerrek izarrei begiratzen zien erabakiak hartuaurretik eta bere horoskopoak oso estimatuak ziren. Izarren esferaz zuen ikuskeran neopitagorismoareneragin mistiko argia nabari daiteke. Mysterium Cosmographicum liburuan dioenez: «gauza mugigaitzen–Eguzkia, izar iraunkorrak eta espazioa– armonia ikusgarriak Aita Jainkoaren, Seme Jainkoaren eta EspirituSantu Jainkoaren Hirutasunarekin du zerikusia.

Galileo berak ere horoskopoak taxutu zituen Medizien gortean eta, Newtonen pentsamenduan erehermetismoa eta alkimia nabari daitezke.

Ikusi dugunez Errenazimentuan alkimia, natura-zientziak, astrologia eta astronomia elkarreragin estuanzeuden. Geroago, harreman estua egon zen alkimiaren eta magiaren teoria eta praktikak alboratzearen–sasi-zientziatzat hartzen zirelako– eta zientzia modernoaren aurreratzearen artean.

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 242


Giandomenico Campanellak (hamabost urte zituela ordena dominikano batean sartu zuenean Tomas izenahartu zuen) eleberri bat egiteko moduko bizitza izan zuen. Stilon (Calabria) jaio zen 1568an. Gaztetanaristotelismoa eta tomismoa ikasi zituen, dena den, teoria horiek ez zuten ase eta filosofo antzinakoen,modernoen eta ekialdekoen lanak irakurtzeari ekin zion. Napolin zegoela, Giambattista de la Porta magoadituarengana jo zuen maiz. 1591n hainbat hilabetez espetxeratuta egon zen heresiaz eta magia egiteazkondenatuta; espetxetik irten zenean Paduara joan zen eta Galileo ezagutu zuen. Beranduago hari buruzApología pro Galileo idatzi zuen (1616an idatzi bazuen ere, 1622an argitaratu zen). Beste hiru kondena jasanostean, 1599an turkiarren laguntzarekin espainiarren aurkako altxamenduan parte hartu zuen. Harrapatuegion zuten eta betiko kartzela zigorra ezarri zioten Napolin. Espetxean 27 urte igaro ondoren bizia salbatuzuen erotasuna pairatzearen itxurak eginez, nahiz eta, sarritan, tortura ikaragarriak jasan. Espetxealdiadenboraren poderioz kontu formal hutsa bihurtu zen eta bertan idatzi egiten zuen, gutunak jasotzen zitueneta bisitak izaten zituen.

1626an espetxetik irten zen baina berriro espetxe zigorra ezarri zioten Erroman nuntzio apostolikoarenaginduz. Berriz ere espainiarren aurkako konspirazioa leporatzen zaio. Oraingo honetan, ordea, Urbano VIIIAita Santuaren babesa zuen eta Parisera ihes egin zuen Frantziako enbaxadorearen babespean. 1634tikaurrera Campanellak unerik loriatsuenak bizi zituen Frantzian, jakintsuen eta nobleen gorespena jasoz.Gainera, Luis XIII erregearen eta Richelieu boteretsuaren mirespena zuen. 1639an hil zen, bizia salbatzekomagia erabiltzeko ahaleginetan zebilela.

Hona hemen Campanellaren zenbait lan nabarmengarri: La filosofía demostrada por los sentidos (1591), Del sentido de las cosas y de la magia (1604), Teología erraldoi bat (1613-1624) eta Égloga al nacimientomilagroso del Delfín (1638), azken hau Luis XIII erregearen omenez idatzia.

«… Eta nik gehiago ikasten dut inurri baten edo belar baten anatomiaz [...], mendeen hasieratik hona idatzidiren liburu guztietatik baino. Filosofatzen eta Jainkoaren liburua irakurtzen ikasi ondoren: ale honekin gaizkikopiatutako liburu gizatiarrak zuzentzen ditut; izan ere, gutiziaz kopiatu dira eta ez unibertsoaren arabera,hots, liburu originalaren arabera». Carta a monseñor Antonio Quarengo lanean Campanellak idatzi zuenadierazpen horrek erakusten digu nolakoak ziren bere pentsamenduaren oinarriko ideiak.

Campanella Telesioren filosofia ikasiz hasi zen eta, bere ustez, baliozko ezagutza-iturri bakarra naturarekinharreman zuzena zuena zen. Horrek, liburuen bidezko ikasketarekin haustea suposatzen zuen.

Filosofatu ahal izateko «Jainkoaren liburua» irakurtzen ikasi behar da; modu horretan, gauzekin bateratukobaikara, zentzumen bitartez. Zentzumenetan oinarritzen den ezagutza hau enpirismo aristotelikotik urrunkokatzen da, izan ere, gauzak barneratzea eta elkarren artean partekatzea suposatzen du. Gauzak ez diragogamena ispilua izango balitz bezala islatzen, aitzitik, zentzumenek gidatutako bizi-prozesu baten bitartezislatzen dira; horrela, bizitza unibertsalean barneratzean datza, hori baita adierazpide jainkotiarra.

Gauzen esentzia sentsazio intuitiboen bitartez atzitzen duen enpirismo mistikoa da doktrina hori. Beraz,ezagutzea subjektuak objektua asimilatzea izango litzateke.

Campanellak aurre hartu zion Descartesen tesiari, izan ere, autokontzientzian oinarritutako eszeptizismoaukatu egin zuen: «arimak presentzia-ezagutza baten bitartez ezagutzen du bere burua (bere baitarenpresentzia baita), ez ezagutza objektibo baten bitartez (bere baitatik ezberdina den objektu batenirudikapen gisa)». Eszeptizismoa ez da jasangarria, izan ere, arimak printzipio ukaezinak ematen dizkiguntrebetasuna du berez; existitu egiten gara, pentsatu egiten dugu, nahi izaten dugu eta ahal izaten dugu,horiek lirateke lehenengo printzipioak.

Gauza guztiek kontzientzia zutela esaten zuen. Panpsikismoa deritzon teoria honen arabera, substantziamaterialak eta espiritualak –Jainkoa barne– badakite zer diren eta bere izatea maite dute. Doktrina hauTelesiok ere azaldu zuen eta, animazio unibertsala unibertsoaren ikuspegi hermetiko-platonikoarekin lotzendu eta magia naturalari zentzua ematen dio.

Campanellari La ciudad del Sol lanak eman zion ospe gehien zalantzarik gabe. Lan hori, utopiaerrenazentisten multzoan sartzen da, Tomas Mororen Utopía edo Francis Baconen Nueva Atlántida bezalaxe.

Tomas Campanella: filosofia,magia eta erreforma politikoa

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 243


Liburu honetan egilearen sinesmen magiko-astrologikoak eta berrikuntzarako joera antzematen dira.La ciudad del Sol lanean, anaia ospitalekoen ordenako maisu nagusia Trapobanan Eguzkiaren hiria aurkituduen Genoako almirante batekin elkarrizketatzen da, Ceilanekin; elkarrizketan zehar estatuaren ikuspegiutopikoa deskribatzen da, Platonen polis idealaren parekoa.

Hiria muino batean kokatzen da eta zazpi zirkulu erraldoiez zatikatzen da. Zirkulu horiek zazpi planeten izenahartzen dute. Zirkuluak, munduko gertakizun guztien irudiak eta sinboloak irudikatzen dituzten harresiakdira. Zirkulutik at zientzien, legeen eta armen asmatzaileak agertzen dira eta, leku nabarmenean kokatutaJesukristo eta hamabi Apostoluak agertzen dira. Tontorrean tenplu borobil bat da, inguruan harresirik ezduena, zutabe sendo eta ederren gainean sostengaturik. Kupula honen gainean beste bat dago. Bigarrenhorren sabaian zeruko izar nagusiak irudikatzen dira, bakoitzaren izenarekin eta lurreko gauzen gainean duteneraginarekin batera.

Hiriko agintaria Hoh izeneko apaiz-printze bat da. Printze hori Metafisikoa da eta kontu guztiez arduratzenda, bai denborari dagozkionez bai espirituari dagozkionez ere. Hiru printze-laguntzaile ditu: Pon, Sin eta Mor;horien izenak Boterea, Jakinduria eta Maitasuna esan nahi dute hurrenez hurren. Boterea gerraz eta bakeazarduratzen da, Jakinduria arte liberalez eta eskolez eta, Maitasuna matrimonioaz eta ugalketaz arduratzen da.Hiriko biztanleek Jesusen alde egiten dute otoitz, Ptolomeo goresten dute eta Koperniko miresten dute.

Gizartea berdintasunean oinarritzen da, ondasun- eta emakume-erkidegoa dago, modu horretan, berezkodirua eta familia alde batera uzten dira; izan ere, azken horiek berekoikeria sorrarazten dute eta, behin horiekbaztertuta, krimena eta indarkeria desagertu egiten dira.

Batzuen ustez, Campanellaren obra ez da merezi bezain beste aztertu. Bizitzako urterik onenetan espetxeanegotea egokitu zitzaion eta bere pentsamenduak merezi zuen aitorpena jaso zuenean, dagoeneko,Descartesen filosofia nagusi zen intelektualen artean.

Magia eta astrologia antzinatik agertu dira pentsamenduaren historian, baina, epealdi helenistikoan eta Errenazimentuan bizi izan zituzten unerik oparoenak. Mikrokosmosa makrokosmosaren isla zela uste zen eta, ikuspuntu horretatik defendatzen ziren teoria astrologikoak, animistak, alkimistak eta panpsikistak.Zientziak natura menderatzearen ideiak baditu sustrai magikoak eta, hori, Francis Bacon pentsalariarengansuma daiteke. Errenazimentuan gertatutako iraultza zientifikoak munduaren ikuskera magikoa hankaz gorabota bazuen ere, iraultza horren lehen bulkadak magiaren testuinguru berean eman ziren eta zientziamodernoaren abiapuntu izan zen.

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 244


JATORRIA

Tradizio eskolastikoaren haustura XIV. mendean hasi zen Guillermo de Ockhamekin eta Ilustrazioan indartuzen, pentsamendua sekulartzeko joerak eta erlijio naturala delakoaren hedapenak eraginda.

XIX. mendean tradizio eskolastikoa berrabiarazteko saiakerak egin ziren hainbat herrialdetan. Jaime Balmesfilosofo espainiarra izan zen korronte horretako ordezkaririk garrantzitsuenetakoa. Europa guztian zeharbidaiatu zuen eta idazle katoliko garrantzitsuenekin izan zituen harremanak, esate baterako,Chateaubriandekin edo Leon XIII Aita Santua izango zenarekin. Zentzuan oinarritzen zen Eskoziakofilosofiatik gertu kokatu zen eta filosofia modernoaren korronteak kritikatu zituen; izan ere, okertzat jotzenzituen, batez ere, eszeptizismoa, idealismoa edo panteismoa. Madrilen bizi izan zen azken urteetan. Bertan idatzi zituen bere lanik garrantzitsuenak eta, liberalen eta tradizionalen arteko hurbilketaren aldekointeresa agertu zuen. Real Academia Españolako kide izendatu zuten. Lanik garrantzitsuen artean haueknabarmendu behar dira: El criterio (1845), ziurtasunari buruz, eta Filosofía fundamental (1846).

Filosofia eskolastikoa berritzeko bultzada erabakigarria «Aita Santu gizartekoi» ezinenez ezagutzen zen Leon XIII Aita Santuaren Aeterni Patris entziklikari esker iritsi zen, 1879an. Agiri horretan, oker dauden eta beste batzuk okertzea eragiten duten gizaki biraolari, harro eta limurtzaileen ideologia salatzen zen.

Arrazionalismoa, materialismoa, idealismoa eta positibismoa dira, besteak beste, agiri horretan aipatzendiren doktrina okerrak. Azken urte hauetan filosofia berrezartzeko, San Tomas Akinokokoaren doktrinaentzutetsua berritzeko eta garai batean izan zuen dirdira berreskuratzeko ahalegina egiten zuten filosofoenereduari jarraitzea aholkatzen da bertan.

Joera eskolastikoko ikastetxeen sorrerarekin indartu zen doktrina-mugimendua. Instituzio horiek Aeterni Patris entziklikaren mintzaldiari jarraitzen diote: Zuek sortuko dituzuen edo sortu dituzuen Akademiak,doktrina bera defendatu behar dute (San Tomas Akinokoarena) eta hedaturik dauden okerrak gezurtatzekoerabili behar dira. Modu horretan, pentsamendu eskolastikoan espezialdutako zentro ospetsuak sortuko dira.

BI FILOSOFO NEOTOMISTA: MARITAIN ETA GILSON

Balio kristauak berreskuratzeko ahaleginean kokatzen da neoeskolastikaren filosoforik adierazgarriena,Jacques Maritain frantziarra. Kristau-humanismoa izendatutako korronte filosofikoaren aitzindaritzat hardaiteke. Bergsonen ikaslea izan zen eta sozialismo iraultzailearen jarraitzaile izan zen; beranduagokatolizismora aldatu zen eta, 1908az geroztik, bere pentsamendua San Tomas Akinokoaren lanera bideratuzen. Beste filosofia garaikide batzuk filosofia tomista gehiago ezagutzea eta onartzea zuen xede eta, aldiberean, balio kristauetan oinarritutako gizarte bat garatu nahi zuen. Hainbat unibertsitatetan aritu zenirakasle gisa: Toronto, Princeton eta, 1942-44 bitartean, Columbiako Unibertsitatean (New York). Garaihorretan filosofia politikoari buruzko hainbat lan idatzi zituen, tartean honako liburuak argitaratu zituelarik:Derecho del hombre y ley natural (1942) eta La filosofía en la ciudad (1960an argitaratua). Frantziara itzulita,bere emaztea hil ondoren, Tolosako komentu batean sartu zen; hiri horretan hil zen 1973an.

Humanismo integral (1936) lanean Europan sortzen ari den totalitarismoaren aurka agertzen da etapertsonaren aldeko defentsa sutsua aldarrikatzen du. Inspirazio kristauen balioak eraginkorrak izango direnzibilizazio berri bat proposatzen du, baina, Instituzio laikoen autonomia mantenduz. Eliza eta estatua -gizartegizatiarraren onuran- elkarlanean diharduten bi errealitate dira. Jainkoa da subiranotasunaren jabe bakarraeta herriari ematen dio subiranotasun hori; modu horretan, estatua herriaren helburu sozialak gauzatu ahalizateko tresna bilakatzen da.

Etienne Gilson filosofiaren historiagilea izan zen (1884-1978) neotomismoaren beste ordezkari garrantzitsubat. Pentsamendu tomistari buruzko ikerketa eta interpretazio bikainak egin zituen. Sobornan, Collège deFrance delakoan eta Torontoko Unibertsitatean aritu zen irakasle gisa. Inoiz izan den Erdi Aroaren ikertzaileonenetakoa izan zen. 1926an «Archives d´histoire doctrinale et littéraire du moyen âge» aldizkaria sortuzuen. Hil ondoren argitaratutako El ateísmo difícil (1979) lanean jarrera ez-metafisikoetatik ere Jainkoarengana

Neotomismoa

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 245


iris daitekeela adierazten du; mendebaldar batek Jainkoa aipatzen duenean, kontuan hartu behar du hitzhorren atzean otoitzez eta eztabaidaz hornitutako 24 mende ezkutatzen direla.

NEOESKOLASTIKA ETA POLITIKA: DEMOKRAZIA KRISTAUA

Katolizismoaren barnean Demokrazia Kristauaren agerpena da Maritainen filosofiak utziko duen ondoriopolitikoa. Leon XIII Aita Santuaren Rerum Novarum (1891), liberalismoaren eta sozialismoaren aurka egin nahizuen doktrina soziala islatzen da. Azkenarekin izandako polemikan jabetza pribatuaren eskubidea berrestenda, baina, klaseen arteko elkartasuna eta, gizabanakoaren eta gizartearen arteko erantzukizuna aldarrikatuz.Agiri hori abiapuntutzat hartuz, Elizak inspirazio kristauko masa-alderdiak –Demokrazia Kristaua kasu–sortzea ahalbidetzen du, mundu modernoko gizakiak dituen beharrizan sozialei erantzuna emateko. Horrez gain, ekintza sozialarekin eta politikarekin konprometitutako mugimendu katoliko ugari sortu ziren.

FILOSOFIA NEOESKOLASTIKOA GAUR EGUN

Neotomismoa ez da kutsu kristaua duen talde filosofiko bakarra, izan ere, agustinismoaren, suarismoarenedo eskotismoaren aldeko korronteak aurki ditzakegu. Dena den neotomismoa da talderik garrantzitsuenabai bere eraginagatik bai duen jarraitzaile kopuruarengatik. Batez ere, Frantzian, Belgikan eta Alemaniankokatzen dira neotomismoaren jarraitzaileak, nahiz eta azken urteetan Estatu Batuetan hedatu den bereziki.

Gaur egun, talde espiritual ezagunenetakoa da. Gizarte tomistetako biltzarretan beste korronte filosofikobatzuk aztertzen dira, fenomenologia edo existentzialismoa, esate baterako. Bioetikari so ere tomismoabeste filosofia batzuetara nola hedatzen den ikus daiteke; pertsonaren izateari eta duintasunari buruzkoazterketa sakonak egiten dira, horrez gain, gizakiaren eskubide ukaezinen defentsa egiten da, hala,eutanasia eta abortoa ez dira baimentzen.

Gaur egun, Bulletin Thomiste eskolako bibliografia-organoa nabarmendu behar da, izan ere, urtero 500 liburueta aterakin erreferentzia argitaratzen ditu eta, horrez gain, gutxienez 25 aldizkari tomista barneratzen ditu.Honakoak dira tomismoaren zentro nagusiak: Lovainako Unibertsitateko Institut Supérieur de Philosophie,Pariseko Institutu Katolikoa, Milango Unibertsitate Katolikoa, Erromako Angelicum eta FriburgokoUnibertsitatea (Suitza).

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 246


1543tik aurrera –Kopernikoren De revolutionibus orbium coelestium liburua argitaratu zen urte horretan–eredu kosmologikoarekin gertatu zenari buruzko gogoeten ondorioz hainbat interpretazio egin dira zientziagaraikidearen filosofiaren arloan.

Errenazimentuaz geroztik, zientziak berrikuspen kritiko bat gauzatzeko beharraz jabetu ziren; gainera, liburusakratuetan oinarritutako azalpen teologikoetatik urrundu zirenez, ezinbestekoa zen zientziak kontzeptufilosofiko berriak garatzea.

POPPER: INSTRUMENTALISMOA, ESENTZIALISMOA ETA AIERUAK

Galdera hau da abiapuntua: gure zientziak kalkuluak egiteko tresna hutsak dira edo munduaren benetakodeskribapenak dira? hots, gauzen esentzia deskribatzen al dute? Itxuraren atzean ezkutatzen denadeskribatzen al dute?

XVI. mendean bost kosmologia ageri ziren elkarren aurka: Ptolomeorena, Aristotelesena, Tycho Braherena etaKopernikoren eta Keplerren eredu heliozentrikoak. Guztiak azalpenezkoak eta iragarpenezkoak ziren eta bi interpretazio eman zituzten planteamendu filosofikoetatik abiatuz:

1. Lehenengoak eredu kosmologikoa planeten mugimenduak aurreikusteko tresna sinple moduraproposatzen zuen; ondorioz, hipotesi matematikoak baino ez ziren, ez unibertsoaren deskribapen errealak.Halaxe agertzen da Osianderrek, liburuaren inprimatzaileak, idatzitako De revolutionibus liburuarenhitzaurrean. Halaxe adierazten du Bellarmino kardinalak (Giordano Brunoren prozesuan zeharinkisidoreetako bat izan zen) 1615ean Galileori buruz idatzitako gutun batean: «Zure Aitatasunakzuhurtziaz jokatzen du Galileo jaunak bezalaxe, izan ere, hipotetikoki hitz egiten du soilik, eta ez moduabsolutuan, Kopernikok hitz egiten zuela uste izan dudan moduan. Izan ere, Lurra mugitu egiten dela eta Eguzkia geldirik dagoela suposatuta, itxurak eszentrikoak edo epizikloak proposatuz baino hobetogordetzen direla esatean ez dago inolako arriskurik, eta hori aski zaio matematikariari». Hots, ez dagoinolako arriskurik (eta horixe da zuhurrena) itxurak gordetzeko eredu heliozentrikoa hipotesi matematikosoil gisa azaltzean, eta hori nahikoa izan behar da matematikariarentzat. Arazoa zera da -jarraitzen duBellarminoren gutunak– «errealitatean Eguzkia munduaren erdigunean kokatzen dela eta, ekialdetikmendebaldera mugitu gabe, bere buruari biraka ari dela soilik baieztatu nahi izatea eta, Lurra zeruetatikoso urrun kokatzen dela eta munduaren erdigunean dagoela mugigaitz atsedenean. Esan orain, […] ea Elizak onar dezakeen aita santuen aurkako zentzurik Eskrituretan».

2. Planteatutako bigarren interpretazioan eredu heliozentrikoa zeruen benetako ereduaren dekribapen batzela adierazten da; ez zela azalpenezko hipotesi hutsa. Jarrera horri esentzialismo esaten zaio eta Keplerreketa Galileok babestu zuten, besteak beste. Galileok arrazoi sendoa zuen horretan sinesteko, izan ere,teleskopio baten bitartez Jupiter eta haren ilargiak Kopernikok plazaratutako ereduaren irudikapena zirelaikusi zuen.

Popper instrumentalismoaren aurka agertu zen, izan ere, agerian jarri dezakegun unibertsoaren esentziarikegon ezin dela sinesten zuenez, instrumentalismoaren aurkikundeak «asmakuntza mekaniko hutsak»bilakatzen dira eta teoriak tresnak baino ez dira. Sekula ezingo du mundu berririk aurkitu zentzumenenbitartez hautematen ditugun munduen atzean, haien ustez, «mundua dirudiena besterik ez baita».

Esentzialismoaren arabera, mundu enpirikoa (gure zentzumenen bidez hautematen duguna) itxura da eta haren atzean ezkutatzen da mundu erreala, eta ezkutuko mundu hori da gure teoriekin deskribatu behardena. «Mundu errealari buruzko teoriak» beste teoria berri batzuk ordezkatu egiten dituztela jabetzengarenean sortzen da arazoa, esate baterako, eredu aristoteliko-ptolemaikoaren ordez Kopernikoaren ereduasartzean edo mekanika klasikoaren ordez erlatibitatea sartzean. Orduan, zenbateraino datoz bat gure teoriakmunduko deskribapen errealekin? Popperrek erantzun hau ematen du: teoriak mundua deskribatzekoegiazko aieruak eta saiakerak dira.

Iraultza zientifikoari buruzkogaur egungo gogoetak

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 247


Bestela esanda, errealitateari buruzko aieruak eta gezurtapenak izan behar dira zientziaren oinarri. Gure teoriak frogatzeko (testatzeko) ahalegina egin eta okerrak direla ohartzen garenean, agerian utzdaitekeen errealitate bat dagoela jakiten dugu. Popper bat dator esentzialismoarekin «zientzia aurkikundeerrealak egiteko gaitasuna» duela esaten duen heinean. Baina bere ustez, teoriak frogatuz baino ez diraaurrerapen zientifikoak lortzen.

KUHN: PARADIGMAK ETA IRAULTZAK

Kuhnek La estructura de las revoluciones científicas lan ospetsuan azaleratzen den teoriaren barneaninterpretatzen du XVI. mendeko iraultza zientifikoa. Zientziaren eboluzio-prozesua ulertzeko ezinbestekoa dafuntsezko termino bat azaltzea, paradigma, hain zuzen. Kuhnen arabera, paradigma bat «erkidego jakinbateko kideek partekatzen dituzten sinesmenen, balioei, tekniken eta beste hainbat baliabideen erabatekokonstelazioa da».

Kuhnen ustez, zientziaren historiak argi erakusten du diziplina orok funtsezko bi fase izan dituztela: alde batetik, «zientzia normalaren» aldia; hor, onartutako paradigma bat dago eta «ikerketa-eremu batekolegezko arazoak eta metodoak zehazteko» baliagarriak diren zientzia testu-liburuetan islatzen direniraganeko ekarpen zientifikoak dira ikerketaren oinarri. Adibide hauek ematen ditu: Aristotelesen Fisika,Ptolomeoren Almagesto edo Newtonen Printzipioak.

Aipatutako paradigmarekin bateraezinak diren hainbat emaitza pilatu eta krisialdia eman ondoren, iraultzagertatzen da. Une horretan bi eskakizun bete behar dituen paradigma berri baten beharra planteatzen da: 1. aurreko paradigmak azaldu ezin izan dituen arazo garrantzitsuak konpontzeko gaitasuna izatea, 2. arazoak konpontzeko aurreko zientziak zuen gaitasuna bermatzea.

Hau zen, zientzia normalaren garaian, XVI. mendearen aurretik onartzen zen paradigma: Ptolomeorenkosmologia eta Aristotelesen fisika teologia kristauan oinarritutako kosmosaren ikuspegi batekin. Kopernikok eta bere jarraitzaileek sorrarazitako iraultzak paradigma geozentrikoaren ordez paradigmaheliozentrikoa sartzeaz gain, «garai hartara arte gizakiak unibertsoari buruz zuen kontzeptua eta unibertsoarekin erlazionatzeko modua aldatzea» izan zuen ondorio. Kuhnek mundua ikusteko eraren aldaketa esaten dio horri (Gestalten aldaketa).

Prozesua ez da metatzailea, aitzitik, aurreko kosmosaren ikuspegiarekin haustea suposatzen du. Berez, alboan utzitako paradigma eta paradigma berria ezin dira alderatu, edo, Kuhnek esan zuen moduan,neurgaitzak dira, hots, ezinezkoa da haien arteko harremanik edo konparaziorik ezartzea. Ptolomeorenkosmologia eta Kopernikoren kosmologia ematen ditu adibide gisa. Paradigma heliozentrikoan epizikloetanedo eszentrikoetan oinarritutako azalpenek ez dute zentzurik, bestela esanda, kosmologia berria onartzeakAristotelesen eta Ptolomeoren doktrina oro suntsitzea suposatzen du.

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 248


BIOGRAFIA

Harriet Taylor 1807an jaio zen. Bere aita, Thomas Hardy, zirujaua zen Londresen. Hemezortzi urte zituela, John Taylorrekin, Islingtoneko enpresari aberats batekin ezkondu zen eta hiru seme-alaba izanzituzten.

Taylor senar-emazteak Eliza Unitarioko kide eta Elizako buruzagiaren, William Foxen, lagunak ziren. William Fox izan zen emakumearen eskubideak defendatu zituen lehenengotakoa. Muturreko iritzi politikoakdefendatzen ziren bilkuretara joaten ziren; bilkura horietako batean, John Stuart Mill filosofoa ezagutu zuen,1830an. Txundituta geratu ziren elkarren nortasunarekin eta adimenarekin eta ordutik aurrera, sarritanelkartu ziren.

1833an Harriet bere senarrarengandik bereizi zen adiskidantzaz, izan ere, orduan ez zen dibortzioa existitzen. Walton-on-Thamesera joan zen eta hau Millen bisita jasotzen zuen asteburutan. Ia klandestinoazen harremana izan arren, bataren zein bestearen lagunak asaldatu egin ziren eta sozialki isolatu eginzituzten.

Hurrengo urteetan elkarren ideiak partekatu eta hainbat liburu eta saiakera idatzi zituzten matrimonioarenlegeari eta emakumearen eskubideei buruz. Bereziki emakumearen mendekotasun ekonomikoak zueneragin umiliagarria kritikatzen zuten eta, haien ustez, matrimonioaren legeetan erreforma sakon batgauzatuz egoera hori aldatu egin zitekeen.

Millek idatzitako autobiografian aitortu zuenez, Taylor eta bera izan ziren bere izenez agertzen ziren liburueta saiakera gehienetako egileak. Apenas argitaratu zuen lanik, Monthly Repository egunkari unitariokohainbat artikuluren salbuespenarekin.

1849an Principios de economía política argitaratu zenean, liburuaren ekoizpenean Harrieten lankidetzak eta iritziek izan zuten garrantzia azaleratzea zen Stuart Millen asmoa, egilekide izan zela adieraziz; bainaTaylorren senarra ez zegoen ados eta erreferentzia horiek desagertu egin ziren.

John Taylor 1849an hil zen minbiziak jota eta Harriet Taylorrek bi urte itxaron zituen Millekin ezkontzeko.Stuart Millekin ezkondu zenean idatzi bat plazaratu zuen matrimonioaren legeak ukatuz, izan ere, bere ustez, lege horiei jarraituz gero emakumea erabateko mendekotasun egoeran geratzen zenekonomikoki eta legalki. Urte hartan Harrietek The Enfranchisement of Women artikulua argitaratu zuen. Dena den, ia osorik Taylorrek idatzi bazuen ere, Stuart Millek izenpetuta agertu zen. Gauza bera gertatu zen Westminster Review delakoan argitaratutako beste artikulu batekin ere. Artikulu hartan lege berriakeskatzen ziren emakumeak senarren indarkeriaz babesteko.

Harriet Taylor 1858ko azaroan hil zen tuberkulosiari (biek pairatzen zuten) aurre egin nahian Frantziara joanostean.

HELEN TAYLOR

Hilzorian zela The Subjection of Women lana liburua idazten ari zen bere senarrarekin batera. Harriet hil ostean, bere alabak, Helen Taylorrek lagundu zion Milli liburua bukatzen. Helenek beste hamabost urtez lagundu zion Stuart Milli hainbat liburu eta saiakeratan. Horrez gain, emakumearen botoa defendatuzuen ekintzaile feminista eta Kensington Society delakoaren kide fundatzailea izan zen. Talde hori izan zen lehena emakumearen botoa eskatzen. Kensington Society hamaika emakumek osatzen zuten eta eztabaida-talde bat osatu zuten. Ingalaterrako politika-sistema bidegabekoa zela iritzita, eskaera batluzatu zioten Parlamentuari emakumearen botoa berma zezan. Eskaera Komunen Ganberako kide zirenStuart Mill eta Henry Fawcetti luzatu zieten eta Reform Act delakoari egindako zuzenketa modura aurkeztu zuten; zuzenketak kontrako 196 boto jaso zituen eta 73 izan ziren aldeko botoak, beraz, ez zenonartu. Hartutako desengainuak akuilaturik London Society for Women’s Suffrage sortu zuten eta berehalaBretainia Handia guztian zehar hedatu ziren ideologia eta aldarrikapen antzekoak zituzten taldeak eta,azkenean, emakumearen botoa eskatzen zuten elkarteen batasun nazional bat sortu zen.

Harriet Taylor

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 249


HARRIET TAYLORREN ALDARRIKAPENAK

Harriet Taylorren bizitza emakumearen eskubideen aldeko borrokalari baten testigantza da. Emakumeek beren kabuz erabakitzeko topatzen zituzten oztopoak gizartean barneraturik zeudela eta,eremu juridikoan, ekonomikoan eta politikoan islatzen zirela erakutsi zuen.

Gizateriak espezie erdia beste erdiaren menpe mantentzen du, betiereko morrontza egoeran. Ohituraren ondorioz emakumea hainbeste zurrundu da, ezen, egoera horri aurre egin ziezaiokeen edozeinizaera baztertu baitu. Are gehiago, beste kasta-sistemetan ageri ez den egoera paradoxikoa ematen da, izan ere, emakumearen ustez, egoera umiliagarri hori ohoretsua da. Gainera, bidegabekeria horri egitenzaion salaketa femeninoa ez dela pentsatzeko heziketa ematen zaie.

1869an emakumearen botoa eta pentsamendu feminista hedatzeko giltzarri izan zen liburu bat idatz izuen:The Subjection of Women. Bertan Taylorrek aipatzen duenez «gizonek ez dute emakumeen esanekotasunabakarrik nahi, haien sentimenduak ere bereganatu egin nahi dituzte. […] ez dute indarrez hartutako esklaboa nahi, borondatezko esklaboa baizik. […]» . Emakumeak kexatzen ez badira gizartean duteneginkizuna bereganatu eta onartu egiten dutelako da eta ez dute egoera aldatuko denik espero. Ideia hori oso hedatua da eta Harrietek gogor kritikatu zuen. Hori dela eta, lan horretan aipatzen denez,gizonarekiko umiltasuna, etsipena eta esanekotasuna izatea, erakarpen sexuala izateko ezinbestekoezaugarri direlako sinesmena barneratzeko heziketa ematen zaie emakumeei oso adin laburra dutelarik. Urte horretan lana Estatu Batuetan, Australian, Frantzian, Alemanian, Suedian eta Danimarkan argitaratu zen,eta hurrengo urtean Italian eta Polonian argitaratuko zen.

Taylorren ustez, gizonen eta emakumeen arteko berdintasunezko bizikidetza ez onartzea zen gizartearenarazo larrietako bat; ideia hori gaindituko balitz agerian geratuko litzateke -guztion begietara- emakumeakkargu publikoetatik at edo kargu sozial garrantzitsuetatik at uztearen bidegabekeria eta, lanik sinple eta umiliagarrienak egitea ere legez debekatua dutela dekretatuko litzateke.

Boto-eskubidea zen arazo feministaren gakoa, izan ere, legedi baztertzaileak ezabatuko balira emakumearenemantzipazioa ahalbidetuko litzateke; modu horretan, emakumeak askatasun indibiduala izango luke eta bere nortasuna garatu ahal izango luke bere trebetasunak erabat gauzatuz. Azken batean, LaissezFaireren liberalismoaren printzipioa emakumearen arazoan aplikatu behar zen.

Harriet Taylorren garaian, Harriet berak eta Stuart Millek sustatu zuten borroka aboliziogilea eman zen; hala, zentzu historiko ikaragarriz honakoa idatzi zuen: «mundua oso gaztea da eta oraintxe hasi dabidegabekeriak gainetik kentzen. Orain arte ez du alboratu beltzen esklabotza. Orain arte ez du alboratumonarkiaren despotismoa. […] Gizon oro hiritar gisa tratatzen hasi da, erdiko klasearen aberastasunetik etakutunkeriatik haratago. Miresgarria al da emakumeekin oraindik gauza bera egin ez izana?».

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 250


BIOGRAFIA

1908an jaio zen Parisen, familia dirudun eta katoliko batean. Sorbonan filosofia ikasi zuen eta han ezagutuzuen Jean Paul Sartre 1929an. Ordutik, haien bizitzak elkarloturik egon ziren. Janson-de-Sailly Lizeoan eginzituen irakasle-praktikak, han Merleau-Ponty eta Claude Lévi-Strauss izan zituen adiskide. Beranduagooposizioak gainditu zituen bigarren postua eskuratuz (Jean Paul Sartrek lortu zuen lehen postua) etafilosofiako irakasle gisa aritu zen Parisen, Marseillan eta Rouenen. 1941ean kargutik kendu zuen naziengobernuak. Bigarren Mundu Gerraren ondorioz, Beauvoirrek intelektualen konpromiso sozialei eta politikoeiburuzko gogoeta egin zuen. 1943ra arte irakaskuntza barneratu zen berriro ere; urte horretan, La invitada,lehen eleberria argitaratu zuen eta izandako arrakastari esker idazle gisa bizi izan zen. Lehenengo lanhorretan askatasuna eta erantzukizuna bezalako gai existentzialistak jorratu zituen.

1945ean Les Temps Modernes aldizkaria sortu zuen Sartre, Merleau-Ponty, Raymond Aron eta beste batzuekinbatera. 1949an, El segundo sexo argitaratu zuenean, feminismoaren pertsonaia adierazgarri gisa berretsi zuenbere burua bizi osorako. 1954an Goncourt saria jaso zuen Los mandarines eleberriari esker.

1970ean Frantziako Emakumeen Askapenerako Mugimendua abiarazten lagundu zuen eta, 1973an, Les Temps Modernes aldizkariko atal feminista inauguratu zuen.

Bidaiatzeko irrikak eraginda Estatu Batuetan eta Kuban izan zen eta, 1955ean, Txina komunistara joan zenSartrerekin batera.

Bere idazkietan bere garaiari eta bizitzari buruzko azterketa sakona ikus dezakegu. Memorias de una jovenformal (1958) edo La vejez (1970) dira horren adibide; lan horietan, zahartzaroari buruzko gogoeta egiten du eta, aldi berean, gizarteak adinduen aurrean erakusten duen jarrera kritikatzen du.

La ceremonia del adiós (1981) lanean, Sartre, bere lagun eta adiskidearekin pasatako azken hamar urteenkontakizuna egiten du. Zenbaitek kritikatu egin zuen lan hori, izan ere, ez zuten egoki ikusten Sartrek hilaurretik jasan zuen narriatze fisikoa deskribatu izana, haien ustez, hori guztiori ezkutatu egin behar zen.

Simone de Beauvoir Parisen hil zen 1986ko apirilaren 14an.

SIMONE DE BEAUVOIRREK FILOSOFIARI EGINDAKO EKARPENAK

Etika existentzialista

Para una moral de la ambigüedad saiakeran (1947) gizonaren nagusitasuna irmotzea helburu duten teoriaetikoak kritikatzen ditu, berdin laikoak edo erlijiozkoak. Bigarren Mundu Gerraren ostean gizateriarenhistoriak porrot egin duela onartu behar dugu. Dagoeneko ezin da aginpide etikorik planteatu, ez baitugizateria osoa kontuan hartzen; moral indibidualista behar da orain, gizabanakoari bere existentziafuntsatzeko botere guztia emango diona, aukeratzeko askatasuna abiapuntutzat hartuta.

Gizakia bere baitako izakia delako da aske, kontzientzia dauka, ez da bere baitan zurrundutako izakia,transzendentzia eta proiektua da. Aske izatea kontzientzia eta askatasuna bateratzea da, izan ere, «izatearen kontzientzia» «aske izatearen kontzientzia» da. Askatasunak bere burua errealizatzera eta garatzerabehartzen du gizakia.

Pertsona bakoitza bere buruari helburu batzuk ezarriz garatzen da, askatasunetik abiatuz; ez du kanpokoadierazien edo baliozkotasunen laguntzarik behar. Ekintzen helburua ez da helburuak hautatzen dituenizakiaren zer isolatu eta egonkorra. Are gehiago, gure ekintzen jomugak helburutzat ezartzen dira gureaskatasunetik abiatuz

Aukeratzeko askatasun osoa bere erantzukizunarekin hartu behar da; gizabanakoaren berezkotasuna izanbehar da gure proiektuen sorburua eta ez kanpotik ezarritako edozein aginte mota, izan indibiduala edo instituzionala. Kanpoko aginte horrek Hegelen Absolutuaren kontzeptua, Jainkoaren kontzeptu kristaua edo Gizateria edo Zientzia bezalako entitate abstraktuak ukatzea suposatzen du eta, ondorioz,askatasunaren ukapen indibiduala suposatzen du. Hori dela eta, zera ondoriozta dezakegu: ez dagoela gure ekintzak egokitzea eskatzen duten absoluturik. Horregatik, gure proiektu guztiek izan ditzaketenarriskuak eta zalantzak aintzat hartu behar ditugu.

Simone de Beauvoir

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 251


Beste alde batetik, gure ekintzek gainerakoak ere aintzat hartu behar dituzte. Beauvoirrek besteari begiratubeharra nire askatasunaren ardatza dela proposatzen du, izan ere, beste horiek gabe ni ezingo nintzatekeaske izan.

Bigarren sexua

1949an idatzitako lan hori da Simone de Beauvoirren lanik ospetsuena. Bere agerpena eskandalagarria izanzen hainbat eremutan: Eliza Katolikoan (liburu debekatuen zerrendan sartu zen) eta Sobiet Batasunean,esate baterako.

Liburua agertzen den garaian, dagoeneko ez dago botoaren aldarrikapenik –helburuak bete dituztelako–,beraz, lan hori azalpenekoa dela esan behar dugu eta ez errebindikaziozkoa.

Historia, literatura eta mitoak aztertuz azaltzen du Simone de Beauvoirrek gizonak eragiten duenzapalkuntzaren garapena, maskulinoa den oro positibotzat jotzea zapalkuntza horren eragin garaikidea delaadieraziz. Mundu maskulinoak positiboa (gizon izatea) eta neutroa (gizaki izatea) den oro bereganatu du eta,femeninoa izatea berezitasun negatibotzat jo du, emetasun ezaugarria.

Ondorioz, emakumea «bestea» gisa identifikatu da eta, horren eraginez, identitate soziala eta nortasunagaldu ditu. Patriarkatuaren multzo osoak mugatzen du sexu femeninoa.

Hegelen eta Sartreren filosofia aintzat hartuz, Simonen ustez, subjektuak «bestearen» beharra du bere buruadefinitzeko. Arazoa zera da: mundu maskulinoak emakumea «bestetzat» hartu duela behin eta berriz.

Lehenengo liburuan emakumeei buruzko gertakizunak eta mitoak aztertzen ditu sakontasunez, hainbatikuspegi hartzen ditu horretarako: ikuspegi biologikoa, psikoanalista, materialista, historikoa, literarioa eta antropologikoa. Egileak adierazten duenez, ikuspegi horietako bat bera ere ez da aski emakumeariburuzko definizioa eskuratzeko, baina, horietako bakoitza lagungarri da emakumea «bestetzat» definitzeko,maskulinoa ez den «bestea».

Bigarren liburua Beauvoirren esaldi entzutetsu honekin abiatzen da: «emakumea ez da jaiotzen, egin egiten da». Esentzialismoak dioenez, emakumeak «femeninotasunaren» barnean jaiotzen dira eta, egokituzaion denboran eta kulturan kontzeptu horrek suposatzen duenera egokitu behar da emakumea. Simone de Beauvoirrek korronte hori baztertu nahi du behin betiko. Emaztearen, amaren eta emagalduarenrolak aztertuz, emakumea lanaren eta sormenaren ekinez bere burua garatu beharrean, bizitza monotonobat izatera behartuta dagoela erakusten digu, seme-alabak izanez, etxea garbituz, edo gizonaren libidoarensortzaile hutsak izanez.

Simonek hainbat betekizun proposatuko ditu emakumearen emantzipazioa lortze aldera. Garrantzitsuenahonakoa izango da (aurrez ikusi dugun askatasunaren gaiarekin zerikusia duena): berezko proiektuetatikabiatuz emakumeari bere burua garatzea ahalbidetuko diona, proiektuak izan ditzakeen arrisku eta zalantzaguztiak aintzat hartuz.

Argi eta garbi dago Simone de Beauvoirrek eragin itzela izan duela filosofia politikoan feminismoarenaitzindari modura eta, are garrantzitsuagoa dena, edozein planteamendu demokratikoko partaide izaterairitsi zen.

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 252


«Susmoaren filosofoak» terminoa Paul Ricoeur filosofo frantziarrak erabili zuen 1965ean, arrazionaltasunareneta egiaren Ilustrazioko balioen atzean ezkutatzen zen faltsutasuna agerian utzi zuten hiru pentsalariei buruzmintzatu zenean. Ricoeurrek subjektuaren arkeologia bat egitea proposatzen du hermeneutikatik abiatuz(interpretazioaren teoria), balio moralak, egia (Nietzsche aipatuz), ideologia (Marx aipatuz) eta gizakiarenekintzak (Freud aipatuz) zenbateraino diren benetako argitzeko asmoz.

MARX

Marxek gainegitura batean barneratzen ditu ideologiak edo kontzientzia motak; kontzeptu horren barneanedozein pentsatzeko modu sartzen da: ideiak, irudiak, sinboloak eta balioak, besteak beste. Egituraekonomikoak baldintzatzen du gainegitura, hura baita gizartearen benetako oinarria. Ekoizpen-indarrek eta bertan sortzen diren ekoizpen-harremanek osatzen dute egitura ekonomiko hori.

Une historiko jakin bateko ideologia, filosofia eta erlijioa klase menderatzaileen araberakoak izaten dira eta,menderakuntza hori pribilegio egoera batean mantentzea dute xede, une horretako egitura ekonomikoajustifikatuz (hori baita zapaltzaileen eta zapalduen arteko harremana).

Gizakiak erlijioaren beharra du eta bere mugez jabetzen denean Jainkoa sortzen du; modu horretan, bere burua alienatu egiten du, lan-alienazio egoera batean bizi baita. Iraultzaren fasean «familia sakratuarensekretua lurreko familia dela frogatu ostean, lehenengo hura suntsitu behar da teorikoki eta praktikoki».

Gizakia izaki abstraktu eta indibidual gisa hartzea izan da filosofiaren akatsa, izan ere, gizakia izaki gizartekoia besterik ez da, «gizakiaren esentzia ez da abstraktua eta ez da gizabanako bakoitzaren baitakoa.Berez, gizarte-harremanen multzoa da».

Jabeen eta desjabetuen egoera salatzen ez duen edozein ideologiak, egoera hori mantentzen du, horregatik esaten du Marxek hau: «Filosofoak mundua hainbat modutan interpretatzera mugatu dira;mundua eraldatu egin behar da, ordea».

FREUD

Freuden ustez, gizakiak psike bat eraikitzen du pixkanaka-pixkanaka, funtsean gurasoek ordezkatzen dutenfamilia-, gizarte- eta kultura-eremuarekin elkarreraginean dauden beharrizanak eta irrikak antolatuz.

Gizakiarengan Niaren eta sexu-irriken arteko gatazkak sortzen dira. Errealitateak eskatzen duenaren,Superniak ezarritako arau moralen eta Zera horretatik eratortzen diren desiren (hauek atsegina eskatzendute) arteko etengabeko lehiarekin gizarte-harremanak izan behar ditu.

Gizakia subjektu historiko bat da, bai sozialki bai indibidualki. Bere barnean instintuen, indarkeriazko bulkadasuntsitzaileen eta ingurune kulturaren arteko borroka etengabea ematen da. Freudek plazeraren printzipioeta errealitatearen printzipio izendatzen duenaren barnean kokatzen da gatazka hori. Plazeraren printzipioakplazera du xede eta plazeraren aurkakoa dena baztertu egiten du; era berean, errealitatea nagusitu egiten dasozialki eta kulturalki.

Freudek El malestar en la cultura lanean Nian, Zeran eta Supernian oinarritzen den eredu topografikoaextrapolatu egiten dela azaltzen du. Horregatik esaten du gizartea eta kultura irrikaren eta Edipokonplexuaren (konplexu horren ondorioz, haurrak amarekiko desira adierazten du eta indarkeria azaltzen duaitaren aurrean) arteko konbinazio bat besterik ez dela guretzat. Zoriontasuna da gizakiaren helburua, bainabidean eragozpen gehiegi aurkitzen ditu, horregatik da gizakia antisoziala. Atsekabe horren ondorioz,ordezkoak aurkitzen ahalegintzen gara lanean, artean, zientzian, erlijioan edo drogetan; horien bidez ez duplazera erdiesten, baina, plazeraren aurkakoa saihesten du. Freuden arabera: «unean uneko plazerari ukoegiten zaio, […] baina, bide berritik abiatuta plazera gorena eta ziurra eskuratzeko asmoz, soilik». Horregatik,«eraldaketa psikiko horren proiekzio mistikoa baino ez den sari baten truk lurreko plazerari uko egitea(errealitatearen printzipioak bultzatutako plazeraren ukoa)» gisa hautematen dira erlijioen promesak.

Susmoaren filosofia

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 253


NIETZSCHE

Nietzscheren arabera, filosofiaren historia guztia gezur handi batean oinarritu da. Ilustraziotik hartutakobalioen ezaugarria bizitza ukatzea da. Balio hauek non erabili diren jakiteko antzinako Greziara jo behardugu, bertan, bi espiritu bizi ziren batera: alde batetik, arrazionaltasuna eta arte figuratiboak ordezkatzendituen Apolo, eta, beste alde batetik, musika, hordikeria eta bizi-bulkada ordezkatzen zituen Dionisos; bi espiritu horiek batera bizi ziren mundu greziarrean, ahalik eta Sokratesek eta Platonek, intelektualismoa eta apoliniarra zen oro goretsi zuten arte; modu horretan, gizakiaren dimentsio erdia baztertuz.

Aldaezintasuna eta egonkortasuna ezaugarri dituen ilusiozko munduak sortzeaz arduratu da filosofia,Parmenidesen Izatea edo Platonen Ideien Mundua dira horren adibide; «Milaka urteetan zehar filosofoekjorratu duten guztia kontzeptuzko momiak besterik ez dira izan, ez dute erreala den ezer landu». Aldaketaedo bilakaera eskatzen zuen oro itxurazkotzat hartzen zen, horregatik berreskuratu zuen Nietzschek, aldaketa eta bilakaera existitzen zirela aldarrikatu zuen filosofoak, Heraklitoren pentsamendua.

Azalpen ontologikoak (benetako izatearen mundua itxurazko munduaren aurrean) azalpen moral bilakatzendira: mundu aldaezina ona da eta bertutetsuak hartara irits daiteke, aitzitik, zentzumenen munduarekinzerikusia duen oro itxurazkoa eta txarra izango da berez; horregatik esan zuen Nietzschek honakoa:«filosofiaren arazo guztiak balioen arazoak dira funtsean».

Mesfidati izan behar da kristautasunak helarazitako balio moralekin, izan ere, balio horiek ohikoak izaten dirabizitzarekin erresuminduta dauden esklaboengan. Nietzsche, ordea, haratago joan zen, eta egiarenkontzeptua ere zalantzan jarri zuen. Horretarako azterketa linguistiko zehatza egin zuen, edo, berak esanzuen bezala genealogikoa. Modu horretan, ontzat edo egiatzat jotzen dugunari dagozkion jatorrizkoesanahiak aldatu egin direla ikusten du. Hortik sortzen da balio horiek zeharraldatzeko eta axiologia berri batbarneratzeko beharra, bizitza berresten duena eta benetako jaunen moral batetik eratortzen dena.

ONDORIOAK

Ricoeurrek dioenez, gizaki baten edo gizarte-talde baten jokabidea ulertzeko, ez da nahikoa haiek emandezaketen azalpenarekin; beste kontzientzia-maila batean murgildu behar da. Inkontzienteki gure baitandauden ilusioak eta auto-engainuak agerian utzi behar dira.

Hiru filosofo horiek modernitateak sortutako subjektuaren nozioa krisialdian dagoela azalarazi dutela erakutsinahi du Ricoeurrek, eta dagoeneko, ezin da subjektuaren berezko kontzientziaz hitz egin. Hau dakontzientzia kontzeptuaren atzean ezkutatzen dena:

1. Faktore ekonomikoen ondorioz sortzen diren elementu ideologikoak.

2. Bizitzarekiko erresuminean eta gorrotoan oinarritutako balio moralak.

3. Nagusiki sexu-irrikaz osatutako inkontziente batek zuzentzen duen kontzientzia bat.

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 254


JATORRIA

Moritz Schlick (1882-1936) fisikari eta filosofoa jotzen da Vienako Zirkuluaren fundatzaile. VienakoUnibertsitateko indukzio-zientzietako Filosofia Katedra buru izan zen (aurrez Ernst Machek betetzen zuenkargu hori).

Lehen Mundu Gerra lehertu aurretik, «Vienako kafetegi batean elkartzen ziren filosofian doktore zirenhainbat gazte –gehienak fisikako, matematikako edo gizarte-zientzietako ikasketen jabe–, zientziarenfilosofiaz eztabaidatzeko, Machen positibismoa ardatz zutela. Tartean ziren Philipp Frank fisikaria, Hans Hahnmatematikaria eta Otto Neurath soziologo eta ekonomialaria.

Beranduago, 1924an eta Feiglen (fisikaria eta filosofoa eta, Schlicken laguntzailea) iradokizunari jarraituz,ostiral gauetan elkartzen zen eztabaida-talde bat eratu zen. Talde horrek egiten zituen proposamenfilosofikoak positibismo edo neopositibismo logiko izendatu ziren. Hala, talde hori izan zen nazioarteanezaguna egin zen Vienako Zirkuluaren hastapena. Ayer (egiaztapen-irizpidea defendatuz Lenguaje verdad y lógica lana idatzi zuen) eta Reichenbach (zedarriketa-irizpidean probabilitatearen teoria barneratu zuen)izan ziren mugimenduaren jarraitzaileetako batzuk.

Vienako Zirkuluko kideen ustez, hauek izan ziren munduaren ikuskera zientifikoaren ordezkari nagusiak: AlbertEinstein, Bertrand Russell eta Ludwig Wittgenstein. 1928-1938 bitartean izandako ekoizpen eskergarenondorioz nazioarteko onarpena jaso zuen Vienako Zirkuluak; izan ere, bitarte horretan Annalen der Philosophiealdizkaria, hainbesteko ospea izan zuen Erkenntnis (Ezagutza) bihurtu zuten. Carnap eta Reichenbach zirenaldizkariaren zuzendariak eta, haien ideiak hedatzeko baliatu zuten aldizkaria Vienako Zirkuluko kideek.

VIENAKO ZIRKULUAREN FILOSOFIA

Neopositibisten programak hainbat gai jorratzen ditu: psikologia, azterketa logikoa (Fregeren, lehenengoWittgensteinen, Whiteheaden eta beste hainbaten filosofiari jarraituz), zientzia enpirikoen metodologia(Riemann, Einstein eta beste hainbat oinarritzat hartuta) edo soziologia positibista (Epikuro eta Benthamenedota Stuart Mill eta Marxen eragina jaso zutelarik).

Hauek ziren taldearen funtsezko ezaugarriak: metafisikaren aurkako jarrera, hizkuntzaren azterketa eta natura-zientzien eta matematiken metodoetan logikaren baliabidea erabiltzea eta defenditzea. Jarrerahauen oinarrian, Hume eta Lockeren enpirismoa, Comteren positibismoa eta Machen enpirokritizismoakokatzen dira. Hauek, ezagutza-iturri oro esperientzian oinarritzen dute. Beraz, a priorizko ezagutza oro(esperientziaren aurrekoa) eta esperientziak frogatu ezin zuen edozein jarrera ukatu egiten zituzten.Zedarriketa-printzipioa eta egiaztapen-printzipioa proposatu zituzten zientifikotzat har zitezkeenenuntziatuak zein ziren erabakitzeko irizpide gisa, hala, printzipio horien arabera, enuntziatu bat zientifikoaizango da baldin eta gertaera egiaztagarriz froga badaiteke; ondorioz, gertaera objektiboekin alderatuondoren joko ditugu enuntziatuak egiazkotzat. Zedarriketa-printzipioaren ondorioz, bertan behera geratuziren ezagutza teologiko edo metafisikoa ezartzeko saiakera oro, etika bera ere, emozioei buruzko enuntziatumultzo gisa hauteman zen.

Horrez gain, gertaera enpiriko hauek azaltzeko erabili behar dugun hizkuntza sinboloen bidezkoa izan beharda, eta, sinbolo horien arteko harremana araututako hizkuntza baten bidez gauzatu behar da. Aurrez azalduden guztia fisikalismotzat hartu behar da, izan ere, korronte horren arabera, fisikaren hizkuntza da hizkuntzaonargarri bakarra. Jarduera psikikoa ere hizkuntza fisikalista baten barnean zati daiteke; Carnapek dioenez:«Psikologiaren proposamen guztiak hizkuntza fisikalistaren bidez plazara daitezke. Hori hitz egiteko modumaterialean esateko: psikologiaren proposamen guztiek gertakizun fisikoak deskribatzen dituzte, gizakieneta beste animalia batzuen jokabide fisikoa bederen. Hori fisikalismoaren tesi orokorraren zati bat baino ezda; tesi horrek dioenez, hizkuntza fisikalista hizkuntza unibertsala da eta edozein proposamen gauzatzekoerabil daiteke».

Edozein gertaera datu behagarri batera mugatzearen ondorioz, aipatutako hizkuntzaren deskribapenarenbabesarekin, «zientzia guztiak bateratzeko» ahalegina egin zen. Errealitateko eremu ezberdinetako

Vienako Zirkulua

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 255


ezagutzaren bereizketarik ez egitea proposatu zen –betiere hauek gertaerei buruzkoak izanik–, izan ere,errealitatearen egitura trinkoa eta koherentea da eta, ondorioz, hizkuntza zientifikoak hura azaltzekogaitasuna du

VIENAKO ZIRKULUAREN DESEGITEA

1936an bere ikasle ohi nazi batek Schlick erail zuen eta, bi urte lehenago Hahn hil egin zen. Bestalde,Zirkuluko kide ia guztiak judutarrak ziren, ondorioz, naziak sartu zirenean diaspora besterik ez zen geratu eta pixkanaka-pixkanaka Zirkulua desegin egin zen. Feigl Estatu Batuetara joan zen Carnapekin batera, haien atzetik joan ziren Gödel eta Ziegel. Neurath, berriz, Ingalaterrara erbesteratu zen. 1938an VienakoZirkuluaren argitalpenak debekatu egin zituzten Alemanian. 1939an Carnap, Neurath eta MorrisekEnciclopedia internacional de la ciencia unificada argitaratu zuten, Vienako Zirkuluaren azken argitalpena.

Beranduago, haien funtsezko teoria ugari berrikusi egin ziren. Carnap berak aitortu zuenez Vienako Zirkuluakplazaratutako bakuntasunaren proposamenak «nolabaiteko zurruntasuna sortzen zuen, ondorioz, muturreko aldaketa batzuk egin behar izan genituen izaera irekiaren eta ezagutza faktiko ororen ziurtasunfalta saihestezinaren izenean». Hortik aurrera egiaztapenaren kontzeptua alde batera utzi eta kontrolagarritasunaren kontzeptua hartu nuen aintzat, enuntziatua egiaztatzeko metodo bat ezagutzen dugunean, enuntziatu hori kontrolagarria dela suposatuz.

Paradoxa batekin topatzen gara hemen, izan ere, lehenengo Wittgensteinen Tractatus logico-philosophicusdelakoaren eraginpean zeuden bitartean, Wittgensteinek (Cambridgen berriro ere filosofia lanetanmurgiltzen delarik) hizkuntza-jokoen ikuspegitik aztertzen zuen hizkuntza Investigaciones filosóficas liburuanikus daitekeenez. Reale eta Antiseriren arabera, «bigarren» Wittgensteinen filosofiak azaltzen duenez,«hizkuntza bere adierazpen ez-zientifikoetan neopositibistek sekula pentsatuko zutena baino askozaberatsagoa, artikulatuagoa eta zentzudunagoa da». Vienako Zirkuluak Popperren kritikak ere jasan zituen,izan ere, Popperren ustez, proposamen faltsazionistak abiapuntutzat hartuz, egiaztapen-irizpideakontraesankorra zen berez eta ez zuen lege unibertsalak aurkitzeko gaitasunik.

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 256


GIZA ESKUBIDEEN HIRU BELAUNALDI

Giza Eskubideen Deklarazio Unibertsala 1948ko abenduaren 10ean onartu zuen Nazio Batuen asanbladaorokorrak. Gaur egun giza eskubideen hiru belaunaldi daudela esaten da:

1. Lehen belaunaldiko eskubideak XVII. eta XVIII. mendean iraultzaile liberalek eskatu zituzten eskubide zibileta politikoak izango lirateke: askatasuna, segurtasuna, berme prozesalak, boto-eskubidea eta jabetza-eskubidea.

2. Bigarren belaunaldiko eskubideak langile-mugimenduek eskatutakoak izango lirateke: ekonomia arlokoak(langabezia egoerarako babesa, soldata duina edo atsedena), hezkuntza arlokoak eta ondare kulturaren,osasunaren eta etxebizitzaren eskubideak.

3. Hirugarren belaunaldiko eskubideak bi faktoreen ondorioz sortu ziren, alde batetik, gizarteetan balioeidagokienez jazotako aldaketa eta, beste alde batetik, nazio mailako eta nazioarteko antolaketa berria.Hauek izango lirateke eskakizun horietako batzuk: bakean bizitzeko eskubidea, kutsadurarik gabekoingurumena izateko eskubidea edo ekonomikoki eta kulturalki egoera eskasean dauden herriengarapenerako eskubidea. Halaber, haurren eskubideak, langile etorkinen eskubideak eta gutxiengo etniko edo erlijiosoen eskubideak ere aipatzen dira azken belaunaldi horretan.

GIZA ESKUBIDEEN HISTORIA

1215ean Ingalaterrako Ricardo «Aitorlea» erregeak aldarrikatutako Karta Magna delakoa jo daiteke gizaeskubideen lehen aurrekaritzat, bertan, mendekoen boterea mugatu egiten zen («gizon aske bat ezin daatxilotu, kateatu edo legez kanpo utzi…») eta bidezko epaiketak ezartzen ziren («ez dugu kondenatuko, ez bada herrialdearen legearen araberako epaiketa baten ondorioz»). Agiri hori aurrerapauso positiboa izanbazen ere, Erdi Aroan giza bizitzari oso balio gutxi ematen zitzaion oraindik.

Gerora giza eskubide izango zirenak Ilustrazioan zehaztu ziren, batez ere. Montesquieuren arabera«askatasuna legeek baimentzen duten guztia egiteko eskubidea da»; gizarte aske batean inor ezin dajokabide jakin bat izatera behartu, baldin eta legeak hark hautatutako jarrera onartzen badu.

Botere legegileen, exekutiboen eta judizialen arteko oreka ezarriz botere absolutua mugatzekoMontesquieuren ideiek, eragina izan zuten Amerikan eta Frantzian, Gizakiaren eta Herritarren EskubideenDeklarazioan ikus daitekeenez.

Rousseauk bidegabekeria eta berdintasunik eza salatu zituen, honako adierazpena luzatuta: «gizakiak legearibakarrik zor die justizia eta askatasuna». Argi dago, legea borondate orokorraren ondorio denean soilik delabaliozko definizio hori; gainera, guztion onura bilatzen duen gobernua izango da legezkoa soilik.Horrenbestez, legeari men egitean, gizaki bakoitzak bere arrazoimenaren eta bere epaien arabera jokatzendu. Rousseauren teoriak giza eskubideen aurrekari izan ziren, izan ere, gizakiak borondate orokorraren baitankokatzen ditu, berdintasun kolektiboaren ikuspegitik abiatuz.

1776an Thomas Jeffersonek idatzitako Estatu Batuen Independentzia-deklarazioan (Lockeren filosofiareneragin nabarmena duena) honakoa aldarrikatu zen: «Hauek dira gure ustez egiazko ebidentziak: gizakiguztiak berdin jaiotzen direla, Sortzaileak ukaezinak diren hainbat eskubide eman dizkiela, tartean, bizitza-eskubidea, askatasunaren eskubidea eta zoriona bilatzeko eskubidea…».

Gizakiaren eta Herritarren Eskubideen Deklarazioa 1789an aldarrikatu zen Frantziako Iraultzan. Hor, naturaltzat hartzen ziren gizakiaren oinarrizko eskubideak zehaztu ziren: askatasunarena (indibiduala,pentsamenduari dagokiona, prentsari dagokiona eta kredoari dagokiona), berdintasunarena,segurtasunarena, bizitzarekiko errespetuarena eta jabetza-eskubidea.

Giza Eskubideen oinarrifilosofikoa

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 257


KANT ETA GIZA ESKUBIDEAK

Eugenio Trías filosofoaren iritziz, Kant giza eskubideen aitzindaria da, zalantzarik gabe; «Kanten lorpenhandiena askatasunaren izaera etikaren balio goren gisa (hautematea) izan zen».

Kanten filosofia praktikoaren zenbait kontzeptu banakatuko ditugu, giza eskubideen aurreuste filosofikoakulertzeko funtsezkoak direnak.

«Adin nagusitasuna» eta borondatearen autonomia

Ilustrazioan gizakiak «arrazoimenaren adin nagusitasuna» bete du eta, horrenbestez, bere kabuz pentsatubehar du. Ilustrazioko espirituak edozein autoritate moral eta dogmatiko emantzipatzea inplikatzen du.Gizakiak bere kabuz pentsatu behar du, bestearen egoeran pentsatu behar du eta kontsekuente izan beharda. Ekintzaren printzipioak berez aukeratu behar dira, izan ere, gure borondate askea gure arrazoimenakzehaztu du eta, ez dugu trukean inolako helburu edo saririk itxaron behar. Hau litzateke galdera: zer printzipiok zehatz dezake aukeratu behar dudan ekintza? Inperatibo kategorikoak. Hari jarraituz, edozein unetan egiten dudana gizateria guztiarentzako jokabide-arau bilakatzeko moduan egin behar dut.Hori izango da Kanten ustez, lege moral gorena.

Duintasuna eta helburuen erreinua

Kantek inperatibo kategorikoaren hirugarren formulaziotik abiatuta definitzen du duintasuna: «gizateriarekinharremanak izateko moduan ekin, hala zure baitan nora beste edozein pertsonaren baitan, beti helburu gisaeta, sekula ez, bitarteko gisa». Gizakiak ezin dira erabiliak izan berez baitira helburu. Hala, esate baterako, inorerabili egiten dugunean duintasuna lapurtzen ari gatzaizkio. Gizaki guztiek balio absolutua dute eta ezin daerlatibizatu; horregatik dio Kantek «gizakiak ez du preziorik, duintasuna baizik».

Betiereko bakea

Lan horretan, estatuak Konstituzio errepublikano baten arabera zuzendu beha direla adierazi zuen Kantek.Herria ordezkatuko duen eta botere-banaketan oinarrituta egongo den Konstituzio batek, hain zuzen.Jarraian, estatu libreen nazioarteko federazio bat sortzea proposatu zuen, jendearen eskubideakzuzendutako nazio-gizarte bat, Kantek eskubide kosmopolita deitu zuen eskubide horren helburu nagusia,estatuen arteko gerra ekiditea eta bake iraunkorra ziurtatzea zen.

Giza Eskubideen Deklarazioan Kanten eragina nabarmentzen da argi eta garbi, aski da Hitzaurreko lehenlerroak irakurtzea horretaz jabetzeko: «Askatasuna, justizia eta munduko bakea berezko duintasunarenonarpenean eta giza familiako kide guztien eskubide berdin eta ukaezinetan oinarritzen direla kontuanhartuz».

• Giza eskubideei buruzko informazio gehiago eskuratu nahi izanez gero, jarraian agertzen diren Internetekohelbidetara jo daiteke:

http://www.un.org/spanish/hr/

http://www.amnistiainternacional.org/

http://www.hrw.org/

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 258


SARRERA HISTORIKOA

Platonen arabera, klase sozial bakoitzak bere lekua hartzen zuenean eta filosofo-gobernaria piramidesozialaren tontorrean kokatzen zenean gertatzen den armonia sozialaren ondorio zen justizia. Aristotelesekjustizia banatzailea, berdinen arteko trukea (berdinak berdintasunez eta ezberdinak ezberdin tratatzeanzetzan) eta epaile batek ebazten duen edo merkataritza truke batean gertatzen den justizia konmutatzaileabereizi zituen.

Erdi Aroan zehar Betiereko legea (Unibertsoa gobernatzeko Jainkoaren plana), lege Naturala (Betierekolegearen isla) eta bizikidetza ahalbidetzeko gizakiek sortutako lege positiboak (beste lege batzuetara egokitubehar zirenak) bereizten ziren. Halaber, gizakiak eskubide natural aldaezin eta berezkoak dituelako ideia ereplanteatzen da.

Aro Modernoan gizarte-hitzarmenaren teoriak sortu ziren eta XIX. mendean utilitarismo soziala; azken horren arabera, ahalik eta pertsona gehienentzat ahalik eta zoriontasun gehien lortzea zen justizia.

GAUR EGUNGO JUSTIZIAREN TEORIAK

JOHN RAWLS ETA «JATORRIZKO EGOERA»

Teoría de la justicia (1971) lanean Rawlsek kontraktualismoa berreskuratu zuen, izan ere, bere ustez, gizarte-hitzarmena gizartearen oinarri etikoa izan behar da. John Locke, Jean-Jacques Rousseau eta ImmanuelKanten tradizio kontraktualismoa berreskuratuz, utilitarismo sozialaren alternatiba zen pentsamendu batproposatu zuen.

Kontratu hau zein modutan gauzatu behar den azaltzeko hipotesi bat plazaratu zuen; hipotesi horrenarabera, gizartean zein baldintzatan bizi nahi zuten aukeratu behar zuten hainbat gizabanakok; Rawlsek«jatorrizko egoera» esamoldea erabili zuen pertsona horien kokapena azaltzeko. Ontzat hartzen duguna bizi-planarekin lotzen dugunez eta, berekoikeriak edo gure egoera sozialetatik, ekonomikoetatik edo onartutako sinesmen-sistemetatik eratorritako aurreiritziek gure epaia baldintzatzen dutenez, giza izaera horren ondorioz, interes-gatazkak sortzen dira ezinbestean. Hori dela eta, «jatorrizko egoera»«ezjakintasunaren mozorroak» estali egin behar du, modu horretan, kontratua ezartzeko ardura dutenpertsonek ez dute jakingo zein leku hartuko duten gizartean. Esate baterako, enpresa batean erabakiakhartzeko unean, enpresa horretan langile, administrazio-langile edo enpresako zuzendari izango diren jakingabe hartu beharko dute erabakia arduradunek. Bestela esanda, «jatorrizko egoerak» berekoikeria gainditzeabermatzen du.

Ikuspegi honetatik, edozein pertsonak bi printzipio bermatzea nahi izango luke: batetik, guztientzakoaskatasun berdinak nahiko lituzke eta, bestetik, gizaki guztien arteko berdintasuna nahiko luke. Bigarrenprintzipioa tira-biratsua da, izan ere, gizaki guztiak ez dira berdinak, ondorioz, sistemak gehien behardutenen alde egiten duenean onar daitezke desberdintzak: «desberdintzek bi baldintza bete behar dituzte:lehenik eta behin, bidezko aukera-berdintasun baldintzetan eman behar dira eta, guztien eskuragarridauden kargu eta egoeratan; bigarrenik, gizartean behar gehien dutenei ahalik eta etekin gehien ematerabideratu behar dira».

Horrela definitu zituen Rawlsek justiziaren printzipioak: «hala izaki berdinak nola norbere interesak aurreraeramateko kezka duten pertsona arrazionalak onartzen dituztenak, betiere, kontingentzia sozial eta kulturalaren aldetik, inor abantaila edo desabantaila egoeran ez egotearen ziurtasuna dagoenean».Hautaketari dagokionez honakoa gaineratu zuen: «berdintasunezko egoeran dauden pertsona arrazional eta independente gisa hautatu behar dira». Justiziaren printzipioak inperatibo kategorikoak dira aldi berean, ondorioz, pertsona batek inperatibo kategorikoak jarraituz jarduten duenean autonomoki eginbehar du, bere arrazionaltasunetik abiatuz, aurreiritzirik gabe eta desira edo asmo jakin baten eraginpeanegon gabe.

Justiziaren teoriak

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 259


ROBERT NOZICK, JABETZA ETA JUSTIZIA

Anarquía, Estado y Utopía (1974) lanean, Nozickek ongizate-estatua kritikatu zuen eta, justiziarenberdintasunezko teoriak ez direla aski liberalak adierazi zuen.

Natura Egoeran (Lockeren kontzeptu utopikoa erabiliz) dauden gizakiak erabateko autonomiaren jabe direla uste zuen eta zuzenbide naturalak soilik mugatzen du bere askatasuna; eskubide horren arabera, inork ez dezake beste baten bizitza, askatasuna eta jabetza kaltetu. Eskubide indibidualen gailentasunakjabetza-eskubideari izaera absolutua ematen diola baieztatzen duenean, banaketa-justiziaren teorien aurkaagertzen da.

Estatuak zergak ipintzea ere eskubide indibidualen aurkako erasoa iruditzen zaio. Pertsona batenaberastasunaz jabetzea bere denbora bereganatzea da, soldatarik gabeko lan bat egitera behartzearenparekoa da, modu horretan, «beste batzuk erabakitzen dute zuk zer egin behar duzun, […] edozein erabakihartzen dutelarik ere».

Estatu minimoa da Nozicken ustez legezko estatu bakarra. Estatu horrek indarkeriaren monopolioa du eta gizabanakoen eskubideak errespetarazteko gauzatzen du indarkeria hori. Ez da banaketa-justiziarik egonbehar, hiru printzipiotan oinarritutako jabetzen justizia baizik:

1. Jaberik gabeko gauzen eskuratze originalaren edo jebetzeen justizia-printzipioa.

2. Truke librean oinarritutako transferentzien justizia-printzipioa.

3. Jabetzak banatzerakoan, iraganean gertatu ahal izan diren bidegabekerien errektifikazio-printzipioa.

Nozickek Rawlsen jatorrizko egoera kritikatu egiten du, izan ere, bere ustez nekez gerta daiteke pertsonaguztiek modu iraunkorrean jokatzeko erabakia hartzea, berdintasuna helburu izanik. Pertsonen borondateaalde batera utziz, ontasun ekonomikoen berdin banaketazko ondasunen planteamenduak, gure buruarenjabe ez izatea inplikatzen du; aitzitik, estatuak pertsonen gaineko jabekidetasun-eskubidea du. Jabetza-eskubidea iraganean gertatutako bidegabekeriengatik (hirugarren printzipioan esaten zen moduan) edo zerbaiten jabetza-eskubidea izateak beste pertsona batzuen egoera oker dezakeenean muga daitekesoilik. Esate baterako, uharte baten jabe bazara eta bertan naufrago batzuk agertzen badira, ezin dituzukanporatu jabetza pribatua batean sartu direla argudiatuz.

Bestalde, Nozickek planteatzen duen mugagabeko jabetza-eskubidearen kontzeptuak, azkenean,gainerakoen askatasuna mugatzen du. Eskubide indibidualak, eta, nagusiki, jabetza-eskubidea sutsukidefendatzean, gainerako eskubideak alboratu egiten dira eta, horrek agerian uzten du Nozickenproposamena kapitalismo basatiaren defentsa dela.

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 260


70. hamarkadan zientziaren, teknologiaren eta gizartearen (ZTG) arteko harremanei buruzko azterketakugaritu ziren. Azterketa hauek garrantzia hartu zuten denboraren poderioz, aharik eta zenbaitunibertsitatetako Sail bilakatu ziren arte, are gehiago, Batxilergoaren curriculumeko ikasgai ere bihurtu ziren.Zientziak eta teknologiak gizartean duen eragin soziala kritikoki aztertzeko beharraren ondorioz sortu zirenZTG azterketak. Mumford, Latour edo Fullerrek sakonki aztertu dituzte diziplinarteko izaera duten gogoetahauek, izan ere, zientziaren eta teknologiaren aurrerapenak eta filosofia, historia, soziologia edo ekonomiabezalako diziplina tradizionalak elkarlotzen dituzte.

Zientziak eta teknologiak eragin sozial ukaezina badute, zientzialariek ez ezik, garapen horien eraginajasotzen dutenek ere, kritikoki aztertu beharko lituzkete zientzia eta teknologia. Hori da abiapuntua. Ildohorretatik ikuspegi bikoitza sortu zen: alde batetik, zientzialariengan konfiantza dutenak eta, aditu ez direneniritziei kasurik egin gabe, lanean jarraitu behar dutela pentsatzen dutenak; beste alde batetik, zientzialariekzientziak zer egiten duen eta nola egiten duen azaldu behar dutela pentsatzen dutenak.

TEKNOLOGIAREN DOHAIN POLITIKOAK

Teknologiaren ezaugarri politikoak izan ziren gogoeta hau piztearen eragiletako bat. La ballena y el reactorlanean, Lewis Mumfordek bi kasu aztertzen ditu. Batean, teknologia gai publikoak jorratzeko bitarteko gisaerabil daiteke, beste kasuan, teknologia politikoak nabaritzen dira, argi eta garbi.

Bigarren kasua azaltzeko Robert Mosesen adibidea ematen du: 1920tik 1970ra, New Yorken hainbat parke,errepide eta zubi eraiki zituen ingeniariak Long Island sarbiderako zubiak diseinatu zituen –Jones Beachaisialdi gunera bideratzen zena–; baina zubi horiek bazuten berezitasun bat, oso baxuak diseinatu zituenberariaz, autobusak pasa ez zitezen. Horrela, berezko autoa zutenek erabil zezaketen sarbide hau soilik (klase altua eta klase erdi diruduna). Txiroek eta beltzek garraio publikoa erabiltzen zuten, ondorioz, ezin zituzten sarbide horiek erabili. Horratx, teknologiaren bidez politika egitearen adibide garbia.

Chicagoko Cyrus McCormick segagailu fabrikan ere teknologia erabili zen gai publikoak konpontzeko.Eraginkortasun garbirik gabeko moldeatzaile mekanikoak sartu ziren enpresa honetan 500.000 dolarren truk;makinak horiek aurreko makinak erabiltzen zituztenak baino kualifikazio gutxiago zuten langileekmaneiatzen zituzten, ondorioz, antzinatasun gehien zuten langileak kaleratu egin zituzten. Makina berrihoriek kendu egin zituzten hiru urteren buruan, baina dagoeneko helburua bete zuten: sindikatua bertanbehera uztea. Garai hartan Cyrus McCormick fabrika tira-biratan zebilen National Union Of Iron Molderssindikatuarekin, eta hiru urtez kalitate gutxiagoko ekoizkinak sortuz etekin handiagoa lortu zuensindikatuaren eskakizunei men eginez baino.

Adibide horiek agerian uzten dute, behar-beharrezkoa dela aurrerapen teknologikoei buruzko azterketakritikoa egitea.

TEKNOLOGIARI BURUZKO GOGOETA FILOSOFIKOAK

Aipatutako adibideekin ondorio batzuk atera daitezke:

1. Teknologia mundua antolatzeko modu bat da.

2. Eztabaida sozialak eta gatazka ideologikoak artefaktu eta eraikuntzen bitartez ebatz daitezke.

3. Gizarte bakoitzak teknologia mota bat eskatzen du.

Zientziari, teknologiari eta gizarteari buruzko gogoeta filosofikoa

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 261


Kontzienteki edo inkontzienteki, gizarte bakoitzak egitura teknologiko jakin bat aukeratzen du eta, egitura teknologiko horrek herritarrengan eragina du, dela lan egiteko moduan dela komunikatzeko edo kontsumitzeko moduan.

Mumfordek aipatzen dituen megazientzia (teknologia-sistema autoritario eta boteretsu erraldoi bat) eta politeknika (teknologia nahasia, asmamenekoa eta iraunkorra) gizarte orotan aurki daitezke. Energianuklearra izango litzateke lehenengoaren adibidea, aditu-sistema batek kontrolatua eta esku hartzesozialetatik urrun dagoena; irratia eta telebista lirateke bigarrenaren adibide. 1970ean Boorstinek adierazizuenez, telebistak «ejertzitoak desegin ditzake, presidenteak kargugabetu ditzake, mundu demokratiko berri bat sor dezake, aurrez sekula irudikatu ezin zen demokrazia bat».

Zientzia hain egitura erraldoi bihurtu da ezen ez baitago garbi bere erantzukizuna zein den; hori da arazonagusia. Berez, berrikuntza teknologiko batek sorraraz ditzakeen kalteen erantzukizun politikoa inork ez duberegain hartzen. Arduradun legalak eta penalak izan gaitezke, baina ez arduradun moralak, izan ere, egitura zientifiko eta teknologiko erraldoiaren barruan pieza bat baino ez gara.

ONDORIOA

Gaur egun, gizakiaren ikuskera teknologikoa da. Masa-komunikabideek pentsamendua baldintzatzen duteinformazio ugariren bidez. Pentsamendu akritikoa gogoetaren alderdi guztietan nagusitu da; esate baterako,biologiari erreparatzen badiogu, dilema etiko garrantzitsuak sortu direla ikusiko dugu; gizakiaren bizitzaluzatze aldera, itxuraz gizakiaren eta naturaren arteko ituna bultzatzen duten artefaktuen baitan dago gizakiaskoren heriotza eta bizitza.

Zientziaren, Teknologiaren eta Gizartearen azterka proposamenak erantzukizun-printzipioa berrezarriko duela dirudi. Une honetan egiten dituen ekintzen ardura izateaz gain, ekintza horiek etorkizunean izangodituzten ondorioen ardura izan behar du gizakiak.

Teknologiaren gizartean subjektuak tresna gehiago dituela dirudi, baina horrek ez du esanahi zoriontsuagodenik. ZTG-ko adituen arabera, ezinbestekoa da sistema teknikoen garapenaren eta, askatasunaren eta erantzukizunaren erabilera sustatzen duten sistema humanistikoen arteko paralelismoa egotea.

El principio de responsabilidad lanean Hans Jonas filosofoak, Kanten inperatibo kategorikoak terminobiologikoetan ematea proposatzen du: «Izan ezazu etorkizuneko bizitza egungo bizitza bezalakoa izateabermatuko duen jokabidea». Gizarte teknologikoaren zurrunbiloan murgilduta gaudelarik, sentsibilitatemorala, estetikoa, ekologikoa, afektiboa eta komunikaziozkoa babestuko dituzten gutxiengo etikak eskatubehar dira.

Langdom Winner, ZTG azterketetako pentsalari handi bat gogora ekarriz, aurrerapen zientifikoaketa teknologikoak zein testuingurutan ematen diren begiratu behar dugu, izan ere, «garai hauetan,berrikuntza teknologikoak beren bizimoduetan txertatzeko xedez, sarritan, pertsonak gai dira bizimodu hori errotik aldatzeko, baina, uko egiten diote politika arloan antzeko aldaketak egiteari».

941393 _ 0231-0262.qxd 12/2/09 12:26 Página 262

263

Atal honetan testu-liburuan aipatutako filosofo garrantzitsuenetako batzuenbiografiak nabarmenduko ditugu. Osagarri bikaina da egileak aztertzeko eta haien historia eta pentsamendua ezagutzeko.

BIO

GRA

FIA

K

941393 _ 0263-0282.qxd 12/2/09 12:34 Página 263

941393 _ 0263-0282.qxd 12/2/09 12:34 Página 264


Izan al daiteke inor erromatarra eta afrikarra, hizlaria eta idazlea, filosofoa eta teologoa? Eta, aldi berean,nekazaria eta ikaslea, libertinoa eta aszeta, fedegabea eta kristautua, aita ezkongabea eta gotzaina? Nola liteke gero bere jakintsu eta santu ospeak mendez mende bizirik irautea? Gezurra badirudi ere,gerta liteke, eta halakoxea izan zen, egiaz, Aurelius Agustinusen edo San Agustinen bizitza gorabeheratsua.Tagaste izeneko herrixka erromatarrean jaio zen (Afrikako iparraldean) 354.urtean. Orain Aljeriako Suk Ahrashiria dago bertan. Garai hartan, kristautasuna ia Erromatar inperio osoan zegoen hedatua, baina artean bizirik zirauten sinesmen erlijioso grekolantindar batzuek ere. Agustinen aita, Patrizio izeneko lur jabea,horrelako sinesmenen jarraitzaile zen; ama Monika, oso kristaua zen, ordea –santu egin zuten gerora–, eta Agustin gaztea fede berriaren bidean jartzen saiatu zen. Hasieran ez zuen, ordea, bere helburua lortu,Agustin, Kartagon ikasle zegoela, manikeoen sekta filosofiko-erlijiosoan sartu baitzen. Garai hartan, maitale bat izan zuen, eta harreman hartatik mutiko bat jaio zen: Adeodato. Agustinek bere gain hartu zuensemearen ardura. Baina zaletasun intelektualak eraginda, manikeismoa utzi eta filosofian aurkitu nahi izanzituen hainbat galderaren erantzunak. Bitartean, Erromara joan zen, eta irakasle lanpostu ofiziala lortu zuenMilanen. Bertan ezagutu zuen, hain zuzen, Anbrosio gotzaina, eta haren laguntzaz, Biblia beste era bateraulertzen hasi zen; ordura arte nahiko zentzugabea iruditzen baitzitzaion. Hogeita hamahiru urte zituela,kristautu egin zen, Milaneko katedra utzi eta erlijio-bizitzan murgildu zen buru-belarri. Azkenik, Afrikara itzulieta bertan eman zituen hil arteko urteak. Hainbat monasterio sortu zituen, apaiz ordenatu eta Hipona hirikogotzain izendatu zuten. Bertan eman zituen azkeneko urteak, eta 430ean hil zen. San Agustinek lan ugariidatzi zituen bere pentsamolde filosofikoaren eta erlijiosoaren berri emateko. San Agustinen lanak sutsuakdira, baina gogoeta eta kritika ere egiten ditu: ulertu egin nahi du, zalantzak argitu, egiaren argia aurkitu. Eta norberaren intimitateari arretaz erreparatzea da helburu horretarako bide bakarra, hortxe aurkitukobaitugu –Agustinek dioskunez– Jainkoaren maitasunaren eta jakinduriaren opari doakoa. Iruzkingile askorenustez, horiexek izan ziren gizakiari buruzko ikuspegi modernoaren oinarri filosofikoak. Ildo horretan, aipa dezagun zein den ikuspegi modernoaren funtsa: gizakiari bere barneak ematen dio duintasuna.Agustinen garaia latza izan zen, bai bere herriarentzat bai erlijio kristauarentzat ere: alde batetik, Erromatarinperioa gainbeheran zegoen iparraldeko herrien erasoen ondorioz, eta kristautasunari leporatu zioten askokegoera horren errua. Bestalde, kristautasunak ere gorabeherak izan zituen, barne zatiketa ugari izan zirelako,eta horren ondorioz, Elizaren batasuna kolokan geratu zelako. San Agustinek soseguz egin zien aurre erronkahoriei guztiei, oinarri sendoko argudioak eman zituen beti eta gizateriaren historiari buruzko beste ikuspegibat zabaldu zuen. San Agustinen ustez, inperio guztiak iragankorrak eta hutsalak dira, azken helbururakobidea ari baikara egiten historian zehar. Eta izen sinbolikoa aukeratu zuen azken helburu horrentzat:«Jainkoaren hiria».

Lanak

Aukeramenaz (389-395). Benetako erlijioaz (389). Aitorpenak (400). Hirutasunaz (400-416). Manikeoen kontrakogenesiaz (401). Naturaz eta graziaz (415). Jainkoaren hiria (413-426).

San Agustin

941393 _ 0263-0282.qxd 12/2/09 12:34 Página 265


Espainiako edozein hiri edo herritatik Jose Luis Arangurenekin paseatzea ikusgarria zen benetan. Gazteek zein zaharrek, iturginek zein etxekoandreek, intelektualek, atezainek eta pentsa litekeen gizartekoedonork errespetu eta poz ikaragarriaz geldiarazten zuten kalean: «Jauna –esaten zioten–, ez nintzen zuagurtzera ausartzen, baina adorea hartu dut hauxe esan nahi bainizun: izugarri miresten zaitudala eta zubezalakoak behar direla». Zer dela eta halako ospea? Zergatik zioen jendeak «zu bezalakoak behar dira»;Aranguren ez bazen ez futbolaria, ez abeslaria ezta politikaria ere? Jose Luis Aranguren Avilan jaio zen1909ko ekainaren 9an eta, urte liburuek diotenez, zuzenbidea eta filosofia ikasi zituen eta MadrilgoUnibertsitate Complutenseko Etika katedra lortu zuen 1955ean. Jarrera kritikoa zuen, nonbait, eta katedratikbaztertu zuten 1963an horregatik, baina 1976an berriro itzuli zen unibertsitatera, irakasten jarraitzeko.Gazteekin harreman bikaina izan zuen beti eta, horri esker, espiritu irekia izan zuen heriotzara arte, 1996ko apirilaren 17a arte. 1958an kaleratu zuen Etika bere lana, eta filosofia moralari buruzko garai hartakoargitalpen zaharkituen artean haize berriak ekarri zituen. Espainian ezezagunak ziren korronte garaikideugarirekin izan zuen harremana Arangurenek eta, hala, besteak beste, Ortegak eta Zubirik hasitako tradizioari jarraipen eman zion eta ekarpen garrantzitsuak egin ahal izan zituen. Lau ekarpen, gutxienez,utziezinak dira jadanik. Lehenengoa, proposatu zuen metodoa, lineala baino zirkularra, ez baita premisetatiketa definizioetatik abiatzen, filosofia aurretiko esperientziatik baizik. Hortik aurreratzen ditu geroago sakonaztertuko dituen gaiak eta, fenomeno morala zein horren justifikazio arrazionala ulertzeko bidea irekiko dio.Bigarrena, moralari buruzko bereizketa, hau da: morala egitura gisa eta morala eduki gisa. Horrekin agertunahi izan zuen gizaki guztiok dugula ezinbestean moralak izanarazten digun egitura, nahiz eta moralarenedukiak (bertuteak, betebeharrak) kulturaren eta garaiaren arabera aldatu. Hirugarrena, etika politikoarenarloan justiziazko estatua defendatzea. Eta azkenik, moralaren xedea zoriontasuna dela baieztatzea, nahiz eta zoriontasuna plazera baino zerbait gehiago izan. Moralaren helburua, beraz, zoriontasuna daArangurenen ustez. Eta zoriontasuna lortzeko, gizabanakook geure izaera landu behar dugu, zapatariakoinetakoentzako larrua lantzen duen bezalaxe. Eta eguneroko lanketa horretan plazerarekin eta oinazearekinegingo dugu topo, betebeharrak bete eta bertuteak hobetu beharko ditugu, baina geure burua eraikitzendihardugun bitartean, zeregin morala burutzen ariko gara. Zoriontasuna iritsiko zaigu ala ez, ez baita gureahaleginen arabera soilik dagoen dohaina, baina beti izango dugu gainerakoek eta Jainkoak berak oparitunahi izatearen itxaropena. Horrexegatik zoriontasunaren etika arrazionala erlijioari zabalik dago. Eta baita politikari ere, morala ez baita gizabanakoei soilik dagokien auzia: gizarteari eta politikari erebadagokie. Zentzu horretan, politikaren moralak justiziazko estatua eratzea eskatzen du, banakoek berenasmoak garatu ahal izateko. Horiexek dira Arangurenen lanen eta Espainiako hainbat lekutan egindakohitzaldien funtsa. Eta horrexegatik zaigu hain beharrezkoa. Izan ere, gizarteak, futbolariak, abeslariak eta politikariak behar ditu, baina baita bihotza goratzen ahalegintzen diren intelektualak ere.

Lanak

Arangurenen lan aipagarri batzuk: Eugenio d´Ors-en filosofia (1945), Katolizismoa eta protestantismoabizimodu gisa (1952), Etika (1958), Ortegaren etika (1958), Etika eta politika (1963), Giza komunikazioa (1965),Moralaz dakiguna (1963), Marxismoa moral gisa (1968), Gaurko eta biharko moraltasunak (1973), Jarrera ona (1985), Eguneroko bizitzaren, norberaren eta erlijioaren morala (1987) eta Zoriontasunaren etika eta beste hizkuntza batzuk (1988).

Jose Luis Lopez Aranguren

941393 _ 0263-0282.qxd 12/2/09 12:34 Página 266


Aristoteles K.a. 384.urtean jaio zen, Estagiran (Trazian), eta horregatik esaten zioten «estagirita». Nikomako izan zuen aita, Mazedoniako erregearen sendagilea, eta horregatik izendatu zuten AlexandroHandiaren irakasle. Atenasera joan zen ikasketa gehiago egitera eta Platonen akademian sartu zen. Hogei urtez egon zen bertan, Platon hil zen arte. Erdi aroko «Filosofo» nagusia izan zen eta bere jakinduria ezzen zalantzan jartzen. Baina ez zuen ospea berehalakoan lortu, hainbat arrazoirengatik: alde batetik, bere lana ez zelako Mendebaldean hedatu arabiarrek ezagutarazi zuten arte, eta bestetik, kristauek, hasieran, egokiagotzat jo zutelako Platonen doktrina Aristotelesena baino, kristau fedea sakon ulertzeko eta azaltzeko. Hala uste izan zuen, besteak beste, Agustin Hiponakoak. XIII. mendetik aurrera, alabaina,hainbat egileri esker –hala nola, Averroesi eta Tomas Akinokoari esker–, Aristotelesen doktrina ezagutzen eta balioesten hasi ziren, eta oso balio handia eman zitzaion. Ordutik aurrera, Aristotelesen pentsamenduaezinbesteko erreferentzia da filosofian zein zientzian. Zergatik? Alde batetik, logika, erretorika, psikologia eta ekonomiaren «sortzaile» izan zelako. Baina batez ere, jakinduria teoriko eta praktiko osoaegituratu zuelako lehen aldiz; aztergaien, metodoen eta helburuen arabera bereizi zituen, eta adar bakoitzasakon aztertu zuen: logika, fisika, psikologia, biologia edo metafisika, zein etika, politika edo ekonomia.Horrela, beraz, Aristotelesek Platonekin hasitako lanarekin jarraitu eta mendebaldeko jakinduriaren egituraguztia diseinatu zuen. Aristotelesen lanak izandako gorabeherak daude Umberto Ecoren Arrosaren izenaeleberriaren oinarrian. Erdi Aroko munduan murgiltzen gaitu. Italiako iparraldeko monasterio bateanheriotza bitxiak jazotzen dira, bertako liburutegi handiarekin lotutakoak denak. Hantxe dago gakoa:Aristotelesen Poetika lanaren bigarren liburu ezezaguna, komediari buruzkoa. Barrea gizakion jarduerarikaintzatsuenetakoa dela goraipatzen da bertan, eta horixe da, hain zuzen, gainerakoak zakarkeriaren bidezmenperatu nahi dituztenek jasaten ez dutena: Aristotelesek bera, «Filosofoak», barrea loriatzea.

Lanak

Organon (logika liburua).

Fisika.

Metafisika (edo Lehen filosofia).

Arimaz.

Etika Nikomakori.

Etika Eudemori.

Politika (Ekonomia barne).

Poetika.

Erretorika.

Aristoteles

941393 _ 0263-0282.qxd 12/2/09 12:34 Página 267


Kordoba Erdi Aroko kulturgunerik garrantzitsuena izan zen X. mendean. Zientziak eta arteak loraldia izanzuten. Halaber, tolerantzia erlijiosoa eta musulmanen, juduen eta kristauen arteko errespetua ere nagusituegin ziren. Giro baketsuan eta elkarlanean bizi ziren kordobarrak. Zoritxarrez, harmonia hori bertan beherageratu zen XII. mendearen erdian, almohadeen inbasioaren eraginez. Sekta islamdar fanatikoa izanik,almohadeek islamera bihurtzera behartu zituzten Kordobako biztanleak, eta musulmanen idazkiak eta iritziak zorrotz kontrolatu zituzten. Almohadeek Andaluzia inbaditu baino urte batzuk lehenago, bi filosofo unibertsal jaio ziren Kordoban, aipatutako tolerantzia giro hartan: Averroes musulmana (1126an)eta Maimonides judua (1135ean). Averroes (Ibn Rusd arabieraz) epaile eta gorteko sendagile izan zen, baina Aristotelesen lanei buruz egin zituen «iruzkinek» eman zioten ospea gerora. Izan ere, mendebaldekokulturan ez ziren Aristotelesen lanak ezagutzen. IX. mendean, Bagdadeko kalifek lan horien berri izan eta arabierara itzultzeko agindua eman zuten. Averroesek hiru iruzkin mota egin zituen nagusiki: Laburpenak, Iruzkin ertainak eta luzeak. Iruzkinak biziak eta azkarrak dira oso; idazkera, berriz, zehatza eta jasoa.Averroesek bete-betean onartu zituen jakintsu greziarren ia iritzi guztiak, eta jarrera horren ondorioz, arazo larriak izan zituen agintari islamdarrekin: azkenean, erbesteratu egin zuten denboraldi baterako eta bere liburuak debekatu egin zituzten. Averroesek aldarrikatu zuen, besteak beste, ez dagoela inolakokontraesanik erlijio fede islamdarraren eta giza arrazoimenak, bere kasa, gogoetaren eta ikasketaren bidezateratako ondorio filosofikoen artean. Marrakexen hil zen, 1198an, baina bere gorpua Kordobara, hainbestemaite zuen hiri hartara, eraman zuten gero.

Lanak

Bere lanen artean hauek aipa ditzakegu: Aristotelesen lanei buruzko iruzkinak, Laburpenak, ertainak eta luzeak(1159-1174), Medikuntza orokorrari buruzko liburua («Colliget» izenez ezaguna, 1162-1169), Suntsidurasuntsituz (algazelen Filosofoen suntsidura lanaren kontra idatzia, 1180), De anima lanari buruzko iruzkinak(1181) eta Logika kontuak (1195).

Moises ben Maimon edo Maimonidesek Kordobatik alde egin behar izan zuen hamahiru urte baino ezzituela. Al-Andaluseko eta Marokoko hainbat lekutan bizi izan zen familiarekin, eta azkenean, 1165ean,Fostaten (Egipton) geratu ziren bizitzen. Bertan eman zituen Maimonidesek hil arteko urteak (1204an).Sendagilea ere izan zen lanbidez, baina batez ere erlijio juduari buruzko idatziengatik eta lan zientifiko eta erlijiosoengatik izan zen ospetsua. Lanon artean, bereziki aipatzekoa da Harrituen gida, judaismoarensinesmen erlijiosoen eta Aristotelesen sinesmenen artean zalantzan zeudenentzat idatzia. Maimonides fededogmak eta filosofia uztartzen saiatu zen, eta bere argudioek eragin handia izan zuten gerora Europakofilosofoengan. Ildo horretatik, Erdi Aroko filosofo garrantzitsu bat aipatu behar dugu; San Tomas Akinokoa,bera ere arrazoimena eta fedea uztartzen saiatu baitzen.

Lanak

Bere lanen artean hauek aipatuko genituzke: Logikaren arteari buruzko tratatua (1158), Argizagia (Ahozko legejuduaren inguruko iruzkina, 1168), Bigarren legea (Juduen lege biblikoaren kodifikazioa, 1180), Harrituen gida(1190), Hildakoen piztuerari buruzko tratatua (1191) eta Pozoiei eta antidotoei buruzko tratatua (1199).

Averroes eta Maimonides

941393 _ 0263-0282.qxd 12/2/09 12:34 Página 268


Descartes La Haye Touraine-n (Frantzia) jaio zen 1596.urtean. Bretainiako Parlamentuko kontseilari batenseme-alabetan hirugarrena zen. 1604an jesulagunen La Flèche ikastetxean sartu zen, eta latina, logika,matematika eta filosofia ikasi zituen. Jakiteko nahiaren eta bere pentsamendu propioa sortzeko beharrarenondorioz, bidaiatzea erabaki zuen «munduko liburu handian irakurtzeko». 1619an, Alemaniako Ulm hiritikgertu, izan zuen Holandan bizi zela garatu zuen ikerketa metodoaren oinarriak ezartzeko bide eman zioninspirazioa. 1649an Suediara joan zen Kristina erreginak gonbidatuta, eta han hil zen pneumoniak jota1650eko otsailean. Ezagutzaren gaia planteatzeko modu berriari esker, modernitatearen atea ireki zutenfilosofoen eta zientzialarien taldeko kide da Descartes. Galileo eta Keplerren garaikidea, mundua ikustekomodu berriaren ondorioz sortutako galderak zalantzan jartzen ditu. Ahalik eta ezagutza zehatzena izatekometodo ziur baten bila dabiltza, eta dedukzioa eta behaketa oinarri dituzten prozedura zorrotzetan aurkituzutela uste izan zuten. Horrela, bada, matematika eta fisika ezagutzeko bi modu desberdin izan arren, batera abiatu ziren ezagutzak planteatzen dituen erronka berriei aurre egiteko. Ikuspegi arrazionalista eta idealista zuen, eta humanista zenez, gizakiari eta haren munduari zegozkion gai guztiak aztertu zituen;horregatik, humanista handia zela ere esan beharrean gaude. Matematikaria, filosofoa eta zientzialariaDescartesekin batera doazen alderdiak dira. Errenazimentuko beste askori bezala, arazo guztiek sortzenzioten jakin-mina. Koordenatu «kartesiarrekin» arazo geometrikoen tratamendu algebraikoa ahalbidetu zuen.Fisikan, berriz, mekanikako oinarrizko printzipioetako batzuk formulatu zituen, inertziaren printzipioa esatebaterako. Descartesen planteamendu kosmologikoaren arabera, espazioa eta materia indefinituak betetadaude; «infinitu» terminoa Jainkoarentzat gorde zuelako erabili zuen indefinitu terminoa. Unibertsoarensorrera, osaera eta funtzionamendua azaltzeko, zurrunbiloen teoria erabili zuen; teoria hori bere garaianonartu zuten arren, ez zen finkatu, eta Newtonen azalpenek alde batera utzi zuten. Filosofo gisa, berriz,arrazoimena gizateriaren arazoak konpontzeko gai zela defendatu zuen. Baina ordura arte egin ziren akatsak saihesteagatik, eta egiarako bidean arrazoimena ongi gidatu behar dela konbentzituta, metodo bat garatu zuen; metodo horretan agerikoa eta zalantzarik gabea zena bakarrik hartzen du ziurtzat. Zalantza metodiko batetik abiatuta lortu zuen bere lehenbiziko ebidentzia: «Cogito ergo sum», pentsatzen badut, banaiz, eta horren zalantzarik ez dut. Horrela, bada, kontzientzia, subjektua bera, bihurtu zen ezagutzaren abiapuntu, eta ez kanpoko errealitatea. Arrazoimenak hauteman dituenebidentzietatik abiatu eta prozesu deduktibo zorrotz baten bidez, jakintzaren eraikin oso bat egiten saiatuzen Descartes.

Lanak

Bere lanen artean Munduaren tratatua edo argiaren tratatua aipatu beharrean gaude. 1633an idatzi zuenarren, ez zen osorik argitaratu Inkisizioaren beldurrez, ordurako Galileo kondenatua baitzuten. Lan horren zati bat lau urte geroago argitaratu zen hiru saiakeraren bitartez: Dioptrika, Meteorologia eta Geometria.Horien hitzaurre gisa argitaratu zuen bere lanik ezagunena: Metodoaren diskurtsoa. 1641ean agertu zirenGogoeta metafisikoak, 1644an, Filosofiaren hastapenak eta 1649an, Arimaren grinak. Hil ondoren argitaratuziren Gizakiari buruzko tratatua eta Izpiritua zuzentzeko arauak.

Rene Descartes

941393 _ 0263-0282.qxd 12/2/09 12:34 Página 269


«Zuzen dago honakoa dioena: ekintza zuzenak eginez, zuzen bihurtzen garela; eta ekintza leunakeginez, leun. Eta inolako ekintzarik egiten ez duenak ez du ona izatea lortzeko aukerarik. Gehienek ezdute, ordea, horrelakorik egiten; aitzitik, teoriaren baitan babestu eta, filosofatzen ari direlakoan, gizakizentzudun bihurtzen saiatzen dira. Medikuaren esanak arretaz entzun baina ezer ere egiten ez dutengaixoen modukoak dira. Horrelako gaixoek ez dute gorputza sendatzerik lortzen; horrelako filosofoek ezdute arima sendatzerik lortzen.»

ARISTOTELES, Etika Nikomakori

1989ko azaroaren 16an, sei irakasle (jesuita) eta bi emakume hil zituzten Erdialdeko AmerikakoUnibertsitatean (El Salvador). Zergatik hil zituzten? Pobreen alde egiteagatik. Nork hil zituen? Armadakoeskoadroi batek. Baina Egiaren aldeko Batzordeak burututako ikerketetan argi ikusi zen armadaren atzeandaudenen botereak izan zirela benetako arduradunak. Ignacio Ellakuria izan zen hildako jesuitetako bat. Izan ere, Ellakuriaren proposamen filosofikoek eragin etiko handia izan zuten: aipatu berri dugunAristotelesen aholkuari jarraiki, bere proposamenak egia bihurtzen saiatu zen, benetan gauzatzen ez direnteoria etikoek ez dutelako «arima sendatzen». Ellakuria Portugaleten (Bizkaia) jaio zen 1930ean. MadrilgoUnibertsitate Complutensean lortu zuen filosofiako doktoregoa, Xabier Zubiriren pentsamoldeari buruzkotesiari esker. Gerora, Xabier Zubiri mintegia sortu zuen Diego Graciarekin batera, eta bertako zuzendarietakobat izan zen hil arte. El Salvadorrera heldu zenean, are gehiago indartu zitzaion filosofia ulertzeko eta egitekomodua. El Salvadorreko ia biztanle guztiak miseria gorrian bizi ziren, beren egoera hobetzeko aukerarik gabe,gainera. Izan ere, familia gutxi batzuek bertako biztanleak esplotatu egiten zituzten, atzerriko zenbaitbotereren eta militarren laguntzaz. Gauzak horrela, Ellakuriak argi ikusi zuen errealitateak izan behar zuelagogoeta filosofikoaren abiapuntua, Xabier Zubirik zioen moduan. Premiazkoa zen «errealista izatea»,«errealitatearen zentzua» hartzea. «Errealista izateak» honako esanahia hartzen du maiz: pragmatikoaeta norberekoia izatea; gehiegi ez konprometitzea, arazorik ez izateko. Baina errealismoak galdera etiko batdakar berekin: zer egin behar dugu errealitatetik abiatuta? Ez da errealista Lehen edo Bigarren Mundutik«zer egin» ? Galdetzea, Hirugarren mundua aintzat hartu gabe, elkarri lotuta baitaude hirurak, banaezinak

baitira. Errealitateari bizkar ematen badiogu, ez gara libre izango, gu geu ere errealitatearen barne baikaude.Libre izan nahi duenak ezinbestez onartu behar du hiru unetan banatutako «inperatibo etikoa»: errealitateazjabetzea, errealitatea norberaren gain hartzea eta errealitateak izan behar duen modukoa izateko lan egitea.Gizarte errealitatean gauzatzen da hau guztia bereziki, dagoeneko geure egin dugun giza egoera horretan.Inguruan dugun gizartearen errealitatearekiko hiru betebehar horiek onartzea da, hain zuzen,bidegabekerien aurrean ezer egin gabe geratzearen kontrako jokabidea. Askapenaren filosofia bizimodubihurtu zen Ellakuriarentzat. Gizatasunik gabeko errealitatearekiko konpromisoan oinarritutako teoria etikoalandu zuen eta, halaber, «Errealitate nazionala» izeneko ikasgaia sartuz ikasketa planean, unibertsitate eredujakin bat ere sortu zuen, unibertsitateak bere gain har zezan errealitatearen gaineko ardura. Ellakuriaren eta Erdialdeko Amerikako Unibertsitatean hil zituzten bete lagunen heriotzak eragin handia izan zuenEl Salvadorreko bake prozesuan, handik aurrera azkarrago burutu baitzen: izan ere, nazioarteko presioaizugarri handia izan zen, eta arduradunek ezinbestez aldatu behar izan zuten indar militarrei erabatekobabesa ematen zien estrategia hura. Gertatutako guztiak arrazoia eman zien, beraz, Ellakuriaren ideiei: bere ustez, giza eskubideak ez zeuden gizaki guztien esku, herrialde jakin batzuetako biztanleen esku baizik.Bestalde, kontuan hartu behar da, ordura arte, milaka nekazari hil zituztela El Salvadorren, baita besteelizgizon bat ere: monsinore Romero. Eta iritzi publikoak ez zuen ezertxo ere egin hilketa haien aurrean.Azken finean, atzerritarrak hiltzen hasi zirenean baino ez zen bizkortu bake prozesua. Zoritxarrez, bideluzeegia geratzen da oraindik egiteko, izan ere, teorian gizaki guztioi aitortzen zaigun duintasuna hainbatlekutan ez da egia bihurtu. Beste gizaki batzuen bizitza manipulatzen duten haiek ez dute aurkakotasunikonartzen. Baina haien oroitzapenak bizirik dirau.

Lanak

Hogei urte El Salvadorreko historian (1969-1989), Idazki politikoak (1993), Errealitate historikoaren filosofia (1991)eta Filosofiaren konpromiso politikoa Latinoamerikan (1994).

Ignacio Ellakuria

941393 _ 0263-0282.qxd 12/2/09 12:34 Página 270


«Arrazoia zer den argitzea da filosofiaren zeregina. Gizabanakoari dagokionez, bere garaiaren semeaedo alaba da gutariko bakoitza. Eta baita filosofia ere, pentsamendu bidez ematen baitu beregaraiaren berri.»

G. W. F. HEGEL, Zuzenbidearen filosofiaren oinarriak, Hitzaurrea

George Wilhelm Friedrich Hegelek 19 urte zituen 1789an, Frantziako iraultzaren garaian. Stuttgarten jaioa,filosofia eta teologia ikasten ari zen Tubingako seminarioan, eta gerora ospe handia lortu zuten bi lagunezagutu zituen bertan: Hölderlin poeta eta Schelling filosofoa. Frantziako Iraultzak berebiziko interesa piztuzuen hirurengan eta askatasunaren zuhaitza landatzea erabaki zuten: Hegelek gerora izan zuen kezkafilosofiko nagusiaren lehen urratsa izan zen, nolabait. Handik urte batzuetara, filosofiako irakasle izan zenAlemaniako hainbat unibertsitatetan (Jena, Nüremberg, Heidelberg eta Berlin). Baina askatasunaren iraganaeta oraina filosofikoki azaltzea izan zuen beti helburu nagusi. Kanten eta Rousseauren filosofien bidezbereganatu zuen askatasunaren ideia eta Frantziako Iraultzaren bidez, ideia horiek gauzatuta ikusi zituen.«Filosofiak –dio Hegelek Zuzenbidearen filosofiaren oinarriak lanean– pentsamenduaren bidez ematen dubere garaiaren berri». Eta honakoa da filosofiaren zeregina: bere garaiko esperientziarik sakonenak kontzeptubidez aditzera ematea, gizakiok hobeto uler dezagun elkar eta geure buruaz gehiago jakin dezagun. Bere herriaren eta gizateriaren historia ezagutzen ez duena ez da bere buruaren jabe, bere buruaren esklabobaizik. Nor bere buruaren jabe izatea lortzeko, honakoa argitu behar du ezinbestez: gizakiok nola eskuratudugun, gutxinaka, askatasuna historian zehar. Hori dela eta, Hegelek sistema jakin bat osatu zuen beretrataturik konplexuenetan (Logikaren zientzia eta Zientzia filosofikoen entziklopedia), askatasunerantzegindako bidea hobeto uler dadin: izan ere, ez da bide lineala, etengabe eman baitira bai aurrerapausoak baiatzerapausoak ere. Askatasuna Greziatik aurrera hasi zen, nagusiki, gorpuzten eta Frantziako Iraultza izan zenlorpenik handienetakoa. Baina garaipen horren ondoren, atzera egin zen berriro: burgesia izan zenFrantziako Iraultzaren benetako garailea, eta hiritar gehienek gosearen eta miseriaren mende bizitzen jarraituzuten. «Izuaren garaian» ere ez zen benetako askatasunik lortu. Azkenean, Napoleonen garaipenera arte ezzen berpiztu askatasuna benetan gauzatzeko itxaropena. Napoleonek, historiako beste pertsonaia batzuekbezalaxe, esanahi politikoa eta filosofikoa izan zuen, aldi berean, Hegelentzat. Napoleon da estatuarengaraipenaren erakuslea, eta estatua da –bere ustez– gizarte zibil burgesaren interes berekoiei aurre egitekogai den bakarra. Estatuak emango dio bidea denon interesa, eta ez norbanakoarena, kontuan izango duengizarteari. Horregatik, hain zuzen, izan zen Hegel Napoleonen jarraitzaile sutsua eta horregatik egin zuengizarte zibil burgesaren berekoikeriak menderatuko dituen estatuaren alde. Hegelek, historiari amaieraemateko asmoz, gizarte antolamendurako eredu jakin batzuk aukeratu zituen, onenak eta arrazionalenakzirelakoan. Baina «huts egin» zuen. Besteak beste, Prusiako estatu ereduaren eta gobernu era monarkikoarenalde egin zuen. Eta kasu jakin bakoitzean baino ezin da erabaki zein den antolamendu erarik egokiena:horixe da askatasunaren erronketako bat. Gainera, denboraren joanean, hainbat ikuspegi berri sortu diraestatuaren, gizarte zibilaren eta antolamendu politikoaren inguruan. Hegelek sistema handi bat sortu zuenhistoriaren berri emateko, sistema filosofiko handietan azkena, Kanten idealismoaren jarraitzaile eta Erromantizismoaren aitzindari izan zena. Hegel 1831n hil zen, eta berarekin batera hil zen pentsamendusistematikoa filosofian.

Lanak

Espirituaren fenomenologia (1807), Logikaren zientzia (1812), Zientzia filosofikoen entziklopedia (1817) eta Zuzenbidearen filosofiaren oinarriak (1821).

George Wilhelm FriedrichHegel

941393 _ 0263-0282.qxd 12/2/09 12:34 Página 271


Immanuel Kant askatasunaren filosofoa dugu. Baieztapen horrek kontraesana dirudi, ordea, Kanti buruzesaten diren zenbait gauza kontuan hartuta: 1724an jaio zen Königsbergen, Ekialdeko Prusian. Bertan emanzuen bizi osoa, azterlanak egiten eta Unibertsitatean eskolak ematen. Kant zeharo metodikoa omen zen:ordu berean jaikitzen zen beti eta auzokoek, eguneroko ibilaldia egiten ikusten zutenean, zehatz-mehatzjakiten zuten zein ordu zen. Hala ere, askatasuna kontzeptu bidez defenditzea izan zen bere filosofiarenhelburua. Ordura arteko filosofoak honakoa argitzen saiatu ziren: nola mugatzen duten gauzek gureadimena. Kantek, berriz, beste hau aldarrikatu zuen Arrazoimen hutsaren kritikan: gure adimenak gauzak nolamugatzen dituen aztertu behar dugu. Kanten aurretik, etikoek zoriontasuna zertan den zehaztu nahi izanzuten, eta zoriontasuna lortzeko zer egin behar dugun argitzen ere saiatu ziren. Ohituren metafisikarenoinarriak lanean, honako galdera egin zuen Kantek: gauza batzuk ez al ditugu besterik gabe egin behar,gizaki garelako, zoriontsu egingo ote gaituzten pentsatu gabe? Ikuspegi berri horren arabera (ezagutzarenteoriaren eta etikaren arabera, alegia), subjektua nagusitu egiten da beti errealitate ezagunaren eta lortunahi duen onuraren aurrean, gizakia izaki librea eta autonomoa baita, bere buruarentzako legeak ezartzekoahalmena baitu. Kant bere garaiko filosofo batzuen teorietatik abiatu zen. Besteak beste, Wolff(arrazionalista), Hume (enpirista) eta Rousseau (moralista) izan zituen kontuan, baina Kant harantzago helduzen: askatasuna da gizakiok berez dugun eskubide bakarra. Horren ondorioz, bai estatu nazionaletakozuzenbideak bai nazioarteko zuzenbideak ere gizaki guztien askatasuna babestea izan behar dute helburu,eta horretarako ezinbestekoa dute bake giroa sortzea. Uste horren ondorioz, Frantziako Iraultzaren eta Ameriketako Independentzia gerraren aldeko idazkiak egin zituen. Halaber, Hagan estatuen Biltzarra(egungo Europar Batasunaren aitzindaria) sortzeko beharra ere aldarrikatu zuen. Kantek zioenez, gertakarihoriek guztiek argi erakusten zuten libre izateko kontzientzia pizten hasi zela nola gizakiengan hala herrietan.Askatasuna da gizakion duintasunaren oinarria, eta askatasunak berak ematen du utopia sortzeko bidea:Kantek helburuen erresuma aldarrikatu zuen, gizakia helburu –eta ez bitarteko hutsa– izango duen mundua.Horixe izan zen Immanuel Kanten ametsa, eta amets hori filosofikoki adierazi zuen liburuz liburu. Kant1804.urtean hil zen. Ordutik, filosofo guztiek izan dute beren burua Kantekiko defendatzeko beharra: harenalde edo kontra dauden esan beharra. Eta denek onartu dute gizateriak asko ere asko zor diola Kanti.

Lanak

Kanten lan aipagarrienetako batzuk honakoak dira: Arrazoimen hutsaren kritika (1781, 1.argit.), (1787, 2.argit),Ohituren metafisikaren funtsezko oinarriak (1785), Arrazoimen praktikoaren kritika (1788), Senaren kritika (1790),Bake iraunkorra (1795), Ohituren metafisika (1797) eta Antropologia pragmatikoa (1798).

Immanuel Kant

941393 _ 0263-0282.qxd 12/2/09 12:34 Página 272


Hil baino bi urte lehenago (Hannoverren, 1716an) hitz hauek idatzi zizkion Leibnizek lagun bati: «Sekta filosofikoen atzean ezkutatutako eta sakabanatutako egia aurkitu eta bateratu nahian ibili naiz beti».Izan ere, egia unibertsala aurkitzea zuen helburu nagusia, eta aurreiritzi eta alderdikeria oro baztertuz,etengabe lan egin zuen bide horretan. Leipzigen jaio zen 1646an. Talentu aparteko haurra izan zen: latina bere kasa ikasi omen zuen, bere garaiko jakintza guztiekiko izan zuen interesa eta hogei urte besterikez zuela lortu zuen jurisprudentziako doktoregoa. Bere lehen lanetan argi ikusten da filosofiarako,matematikarako, logikarako eta zuzenbiderako joera handia zuela, baina laster piztu zitzaion beste alorbatzuetarako zaletasuna ere: fisika, historia, teologia eta beste hainbat jakintza landu zituen. Leibnizekekarpen garrantzitsu ugari egin zuen, baina bi nabarmenduko ditugu, besteak beste: kalkuluinfinitesimalaren formulak asmatu zituen eta logika modernorako lehenbiziko urratsak eman zituen (bereak dira gerora Informatikak hartu zituen oinarri logikoak ere). Baina Leibnizen aurkikuntza eta gogoetagehienak bera hil eta hurrengo hiru mendeetan argitaratu zituzten. Gaur egun Hannoverreko Liburutegianargitaratu gabeko idazki ugari daude gordeta, eta orotariko gaiei buruzkoak, gainera. Leibniz diplomazialariizan zen lehenbizi eta hainbat printzeren aholkularia gero. Horrela, ia Europa osoan zehar bidaiatu zuen, eta bere garaiko zientzialari eta pentsalari handien lana sakon ezagutu zuen. Gerora ere, horietako askorekingutun bidezko harremanak izan zituen. Leibnizek bi helburu zituen: batetik, Europako erresuma guztiekestatu kristauen elkartea sortzea; bestetik, eliza kristauak bateratzea. Bide horietan egindako lanak ez zuen,ordea, arrakastarik izan. Emaitza hobeak lortu zituen ikerkuntza eta kultura sustatzeko ahaleginetan.Aipatutako helburuak lortzeko, aldizkari espezializatuak, liburutegiak eta zientzia akademiak sortu zituen(adibidez, Berlinekoa sortu zuen eta bera izan zen lehen presidentea) eta beste hainbat ekimen burutuzituen, ikertzaileei elkarren berri izateko eta elkarlanean aritzeko aukera eman zieten ekimenak. Lan horienguztien atzean munduari buruzko ikuspegi erabat baikorra agertzen zaigu. Hainbat eta hainbat aukeraeskaintzen dizkigu munduak, eta uste osoa zuen arrazoimenak eta zientziak aurkituko zutela zarpailkeriaeta ezjakintasuna gainditzeko modua. Leibnizen esaldi ezagun batek argi erakusten du aipatutako ikuspegibakoirra: «egon daitekeen mundurik onenean bizi gara». Baina Leibniz ez zen inozoa eta ongi askoezagutzen zituen gizateriaren arazoak. Izan ere, eginahalak egin zituen arazo horien konponbideakaurkitzeko, inoiz ere itxaropenik galdu gabe, bete-betean uste baitzuen errealitatearen logikaren atzeanharmonia, arrazionaltasuna eta Jainkoaren probidentzia daudela.

Lanak

Nozioen eta egien azterketari buruzko ikerketa orokorrak (1686). Metafisikari buruzko diskurtsoa (1686).Substantzien izaerari eta komunikazioari buruzko sistema berria (1694). Giza adimenari buruzko saiakera berriak(1703tik 1705era bitartean idatzi zituen John Lockeren teoriak gezurtatzeko; baina 1765ean argitaratu ziren).Teodizeari buruzko saiakerak (1710). Monadologia (1714). Naturaren eta graziaren hastapenak arrazoimeneanoinarrituta (1714).

Gottfried Wilhelm Leibniz

941393 _ 0263-0282.qxd 12/2/09 12:34 Página 273


«Nire ustez, naturak ez du inoiz sortu espiritu trebe eta bizkorragorik, burutsu eta zuhurragorik; ez duinoiz sortu horrenbeste dohain dituen gizakirik. Eta horri guztiari gehitu solaserako erraztasun aparta,bere talentu paregabearen adinakoa. Bere aurpegian askatasunik freskoena islatzen da, begirada bizidistiratsua du eta, aldi berean, atsegina. Edozein auziren defendatzaile perfektuak izan behar dituenezaugarri guztien jabe da.»

ERASMO ROTTERDAMEKOAK RICHARD WHITFORDI idatzia

Tomas Moro da bere lagun Erasmo Rotterdamekoaren eskutitzean aipatzen den gizona. Morok bi arrazoihauengatik lortu du, besteak beste, hain izen ona: bere sinesmenekiko erabat leiala izan zelako (horrexegatikhil zuten) eta Utopian deskribatu zuen mundu justu eta idealak bizirik dirauelako oraindik ahalegin utopikoorotan. Tomas moro Londresen jaio zen, 1477ko otsailaren 7an, Ingalaterrako noblezia txikiko legelari familiabatean. 1504an Parlamentuko kide izendatu zuten eta politikagintzan hasi zen, horrela. Moro argi eta garbimintzatu zen Enrike VII.a erregeak konkista gerretako gastuak ordaintzeko ezarri nahi zituen zerga berrienaurka. Eta berehala izan zituen arazoak. Herritar gehienak pobreak zirela ikusita eta indarkeriaren kontrakoaizanik, Morok gogor salatu zituen erregeen konkista politika zentzugabeak eta gerrarako zuten grina bizia.Jarrera horren ondorioz, auzipetu egin zuten eta politikagintza utzi behar izan zuen aldi baterako. 1505ean Jane Coltekin ezkondu zen eta lau seme-alaba izan zituzten. Emaztea hil ondoren, 1511n, Alice Middletonekin ezkondu zen. Kontinentera bidaiatzen hasi eta Erasmo Rotterdamekoaren lagun eginzen. Erasmok Morori eskaini zion Eromenaren gorespena lana. Harreman onak izan zituen garai hartako bestehumanista handi batzuekin ere: Coletekin, Lefèvre d’Étaplesekin eta Juan Luis Vivesekin, besteak beste.1509an Enrike VII.ak tronua lortu zuenean, Moro politikagintzara itzuli zen. Enrike VII.ak eratutakoParlamentuko kide eta Londreseko sheriff laguntzaile izendatu zuten. Aurrerago, Flandesko enbaxadoreizendatu zuten eta, azkenik, Ingalaterrako kantziler izan zen. Garai hartan, erregearen laguna zen Moro. Baina 1531n uko egin zion «Gailentasunaren Agiria» sinatzeari, Aita Santuaren aginpidea baztertueta Enrike VII.a eliza anglikanoaren buru izendatu zuena, alegia. Kantziler zen aldetik, ez zuen onartu erregea

dibortziatzea eta Ana Bolenarekin ezkontzea. Gai horretatik kanpo uzteko eskatu zion erregeari, baina Moroizen eta sona handiko gizona zenez, erregeak bere ezkontzaren aldeko zina ematea nahi zuen. Morok ezzuen bere sinesmenen kontra egin nahi, eta ez zuen agiria sinatu. Jarrera horren ondorioz, goi-mailakotraizioa egitea leporatu zioten. Londresko Dorrean atxilotu, eta 1535eko uztailaren 1ean heriotza zigorraezarri zioten. Mororen exekuzioan gertatutakoek –gauza batzuk mito hutsak, agian– argi erakusten dutenolako gizon adoretsua eta umoretsua zen. Erregeak barkamena eman ziola esan zioten, Dorrean hilkozutela, eta ez urkamendian jendearen aurrean. Horra zer erantzun zien Morok, ironiaz beteta: «Jainkoakgorde ditzala nire lagunak erregearen barkamenetik». «Nahi al duzu zerbait esan?» galdetu ziotenexekuzioaren aurretik, eta hauxe erantzun omen zien Morok: «Hau baino ez: Apostoluen Eginetan adieraztendenez, San Esteban harrikatzen ari zirela, bertan zen San Paulo, harriak botatzen ari zirenak babesten.Hala ere, orain santuak dira biak zeruan, betiko lagun. Hori da nire nahia ere –eta bihotzez eskatuko dut–:

zuek guztiok bizitza honetan kondenatu egin nauzuen arren, zeruan denok berriro elkar aurkitzea betikosalbazioa lor dezagun». 1535eko uztailaren 6an hil zuten, burua moztuta. Urkamendian zegoela,erregearenganako leialtasuna azaldu ondoren, hau esan zuen: «baina ororen gainetik, Jainkoarenganakonaiz leial». 1935ean, Pio XI.ak kanonizatu egin zuen, beste martiri batzuekin batera, Tomas Moro, beti justiziaren alde egin zuelako (Utopian eta beste hainbat lanetan) eta gizakia ezarritako botereekiko librea dela bete-betean sinistu zuelako, mendebaldeko historiako pertsonaiarik garrantzitsuenetakoa da.

Lanak

Utopia, Pasioari buruzko tratatuak, Rikardo III.a Ingalaterrako erregearen historia; Epigramak eta Atsekabearenaurreko kontsolamenduari buruzko Elkarrizketa.

Tomas Moro

941393 _ 0263-0282.qxd 12/2/09 12:34 Página 274


2000.urtean bete zen Friedrich Wilhelm Nietzscheren heriotzaren lehenengo mendeurrena; 1900ekoabuztuaren 25ean hil zen. Mende honetan izugarri hedatu eta miretsi da gizon honen pentsamendua, baina bere bizitzan zehar garaikide gehienek erdeinatu egin zuten eta entzungor egin zioten. Nietzscherenliburuek ez zuten arrakastarik izan, eta bere iritziak zirela eta, ezagun askoren baitan gorrotoa piztu zuen.Baina horrek ez zuen gehiegi arduratu. Aitzitik, gizateriaren aro berria iragartzen zuen profetatzat zuen bereburua. Halaxe izan zen, aro platoniko-kristauaren amaiera salatu eta «supergizakiaren» etorrera iragarri zuen.Gizaki hori ez zen dagoeneko aginpide tradizionalak betetzearen kezkaz biziko, aitzitik, bere idealak eta berejokabidea sortzeaz arduratuko zen. Bere profeta izaera onartuta, normala iruditzen zitzaion berak ere besteprofeta batzuei historian zehar eskuarki emandako tratu berbera jasotzea. Röckenen (Alemania) jaio zen1844.urtean. Bere aita parroko luteranoa zen, eta Friedrich-ek bost urte baino ez zituela hil zen. Amakahalegin guztiak egin zituen semea ere parroko luterano izan zedin, bere aita bezala. Baina BonnekoUnibertsitatean sartu bezain laster, Nietzsche gazteak teologia ikasketak uztea erabaki zuen, eta buru-belarrigreziera eta latina ikasteari ekin zion. Berehala gailendu zen hizkuntza horietan. Izan ere, 24 urte baino ezzituela, Filologia Klasikoan doktore titulua lortu zuen, eta segidan, Basileako Unibertsitatean (Suitzan) katedrabat eskuratu zuen. Denbora gutxira bere lehen liburua argitaratu zuen: Tragediaren sorrera. Lan horrekNietzscheren kide filologoei etsipena eragin zien; hainbesterainokoa eragin ere, betiko baztertu baitzuten.Ikasleek bere eskoletara joateari utzi zioten, eta bere osasunak, betidanik kaskar samarra, okerrera egin zuenordutik. 34 urterekin erretiroa hartu behar izan zuen, osasun arazoak zirela eta. Hurrengo hamar urteetanidatzi zituen Nietzschek bere lan gehienak, diru gabezia larria eta bizpahiru lagunen babesa baino ez zuela.Lan horietan erakusten digun mundua kaos zoragarri eta beldurgarria da, eta gizakia galduta eta beldurtutadago kaos horretan, mundua den bezala maitatzen ikasten duten arte, «betikoaren etengabeko itzulera»baino beste irtenbiderik ez duela ulertzen duen arte; hau da, gertakarien jazoera saihestezina dela eta errealitate hori liluragarria eta zorigaiztokoa dela aldi berean. «Ni ez naiz gizakia, dinamita baino», dio Nietzschek ia itsu dagoela, bizitzako azken hamaika urteetan zehar erotasunean murgildu zuen kolapsoapairatu baino zertxobait lehenago. Izan ere, Mendebaldeko oinarri filosofikoak suntsitzeko, astintzeko grinaizan zen berea, gaur egun «zibilizazioa» deritzogunaren gehiengoa barregarri jartzeko irrika. Lortu ote duenala ez eztabaidagarria da, jakina. Baina ezbairik gabe, bere estilo indartsuak eta kritika garratzek ez duteirakurle bakar bat ere epel uzten.

Lanak

Tragediaren sorrera musikaren izpiritutik (1872); Ordu txarreko iritziak (1873-1876); Gizatiarra, gizatiarregia.Izpiritu askeentzako liburua (1878); Aurora, aurreiritzi moralei buruzko hausnarketak (1881); Olertia (1882);Honela mintzatu zen Zaratustra, denentzako eta inorentzako liburua (1883-1886); Ongiaz eta gaizkiaz haraindi.Etorkizuneko filosofia baten sorrera (1886); Moralaren genealogiarako. Idatzi polemikoa (1887); Idoloengainbehera edo Nola filosofatu mailukadaka (1888); Antikristoa. Kristautasunari maldizioa (1888); Dionisorendistiranboak (1888); Nietzsche Wagnerren aurka. Psikologo baten dokumentuak (1888); Ecce homo. Nola iristengaren garena izatera (1888); «Botere gogoaren» inguruko eskuizkribuak (1887-1888).

Friedrich Wilhelm Nietzsche

941393 _ 0263-0282.qxd 12/2/09 12:34 Página 275


José Ortega y Gasset XX. mende hasierako filosofia irakasle bikaina izan ez ezik, pentsalari argia eta aparta ereizan zen. Buru-belarri saiatu zen mundua ulertzen eta Espainian garai hartan nagusi ziren atzerapena eta bakartze kulturala gainditzeko bideak bilatzen. Aipatutako gaiek oso desberdinak dirudite, itxuraz, baina Ortegaren filosofian elkarri lotu-lotuta daude. Izan ere, egokitu zitzaion Espainia hura, «zirkunstantzia»hura, izan zen bere munduaren ardatz nagusia: «Guadarramako mendateak edo Antigolako zelaiak ditutunibertsorako irtenbide naturalak. Nire inguruko errealitatearen eremu hori da nire izatearen beste erdia.Horren bidez baino ezin naiz integratu eta bete-betean ni neu izan. Zer naiz ni? Ni neu eta nirezirkunstantzia. Eta hura salbatzen ez badut, ni neu ere ez naiz salbatuko». Ortega Madrilen jaio zen 1883an.19 urte zituela lortu zuen Filosofia eta Letretako lizentziatura, eta handik bi urtera, doktoretza. Gero, Alemaniara joan zen ikastera eta bertan izan zen 1905etik 1908ra arte. Handik gutxira, 1910ean,Madrileko Unibertsitate Zentraleko Metafisika katedrarako oposizioak gainditu zituen. Artean hogeita zortziurte betetzeke zituen. Urte hartan bertan ezkondu zen Rosa Spottornorekin, eta hiru seme-alaba izanzituzten: Miguel, Soledad eta José. Aurrerantzean oso lan oparoa egin zuen, eta hainbat zereginetan arituzen hil arte: irakasle, hizlari, bai Espainian bai beste estatu batzuetan, artikulugile prentsan, 1923tik aurreraeditore Revista de Occidente aldizkarian, Calpe argitaletxearen kolaboratzaile eta hainbat kultura elkarteliberal eta errepublikarreko kide aktiboa izan zen. Eta, jakina, lan filosofiko garrantzitsuak idatzi zituen. Ia lan guztiak munduko hizkuntzarik hedatuenetara itzulita daude. 1928-1929 ikasturtean, istiluak sortu zirenMadrileko Unibertsitatean eta Primo de Rivera jeneralak ixteko agindua eman zuen. Orduan, agindu horrenkontra protestatzeko, Ortegak eta beste katedradun batzuek beren katedrei aldi baterako uko egitea erabakizuten. Handik denbora batera lanera itzuli zen berriro, baina Ortegak konpromiso politiko sendoa hartu zuenbeti ideia liberalen eta erreformisten alde. Horrela, Bigarren Errepublikako hauteskundeetan (1931-1932)diputatu aukeratu zuten, eta 1935ean Errepublikaren bandaz saritu zuten. 1936an, gerra zibila hasi zenean,etsita eta estututa, bete nahi ez zituen zenbait eskakizunen eraginez, Espainiatik alde egin zuen, Frantziakoenbaxadaren laguntzaz. Hasieran, Ortega eta bere familia Parisen bizi izan ziren, eta gero Portugalen eta Argentinan. 1945ean itzuli zen Espainiara. Ez zuen bere katedra berriro eskatu, eta idazten, hitzaldiakematen eta editore lanetan aritu zen. Handik hiru urtera, Humanitateen Institutua sortu zuen, Julian Mariasdizipuluarekin batera, unibertsitateko adituen arteko lankidetza sustatzeko asmoz. Baina hurrengo urteetan,etengabe heldu zitzaizkion unibertsitateetan eta kulturguneetan ikastaroak eta hitzaldiak emateko gonbitak,eta horretan jardun zuen bai Europan bai Ameriketan. Ez zuen, beraz, Espainiako kultura bizitzan partehartzeko asti handirik izan. 1955eko udan sabeleko minbizia diagnostikatu zioten, eta urriaren 18an hil zen,Madrilen.

Lanak

Bere lanen artean hauek aipa ditzakegu: Kixoteren gogoetak (1914), Espainia ornogabea (1921), Masenmatxinada (1929), Ikuslea (1916-1934), Ideiak eta sinesmenak (1940) eta Zer da filosofia? (1958).

José Ortega y Gasset

941393 _ 0263-0282.qxd 12/2/09 12:34 Página 276


XIX. mendean, psikologiak aurrerakada itzela izan zuen; zientziatzat ere onartu zen azkenik. Hala era guztizere, XX. mendera arte ez zen inor aritu Jean Piaget psikologoa besteko grinaz haurren eta nerabeenpsikologia aztertzen: gaur egun ere Jean Piaget psikologia ebolutiboaren aitzindaritzat dute. Piaget Suitzanjaio zen 1896.urtean. Oso mutiko azkarra zen, eta gaztetandik izan zuen biologiarako joera. Dena dela, berejakintza gosea zela eta, biologiaz gain filosofia, soziologia eta psikologia ere ikasi zituen. Azkenik, psikologianhasi zen lanean, 1918.urtean, doktoratu zenean. Zenbait laborategitan egin zuen lan eta Binetek zuzentzenzuen laborategian kolaboratzaile izateko aukera izan zuen. Bi urtez jardun zuen haurrek Burten testariemandako erantzunak aztertzen. Luze baino lehen konturatu zen haurrek egiten zituzten akatsek, adinarenarabera, antza handia izaten zutela. Horrek bere arreta piztu zuen. Adin jakin bateko haur gehienak zergatikez ziren gauza arrazoimenezko arazo batzuk ebazteko? Are eta bitxiago: erantzun okerrek zergatik zutendenek ere elkarren antza, eta zergatik ziren hain desberdinak haur helduagoek emandako erantzun«zuzenekin» alderatuz gero? Bere buruari egindako galdera horiek izan ziren aurrerago adimenarenbilakaerari buruzko teoriaren oinarri. Ordura arteko adimena neurtzeko test estandarrek ezin zieten galderahoriei erantzunik eman. Izan ere, testuok ez daude prestatuta haurren arrazoiketaren zergatia azaltzeko.Horregatik, bazterrera utzi zituen test haiek eta idazteari ekin zion, termino kualitatiboen bidez, haurrekarrazoitzeko erabiltzen dituzten pentsamoldeak denbora pasa ahala garatzen zirela ziurtatzeko. Claparèdeharrituta geratu zen Piageten lanarekin eta Genevako J.J. Rousseau Institutuko ikasketa zuzendari karguaeskaini zion. Ordutik aurrera egin zituen bere azterlanik ezagunenak: haurren lengoaia, arrazoiketa kausala,adimen garapena, auzi morala eta abar izan zituen aztergai. Emaztearen (Valentine Châtenay) laguntzazburutu zituen aipatutako lanak, haien seme-alaben jokabideetatik abiatuta. Jaiotzatik bertatik ordu luzeakeman zituen umeekin beren erreakzio eta ekimen guztiak jasotzen. Hona hemen Piageten aurkikuntzabatzuk:

• Estimulu sentikor ugari eta anitzak jasotzea funtsezkoa da hautemateko gaitasuna eta adimena garatzeko.

• Norberaren esperientziak oso garrantzitsuak izaten dira, txiki-txikitatik, ikaskuntza prozesurako.

• Gure garapen sentsorialean eta intelektualean aldaketa kuantitatiboak gertatzen dira lehenbizi, etakualitatiboak gero.

• Lotura estua dago afektibitatearen, heldutasun motorearen eta adimen garapenaren artean.

1929tik aurrera kudeaketa lanetan ere ibili zen. Besteak beste, Bureau International d´Éducation-eko (geroraUNESCOren inguruko erakundea) zuzendari izan zen. Lan horri esker, gainera, bere aurkikuntzakhezkuntzaren alorrera eramateko aukera ere izan zuen.

1950.urtetik aurrera, logikari eta epistemologiari buruzko lanak egiten hasi zen, baina haur psikologia utzigabe. Aipatutako lanen emaitza izan zen epistemologia genetikoari buruzko teoria. Piaget 1980an hil zen,baina hil aurretik sobera izan zuen bere lanak lortutako eragin handiaren berri.

Lanak

Piageten zenbait lan: Haurraren judizioa eta arrazoiketa (1924), Haurren judizio morala (1932), Adimenaren psikologia (1947), Epistemologia genetikoaren oinarriak (hiru liburuki, 1950), Haurrarenpsikologiaren aldiak (1956), Psikologiari buruzko sei azterlan (1964), Haurren psikologia (1966) eta Giza zientzien epistemologia (1972).

Jean Piaget

941393 _ 0263-0282.qxd 12/2/09 12:34 Página 277


Maitasun platonikoa baino ez da hori. Nork ez du inoiz horrelakorik entzun? Bada, esamolde ezagun horrek, hizkera arrunteko beste guztiek bezalaxe, oinarri historiko sendoa du: Aristoklesen filosofia, hainzuzen. Aristoklesi «Platon» deitzen zioten –Diogenes Laertzioren esanetan–, oso bizkar zabala zuelako. Platon Atenasen jaio zen K. a. 428an; hiriari oparotasun handia ekarri zion «Periklesen mendean», beraz.Atenasek bazuen ezaugarri bereizgarri bat Greziako gainerako hiriekiko: erregimen politiko demokratikoa.Arteek eta letrek loraldia izan zuten eta merkataritzak ere gora egin zuen. Orduantxe sortu ziren, bada,mendebaldeko pentsamenduko hiru filosoforik garrantzitsuenetakoak: Sokrates, Platon eta Aristoteles.

Platonen familia aristokratikoa zen. Sokratesen ikasle izanik, maisuaren jarraitzaile sutsu bilakatu zen. Platonek ere, sofisten aurrez aurre, aldarrikatu zuen badagoela egia ezagutzeko modurik eta elkarrizketa dela horretarako biderik onena. Sokratesek ez bezala, lan idatziak utzi zituen, gehienak elkarrizketa erantaxutuak.

Platonen Solasaldiek berebiziko garrantzia izan dute, filosofian ez ezik, literatura unibertsalean ere.Solasaldietan pertsonaia ugari agertzen dira, tartean Sokrates, honetaz guztiaz hitz egiten: zer diraedertasuna, jakinduria, egia, bertutea, ongia eta justizia? Aipatutako gaiak guztiak funtsezkoak ziren baigizakien bai polisaren bizitzan, ez baitzen aski norberaren zoriontasuna lortzea; hirian justizia nagusitzea ere helburu zuten. Eguneroko bizitzan gertatu ohi denez, solaskideek ez zituzten beti konponbide argiak eta askotarikoak aurkitu. Dena den, Platonek bere iritziak ere adierazi zituen Solasaldietan, askotanSokratesen bidez: ongia, edertasuna, bertutea edo izaki matematikoak ideiak dira, gizakiok aurreko bizitzabatean, beste era bateko mundu batean, ikusitako ideiak. Beste era bateko mundu hori da «benetan erreala».Huts egiteren baten ondorioz etorri gara Lurrera, gure mundu honetara (Fedro elkarrizketako mitoanazaltzen du hori guztia). Mundu hau ideien munduaren imitazioa edo partaidetza baino ez da. Horregatik,objektuak hautematen ditugunean, gure aurreko munduan ikusitako ideia jakin haren oroimena piztenzaigu buruan. Beraz, ezagutzea oroitzea da, azken batean. Mundu benetan erreal hura gogora ekartzensaiatu behar dute filosofoek, «haitzuloaren mitoan» adierazten duen moduan: gizakiok haitzulo batean bizigara eta ez ditugu ideien itzalak baino ikusten. Filosofoak haitzulo horretatik ihes egin eta ideien argirantzabiatu behar du, eta gainerako gizakiei ikusitakoaren berri eman eta gogoratzen lagundu. Horixe egin zuen–Platonen ustez– Sokratesek. Baina haitzuloko biztanleek, ilunpetan bizi direnez, mesfidantzaz hartzen duteargiaz mintzo zaiena. Horrexegatik kondenatu zuten Sokrates heriotzara, eta hori bera egingo dute egiaz hitzegiten dien ororekin, haitzuloko biztanleek itxurari baino ez baitiote erreparatzen. Baina filosofoak, egiarenlagun denez, horretan saiatu behar du, baita politikoekin batera ere. Platoni politikagintzan sartzekoeskaintza egin zioten, hogeita hamar tiranoen erregimenean, hain zuzen, baina ezetz esan zuen, indarkeriazelako nagusi eta gobernuaren lana ez zitzaiolako zuzena iruditzen. Gerora, demokraziarekin ere etsitabukatu zuen. Ongiaren alde aritzen zen agintaririk ez zegoela iruditzen zitzaion eta, haren ustez, herriairabaztea zen agintari guztien helburu bakarra. Platonen ustez, filosofoek egon behar dute agintean, edo agintean dagoenari laguntzen, behinik behin. Zergatik? Filosofoek egia ezagutzen eta bilatzen dutelako.Errepublika eta Legeak izeneko solasaldietan estatu eredu idealari buruzko iritziak ematen zituen eta, gainera,hainbat aldiz saiatu zen agintari bati aholkuak ematen. Azkenik, pedagogoaren alorra ere landu zuela aipatubehar da: eskola bat sortu zuen (Akademia) 388.urtean, eta bertako ikasle izan zen Aristoteles. Platon 81 urtezituela hil zen. Baina aurretik, bere proposamen batzuk egia bihurtu zirela ikusi zuen: Erasto eta Koristodizipuluek Platonen hainbat ideia politiko ezarri zituzten Atarneo hirian. Bere proposamen filosofikoek(metafisiko, epistemologiko, estetiko, etiko eta politikoek) bizirik iraun dute mendebaldeko pentsamoldean,neoplatonismoan, kristautasunean eta islamean, eta bizirik diraute egun ere.

Lanak

Lanik aipagarrienak: Sokratesen apologia, Protagoras, Menon, Oturuntza, Fedon, Fedro, Errepublika, Parmenides,Sofista, Timeo eta Legeak.

Platon

941393 _ 0263-0282.qxd 12/2/09 12:34 Página 278


Karl Popperren bizitzan eta lanean nabarmena da bere garaiko gertakarien eragina. Lehen Mundu Gerrahasi zenean, 12 urte zituen. Orduan ikasi zuen gizakiok geure gatazkak konpontzeko bidea ez zela gerra;aitzitik, geroagoko lan batean esan zuenez «hizkuntzari esker, ezpaten ordez hitzak erabil ditzakegu».1936an, Adolf Hitlerrek Austriako boterea bere gain hartu zuenean, Popperrek 34 urte zituen. Urtebetegeroago, bere sorterritik, Austriatik, alde egin behar izan zuen, bere bizitza arriskuan baitzegoen. Hitlerrentotalitarismoak eta haren jarraitzaileen fanatismo itsuak bere aberria uztera behartu zuten. Intoleranteendogmatismoak eragin zuen, geroago, milioika errugabeen heriotza. Eta esperientzia samingarri horrenondorioz sortu zen Popperren baitan dogmatismoaren, totalitarismoaren eta kritikarako debekuaren aurkakoerabateko jarrera, bai bere bizitzan, bai bere filosofian ere. Popperren iritziz, uste sendo arrazionalak izateadagokigu gizakioi, gainerakoen kritikak entzuteko prest egon behar dugu beti; gizarte irekiak eratzeko prestegotea dagokigu gizakioi, ez gizarte itxiak. Popper Vienan jaio zen 1902an. Familia ikasia zuen, eta etxealiburuz gainezka. Bera ere ez zen nolanahikoa izan txikitan, eta «haur prodijiotzat» har genezake, oso goizhasi baitzen gai filosofikoen inguruan kezkatzen: dirudienez, jarraiaren infinitutasuna izan zuen lehenbizikoauzi filosofikoa, aitarekin eztabaidatzen ari zen batean, 1910 aldean! Baina berea ez da karreradunintelektualen ohiko jardunbidea, bizitzako esperientziatik abiatuz pentsatzen duenarena baizik.Unibertsitatean ikasten hasi zen, eta eskolak emanez atera zuen bizimodua, baina bere egoera pribilegiatuazela iruditu zitzaion berehala eta langile xumea izatea erabaki zuen. Bide horretan, hainbat lanetan aritu zen:errepideak egiten. zurgindegi batean ikastun, gizarte langile eta, geroago uma abandonatuak zaintzen.1928an doktore tesia aurkeztu zuen «Metodoaren arazoa pentsatzearen psikologian» gaiari buruz, eta nagusiizan zituen bi jarduera intelektualetako bat hautatzen hasi zen: zientziaren filosofia. Zientziaren izaerari buruzhausnartuz, honako ondoriora iritsi zen: Bacon-en garaitik zientzialariek uste dute zientzien berezkoezaugarria dela metodo induktiboa erabiltzea. Popperren ustez, alabaina, metodo hori ez da egokia, eta faltsazioaren» edo gezurtapenaren irizpidea proposatu zuen horren ordez. Metodo horren arabera, teoria jakin bat zientifikoa izango da, baldin eta gezurta badaiteke, hau da, teoriaren ondorioakesperientziaren bidez egiaztatu eta gezurrezkoak ote diren froga badaiteke nolabait. Beraz, zientziek ezdituzte egia hutsezinak lortzen, eta teoriek prest egon behar dute auzi gehiago modu errazagoan azaltzendituzten beste teoria batzuek ordezka ditzaten. Dogmen aurkako joera da, beraz, Popperrena, eta jarrerahorixe da bere proposamen filosofikoen –arrazionalismo kritikoaren– funtsa, eta zientziaren filosofian ez ezik,filosofia politikoan ere azaltzen da.

Politikan, dogmak ideologietan eta buruzagi buruargitsuetan agertzen dira. Buruzagiek gizarte ezin hobeadiseinatu, nola erdietsi deskribatu eta ideia berekoak ez direnak zokoratzen dituzte. Horixe gertatu zen bainazismoan eta bai marxismoan ere, Popperrek honako bi lan hauetan azaldu nahi izan zuenez: Gizarte irekiaeta beronen etsaiak eta Historizismoaren miseria. Horregatik, bere ustez, premiazkoa da horrelakoena urreangizarte zibil sendoa sustatzea, pluralista eta demokratikoa; ideologia itxiek eta buruzagi dogmatikoekgidatzea onartuko ez duen gizartea. Premiazkoa da erabateko iraultzak baino, etengabeko erreformakproposatuko dituen gizartea bultzatzea. Karl Popperen 1994an hil zen. Bere garaiko filosoforik zeinzientzialaririk garrantzitsuenak ezagutu zituen (Moore, Ayer, Berlin, Hayek, Einstein eta Bohr); Europa, Asia eta Ameriketako hainbat unibertsitatetako irakasle gonbidatua izan zen, eta onarpen zabala izan zuen:Ingalaterrako erreginak Sir titulua eman zion egin zuen lanagatik, 1989an Mediterraneoko AzterketetarakoKataluniako Institutuaren Nazioarteko Saria jaso zuen eta 1991n Unibertsitate Complutenseak honoris causadoktore izendatu zuen. Baina bere lanean mezu antikonformista utzi digu, batez ere, inolako engainudogmatikorik gabe gizartea etengabe erreformatu beharraren eskakizuna.

Lanak

Hona hemen bere lan aipagarri batzuk: Ikerketa zientifikoaren logika (1934), Gizarte irekia eta beronen etsaiak(1943), Historizismoaren miseria (1957), Ezagutza zientifikoaren garapena: usteak eta gezurtatzeak (1963),Ezagutza objektiboa: ikuspegi eboluzionista (1972), Amaierarik gabeko ikerketa (1972), Nia eta beronen garuna(1977), Unibertso irekia (1982), Ikerketa zientifikoaren logika post-scriptuma (1982), Mundu hobe baten bila(1992) eta Bizitzaren erantzukizuna (1994).

Karl Raimund Popper

941393 _ 0263-0282.qxd 12/2/09 12:34 Página 279


«Beraz, askatasunaren bila jo beharra dago. Eta patuaren arbuio oharkabeak baino ez, beste ezerk ezdigu emango hori. Orduan agertuko da ondasun eskerga hura: arimaren lasaitasuna ziurtatua izatea,alegia.»

LUCIO ANEO SENEKA, Zorioneko bizitzaz, IV

Filosofo baten lorpen handiena bere doktrinarekin filosofoen gremioaren mugaz haraindi joan eta herriarengana iristea da. Eta horixe lortu zuen, hain zuzen, «senekismoak», zeren filosofia doktrina batizateaz gain –zehazki, estoizismoaren aldaera bat–, bizimodu bat ere bai baita (eta halaxe diogu egunerokohizkuntzan ere): Luzio Aneo Senekak bere idatzietan zirriborratutako bizimodua, alegia. Seneka Kordobanjaio zen K. a. 4.urtean, Hispania Erromatar Inperioaren probintzietako bat zenean. Bere aitak, erretorikoospetsua bera, Kordobaren eta Erromaren artean ematen zuen denbora, eta Luzio Aneo ere laster eramanzuen inperioko hiriburura, inperioko gortera, zehazki. Hainbat maisu izan zituen han, baina Atalo estoikoakizan zuen eraginik handiena beregan, guztietatik ere, zeren Senekaren idatziak estoizismo beranta edo estoizismo erromatarra deritzogunaren baitakoak baitira, beste hainbat egilerekin batera, Epikteto eta Marko Aurelio, kasu. Estoikoen funtsezko galdera zorioneko bizitzaren auzia da: nola izan gaitezkezoriontsu? Ez du, ez, erantzun samurra galdera horrek, ez inoiz, ezta inon ere. Baina Senekak bizi izan zuengaraian are zailagoa zen erantzun hori topatzea. Erromako gortean aurrez aurre izan zuen lehenenperadorea, Kaligula, krudela eta eroa izateagatik da gogoangarria. Bitxikeria ugari egotzi zaizkio: berezaldia jainko aldarrikatu omen zuen eta erromatarrak hura gurtzera behartu omen zituen, besteak beste. Ez da harritzekoa, beraz, Senekaren eta Kaligularen artean harreman onik ez izatea, eta sinesgarria da,halaber, beste istoriotxo hau ere: diotenez, enperadoreak inoiz bere buruaz beste egiteko agindu omen zion Senekari, Senatuan saio bikaina izateagatik. Kaligula hil ondoren, enperadore titulua Klaudiok hartuzuen, eta orduan ere ezin esan Seneka eta bien arteko harreman ona izan zenik. Klaudiok Korsikaraerbesteratu zuen filosofoa. Hantxe egon zen zortzi urtez eta han idatzi zituen bere bi lan onenetarikoak: Ama Helviari kontsolamendua eta Polibiori kontsolamendua. 49.urtean, Seneka Erromara itzuli zen eta Agripinak Neron bere semea heztearen ardura eman zion, Klaudiok semetzat hartu baitzuen. Baina jadaenperadore zela, Neronek nahiago izan zuen Cayo Petronio tutore gisa, eta 65.urtean bera hiltzekokonspirazio batean parte hartzea leporatu eta bere buruaz beste egitera zigortu zuen. Senekak, emaztea eta lagunak inguruan zituela, zainak moztuz hil zen, poliki, baina duintasunez. Zorioneko bizitzaren zer-nolako eredua irudika zezakeen Senekak, kontuan hartuta inperioaren bidegabekerien edo jauregietakoazpikerien ondorioz gizabanakoen patua etengabe aldatzen zela mundu hartan? Zein zoriontasun izandezakegu helburu, horietako aldaketa bakar bat ere ez badago gure esku? Estoizismoak erantzun bikaina duSenekaren ustez. Estoikoek diotenez, jakintsu da eta, beraz, zoriontsu, gertakarietan honakoak bereiztendakiena: alde batetik bere esku dagoena, jabetzan duena, eta bestetik, patuaren esku dagoena. Patuakeragindakoaren aurrean inmunizatu egingo da jakintsua: ametsik ez egiten eta itxaropenik ez izatenahaleginduko da, baina baita beldurrik ez izaten ere. Horri esker, halabeharraren etengabeko aldaketenaurrean izukaitz egon ahal izango da, gogoa lasai eduki ahal izango du. Ezbeharra, gaixotasuna, erbestea edo heriotza ekar diezazkiguke patuak, eta horiei duintasunez aurre egiteko gai izango da jakintsua, zerenbere baitan ipini baitu zoriontasuna: bare bizitzean, bertutearen arabera. Eta aberastasunei dagokienez ere,aberastasunen jabe dena izango da jakintsu, baldin baditu, behinik behin; ez, ordea, aberastasunen mendebizi dena. Ez dago argi Seneka kontsekuentea izan ote zen bere ikaspenarekin. Baina senekismoa, hori bai,jada bizimodu bat da, denok burutzen dugun bizimodua.

Lanak

Sumindura, Ama Helviari kontsolamendua, Polibiori kontsolamendua, Probidentziaz, Arimaren lasaitasunaz,Jakintsuaren irmotasunaz, Bihozberatasunaz, Bizitzaren laburraz, Zorioneko bizitzaz, Onurez, Luziliori eskutitzak,Klaudio apartaren apokolokintosia (kalabaza bihurtzea).

Seneka

941393 _ 0263-0282.qxd 12/2/09 12:34 Página 280


Mendebaldeko filosofia Mileton hasi zela esan ohi da, Talesek, Anaximenesek eta Anaximandrok kosmosarensorrerari buruz hausnartu zutenean, alegia (K.a. VI. mendean). Baina filosofo horiei «presokratikoak» deitzeakargi eta garbi adierazten du Sokrates funtsezkoa izan zela pentsamendu filosofikoaren sorreran. Zergatik?Sokrates izan zelako pentsatze filosofikoa bera bizimodu bihurtu zuena, bizitzako ezinbesteko zereginbihurtu zuena, alegia. Sokrates, K.a. 469.urtean jaio zen Atenasen. Aita eskultorea izan zuen, Sofronisko, eta ama emagina, Fenarete. Garai hartan hiria demokrazia bihurtu zen, eta halako egitura politikoak hiritarrenhainbat galderari erantzuna aurkitzea eskatzen zuen, hala nola, «zer da justizia?», «zer da ongia?».Kosmosaren sorrera ikertzea ez zen nahikoa: ezinbestekoa zen ekintzari buruz galdetzea, gizabanakoenekintzaz nahiz komunitatekoez. Eta horri ekin zioten hainbat maisuk, bere buruei «jakintsuak» (sophistes)zeritzotenak, ordaindu nahi eta ahal zuen edonori erantzunak irakasteko helburuarekin. Baina sofistakondorio gogogabetuetara iritsi ziren: ez dago egiarik, nire egia edo zure egia baizik. Horrela, beraz, nola eraikidezakegu elkarrekin gizarte bizitza norberak bere egia badu? Garai hartantxe Sokrates Atenas osoan zeharzebilen kalerik kale bestelako doktrina adieraziz. Egia aurki daiteke, baina horretarako metodo bat behardugu, bide bat. Antonio Machadok ere horixe esango zuen hogeita bost mende geroago:

«Zure egia? Ez, egia.Eta zatoz nirekin haren bila.Zurea, gorde ezazu.»

Sokratesek proposatutako metodoa berria zen mendebaldeko pentsamenduan, baina eguneroko bizitzan,ordea, amaren artea bezain zaharra: maieutika, egia erditzen laguntzeko artea. Helburua ez zen erantzunakaurkitu eta ondoren ikasleei irakastea, baizik eta elkarrizketaren bidez elkarrekin aurkitzea. Horregatik daSokrates zeregin filosofikoaren erreferentzia historiko eztabaidaezina eta mendebaldeko etikaren sortzailea,egia elkarrizketaren bidez bilatzeagatik eta hori ezinbesteko zeregin bihurtzeagatik, alegia. Bere bizitza «ez filosofikoaz» hauxe dakigu: hiritar grekoa izanik, zenbait borrokalditan parte hartu behar izan zuen eta kemen handikoa zela erakutsi zuen. Ez zuen inoiz kargu publikorik bete, erantzukizun handiko zereginakegitera gonbidatu bazuten ere. Jantiparekin ezkondu zen; izaera gogorreko emakumea, nonbait, eta emazteposesiboaren eta menperatzailearen estereotipo gisa gogoangarria. Baina litekeena da emakume praktikoaizatea, arazo zehatzekin estututa, eta baita (amak utzitako errenta txikiaz gain) etxera dirurik nekez ematenzuen senarrarekin ere, ez baitzuten kobratzen irakaspenengatik. Diogenes Laertziok dioenez, eztabaidasutsuan ziren batean, Jantipa bere onetik atera eta urez betetako ontzi bat bota omen zion; eta hara zererantzun zion Sokratesek: «Banekien, bai, Jantiparen trumoia egunen batean euri bihurtuko zena».Sokratesek ez zigun lan idatzirik utzi. Beste egile batzuei esker dakigu bere berri, besteak beste, Jenofonteri,Aristofanesi eta, batez ere, Platoni esker, Solasaldiak lanaren zatirik handienaren protagonista nagusi bihurtubaitzuen. Solaskide burutsu gisa azaltzen zaigu bertan, galdera egokia eta erantzun zorrotza emateko prest.Zoritxarrez, ikertzeko eta zalantzan jartzeko grinak haserrea pizten zuen eta, azkenean, heriotza tragikoaekarri zion horrek, batzuen ustez sinesmen tradizionalak suntsitzen baitzituen eta boterearentzako mehatxuabaitzen. Meletok, Anitok eta Likonek fedegabea izatea eta gazteak galbideratzea leporatu zioten, eta zikutaedatera behartu K.a. 399.urtean. Ikasleen laguntzaz ihes egiteko aukera izan zuen, baina heriotza duintasunezonartzea erabaki zuen injustiziak injustizia egiten duenari soilik kalte egiten diola sinetsita.

Sokrates

941393 _ 0263-0282.qxd 12/2/09 12:34 Página 281


«Ez badut gozakaizten, inork ez du jakingo hemen nagoela», erantzun zion behin Unamuno txikiakparrokiako orfeoiko zuzendariari tonuan kantatzen ez zuelako errieta egin zionean. Miguelek txiki-txikitatikizan zuen besteak zirikatzeko gogoa, besteengan zerbait eragiteko joera; ez zion inori bere burua sailkatzenuzten. Erotasunean eroritako kontzientziak astindu egiten zituen, lozorroan zeudenak esnatu. Nortasunhandiko gizona zen eta ezinikusi ugari jasan zuen horregatik. Baina berari berdin zitzaion, izan ere, «ezin zuen jasan nagikeriak jotako eta espiritu hutsaleko herri hura». Unamuno Bilbon jaio zen 1864an, eta bertan egin zituen Batxilergoko ikasketak. Gero, Filosofia eta Letretako lizentziatura eta doktoregoa lortu zituen Madrilen. Bilbora itzuli, eta unibertsitateko katedrarako oposizioak prestatzen zituen bitartean,irakasle aritu zen. 1891n Concepcion Lizarragarekin ezkondu, eta bost seme-alaba izan zituzten. Urte hartanbertan lortu zuen Salamancako Unibertsitateko grekoko katedra ere, eta unibertsitate horretako errektoreizendatu zuten.

Alderdi sozialistako militante izan zen hiru urtez, eta Bilboko langile prentsan idatzi zuen. Baina berepentsamoldea, besteengandik erabat bereizia, nahi zuen sortu, eta etiketa politiko, filosofiko eta erlijiosoorotatik ihes egiten hasi zen. Horrek, haatik, ez du esan nahi, inolaz ere, ez zela bere garaiko arazoez kezkatu,ezta hurrik eman ere. Hitzaldietan, egunkarietako artikuluetan, saiakeretan, lan filosofikoetan, manifestuensinaduretan…jarrera aktiboa hartu zuen beti, konpromiso sutsua izan zuen funtsezkoak iruditzen zitzaizkionzenbait balioren alde. Erabat sinesten zuen gizabanakoa duina dela berez, Espainiak onbideratu beharrazuela, erlijioaren egiak bilatzen saiatu behar dugula… Konpromiso moral horren emaitza izan zen Primo de Riveraren kontra hartutako jarrera: 1924an, katedra kendu eta Fuerteventura uhartera bidali zuten.Handik gutxira, Frantziara alde egin zuen, eta bertan bizi izan zen, 1930ean Salamancara itzuli zen arte.II.Errepublikako diputatu izan zen, eta Salamancako Unibertsitateko errektore izendatu zuten berriro. 1934anhartu zuen erretiroa, eta gerra zibila hasi eta hilabete gutxira (1936ko abenduan), hil zen Salamancan.Heriotza heldu zitzaionean, etsipenak eta tristurak jota bizi zen Unamuno, baina hala ere, idazkietan izatenzuen jarrera gogor eta sutsu harekin egingo zion, ziur aski, aurre. Kontuan izan behar dugu Unamunok betiazpimarratu zuela gizakiak berezkoa duela ez hiltzeko gogoa, eta horrexegatik eusten diola gogor bestemunduko bizitzarako aukerari. Heriotza gertakari zentzugabea da, eta gogor borrokatzen dugu une horisaihesteko. Amaierarik gabeko borroka horretan «arrazoimena eta fedea etsaiak dira, baina elkarren premiadute aurrera egin ahal izateko. Bata bestearengan babestu eta bat egin behar dute, baina borrokan eginbehar dute bat, Bat egiteko modua baita borroka». Heriotzak ez du konponbiderik, eta horregatik dugudenok «bizitzaren sentimendu tragikoa».

Lanak

Kastizismoaren inguruan (1895), Bakea gerra garaian (1897), Maitasuna eta pedagogia (1902), Don Kixoteren etaSantxoren bizitza (1905), Nire erlijioa eta beste saiakera batzuk (1910), Espainiako eta Portugaleko lurretan (1911),Honen eta haren kontra (1912), Bizitzaren sentimendu tragikoaz (1912), Heriotzaren ispilua (1913), Lainoa (1914),Izeba Tula (1921), Ibilera eta ikuskera espainiarrak (1922), Fuerteventuratik Parisera (1925), Kristautasunahilzorian (1925), Nola idatzi nobela bat (1926), San Manuel Ona, martiria (1931) eta Bestea (1932).

Miguel Unamuno

941393 _ 0263-0282.qxd 12/2/09 12:34 Página 282

283

Atal honetan hainbat testu filosofiko azaltzen dira, testu bakoitzaren iruzkinsakona, egitura, azalpena, erakusgaiak, eraginak, testuingurua eta ondorioakgaineratzen direlarik. Atal hau oso lagungarria zaio irakasleari.

TEST

U-IR

UZK

INA

K

941393 _ 0283-0296.qxd 12/2/09 12:41 Página 283

941393 _ 0283-0296.qxd 12/2/09 12:41 Página 284


KAUSAK ETA PRESOKRATIKOAK

«Argi dago lehenengo kausen zientzia eskuratu behar dugula (jakina da, lehenengo kausa ezagutzen dugula usten dugunean diogula gauza bakoitza dakigula). Baina lau zentzutan hitz egin daiteke “kausez”:entitatea da kausetako bat, hots, esentzia (izan ere, zergatia, azken batean, definizio hutsera mugatzen da,eta zergatia lehenik eta behin kausa eta printzipioa da); bigarrena materia da, hots, subjektua; hirugarrena,mugimenduaren hastapenaren jatorria eta, laugarrena, azken honen aurkako kausa, -rako hura, hots, ongia(hau da, zalantzarik gabe, belaunaldiaren eta mugimenduaren xede). Eta Fisikan haiek sobera landu ditugunarren, hala eta guztiz ere, aintzat hartuko ditugu gure aurretik diren gauzak ikertzen ahalegindu ziren eta egiaz filosofatu zuten haiek. […]

Filosofatzeari ekin zioten lehenengoak kontuan hartuz, gehienek, gauza guztien printzipio bakarrakmaterialak zirela uste zuten: izan ere, izan badiren gauzen osaera hori, sormenaren abiapuntu den eta,tasunak aldatu arren entitate izaten jarraituz, deskonposizioaren ondorio den hori, elementua da; hori daizatez badiren gauzen printzipioa, horregatik uste dute ezer ez dela sortzen ezta suntsitzen ere; izaera horibeti mantentzen delako. […]

Anaximenesek eta Diogenesek airea ura baino lehenagokoa dela eta, gorputz sinpleetako printzipio nagusiadela uste zuten. […]Heraklitoren arabera sua da lehenengoa eta, halaxe uste du baita ere Enpedoklesek;azken horrek, gainera, lurra gaineratzen dei aipatutakoei, laugarren elementu gisa».

ARISTOTELES, Metafisika, I 3, 983a24-983b8 (Aterakina), Gredos, Madril, 1994

TESTUAREN EGITURA

Testu horretan Aristotelesek kausen teoria azaltzen du. Galdera hau da teoria horren eragilea: zergatik existitzen dira mugimenduan dauden substantziak?

Lehen zatian metafisikaren helburua lehenengo kausak bilatzea dela planteatzen da; hortik aurrera,aipatutako kausak azaltzea proposatzen da. Lau kausa bereizten dira:

• Kausa formala zerbaiten esentziari dagokio eta, zer da zerbait? galderaren erantzuna da, haren definizioa.Hau da, gainera, materiaren forma baldintzatzen duen kausa.

• Bigarrenik kausa materiala aipatzen da, («subjektua»), hots, zerbait horren osaera edo osagaia.

• Kausa arazlea aldaketaren eragileari dagokio.

• Kausa xedezkoak gauzak zertarako egiten diren azaltzen du, gauzen helburua da.

Testuaren bigarren zatian, aurreko filosofiak ere kausak bilatu zituela azaltzen da. Horretarako, gauzen osaera,jatorria eta helburua izan zuten aztergai, edo bestela esanda, Fisisaren (natura) Arjea edo lehen ekaia bilatuzuten eta, materiala zela eta sekula ez zela suntsitzen ondorioztatu zuten. Lau filosofo presokratiko aipatzenditu adibide modura: Anaximenes, Diogenes, Heraklito eta Enpedokles.

TESTUAREN AZALPENA

Aristotelesen arabera, lau printzipioren ondorioz sortzen da substantzien mugimendua.

Lehenengo bi arrazoiek hilemorfismoaren teoriarekin dute zerikusia. Objektu guztiak materiaz eta formazosatzen badira, kausa materiala subjektu aldakorra da nahitaez. Subjektu horrek forma, definizioa edo esentzia baitaratzen ditu. Gogoan izan, zerbaiten forma bere definizioa eta bere izaera dela, aldi berean.Jon gizona dela badiogu, Jon definitzen ari gara, espezie bat atxikitzen diogu; Jon ume izateari utzi eta nerabe bihurtzen denean, bere izaera ere baden kausa formalaren eraginez («gizona izatea») ematen dualdaketa, horregatik, aldaketa hori «naturala dela» diogu.

Aristoteles

941393 _ 0283-0296.qxd 12/2/09 12:41 Página 285


Kausa arazlea zerbait sortu duenaz ari da eta honako galderari erantzuten dio: zein da gauza batenmugimenduaren printzipioa? Azkenik, kausa xedezkoak mugimenduaren xedea azaltzen du, izan ere,Aristotelesen arabera, potentzien eguneratze-prozesua helburu batek bideratzen du, eta kausa arazlearenaurka egiten du, izan ere, hark hasitako mugimendua etetea eragiten du. Kausa arazleak eta kausa xedezkoakkausa formalari buruz dihardute, izan ere, aurreko adibidearekin jarraituz, Jon gizakia da bere gurasoak gizakidirelako, eta bere existentziaren helburua gizaki gisa garatzea da. Kausa guztiek eragiten dute ondorio bat,baina, kausa xedezkoak nolabaiteko nagusitasuna du, izan ere, gauzaren «ongia» da, gauzapena da.

Aristotelesen aurreko filosofoek aldaketaren aurrean iraunkor mantentzen den hura bilatu nahi izan zuten,guztiaren sortzaile dena, guztiaren osagai dena eta deskonposizioaren ondoren geratzen dena, Arje edo lehen ekai izendatu zuten printzipio hori. Tales Miletokoaren ustez naturaren Arjea ura zen;Anaximenesen ustez airea; Heraklitoren iritziz sua eta, Enpedoklesek lau elementu bereizten zituen(ura, airea, sua eta lurra). Aldaketak egon arren substratu hori aldagaitz mantentzen da; horregatik diotestuak honakoa: «ezer ez da sortzen ezta suntsitzen ere; izaera hori beti mantentzen delako».

Aristotelesek dioenez, presokratikoek kausen ideia erabili zuten munduaren jatorria, printzipioa eta arrazoiaazaltzeko, dena den, partzialki baino ez zuten egin, azterketa sakonik egin gabe eta mugimenduaren jatorriaazaldu gabe. Esate baterako, Enpedoklesen teoria nahasgarria dela dio eta Maitasuna eta Liskarra jo zituenkausa arazle bakarrak. Halaber, bere ustez, Anaxagorasek ez zuen Nousen doktrina behar beste garatu, kausaarazle gisa azaldu zuelako kausa xedezko gisa azaldu beharrean, azkenik, atomistek (Demokrito eta Leuzipo)kausa materiala baino ez zutela aztertu aipatu zuen.

Aristotelesen unibertsoan ezer ez da maleruski gertatzen, aitzitik, kausak ezagutuz ezagut daitekeenarrazionaltasun bat dago beti. Edozer zientifikoki ezagutzea bere kausak ezagutzea da. Hala, ezagutzarenmailaketa bat ematen da: tekhne delakoa (artea, teknika) menderatzen duen gizakia gauzak egiteko gai da,zerbait sortzeko zentzuan eta, esperientziaz ezagutzen duenak baino gehiago daki, izan ere kausakezagutzen ditu; hala, ezagutza gutxiago du botika jakin batek Koldo eta Joseba sendatzen dituela dakienak,botika horrek gripea duen edonor sendatzen duela dakienak baino.

Aristotelesek jakinduria kausen ezagutzarekin lotzen du, horregatik, jakintsua izatea eta zerbait egiazezagutzea, kausak ezagutzea da. Benetako jakinduria ezin da esperientziazko ezagutza soilarekin lotu,izan ere, benetako ezagutza auzi unibertsalei buruzko da eta, jakinduria printzipio eta kausa orokorrenenezagutza da eta, haietatik abiatuz partikularra den oro azal eta zehatz daiteke.

Aristotelesen kausei buruzko teoriak ezin dira kausari buruzko pentsamendu modernoarekin identifikatu.Antzinako eta Erdi Aroko filosofo ugarik sakonki jorratu zuten kausa kontzeptua eta kausa/ondorio harremanikuspegi ontologikotik landu zuten nagusiki. Kausa kontzeptua substantziarekin lotu zuten estu, izan ere,kausak sustantziaren adierazpide ugariak azaltzen zituen. Garai modernoaren hastapenean kausa arazleanagusitu zen apurka-apurka; fiska modernoak muzin egin zion aldaketaren «izaera ontologikoa» azaltzeari eta mugimenduari buruzko arrazoi neurgarri bat eman zuen. Gauzen arrazoia emango duen kausakontzeptuaz gain, egoera aldaketen eta espazioan zehar ematen diren leku aldaketen arrazoiak emangoditu. Galileorena izango da adibiderik nabarmenena.

941393 _ 0283-0296.qxd 12/2/09 12:41 Página 286


HIRUGARREN BIDEA: KONTINGENTZIAZ

«Hirugarren bidearen arabera, posible edo kontingentea eta beharrezkoa da izakia eta, horrela formuladaiteke. Naturan existitu daitezkeen edo existitu ezin diren gauzak topatzen ditugu, izan ere, sortzen direnizakiak eta suntsitzen diren izakiak ikusten ditugu, beraz, existitu egin daitezke edo ez. Dena den, ezinezkoa da halako izakiak betidanik existitu izana, izan ere, ez izateko posibilitatea duena, garai batean ezzen izan. Beraz, gauza guztiek ez izateko posibilitatea badute, garai batean ez zen bat bera ere existituko.Baina, hori egia bada, gaur egun ere ez litzateke deus existitu behar, existitzen ez dena ezin delako existitzenhasi ez bada existitzen denetik abiatuz, beraz, aurrez ez bazen deus existitzen, ezinezkoa zen zerbaitexistitzen hastea eta, ondorioz, orain ez legoke ezer eta, hori, jakina denez, faltsua da. Ondorioz, izaki guztiakez dira posible edo kontingente, aitzitik, haien artean, nahitaez, beharrezkoren bat egon behar du. Baina izaki beharrezko horrek, edo bere beharraren arrazoia bere baitan du edo ez du. Berebeharrezkotasuna beste baten araberakoa bada, kausa arazleak aztertzerakoan ikusi dugun moduan, izaki beharrezkoen kopuru mugatu bat onartzea posible ez denez, ezinbestekoa da berez beharrezkoa denzerbait existitzea, bere baitatik at gainerakoan beharrezkotasun kausarik izan gabe; zerbait horri Jainkoaderitzote guztiek».

SAN TOMAS AKINOKOA, Suma Teológica, Madril, B. A. C., lehen zatia, 2. galdera, 3. artikulua

TESTUAREN EGITURA

Jainkoaren existentzia frogatzeko tomistek darabiltzaten bost bideek egitura bera dute:

1. Zentzumenen datu bat da abiapuntua. Guztiak modu honetako adierazpenekin abiatzen dira: naturanikusten denez…, izakiengan ikus dezakegunez…, ikusten dugunez mundu honetan…

2. Kausalitate-printzipioa aplikatzea: existitzen den orok kausa bat dauka.

3. Kausen segida infinituaren ezinezkotasun-printzipioa barneratzea.

4. Ondorioa, lehenengo kausa bat ezartzeko beharra, zeina, Jainkoa den.

Testua iruzkintzen hasi aurretik bi termino argitzea komeni da. Izaki kontingentea existitu arren, ez-existitzeaposible den hura da, izaki beharrezkoa, ordea, ez-existitu ezin daitekeen hura da, hau da, ezinbesteanexistitzen dena eta, jakina, hori Jainkoa bakarrik izan daiteke.

Honakoa da testuaren egitura:

1. Jaio egin diren eta aldaketak eta moldapenak jasaten dituzten izakiak hautematen (ikusten) ditugu; are gehiago, garai batean ez ziren existitzen eta etorkizun jakin batean ere ez dira existituko.Zentzumenen datua da inguruan dugun guztia sorrarazi egin dela eta hil egingo dela.

2. Izaki naturalek aurrez existitzen den zerbait behar dute bizirauteko (bere kausa). Esate baterako, guregurasoak existituko ez balira, ezinezkoa zatekeen gu jaiotzea. Kausa guztiek hurrenkera jakin bat dute, hori dela eta kausa bakoitza aurrekoarekin eta hurrengoarekin lotuta dago; tarteko kausak ez direlaexistitzen pentsatzea lehenengo kausa existitzen ez dela pentsatzea bezain absurdoa da.

3. Ezinezkotasun-printzipioa modu honetan arrazoitzen da:

Ez da posible izaki kontingente horiek betidanik existitu izana, izan ere, garai batean ez ziren existitu, etaare, hori horrela izango balitz, orain ez litzateke deus existituko. Eta hori zalantzarik gabe faltsua denez…

Existitzen diren izakien artean beharrezkoren bat egon behar du nahitaez, izaki kontingenteen existentziasortzen duena. Ezinezkoa da izaki beharrezko horrek bere existentzia beste izaki bat zor izatea, izan ere,hala izango balitz garai batean ez litzateke existituko eta kontingentea izango litzateke; baina posibilitatehori absurdua da gauzen segida mugagabe bat sorrarazten du eta, hori ezinezkoa da.

4. Laburbilduz, bere existentziaren eta gainerako izaki guztien kausa den izaki beharrezko batek existitubehar du nahitaez eta, horri guztiek Jainkoa esaten diote.

San Tomas Akinokoa

941393 _ 0283-0296.qxd 12/2/09 12:41 Página 287


TESTUAREN AZALPENA

Aristotelesek izakia materiaz eta formaz osatutako eraketa gisa sailkatu zuela ikusi dugu. San Tomaseksailkapen hori onartu zuen, baina izakietan esentzia eta existentzia ere bereiz daitezkeela gaineratu zuen;hala, existitzen diren baina ez-existitzea posible den izaki kontingenteak eta existentzia den izakibeharrezkoa bereizten dira. Izaki finitu guztiek izaki beharrezkoak (berez existitzen dena: esse subsistens)eman dien existentzia dute.

A POSTERIORIZKO FROGAK

XIII. mendean oso ezaguna zen San Antselmoren argudio antologikoa. Argudio horren arabera, Jainkoarenexistentzia frogatzeko, Jainkoa kontzeptuaren esanahia hartzen zuen abiapuntu existitu daitekeen gauzarikperfektuena gisa eta, Jainkoa kontzeptuaren esanahia ezinbestean existitu behar zela ondorioztatzen zen.San Tomasek a priorizko argudiotzat hartu zuen, izan ere, kausa abiapuntutzat hartuz (Jainkoaren esentzia)ondorioak frogatzen ziren (bere existentziaren eta izakiak sortzearen beharra). Tomasek baliogabetu egitenzuen froga, horretarako, gizakiok Jainkoaren esentzia ez dugula ezagutzen argudiatzen zuen, berak zioenez,Jainkoa fedearen ardatza da eta, ondorioz, ezin da ulermen arrazionalaren bitartez ulertu. Jarraian Jainkoarenexistentzia frogatzeko bost bide aurkeztu zituen, betiere, Izaki Gorenaren ondorioak baieztatuko dituztenzentzumenen datuak abiapuntutzat hartuz. Argudio mota horiek a posteri izendatzen dira, ondorioaabiapuntu izanik (sortutako izakiak) kausara iristen direlako (Izaki Sortzailea). Arrazoi hori dela medio, bide guztiak bat datoz abiapuntua gure inguruan ikusten edo hautematen duguna dela esatean.

BIDEEN ERAGINA

Bide bakoitzak oinarri duen funtsezko argudioaren izena hartzen du. Lehenengoak, bigarrenak eta bosgarrenak Aristoteles dute jatorri eta izakien mugimenduan oinarritzen dira, aldatu egiten den eta garatu egiten den existentzia gisa ulertuta. Bide horien arabera, Jainkoa motore mugigaitza da,lehenengo kausa arazlea eta munduaren antolatzaile.

Aipatu dugun bideak filosofia arabiarraren eragina jaso du eta, laugarren bidea inspirazio neoplatondarra da,zeinak, izakien hurrenkera hierarkikoa perfekzio-mailaren arabera ezartzen duen.

Jainkoaren existentzia frogatzeko bost bide horiez gain, San Tomasek beste hiru eratu zituen, Jainkoaren eta bere sorkuntzen arteko analogian oinarritzen direnak. Gure sortzaileak dituen hainbat ezaugarri dituguguk ere, izan ere, sormena kausaren partaide da analogikoki, modu horretan, guk daukagun edozeinezaugarri positibo Jainkoak ere badu. Baina ez hori bakarrik, ezaugarri horiek gorentasunez partekatzenditugu, hau da, borondatetsuak bagara, Jainkoa Borondate Gorena da, adimentsuak bagara, Jainkoa AdimenGorena da eta abar. Bide hauetako hirugarrenen arabera, modu negatiboan ezagut dezakegu Jainkoarenedozer (teologia negatiboa), hari mugapen eta inperfekzio oro ukatuta. Esate baterako, gu hilkorrak gara eta Jainkoa hilezkorra da, gu inperfektuak gara eta Jainkoak ez du inolako inperfekziorik.

Errealitatean topatzen dugun edozein izakik ez du bere baitan bere existentziaren arrazoia. Ideia horretanbat egiten dute bost bideek. San Tomasek zera erakutsi nahi zuen behin eta berriz: bere existentziaren kausabere baitatik at duen edozerk beste izaki batetik jasotzen du eta, beste izaki hori da lehenengo kausa arazlea,segida horren abiapuntua. Eta hori onartu beharra dago. Horregatik adierazi zuen Jainkoa existitzea zelaberez, eta, hain zuzen, existentzia dela haren esentzia.

941393 _ 0283-0296.qxd 12/2/09 12:41 Página 288


PENTSATZEN DUT, BERAZ, BANAIZ

«Horren ostean proposizio bat egiazkoa eta zuzena izan dadin, orokorrean, zer behar den pentsatzen hasinintzen; izan ere, zer zen asmatu nuen proposizio bat aurkitu berri nuela ikusita, ziurtasun hori zertan zetzanere jakin behar nuela pentsatu nuen. Eta pentsatzen dut, beraz, banaiz proposizioan, egia esaten dudalaziurtatzen duen gauza bakarra pentsatzeko ezinbestean izan egin behar dela argi eta garbi ikusten dudaladenez, honako arau orokorra erabil nezakeela uste izan nuen: argi eta garbi eta ezberdin hautematenditugun gauzak guztiak egiazkoak direla eta, zailtasun bakarra benetan ezberdin hautematen ditugun haiekbehar bezala bereiztea dela».

RENE DESCARTES, Metodoari buruzko diskurtsoa, laugarren zatia

TESTUAREN EGITURA

Proposizio bat egiazkotzat eta zuzentzat hartzeko baldintzak ezartzen ditu.

Cogito ergo sum proposizioan, pentsatzeko existitu egin behar izateak ziurtatzen du, proposizio hori argi eta garbi eta intuitiboki egiazkoa dela.

Hortik aurrera irizpide orokor bat hartzen du edozer gauza egiazkotzat jotzeko: argi eta garbi eta intuitibokihautematea, hau da, presentzia zuzena izatea eta beste ezerekin nahastea ezinezkoa izatea.

Orain ezberdin hautematen diren ideiak identifikatu behar dira.

TESTUAREN AZALPENA

Descartesen obraren helburua metodo unibertsal bat sostengatuko duen ziurtasun bat bilatzea da.Descartesek matematikatik eratortzen du bere metodoa eta ebidentzia bat eskatzen du, abiapuntua besteedozein egia ondorioztatu dezakeen egia intuitibo bat da, lehen arauan azaltzen duen moduan. Abiapuntuaden ziurtasun hori, egia agerikoa, argia eta ezberdina izan behar da; intuitiboki agertu behar da nire buruan,zuzenean eta berehala, eta ezin da beste ideia batekin nahastu.

Ebidentzia bilatzea eta zalantza metodikoa estu lotuta daude, izan ere, aurkitzen den unean zalantza-prozesua eten egingo da. Zalantza-prozesuaren bitartez, zalantzan jarri ditu zentzumeneko datuen egiazkotasuna, ametsaren eta bigiraren arteko bereizketa, eta are, jeinu maltzur baten eta berezexistitzen ez den mundu baten ilusioarekin engainua egin dezakeen Jainko baten hipotesia barneratu du.Dena den, ukaezina da pentsatzen ari banaiz, existitzen ari naizela. Inguruan dudan guztia iruzurra izan arren,engainatuta ere pentsatzen ari naiz eta pentsatzen dudanean, existitu egiten naiz. Dagoeneko eskuratu duzalantzarik gabeko ideia bat: pentsatzen dut, beraz, banaiz; ideia hori intuitiboki eta berehala atzematen dut.Ideia horretan hautematen ditudan argitasunak eta ezberdintasunak agerian uzten dute bere egiazkotasuna.

Prozesua amaitzeko bera ere pentsatzen duen sustantzia dela frogatzen du. Jomuga horretara iristekoDescartesek tresna metodologiko bat erabili du; ez da silogismo baten ondorioa, berehala atzemandakoegia bat baizik. Hortik aurrera, beste egia ageriko batzuk, sustantzia zabala (materiala) eta sustantzia infinitua(Jainkoa) deskubrituko ditu.

Sustantzia kontzeptua funtsezkoa da pentsamendu kartesiarrean. Sustantzia existitzen den konkretua da,existitzeko beste ezeren beharrik ez duena, bere buruarekin aski duena. Definizio horri jarraituz, Jainkoa soilikizango litzateke sustantzia (sustantzia infinitua); ondorioz, Descartesen hitzetan, sustantzia finituak –res extensa (materia) eta res cogitans (pentsamendua)– existitzeko Jainkoaren beharra baino behar ez dutenak dira. Sustantziek bi berezitasun dituzte: bere esentzia den eta haiekin identifikatzen denpropietate bat eta haietatik aldarrikatu daitezkeen moduak. Horrela, arima ulermen, borondate,irudimen…gisa agertzen da nire aurrean. Baina res extensa (materia) delakoak bi modu baino ez ditu:irudia eta mugimendua.

Descartes

941393 _ 0283-0296.qxd 12/2/09 12:41 Página 289


Metafisikaren hiru objektu bikainenak Jainkoa eta arimaren eta munduaren existentzia dira; hiru objektuokberezko ideiak dira eta, beraz, intuitiboki hautematen ditudan sustantziak. Metafisikak Descartesentzat duen garrantzia agerian geratzen da Filosofiaren hastapenak lanean honakoa adierazten duenean: «Filosofia oro zuhaitzaren parekoa da, sustraiak metafisika dira, enborra fisika eta enborretik ateratzen diren adar guztiak gainerako zientzia guztiak dira, hiru adar nagusi nabarmentzen direlarik: medikuntza,mekanika eta morala».

TESTUINGURUA ETA ONDORENGO ERAGINA

Metodoari buruzko diskurtsoa Leidenen argitaratu zen (Holanda) 1637an eta Dioptrika, Meteorologiaeta Geometria lanekin batera liburuki bat osatzen zuen. Harrigarria bada ere frantsesez argitaratu zen, orduan hori hizkuntza arrunta zen, izan ere, garai hartan latina zen hizkuntza ofizial kultua.

Descartesek modernitatea inauguratu zuenean asmo argi bat zeukan: arreta osoa Jainkoarengan ipintzenzuen eta gizakia eta mundua Sortzailearen gorentasunaren adierazpen gisa baino hautematen ez zituen Erdi Aroko pentsamendua alde batera uztea, eta ardura gizakiarengan ipintzea. Interesgarria da Descartesekarrazoimenaren bitartez erdiets daitekeen eta zalantza izpirik isurtzen ez duen egia bat bilatzen duelaikustea; aurretik, filosofia eskolastikoak ez zuen egia bilatu, izan ere, egia dagoeneko adierazia zegoen.Filosofoak dagoeneko ez du Jainkoa abiapuntutzat hartuta pentsatzen, bere burua hartzen du abiapuntutzatpentsatzeko; lehen Jainkoa zen gogoetaren abiapuntua, orain, ordea, pentsamenduaren ondorioa. Gizakia dagoeneko ez du teologiak hornituko, bere arrazoimenak baizik.

Humek kritika zorrotza egin zion metafisikari, sustantzia pentsatzailearen ideia zentzumen bakarrarekin(enpiristentzat horixe zen ziurtasunaren oinarrizko irizpidea) ere bat ez datorrela baieztatu zuenean.Adimena sustantzia bat izango balitz gure bizitza osoan zehar aldagaitz mantendu beharko litzateke eta, argi hauteman daiteke ez dela horrela gertatzen. Jainkoarenganako inpresiorik ere ez dugu eta kausalitateanoinarritzen diren argudioek ez dute oinarri filosofikorik, zerbaiti buruzko inpresioa izatetik (existitzen denedozein izaki) inpresiorik gabekora doazelako (Jainkoa lehenengo kausa gisa).

Edozein modutan ere, XX. mendean Husserlen fenomenologiak metodo kartesiarra berreskuratu zuen.Husserlek honakoa aipatzen du Hausnarketa kartesiarrak lanean: «Serioski filosofo izan nahi duen oro berebaitatik aldendu behar da “bizitzan behin”, eta bere barnean, ordura arte baliagarriak ziren zientzia guztiakbaliogabetzeko eta berriro eraikitzeko ahalegina egin behar du».

Ortega Y Gasset berak ere bizitzaren eta historiaren arrazoimena berreskuratu zuen eta honakoa esan zuenunibertsitateko eskola batean (Buenos Aires, 1940): «Diskurtsoa (metodoari buruzkoa) pentsamendumodernoaren sinfonia abiarazten duen liburua da. Filosofia izan beharko litzatekeena izango balitz, berezohartarazi beharko zukeen metodoari buruzko tesi filosofikoek ez dutela zentzurik baldin eta Descartesenbizi-esperientzietatik eraginkortasunez hartzen ez badira». (Testu moldatua)

941393 _ 0283-0296.qxd 12/2/09 12:41 Página 290


JATORRIZKO SENTIMENDUA

«Ideia oro aurretiko inpresio edo sentimendu baten kopia da, eta inpresiorik ez dagoenean, ziurtasunez esandezakegu, ideiarik ere ez dagoela. Gorputzen edo adimenen jardueraren kasu isolatu guztietan ez dagoinolako inpresiorik sorrarazten duen eta, ondorioz, beharrezko loturaren ideiarik iradoki dezakeen ezer. Baina kasu uniforme ugari agertzen direnean eta, objektu beraren atzetik, beti, gertaera bera jazotzendenean, orduan, kausa/lotura kontzeptua azaleratzen dugu. Orduan beste sentimendu edo inpresio batsentitzen dugu, hots, pentsamenduan edo irudimenean objektu baten eta bere ohiko laguntzailearenartean ematen den ohiko lotura. Eta hori da bilatzen dugun ideiaren jatorrizko sentimendua».

HUME, DAVID, Giza ezagutzari buruzko ikerketa

TESTUAREN EGITURA

Ideia oro inpresio baten kopia da, bada, inpresiorik gabe ez dago ideiarik.

Ez dugu beharrezko loturaren ideiarekin bat datorren inpresiorik topatzen.

Baina etengabe eta behin eta berriz jazotzen diren kasuak topatzen ditugunean, orduan, kausaren eta beharrezko loturaren inpresioa sortzen da.

Inpresio hori da kausa eta ondorioaren arteko loturaren ideiaren jatorria.

TESTUAREN AZALPENA

Humeren ustez, beharrezko loturaren ideia «iluna eta faltsua» da, izan ere, ez du zuzentzat jotzeko betebehar den funtsezko irizpidea betetzen: harekin bat datorren inpresio bat izatea, hain zuzen.

Orduan, nola sortzen da bi fenomenoen arteko beharrezko loturaren ideia? Humeren arabera:

• A eta B kasu ezberdintzat hartzen ditugu.

• Gainera, A, B baino lehenagokoa dela ikusten dugu («objektu beraren atzetik, beti, gertaera bera jazotzenda»).

• Halaber, A eta B espazioan ere elkartuta daudela ikusten dugu.

• Azkenik, A gertatzen denean B ere gertatzen dela ikusten dugu.

Baina B gertatzen denean ezinbestean A gertatzen den ala ez, ez dugu hautematen. Fenomeno jarraikorraketa antzekoak hautematen ditugu besterik gabe. A gertatzen denean ezinbestean B gertatuko delako loturaez da esperientziaren bidez eskuratzen den datu bat; gainera, Humek dioen bezala, ezin dugu etorkizunariburuzko inpresiorik izan. Ondorioz, ideien arteko kidetasunagatik sortzen da.

Denboran eta espazio berean (hurrentasuna) ondozkatzen diren (segida) bi objektuen arteko etengabekoerrepikapenaren (etengabeko konjuntzioa) ondorioz sortzen da kausalitatea («hau da bilatzen genuensentimendua»).

Antzeko gertaeretatik (kausak) fenomeno berak jazoko direla (ondorioak) uste izateko ohiturara mugatzen dakausalitateari buruzko eztabaida filosofikoa. Humeren arabera: «objektu bat beste batekin lotuta dagoela(kausalki) esaten dugunean, gure pentsamenduan lotura bat eskuratu dutela esan nahi dugu, besterik gabe».

KAUSALITATEARI EGINDAKO KRITIKEN ONDORIOA

Enpiristek ideiak zuzentzat jotzeko haien inpresioa izatearen irizpidea dutela ikusita, Humek metafisikariburuzko kritika zorrotza egin zuen. Kritika hori hiru ataletan bereizten da, metafisika arrazionalistaren hiru

Hume

941393 _ 0283-0296.qxd 12/2/09 12:41 Página 291


objektu bikainenei dagozkienak: nia (sustantzia pentsatzaile gisa), kanpoko mundua (sustantzia zabal gisa)eta Jainkoa (sustantzia perfektu eta infinitu gisa).

Niaren ideiari egindako kritika: ez zaigu iruditzen sustantzia pentsatzaile garenik; horrela izango balitz, hura aldagaitz mantenduko litzateke gure bizitza guztian zehar. Baina nire adimena aztertzen badut,«elkarren artean ikusezinezko azkartasunez ondozkatzen diren eta etengabe jarioan eta mugimenduandauden pertzepzio sorta edo bilduma bat» besterik ez dut topatzen.

Kanpoko munduaren ideiari egindako kritika: Honakoa da Humek planteatzen duen galdera: nola planteadezaket kanpoko errealitate baten existentzia, ezin badut nire adimenetik haratago joan? Kanpoko munduko edozein objektu hari buruz dudan inpresiora mugatzen da; eta inpresioak hautematen direnunean baino existitzen ez direnez, ezin dut baieztatu, hautematearen ekintzatik at bizirik dirauen eta independentea den errealitate bat existitzen denik.

Jainkoaren ideiari kritika: Jainkoaren existentzia lehenengo kausa arazlea dela esaten dugunean, legezkontrako urrats bat ematen ari gara, inpresioa eragiten digun zerbaitetik (existitzen den edozein izaki)inpresiorik ez dugun hartara (Jainkoa).

Enpirismoaren printzipioei buruzko aplikazio honek ez du esan nahi Hume ateoa zenik, egin zuen bakarrazera da: Jainkoaren ideiak ezagutzaren mugak gainditzen zituela eta auzi horri buruz sinesmenak baino ezzirela geratzen frogatzea.

ZIENTZIAK IZAERA FROGAGARRIA DU

Humeren filosofiak ideal greziarraren haustura suposatzen du. Azken horren arabera, zientzia unibertsala eta beharrezkoa zen. Kausa/ondorioa beharrezko lotura ohitura baten ondorioz sortzeak, eszeptizismora eta erlatibismora garamatza. Orain, beharrezkotasuna eta unibertsaltasuna ideien arteko harremaneanoinarritzen diren zientzia formaletara, matematiketara eta logikara mugatzen dira.

Zientzia sinesmenarekin estu lotuta dago. Inferentzia induktiboen bidez objektu baten aurretik, beti, bestebat egon dela suposatzen dugu, eta antzeko baldintzetan, antzeko ondorioak sortuko ditu. Zientziak beharbezala egiaztatutako esperientzietatik sortutako igurikapenak justifika ditzake; horrela, natura-zientziek(fisikak, besteak beste) lege frogagarriak baino ezin dituztela formulatu ondoriozta daiteke, sekula ezingodituelarik lege beharrezkoak formulatu.

GERORA IZANGO DUEN ERAGINA

Kantek honako adierazpena egin zuen Prolegómenos a toda metafísica futura lanean: «Bihotz-bihotzezaitortzen dut David Humeren oharpenari zor diodala duela urte asko dogmaren ametsetik esnatu izana eta espekulazioaren esparruan nire ikerketa filosofikoen norabidea guztiz aldatu izana».

Kant bat dator Humerekin kausalitatea esperientziaren bidez ez dela frogatzen esatean, baina, Kanten ustez,kausalitatea ulermenaren kategoria bat da eta hura izan gabe, esperientziatik eratortzen den edozer gauzaez ulertzeaz gain, esperientzia bera ere ezinezkoa zatekeen.

Humek ez zuen uste kausa eta ondorioaren artean beharrezko lotura egon zitekeenik, ez dugulako loturahorri buruzko inpresiorik; Kanten arabera, ezinezkoa da esperientziak lotura balioztatzea, izan ere, lotura horida esperientzia ororen baldintza. Eta noski, esperientziarentzat baldintza dena ezin daiteke esperientziarenhelburu izan.

XX. mendean Popperrek defendatzen zuen faltsazionismoa topatzen dugu, Humeren enpirismoan errotua.Popperren arabera, gertaeren errepikapena –Humerentzat kausaren ideiaren oinarria–, ikuspegi batetik diraerrepikapen. Edozein behaketa egin baino lehen ikuspegi bat izan behar dugu, hots, igurikapena, interesa,ustea edo aurretiazko susmoak barneratzen dituen sistema bat. Eta ikuspegi hori ezin daitekeerrepikapenaren ondorio izan, errepikapenaren aurretikoa baizik.

941393 _ 0283-0296.qxd 12/2/09 12:41 Página 292


ESPAZIOA ETA DENBORA, SENTSIBILITATEAREN A PRIORIZKOFORMAK

«Kritikaren alderdi analitikoan erakusten denez: espazioa eta denbora sentipen-intuizioen formak baino ezdira, hau da, gauzen existentziaren baldintza hutsak, fenomenoei dagokienez; ez daukagu ulermenkontzepturik eta, ondorioz, ezta gauzak ezagutzeko elementurik ere, ez bada, objektu horiei dagokionintuizioa ematen den neurrian; ondorioz, ezin dezakegu objektua berezko gauza gisa ezagutu, intuizioenpirikoaren objektu gisa baizik, hau da, fenomeno gisa. Hori guztiori kontuan izanik zera ondoriozta daiteke:arrazoimenaren balizko ezagutza espekulatibo oro, esperientziaren objektu sinpletara mugatzen dela. Denaden, argi utzi behar da –eta aintzat hartzeko modukoa da–, objektu horiek berezko gauza gisa ezagutu ezinbaditugu ere, pentsa egin ditzakegula, behinik behin».

KANT, Arrazoimen hutsaren kritika (bigarren edizioaren hitzaurrea)

TESTUAREN EGITURA

1. Analitika transzendentalak espazioa eta denbora sentsibilitatearen a priorizko formak direla frogatzen da,haiek izan gabe ez liratekeela fenomenoak gertatuko.

2. Objektuen intuizioak ditugun neurrian gara kontzeptuen jabe, hau da, elementu enpiriko bat dago.

3. Intuizio enpirikoaren objektuaren -fenomenoaren parte dena- eta berezko objektuaren arteko bereizketabat egiten du.

4. Berezko objektua pentsatu egin daiteke (Kantek noumeno izendatzen du), baina ezin da ezagutu.

TESTUAREN AZALPENA

SENTSIBILITATEA ETA ULERMENA

Kanten ustez, ezagutza eta sentipenezko hautematea egon daitezen, bi elementu behar dira: bata formala,nik a priori emana, eta bestea, materiala, enpirikoki emana.

Elementu formalak edozein objektu ezagutu ahal izateko baldintzak dira; gainera, a priorizkoak dira,esperientziaren aurretikoak direlako. Funtsezko elementu horiek gabe ezingo genituzke mundutik jasotzenditugun inpresioak egituratu eta, haiei zentzua ematea ere ezinezkoa izango litzaiguke.

Sentsibilitatearen barnean intuizio hutsek osatzen dute elementu formala, hots, espazioak eta denborak.Kantek dioenez, intuizioak dira ezin direlako kontzeptu izan. Hori frogatzeko, espazioan existitzen diren gauzeneta espazioaren beraren artean ezberdintasun logiko bat dagoela azaltzen du. Are gehiago, objektuakhautemangarri izateko espazioan existitu behar dira; ez du inolako zentzurik espazioa espazioan existitzen delaesateak. Beraz, espazioa ez da esperientziaren objektu bat, aitzitik, espazioan objektuen intuizioak eduki ahalizateko baldintza da; edo, kantek esaten duen moduan, «espazioa intuizioaren a priorizko forma bat da».Arrazoiketa bera erabiltzen da denbora sentsibilitatearen intuizio hutsa dela frogatzeko.

Bestela esanda, jasotzen dugun edozein datu enpiriko espazioan eta denboran egituratzen da. Egituratutakodatu horri fenomeno esaten zaio, zeina, aldi berean, ulermenaren bidez kontzeptualizatzen den.

Espazioa eta denbora intuizioa gertatzeko ezinbesteko baldintzak dira, baina ez dira aski intuitutako horiezagutzeko. Sentsibilitatearen bidez objektu enpirikoak ematen zaizkigu eta ulermenaren bidez ezagutuegiten ditugu. Horretarako, beste behin, elementu formalen beharra dugu; horiek dira ulermenarenkategoriak. Zerbait sortzea, ulertzea edo pentsatzea hautematen dudanari buruzko proposizio bat bidaltzeada (epai bat eratzea); eta horretarako, ezinbesteko baldintza da kontzeptuak izatea. Oso esanguratsua daKanten adierazpena: «edukirik gabeko pentsamenduak hutsik daude, kontzepturik gabeko intuizioak itsuakdira».

Kant

941393 _ 0283-0296.qxd 12/2/09 12:41 Página 293


Fenomeno bat ulertzea hari buruzko iritzi bat eman ahal izatea da; esate baterako, hau edalontzi bat da, hau mahai bat da… Ulermena kontzeptuak ematen dituen tasuna da, baina, kontzeptu horiek elkartzendirenean, ulermena haiei buruzko iritzia emateko ahalmena ere bada.

Ulermenaren kontzeptuak bi motatakoak izan daitezke:

• Kontzeptu enpirikoak: kontzeptu huts bat fenomeno bati aplikatzen zaionean sortzen dira. «Hostoa berdeada» esaldia, ez da zilegi hostoan islatzen den argi-izpia nire begietara iristen delako bakarrik; hostokontzeptuaren jabe izan behar naiz hostoei buruzko esaldiak eraiki ahal izateko.

• A priori kontzeptuak edo kategoriak. Ez dira esperientziatik eratortzen, ulermenak fenomenoetaraaplikatzen ditu, haiek elkartu ahal izateko. Pentsatzea epaitzea edo iritzi bat ematea bada, kategoria adinairitzi mota egon behar dira. Horrela, Kantek hamabi kategoriatako taula bat ondorioztatzen du. «Hostoaberdea da» adibidean, sustantziaren kategoria erabili dugu. Kategoria hori ezinbesteko baldintza da gureinpresioak propietateak dituzten objektuekiko hauteman ahal izateko.

FENOMENO-NOUMENO BEREIZKETA

Aurrez azaldutakoaren ondorioa zera da: espazioan eta denboran kokatutako objektuak hautematenditugula, baina berezko objektuak ezin ditugula hauteman, hau da, gure a priorizko egituretatik at daudenobjektuak ez dira hautemangarri guretzat. Objektu hauek pentsatu egin ditzakegu baina ezin ditzakeguezagutu (gogoan izan, zerbait ezagutzeko funtsezko baldintza, kontzeptuak elementu enpiriko bateraaplikatu ahal izatea dela). Bereizketa honen ondorioz, noumenoa –berezko objektua, pentsa daitekeena–,paradoxikoki, objektu pentsaezin bilakatzen da.

TESTUINTURUA

Arrazoimen hutsaren kritika asmatzeko Kantek hamabi urte eman zituen gogoeta sakonean eta, berakaitortzen duenez, hura idazteko ez zuen lauzpabost hilabete baino gehiago behar izan. 1781ean argitaratuzen eta irakurleek ulertzeko zituzten zailtasunak ikusita, 1783an Kantek Prolegómenos a toda metafísica futuraque quiera presentarse argitaratu zuen, lehenengoa argitzeko zientzia modura. Azkenik, 1787an Kritikarenbigarren edizioa argitaratu zen, oharpen eta ohar garrantzitsuz hornitua.

Lan honek bi helburu zituen: alde batetik, ezagutzaren baliotasuna ezartzea eta, beste alde batetik,metafisika zientzia gisa ezinezkoa zela argitzea. Kantek erakusten duenez, gure ezagutzak gauzatutako a priorizko sintesi bati esker dira zilegi ezagutza eta zientzia; eta sintesi hori gure iritzi zientifikoen bidezematen da. Elementu formalak (a priorizkoak) eta elementu materialak (enpirikoak) batzean datza sintesihori. Hori abiapuntutzat hartuz, Kantek geometria, aritmetika eta fisika nola eta zergatik diren zilegi azalduzuen, eta metafisika zientzia gisa zergatik den ezinezko argitu zuen.

Kritikaren atal bakoitzean, ezagumen bat aztertu zuen eta, haren elementu materialak eta formalak bereiziz eta azalduz, dagokion zientzia nola zilegitzen den azaldu zuen. Modu horretan, espazioaren eta denborarenintuizio hutsek geometria eta aritmetika zilegituko dute, kategoriei esker fisikako iritzi zientifikoak zilegituko diraeta arrazoimenean elementu materialik (enpirikoa) ez egoteak ezinezko egingo du metafisika zientzia gisa.

ARRAZOIMEN HUTSAREN KRITIKAREN EGITURA

ATALA TASUNA A PRIORIZKO ELEMENTUAK ZIENTZIA

ESTETIKATRANSZENDENTALA

SENTSIBILITATEAINTUIZIO HUTSAK(espazioa eta denbora)

MATEMATIKAK

LOGIKA TRANSZENDENTALA:

ANALITIKATRANSZENDENTALA

ULERMENAKATEGORIAK (kontzeptuhutsak)

FISIKA

DIALEKTIKATRANSZENDENTALA

ARRAZOIMENAIDEIA TRANSZENDENTALAK(Jainkoa, arima eta munduabere osotasunean)

METAFISIKA (ez da zilegizientzia gisa)

941393 _ 0283-0296.qxd 12/2/09 12:41 Página 294


BIZITZAREN PROPIETATEAK

«Eta, hala, hau da topatzen duzun lehen gauza: Bizitzea egiten duguna eta gertatzen zaiguna da–pentsatzea edo amestea edo hunkitzea eta Burtsan jokatzea edo borrokak irabaztea–. Baina, ongi ulertuta,egiten dugun deus ez litzateke gure bizitza izango hartaz ohartuko ez bagina. Hori da topatzen dugunlehenengo propietate erabakigarria: bere baitan existitzeko pribilegioa duen errealitate arraro eta bakar horibizitzea. Bizitza oro bizirautea, sentitzea, bizitzea, existentziaz jabetzea da –hor, jakiteak ez du inolakoadimenezko ezagutzarik eta jakinduriarik inplikatzen, bakoitzarentzat bere bizitzak duen presentzia harrigarrihori jakitea baizik: jakitearen jabetze hori gabe, hagineko minaz jabetuko ez bagina ez genuke minik izango–.Harriak ez du sentitzen eta ez daki harri izaten: bere bitarako, beste guztirako bezala, erabat itsua da. Bizitzea,ordea, agerkunde bat da, izatearekin ez konformatzea, baizik eta izate hori ulertzea eta ikustea, izateazohartzea. Gure burua eta inguratzen gaituen mundua etengabe asmatzea da».

ORTEGA Y GASSET, ¿Qué es filosofía?

TESTUAREN EGITURA

Testuak bizitzaren propietateen bilaketa aipatzen du, horregatik hasten da modu honetan:

Topatzen duzun lehenengo gauza: bizitzea egiten duguna eta gertatzen zaiguna da.

Egiten dugun ezer ezin dugu gure bizitzako osagaitzat hartu ez bagina hartaz jabetuko.

Dagoeneko, aurkitu dugu bizitzaren lehen kategoria (lehenengo propietate erabakigarria): Bizitze oroexistitzeaz jabetzea da.

Harri izatearen kontzientzia ez izateagatik «erabat itsua» den harriak ez bezala, gizakiak bere burua eta «inguruan duen mundua» asmatzen du etengabe.

TESTUAREN AZALPENA

Idealismoaren ikuspegi filosofikoa aztertu ostean (nia sustantzia gisa eta mundua adimenaren irudikapengisa planteatzen zuen teoria kartesiarra aintzat hartzen zuena), Ortegak hura gainditu duela adierazten du,niaren eta munduaren artean korrelazio bat dagoela esanez: «Ni munduarentzat naiz eta mundua niretzatda». Niaren eta bere munduaren arteko baterako existentzia ez hautematea izan zen idealismoaren akatsa.Hau da, inguratzen gaituen mundua; non, bizi garen eta hari buruz pentsatzen dugun, ezinbestean.Ortegaren ustez, gizakia ez da res cogitans, ez da sustantzia pentsatzaile bat, res dramática da gizakia; modu horretan, ikuspegi kartesiarra irauli egiten du: jadanik ez da, pentsatzen dut, beraz, banaiz, aitzitik,existitzen delako pentsatzen duen sustantzia bat naiz.

Ikuspegi hori abiapuntutzat hartuz, filosofiaren zeregina «nire bizitza» definitzea izan behar da, hori baitalehentasunezko errealitatea, beste edozer gauzaren oinarri dena. Bizitza gizakia definitzen duen lehenerrealitatea da, horregatik dio Ortegak: «izatea bizitzea da».

Une horretatik aurrera bizitzearen kategoriak aurkitzeaz arduratuko da. Aristotelesek erabili zuen lehen aldiz«kategoria» hitza, izateari aplika ahal zitzaizkion predikatuak aipatzeko. Baina Ortegak, filosofia berritu nahirik,kontzeptuaren ohiko zentzua baliogabetu eta haren ordez, «bizitza» barneratzen du, «nire bizitza».

Testuan bizitzaren lehen kategoria azaltzen du, bizitzen izatea, «izate hori ulertzea edo ikustea, izateazohartzea». Mundura irekita nago eta munduarekin harremanean nago, nire zirkunstantziarekin harremanean.

Bere hausnarketa sakontzen duen heinean, Ortegak bizitzaren beste kategoria batzuk azaleratzen dizkigu:

Bizitza ez da aurrez ezarritako zerbait, gure zeregina den helburu bat du, beraz, posibilitatea eta arazoa da,aldi berean.

Ortega y Gasset

941393 _ 0283-0296.qxd 26/2/09 15:50 Página 295


Inguratzen gaituen mundua ez da hermetikoa, aukeraz betetako mundu bat da eta zein aukeratu nahidugun erabaki behar dugu, horregatik, bizitza aitzinerapena eta proiektua da.

Gizakiak bere bizitza topatzen du apurka eta bizi egin behar du, -rako askatasuna dugu, etengabe erabakiakhartu behar ditugu; Ortegak dioen moduan: aske izatera kondenatuta gaude.

Baina askatasun hori zirkunstantziak mugatzen du, hortik ondorioztatzen da erabakiak hartzerakoanzirkunstantzia gure gain hartu behar dugula, erabat.

Bizitzak etengabeko mugimendua suposatzen du, denboraltasuna da haren sustraia; behin eta berriz erabakibehar dugu zer egin behar dugun eta zer izan behar garen: gure bizitza etorkizuna da.

Bizitzaren sustantzia denbora denez eta denbora etengabe aldatzen denez, giza bizitzaz dihardutenkontzeptu guztiek historizazio prozesu bat pasa behar dute, izan ere, bizitza historia da.

Amaitzeko, Ortegak honakoa adierazten du: bizitza, beraz, zirkunstantziaren arabera, bakoitzaren izatea denproiektua gauzatzean datza. Beraz, bizitza niaren eta zirkunstantziaren arteko elkarreragina da.

BIZI-ARRAZOIMENA

Proposatutako testua Ortegaren bizi-arrazoimen kontzeptuarekin estu lotuta dago. Bizi-arrazoimena dajarrera filosofiko horren funtsa, zeina, aldi berean, arrazoimen biologikoa, historikoa eta biografikoa den.Ortegak Sokratesen arrazoimen abstraktuaren inposaketaren aurka egiten du. Onartezina da arrazoimenakbizitza ordezkatu izana, Ortegaren iritziz: «gure garaiko lana arrazoimena bizitzaren mende ipintzea da,biologikoaren barnean kokatzea, berezkoaren mende jartzea. […] Garai berrietako eginkizuna, hain zuzen,harremana iraultzea, eta kultura, arrazoimena, artea eta etika bizitzaren zerbitzura egon behar dutelaerakustea da».

Arrazoimena aintzat hartzen da, baina bizitzaren premiak kontuan izanez; hala, arrazoimen hori bizitzarenzerbitzura ipintzen da, bizitza baita beste edozein errealitateren abiapuntua. Modu horretan, Ortegak, bere garaiko hainbat egilek defendatzen zuten arrazoimenaren ikuspegi biologizista gainditu zuen. Bizi-arrazoimenak bere zirkunstantzian murgildutako subjektuaz dihardu, subjektuaren gizarte-errealitatearen eta errealitate historikoaren ikuspegitik lan egiten du, beraz. Bizi-arrazoimena arrazoimenhistoriko gisa identifikatzeak bere pentsamenduaren hurrengo aroa zabaldu zuen, orduan, historia eta gizartea interpretatzeaz arduratu zen.

ORTEGAREN PENTSAMENDUAREN ERAGINA

Bere altzoan, Madrileko Filosofia Fakultatean, bereziki emankorra izan ziren filosofo belaunaldi bat trebatuzen: Xavier Zubiri, Jose Gaos, Garcia Morente, Maria Zambrano, Francisco Ayala eta Julian Marias (taldeaMadrileko Eskola izendatu zuena). Zoritzarrez, Gerra Zibilak eraginda askok erbestera jo zuten, eta Amerikanjarraitu zuten zeregin filosofikoa. Ondorioz, paradoxikoki, Ortegaren pentsamendua han-hemenka hedatuzen, izan ere, hirurogeigarren hamarkadaren erdialdera arte akademia esparruan Ortegaren filosofia isilaraziegin zen.

Ortega izan da espainiera hitz egiten zen lekuetatik at ospe gehien hartu duen filosofoa. Europako filosofoaskoren itzulpenak eta azterketak sustatu zituen eta Espainiako filosofia eguneratu zuen. Filosofiareneremuan eragin handia izateaz gain, beste hainbat eremu ere jorratu zituen: literatura, pentsamendu sozialeta politikoa, teknika edo kritika estetikoa. Horregatik guztiagatik Ortega klasiko bihurtu dela esan daitekeeta, ezinbestean, Espainiako kultura-herentziaren parte bilakatu da.

941393 _ 0283-0296.qxd 12/2/09 12:41 Página 296

297

Gidako kapitulu honetan Filosofia erakusteko lanean didaktikoki lagungarriizan daitezkeen hainbat filma proposatzen ditugu, testu-liburuko unitateetanagertzen diren filmen eta erantzun-fitxen osagarri modura. Zenbait kasutanfilmari hasiera ematen dion artikulua alde batera utzi da.

Gainera, kapitulu honetan, ikasgaiari buruzko gogoeta eta azterketa egitekolagungarri izan daitezkeen eleberri batzuk hautatu ditugu; modu horretan,bestelako ikuspegi bat ematen da testu-liburuan aztertutako arazofilosofikoen inguruan.

Azkenik, hainbat web orrialde gomendatzen dira, filosofiari dagozkionhainbat gairi buruzko informazio osagarria eskuratu ahal izateko. Helbidehorietan baliabide ugari topatu ahal dira: foroak, proiektu filosofikoak,hiztegiak, bilatzaileak, elkarteak eta on-line bidez kontsulta daitezkeenfilosofia-aldizkari ugari.

ZIN

EA, L

ITER

ATU

RA, I

NTE

RNET

941393 _ 0297-0304.qxd 12/2/09 12:49 Página 297

941393 _ 0297-0304.qxd 12/2/09 12:49 Página 298


2001, Odisea espazioan (Stanley Kubrick)

Zientzia fikzioko filmen artean klasikotzat eta maisulantzat hartu da, baina gainditu egiten du genero hori,bere helburu metafisikoa eta giza bizitzaren jatorriari eta zentzuari buruzko pentsamendu irekia kontuanhartuta. Zertxobait zaharkitu da, eta galdu egiten du telebistan, baina hala ere, ezinbestekoa da, oraindik ere. Kubrick-ek ez zuen azaldu nahi izan zein esanahi sinboliko duten astronautaren zahartasunareneta heriotzaren ondorengo umekiak eta monolitoak, eta beraz, gaia anbiguotasun horretan uztea eta hariaurreiritzirik gabe aurre egitea dugu onena.

Agur, lagunak (Louis Malle)

Protagonistak, heldutan, haurtzaroari egin dio so, eta naziek Frantzia okupatu zuten garai hartan bera juduaizanik ezkutatzea beste aukerarik gabe erlijiosoen barnetegi batean emandako denboraldi laburrak irentsidio oroimena. Nostalgia, elkartasuna, samurtasuna…agertzen dizkigu filmak, giza izaerari buruzko ikuspegigarratz eta itxaropentsuarekin batera.

Amadeus (Milos Forman)

Gogoeta etikoa, estetikoa eta erlijiozkoa egiteko aproposa, iradokitzailea. Etikaren ikuspuntutik, ikaragarrizkoada Salieri-ren eta Mozart-en arteko harremanaz egiten duen azterketa. Eta kaskarrak jenioarekiko agertzenduen jeloskortasunaz haraindi, argi erakusten du edertasuna, artea, ezin dela bereganatu, ez dela mereziizaten, ez dela diziplinaren eta ahaleginaren ondorio; edertasuna, artea, dohaina da.

Apartamentua (Billy Wilder)

Egoerak bultzatuta, protagonista ezkongabeak nagusiei bere apartamentua utzi behar die, han beraienhistoria erotikoak izan ditzaten. Bere zurikeriari esker, gora eta gora egiten du enpresako mailetan, bainamaitasunak begiak argitzen dizkio, eta denbora luzez galdutako duintasuna berreskuratzen du. Era garratzeta dibertigarria darabil Billy Wilder-ek film honetan, gizakiak intereseko objektuen mailara makurtzen dituenegungo sistema ekonomikoari buruzko parabola gogorra egiteko. Eta maitasuna izango da alternatiba gisaagertzen digun energia.

Mississippi sutan (Alan Parker)

Estatu Batuetako hegoaldeko arrazakeria salatzeko filma. Poliziaren eta botere politikoaren babesa duen Ku-Klux-Klan delakoa eta hark beltzekiko duen gorrotoa islatzen ditu. Filmaren hasiera egiazko gertakaribatek osatzen du: apartheidaren aurkako ekintzaile batzuk hil zituzteneko hura. Askatasunari eta justiziariburuzko gaia planteatzeko oso egokia.

Ongi etorri, Mr. Marshall (Luis García Berlanga)

Estreinatu zenetik berrogeita hamar urte igaro diren arren, Berlangaren komedia bikain honek berri-berri eta gazte dirau oraindik ere. Kontakizunaren ardatza Estatu Batuetatik laguntza-plana iristear dagoela jakiteakEspainiako herrixka batean piztutako itxaropena da. Herritar guztiek hartuko dute parte aparteko ongietorriaegiteko antolaketan, estatubatuarrek bakoitzari desio bat emango diotela uste baitute denek. Azkenean,hainbeste lan egin eta hainbeste diru gastatu ondoren, mandatu ofizialeko autoek herrixkan gelditu gabeaurrera egingo dute bidean, herritarrak zur eta lur eta zorretan utziz. Alegiaren amaieran, herriko jenioaezagutuko dugu: desengainua gainditu, aberatsek babak eltzetik aterako dizkieten ilusio faltsua ahaztu, eta eguneroko bizimoduari ekingo dio berriz, dena bere lanaren esku dagoela konturatuta.

Suaren bila (Jean-Jacques Annaud)

Itxuraz gai berberari buruzkoak diren beste film batzuen aldean, komertzialak eta zehaztasunik gabeakgehienak, Suaren bila nahikoa serio hurbiltzen zaio giza biziaren jatorriari. Suaren bila aritzeak eta huraaurkitzeak maila zoologikoaren eta kontzientzia antropologikoa piztearen arteko mugak ezartzen dituzte, bai egiaz, bai zentzu metaforikoan. Estatu Batuetako zinemagintzara ohituta daudenei motel samarra eta errepikakorra irudituko zaie, agian, baina irekita daudenentzat iradokizunez betetako galdera ugari ditufilmak, ezkutuan.

Zinea eta filosofia

941393 _ 0297-0304.qxd 12/2/09 12:49 Página 299


Biziarteko kartzela zigorra (Frank Darabont)

«Kartzela» generoko ekoizpenen artean ondoen egindakoenetako bat da. Filmak Estatu Batuetako espetxesistemaren mekanismoak salatzen ditu, baina herrialde «demokratiko» orotarako balio du. Argumentuarenardatza adiskidetasunezko istorio bat da, eta gizakiak batzuetan halabeharrezko patua dirudiena gainditzekozer-nolako ahalbideak dituen erakusten digu. Amaiera zoriontsua izanda ere, alegatuaren gogortasunak horjarraituko du, gerora ere, geure baitan.

Musika kaxa (Constantin Costa-Gavras)

Indar biziko film honek emakumezko abokatu baten barne gatazka du kontagai. Aitari nazi izatea eta iraganean krimen gorrotagarriak egitea leporatu diote, eta hura defendatzea egokitu zaio. Salaketa egia dela jakindakoan, ezbai betean aurkituko du alabak bere burua: aita maite du, jakina, bainaabokatu den aldetik, eginbehar hiritar eta politiko jakin batzuk dauzka. Aldi berean, SS-etako kide izan eta Estatu Batuetara emigratutako zenbait pertsonaren eta estatuko eskuin muturreko zenbait goi kargurenarteko harremanak geratu dira agerian. Protagonistak planteatzen duen auzi morala eta egia jakitekoikerketa prozesu osoa kontuan hartuta, oso film interesgarria da, bai bloke hau eta bai ezagutzari buruzkoaaztertzeko.

Berlinen gaineko zerua (Wim Wenders)

Fantasia bitxi bezain eder honek gizakiei zuhurki laguntzen diharduten aingeruak ditu protagonista.Alemanian gertatzen da istorioa, eta aingeruok lurrean bizi dira, gizaki arrunten artean. Horietako batek,baina, giza gorputzean sentitu nahi ditu kafearen zaporea, odolarena, maitasun fisikoarena..., eta uko egitendio espiritu izateari, bai eta hegalei ere, gorputzaren esperientzia xumeari lotzeko. Kristautasunarenikuspegitik begiratzen dionak haragitzeari buruzko metafora sumatuko du film honetan: jainkotiarra dena ezda txirotuko gizatiar egindakoan, eta hegan egitea ez da nagusitasun moralaren adierazle; maitasunak bainoez dauka nagusitasun moralik. Interesgarria da, benetan, zerk egiten gaituen gizaki ohartzeko.

Daëns (Stiin Cominx)

Apaiz belgikar baten bizitza du kontagai. Gertakizunak XIX. mendearen amaieran jazotzen dira, meatzeherrixka batean. Ebanjelioaren energia hark botere ekonomikoarekin eta politikoarekin dituen zorhistorikoetatik askatu nahian, esplotatuekin bat egingo du protagonistak, eta haren borroka sindikal eta politikoa kontatuko digu, besteak beste, filmak.

Lotia (Woody Allen)

Woody Allen-en lehenbiziko lanetako bat da, eta aspaldiko gaietako bat lantzen du: Allen-ek beste garaibatera eramaten du «lotia», etorkizunera, eta horrek elkarren arteko lotura gehiegirik gabeko hamaikagertaera dibertigarri sorrarazten ditu. Filmeko gaiak aukera-aukeran jartzen du ezagutzaren eta errealitatearen auziari buruzko eztabaida.

Edison, gizona (Clarence Brown)

Asmatzaile hari buruzko bi filmetatik azkena da. Lehenbizikoak, Edison gaztea filmak, haren gaztaroa dukontagai. Eta biek batera naturaren sekretuak menderatzeko eta gizaki guztiei bizimodu atseginagoa egitekoahaleginari buruzko biografia pedagogikoa eta onbidezkoa osatzen dute.

Diktadorea (Charles Chaplin)

Film hau nazismoari buruzko satira da eta, zehazki, baita Hitler-en karikatura bikaina ere, haren antza duenbizargin judutar soil batek bikoiztuta. Adituen nahiz ezjakinen gozamenerako, munduko bolarekin egindakobalet saioaren sekuentzia edo Mussolinirekin egindako topaketa eta, batez ere, azkeneko diskurtsoanazismoaren aurkako alegatu bikainak dira, baina baita egiazko demokraziaren gorespena ere.

Madame Curie (Mervin Le Roy)

Aspaldiko film horrek, bere garaian arrakasta handia izandakoak, emakumezko zientzialari baten bizimoduakontatzen digu: Marie Curie-rena, hain zuzen. Emakume hura aitzindari izan zen atomoaren ikerketarenalorrean, bai eta aurrerapenerako («bakerako atomoak» zioen Kennedy-k) nahiz hondamendirako (berrogeitahamar urte igaro dira, jada, Hiroshiman eta Nagasakin bonba atomikoa askatu zutenetik) askatutako duten

941393 _ 0297-0304.qxd 12/2/09 12:49 Página 300


energiaren ikerketan ere. Film horrek arrazoi ugari emango dizkigu ezagutzaren eta ikerketaren autonomiarieta mugei buruz elkarrizketan aritzeko.

Misioa (Roland Joffé)

Bi gai planteatzen ditu. Batetik, bi gizonek (mistikoa keta kristautuak) potentzia kolonialek zanpatuta bizidirenekiko erakusten duten jarrera onbera, haien alde gorputz eta arima aritzea, eta haiei transmititutakomezua: fedea eta zibilizazio solidarioa. Bestetik, fedearen eta instituzioaren arteko, fedearen eta interesekonomikoen, politikoen eta abarren arteko edo indarkeriaz baliatzearen eta bakezaletasunaren artekoharreman gatazkatsua. Duintasunaren aldetik berdinak garela erakusten du –indiarrak oso sentiberakagertzen dizkigu musikarekiko, adiskidetasunarekiko, elkartasunarekiko–. Idealista eta eskematiko samarra da,kritikari batzuentzat behintzat, baina filmean landutako gai ugariak eta estetikaren aldetik duen balio itzelakontuan hartuta, zirraragarria ere bai.

Missing (Constantin Costa-Gavras)

Costa-Gavras zuzendari grekoa zinema ezkertiar edo politikoa deritzonean gailendu zen hirurogeitahamarreko hamarkadan. Gero, Estatu Batuetako periploan, oso egile azkarra dela erakutsi zuen: kontu handizkontatutako istorio baten bitartez, zentsura gainditu, eta Estatu Batuak Salvador Allenderen erorketaren eta geroko diktadura militarren erantzule zuzenak zirela agertzeko eta hari kritika gogorra egiteko gai izanzen. Protagonista american way of life delakoaren irudi garbia dugu. Semea, idealista («komunista»),desagertu (missing) egin da, eta gure protagonista Txilera joango da haren bila. Egia jakiteak aldatu egingodu erabat. Oso film gomendagarria da garai haiek ezagutu ez zituen, haietaz ezer gutxi dakien eta bereburua apolitikotzat duen egungo belaunaldi honentzat. Ezinezkoa da Missing ikusi eta Jack Lemmonaktoreak antzezpen gogoangarri hartan izandako barne-aldaketa sakonaz ez ohatzea.

Gizon txiki handia (Arthur Penn)

Zahartzarora iritsitakoan, istorio honetako protagonistak, handi bilakatutako gizon txikia, bete egingo dubere eginkizuna: Estatu Batuetako presidentearen aurrean zuri genozidek zanpatutako arraza harenduintasuna aldarrikatzea. Protagonista bera ere zuria da berez, baina bizitzako gorabeherek bultzatuta,larrugorri bihurtu zen. Film honek ere nork bere gain hartutakoa baino ezin dela ezagutu, maitatu eta salbatu agertzen digu plastikoki, eta arrazakeria ororen jatorria zein den erakusten digu: desberdinadenarengan etsaia edo behe mailako norbait ikusi beharrean, aldaera aberasgarriak ikusteko ezintasuntribala.

Tartzan, tximinoen errege (W. S. Van Dyke)

Segida luze bateko ekoizpenen artean lehena eta onena. Abenturazko filma den aldetik tolesgabe samarraden arren, eta ezkutuan arrazakeria gordetzen duelakoan erraldoi zuriak kritika ugari jaso dituen arren–Tartzanek ez daki irakurtzen, baina hala ere, afrikarrak baino azkarragoa eta indartsuagoa da–, merezi duikustea; izan ere, antropologiaren aldetik interes handikoa da, zenbait manikeismo roussoniar alde baterautzita: basati ona, natura/kultura aurkaritza (beti negatiboa)…Ikuskera ekologikoa agertzen du,ingurunearekiko, animaliekiko eta landarediarekiko errespetua, eta salatu egiten du natura harrapariakbailiran ikusten dutenen espoliazioa, kreazioaren errege-erregin izatearen izenean egina.

Garai modernoak (Charles Chaplin)

Charlot-en maisulan guztien artetik egungoena da, ziur aski. Berrogeita hamar urte lehenagotik, gizarteautomatizatua eta horrek sortutako arazoak (langabezia, gizatasunik eza, etab.) aurreikusten ditu filmak.Pertsonaien arteko amodio istorioa gizarte arazoekiko erantzun idealista da. Beraz, ihesbide bat erakustendigu filmak, ez baitu inolako irtenbiderik planteatzen. Lanari buruzko gaia lantzeko oso egokia.

Borreroa (Luis García Berlanga)

Berlangaren maisulanetako bat da eta, Odol hotzik filmarekin batera, baita heriotza zigorraren aurkakoalegaturik gogorrenetakoa ere. Gainera, hemen, fartsa kutsuan, borreroaren ikuspegitik ikusten da dena, bi ikuskeratatik: batetik, borrero beteranoa, lanbidean denbora luzez aritzearen poderioz gogortua, eta bestetik, hasiberria, zer janik eduki ahal izateko, lanpostua oinordetzan hartzea beste aukerarik izan ezduen suhia. Azkeneko eszena hunkigarria da. Filma estreinatu eta gero, amaiera aldatu zioten, baina berriroere ikus daiteke hasieran filmatutako moduan.

941393 _ 0297-0304.qxd 12/2/09 12:49 Página 301


Literatura eta filosofiaAlizia Mirarien Herrialdean, LEWIS CARROLL

Aliziak Mirarien Herrialdera egindako bidaia ametsa eta jolasa da. Ametsa, eskuarki ezagutza zuzenarigalaraziak zaizkion errealitateetara hurbil daitekeelako. Eta jolasa, irakurlearen fantasiara eta adimenerazuzenduta dagoelako. Aliziak, neskatxa zintzoa izanik, serio hartu du gertatu zaion ezohiko esperientzia, eta irtenbideak bilatzeko, logikaren arauetara jo du. Alabaina, irakurleak berak hartuko du parte jolas logikohorretan, Aliziak baino gehiago, eleberriak hala gonbidatuta.

Zientziaren zuhaitza, PÍO BAROJA

Andres Hurtadok medikuntza ikastea erabaki du, bizitzaren alde eta heriotzaren aurka jardun nahian. Baina ez daki ezagutza horretan garrantzitsuena ongiaren eta gaizkiaren arteko bereizketa zeinen ahula densentitzea dela. Berak ere heriotzaren aurrean inolako babesik ez duela ohartuta, bestelako erantzunen bilahasiko da Andres, eta bilaketa horretan, ekintza salbatzailea eta sendatzailea eraginik gabekoak direlako ustesendoa errotuko zaio bere baitan. Bizitzari uko egitea da, Andresentzat, ezagutzeko modua: ez maitatzea,besteengan ez irautea eta itxaropenik ez galaraztea, azken batean, bizitzaren bidea aurkitzeko desio etsiarenbeste aurkia da.

Bilaketa, PÍO BAROJA

Bilaketa eleberria Biziaren aldeko borroka izeneko trilogiaren zati bat da. Manuel dugu protagonista, modu batera edo bestera bizimodua atera beharrean dagoen gaztea. Manuelen amak, alarguna eta ostatubateko enplegatua, lanbide bat ikas dezan eta bere kasa molda dadin nahi du, baina Manuelen iskanbilek,beste gazte batzuekin dituen harremanek eta lanik egin gabe bizitzeko saioek ia delinkuentziaren bideanjarri dute protagonista. Madrilen eta Madril inguruan ibiliko da, han-hemenka probatuz bere nortasunabilatu nahian. Eta pikarokeriak ezertarako balio ez duen esparru hartan, hots, «bilaketa» lana eta errespetuadiren hartan gizarteratzeari buruzko gogoeta piztuko du Manuelek hartutako azken erabakiak.

Alkandora, LAURO OLMO

Antzerki lan honek lanik ezaren eta emigratu behar izatearen arazoa jorratzen du. Madrilgo hegoaldeko auzopobre batean gertatzen da.

Maldan behera, ANNE TYLER

Inolako interesik gabeko bizimodu atsekabegarria duen 17 urteko neskatxa estatubatuar baten bizitzakontatzen digu. Irratsaio bat entzuten hasi eta gero, bere bizitzari buruzko erabakiak hartzen hasten da, eta erabakiok ezer konpontzen ez baduten ere, ordura arteko lozorrotik esnatzea eta modu kontzienteagoaneta aktiboagoan bizitzen hastea eragiten dute.

Nahastea , JOSEFINA RODRÍGUEZ ALDECOA

Kontakizunaren ardatza emakumezkoek gizonezkoen menpeko mundu honetan dituzten arazoak dira.Ederki kontrajartzen ditu emakumezkoek 1900. urte aldean jasaten zuten egoera latza (erabateko zapalketa)eta gaur egun bizi duten askatasun zaila.

Miran, ARTHUR MILLER

Eleberri honetako protagonistaren bizitza erro-errotik aldatuko da gertakari arrunt bat dela medio.Protagonistari betaurrekoak eramateko beharra sortuko zaio, eta, orduan, zeraz ohartuko da: betaurrekoakjantzita, judu itxura duela; hortaz, gizabanako susmagarri eta bitxia dirudiela. Eleberriak intolerantzia egoerabat islatzen du, berrogeiko hamarkadako Estatu Batuetan, eta pasioz dago idatzita: bere gain konpromisopolitikoa eta soziala hartu beharraren erantzukizuna sentituko lukeenaren pasioaz. Betaurrekodun Newmanjaun berriari argitu egingo zaizkio begiak, eta bere gain hartuko du, gizaki den aldetik, edonork bere arrazaedo gizarte mailagatik jasaten duen bidegabekeria.

Azken borrokan, RAFAEL CHIRBES

Laurogeiko hamarkadako Madrilen kokatua, ahots kontatzaileak hasiera-hasieratik aitortuko digu zer-nolakolilura eragiten dioten beti ahalik eta etekinik eta pribilegiorik handienak lortu nahian boterearen

941393 _ 0297-0304.qxd 12/2/09 12:49 Página 302


ingurumarietan dabiltzan haiek. Baina horrelako pertsonak, klase sozial berri bateko kide diren horiek, izututa bizi dira, lortu berri duten estatusa galtzeko beldurrez. Horiek, urte batzuk lehenago, «azkenborrokako» protagonista garaileak izatea zuten amets. Hasieran justizia bilatzaileak izanda nagusikeria aurkituzutenen erretratu gupidagabea eta ironikoa da.

Jekyll doktorearen eta Hyde jaunaren kasu bitxia, ROBERT L. STEVENSON

«Egunetik egunera, eta nire adimenaren bi alderdien laguntzaz (alderdi moralaren eta intelektualarenlaguntzaz, alegia), gero eta hurbilago nengoen egia horretatik, hura partzialki ezagutzeak ni orain hondoratzehonetan egotea eragin duen egiatik: gizakia ez da bakarra, bi baizik». Stevenson-ek bi gai planteatzen ditueleberri honetan: batetik, bestea, Jekyll-en izaeraren azpian ezkutuan dagoen Hyde sutsua; bestetik,ezagutzaren arau logikoen eta giza arauen arabera aritzen ez den ikerketa orok izan ditzakeen arriskuak.

Jendea larri, SARA SCHULMAN

New Yorkeko idazle horrek Estatu Batuetako egungo HIESaren arazoa planteatzen du liburu honetan,ikuspegi honetatik: egoera hori berria da, eta irtenbide irudikorrak eta desberdinak bilatu behar zaizkio,helburua ez baita soilik gaitza sendatuko duten botikak aurkitzea; gaixoek heriotzako trantzean besteenelkartasuna eta laguntasuna senti dezaten lortzea ere bada helburua. Irakurleak, arazo horretara hurbilduahala, gaur egun bizi dugun egoerari buruzko gogoeta egin dezake: New Yorken moduko hiri moderno,gogor eta bihozgabeek agerian jartzen dituzte gure gizarte ereduak sorrarazten eta areagotzen dituendesberdintasun eta bidegabekeria gero eta handiagoak.

Maistra baten historia, JOSEFINA RODRÍGUEZ ALDECOA

Emakume batek bere historia kontatzen dio alabari. II. Errepublikako garaian maistra aritua, gero, Gineanemango ditu eskolak protagonistak, eta geroago Penintsulako barnealdeko herrixka batera bidaliko dute.Maisu batekin ezkondu ondoren, zenbait haurri bizitzeko modu demokratikoak ikas ditzaketela irakastekozereginari ekingo diote. Errepublika garaiko baterako hezkuntza sistema, Misio Pedagogikoak, konpromisopolitikoa eta familiarteko harremana: horiek dira autobiografia moduan apal-apal kontatutako eta idazleakamari omenaldia eginez idatzitako eleberri hau gogo-gozo inguratuko duten elementuak. Indarra eta samurtasuna nonahi dariola, gaitzondorik gabea, eta etorkizunari irekia.

25. ordua, C. VIRGIL GHEORGHIU

Eleberri hau gizakiaren askatasunaren eta duintasunaren aldeko defentsa sutsua da, eta XX. mendean milakaeuroparrek bizi izandako zorigaitza sentiarazten digu. Kontzentrazio esparruetan bizi izana, zapalketaindarrak gizatasunik gabeko tekniketan nahiz zoriontasuna gizaki asko krudelki azpiratzearen truke agintzenduten ideologietan oinarrituta dauzkan mundu honen eragilea…Horiek markatuko dute protagonistensufrimendua eta itxaropena.

Bihotza eta jota PATRICIA CORNWELL

Polizia nobelen historian, nobelagileek garaian garaiko arazoak hartu izan dituzte ardatz beraien eleberrietan.Patricia Cornwell-en lan honetan, Kay Scarpetta doktorea dugu ikertzailea. Kay xarma pertsonal eta profesional handiko emakumea da, Estatu Batuetako hiri bateko auzitegi saileko burua, eta beremugapean gertatutako heriotza bortitzak ikertzen aritzen da. Zenbait bikote gazte hilda agertu dira, eta heriotza arraro horiek ikertzean droga, gazteen arazoak eta lotura politikoak agertuko dira.

Otso beltza, MARIE HAGEMANN

Lan honetan, egileak egiaz jazotako zenbait gertakari bildu eta eleberri moduan kontatu dizkigu, skinhead direlakoen ohiko jarrerak eta portaerak erakusteko asmoz. Liburua indarkeriaren, arrazakeriaren eta komunikazio ezaren nahiz ez aditzearen aurkako alegatua da.

Arrosaren izena, UMBERTO ECO

Fraide bidaiari bat monasterio batera joan da bisitan. Han, zenbait heriotza bortitz eta misteriotsu gertatudira, eta fraide iritsi berria haiek ikertzen hasiko da. Argumentu horien harian, Arrosaren izena eleberriakhonako irakurketa hau proposatzen dio irakurleari, beste hainbat interpretazioren artean: errealitatearimetodikoki behatzea. Horrela, protagonista, Umberto Ecok polizia-nobeletako ikertzaile klasikoen profilarenarabera diseinatua, arrastoei eta seinaleei behatzetik abiatzen da, beti, errealitate global eta konplexuaulertzeko. Garrantzitsuena, dirudienez, kodeak menderatzea da: bai boterearenak, bai eta gizartearenak ere.

941393 _ 0297-0304.qxd 12/2/09 12:49 Página 303


Obabakoak, BERNARDO ATXAGA

Obaba du izena eleberriko kontakizunak gertatzen diren eremuak. Ingeniari aleman baten semearenegunkaria, ahaztutako tiradera batean norbaitek aurkitutako eskolako argazki zaharra, maistra batenoroitzapenak…Kontakizun solteak izan zitezkeen, baina, elkartuta, talde baten esperientzia osatzen dute,nortasun komun baterako bidea, amets egiteko esparrua, eta bizikidetza posiblea eta nekeza zen garaikomundu zoriontsu eta tolesgabe harekiko nostalgia agertzen digute. Nerabezaroko oroitzapena, helduarotikbegiratuta, norberaren heldutasun-prozesuaren adierazle da, liburuan.

Piano-jotzailea, MANUEL VÁZQUEZ MONTALBÁN

Gerra zibilak eta gerraosteak eraginda, Alberto Rosell piano-jolearen karrera eten egin zen. Eta berak eta bereemazteak, Teresak, beraien konpromiso ideologikoak eta politikoak eraginda, erbesteratu egin behar izanzuten. Doria, aldiz, bera ere artista, oso bestelakoa da: errealitatearekin etengabe itunak eginez, bere herrialdean gizarte eta politika mailan gertatzen denetik kanpo dago. Eleberriaren ardatzak Parisetikaberrira itzultzea eta Parisen bizi izandakoaren oroitzapena dira. Elkarrekin bakean eta aske bizitzearen aldeegin ez zuen gizarte hartan giza eskubideak zein egoeratan geratu ziren aztertzen du egileak, eta azterketakezkagarria eta zentzuzkoa agertzen digu. Artistek gizartean zein eginkizun duten ere aztertzen du.

Santu inuzenteak, MIGUEL DELIBES

Eleberri labur honetako istorioaren ardatza gizarteko botere-harremanak dira. Kortijo bat dugu agertoki, eta han, izaki pobre, zanpatu eta babesgabe batzuek erabateko morrontza biziko dute. Ivan jauntxoak,ehizan ibiltzeko oso zalea, bere inguruan birarazten ditu mirabeen bizitzak eta zereginak; mirabeek,eguneroko bizimodua ez ezik, beraien maitasuna eta zaletasunak ere moldatu egin behar dituztejauntxoaren nahietara. Nieves txikia, Regula, Azarias eta Paco dira eleberri honetan makurraraziak eta irainduak. Hierarkia erlazio hartan, abagune garrantzitsu guztiak beti daude betikoen alde, eta bizikidetzak eta errespetuak esanahirik gabeko hitz hutsak dirudite.

Sula, TONI MORRISON

Toni Morrisonek Literaturako Nobel saria jaso zuen 1933an. Nobelagile horrek gaitasun aparta dugutxiengoen berezko hizkuntza deuseztatuz haiek isilarazi egiten dituen gure gizarte honetako emakumeafroamerikarren esperientziak azaltzeko. Sula da, zalantzarik gabe, bere eleberririk ederrenetakoa. Bertan, bi emakumeren arteko adiskidetasuna kontatzen du: Nel eta Sula-rena. Gizarteak isilarazi egiten dituenez,Nelek eta Sulak, elkarren arteko harreman ezin ederragoak bultzatuta, beren burua izaten dute mintzagai, eta apurka-apurka, beraien nortasuna eraikitzen dute.

Dardara, ROSA MONTERO

Istorioa alegiazko garai batean kokatzen da, etorkizunean. Gizartearen buru emakume-kasta bat dago, eta haiek betetzen duten agintea. Sistema horretan (politikoa, soziala eta hezkuntza sistema), protagonistak,Ur Hotzek, bere burua hazteko prozesuari ekin dio, eta hamar urteren buruan, ikaragarri aldatu da: aginteanaritzeko hezi zuten arren, berak bultzatzen du sistema bidegabeko hura erortzea. Eleberriak legearen tiraniaeta pentsamendu-askatasuna kontrajartzen ditu, eta egileak arrazoimenaren eta gizakiok dugun borondatepositiboaren alde egiten du; bere mundua ulertzen saiatzen da, eta modu solidarioan egiten du.

Tomate berde frijituak, FANNY FLAGG

Evelyn, protagonista, astero joaten zaio amaginarrebari bisitan, zaharren egoitzara. Behin, Ninny ezagutukodu, egoitza berean bizi den beste andre zahar bat, eta egun horrek erabat aldatuko du Evelynen bizitza.Ninnyk bi emakume gogor eta atseginen istorioak kontatzen dizkio Evelyni: Idgie eta Ruth-en istorioak.Depresioaren garaian elkarrekin egin zuten borroka biek, Estatu Batuetako hegoaldean, indarkeria eta arrazakeria nagusi ziren herrixka batean. Evelyn etxekoandrea da, nahiko etsitua, eta gozokiak jan eta janbetetzen ditu zereginik gabeko orduak. Bi emakume haien istorioak liluratuta, Evelyn behin eta berriz joatenzaio Ninnyri bisitan, eta bizitzeko gogoa berreskuratzen du. Eleberri honek lotu egiten ditu Idgie-ren eta Ruth-en esperientzia eta Evelyn-ena eta andre zaharrarena, eta bizitzari elkartasunez eta bizitasunezaurre egiten dioten lau emakume erakusten dizkigu.

941393 _ 0297-0304.qxd 12/2/09 12:49 Página 304


http://www.cibernous.comFilosofiari buruzko webgunea, eduki teoriko eta praktikoak barneratzen ditu. 2000. urtean CNICE-k banatzenduen saria jaso zuen.

http://www.filosofia.orgEspainieraz dagoen Filosofia-proiektua. Gustavo Buenori buruzko ataria.

http://www.blues.uab.es/filosofia/centrotelematico.htmlBartzelonako Universitat Autònoma delakoaren Filosofia Saileko baliabideak, argitalpenak eta informazioorokorra. Gazteleraz eta katalanez.

http://www.filosofia.netEsteka interesgarrien bilduma. Aurrez gomendatutako espainierazko Filosofia-proiektua tartean.

http://www.epistemelinks.com Nazioarte mailako gai filosofikoei buruzko baliabideak eta estekak. Ingelesez.

http://www.lechuza.orgEspainieraz dagoen filosofiari buruzko dokumentazio-bilatzailea.

http://symploke.trujaman.orgEntziklopedia filosofikoa gazteleraz.

http://nodulo.trujaman.orgFilosofiari buruz eztabaidatzeko foroa.

http:// fgbueno.es/edi/bas.htm1978an Gustavo Buenok sortutako filosofia-aldizkaria.

http:// revista-alea.blogspot.com/Alea. Fenomenologiari eta hermeneutikari buruzko nazioarteko aldizkaria. Aldizkariak honako edukiabarneratzen du nagusiki: «filosofia kontinental» delako tradizioan garrantzitsuak diren testu klasikoengaztelerazko itzulpenak, artikuluak eta ekarpen originalak eta aipamenak, gazteleraz zein erabileraakademikoko beste hizkuntzaren batean (alemana, ingelera, etab.).

http:// www.anabasisdigital.com/revista/Anábasis. Espainieraz dagoen filosofiari buruzko bibliografia-errepertorioa. Espainieraz ekoizten denfilosofiari buruzko seihileko aldizkaria; komentarioak, aipamenak eta kritikak jasotzen dituena. Aurreko aletan,egungo pentsamenduari dagozkion filosofo garrantzitsuei (Putnam, Vattimo, Apel, Ricoeur, Gustavo Bueno)egindako elkarrizketak aurki daitezke (online bidez eskuragarri).

http://fs-morente.filos.ucm.es/publicaciones/anales/inicio.htmFilosofiaren Historiako Mintegiaren urte liburuak. Filosofiaren arazo historiografikoei eta antzinatik gauregunera arteko auzi filosofikoei buruzko ikerketak barneratzen dira bertan.

http://www.unav.es/publicaciones/anuario_filosofico/anuariofilos.htmlFilosofiari buruzko urtekaria. Nafarroako Unibertsitateko Filosofia Sailak 1968az geroztik argitaratzen duenlauhilekoa. 1992az geroztik argitaratutako aurkibideak, bibliografiak eta laburpenak eskuragarri daude onlinebidez.

http://www.arvo.net/includes/seccion.php?IdSec=397Arvo net. Arvo Comunicación elkateak Salamancan sortutako gunea, 1980az geroztik fedearen eta kulturaren elkarrizketari dagozkion egungo auziei buruzko idatziak jasotzen dituena. Kristau-humanismoa da jorratzen duen korronte filosofikoa.

Filosofia Interneten

941393 _ 0305-0308.qxd 12/2/09 12:57 Página 305


http://www.argumentos.us.esArgumentos de Razón Técnica. Sevillako Unibertsitateko Filosofiaren Metafisika eta Egungo KorronteakSailak argitaratua.

http://www.unesco.org/shs/shsdc/philosophy/philosophyspa/bib.htmFilosofiari buruzko bibliografia. Unescoren filosofia-esparruari buruzko argitalpenen katalogoa. Hainbatdokumentu eta testu barneratzen ditu PDF formatuan. Sekzioak: Monografiak, Dokumentuak eta AldizkariAleak.

http://rehue.csociales.uchile.cl/publicaciones/moebio/Cinta de Moebio. Gizarte-zientzien Epistemologiari buruzko aldizkari elektronikoa. Txileko Unibertsitatea.

http://critica.filosoficas.unam.mx/Crítica. Filosofiari buruzko aldizkari hispanoamerikarra. Mexikoko Universidad Nacional Autónomadelakoaren Ikerketa Filosofikoen Institutuak argitaratutako lauhilekoa.

http://www.javeriana.edu.co/cuadrantephiCuadrante Phi. Filosofiari buruzko ikasleen aldizkari elektronikoa, Pontificia Universidad Javierana delakoakargitaratua, Bogota, D. C. Kolonbia.

http://www.filosofia.net/materiales/Cuaderno de Materiales. Filosofiari eta giza zientziei buruzko aldizkaria. Ale guztiak beha daitezke onlinebidez. Argitalpena 1996an hasi zuten Filosofiako eta Giza zientzietako beste diziplina batzuetako ikasleek.

http://www.uchile.cl/facultades/filosofia/publicaciones/cyber/Cyber Humanitatis. Txileko Unibertsitateko Filosofia eta Giza Zientzietako Fakultateak argitaratzen duenhiruhileko aldizkaria.

http://www.ilustracion.net/Ilustración-Haskalah. Victorino Cortes Huertas filosofiako irakasleak 1996an sortutako aldizkaria. Honakoedukiak barneratzen ditu: metafisikari, zientziari, estetikari edota etikari (beste esparru batzuen artean)buruzko testuak, liburuetatik, aldizkarietatik eta irakurleek bidalitako kolaborazioetatik jasoak.

http://www.ifs.csic.es/Isegoria/isg.htmIsegoría. Filosofia moralari eta politikoari buruzko aldizkaria. Madrilgo Ikerketa Zientifikoen Goi KontseilukoFilosofiako Institutuak (CSIC) argitaratutako seihileko aldizkaria.

http://www.lacavernadeplaton.com/La caverna de Platón. Leganeseko Octavio Paz Bigarren Hezkuntzako Institutuko (Madril) irakasle eta ikasleektaxututako filosofia-aldizkaria.

http://fs-morente.filos.ucm.es/publicaciones/logos/inicio.htmLogos. Metafisikako Mintegiaren urte liburuak. Filosofia I eta Filosofia IV Sailak. Madrileko UniversidadComplutense. Sarritan monografikoki, gai filosofikoak jorratzen dituena, bereziki, Metafisikarekin eta Ezagutzaren Teoriarekin lotutakoak.

http://www.ub.es/MANIA/editorial.htmMania. Bartzelonako Universitat delakotik Acefal (Associació Cultural d’Estudis Filosòfics) elkarteak paperezargitaratutako aldizkariaren Webgunea (espainiarrez eta katalanez). Acefal aipatutako UnibertsitatekoFilosofia Fakultatearekin lotutako pertsona multzo batek osatutako elkartea da. Elkarte horrek kulturasustatzeko hainbat ekintza gauzatzen ditu, horien artean nabarmenena, Mania. Revista de Pensamentpentsamendu-aldizkariaren argitalpena da.

http://www.philosophica.ucv.clPhilosophica. Valparaisoko (Txile) Pontificia Universidad Católica delakoaren Filosofiako Institutuarenaldizkaria. Argitalpen horrek filosofia klasikoaren egile eta korronte nagusiak jorratzen ditu, Mendebaldekoespiritua markatu duten ikuspegi garaikideak ere barneratzen dituelarik.

941393 _ 0305-0308.qxd 12/2/09 12:57 Página 306


http://www.psikeba.com.ar/Psikeba. Psikoanalisiari eta kultura-azterketari buruzko aldizkaria. Artikulu interesgarri ugari daude eskuragarrionline bidez. Sekzioak: Psikoanalisiaren funtsak – Eztabaida garaikideak: Filosofia, Artea, eta Kritika Kulturala.

http://fyl.unizar.es/SOFIME/Revista_Index.htmlErdi Aroko Filosofiari buruzko aldizkari espainiarra. 1993an agertutako aldizkaria. Erdi Aroko FilosofiarenEspainiako Gizartearen Organo Ofiziala. Erdi Aroko pentsamenduarekin lotutako gai guztiak barneratzenditu: etika, metafisika, estetika, zientzia, erlijioa. Aldizkarian atal berezi bat eskaintzen zaio Hispaniako ErdiAroko pentsamenduari.

http://www.observacionesfilosoficas.net/Revista Observaciones Filosóficas. Filosofia-aldizkari Garaikide honetan honako sekzioak barneratzen dira:antropologia, estetika, epistemologia, etika, psikologia eta literatura.

http://www.um.es/~logica/spanish.htmTeorema. Filosofiari buruzko nazioarteko aldizkaria. Aldizkariaren lehen aroan oso filosofo ezagunenartikuluak argitaratu ziren: Bunge, Chomsky, Dummett, Ferrater Mora, Garcia Bacca, Habermas, Pears, Popper,Quine, Searle eta Strawson. Filosofiaren eremu guztiak ukitzen baditu ere, honakoak jorratzen ditu nagusiki(ingelesez nahiz gazteleraz argitaratuak): logika, hizkuntzaren filosofia, logika filosofikoa, adimenaren filosofia,zientziaren filosofia eta historia, epistemologia eta antzeko beste diziplina batzuk.

http://aparterei.com/A Parte Rei. Filosofia-aldizkaria. Gogoeta filosofikoa, kritika eta eztabaida uztartzen dituen bihileko aldizkaria.Aldizkarian honako atalak aurki ditzakegu: azterketa filosofikoak, monografia-sekzioak, liburuen kritikak,eztabaida-foroak eta aipamenak. Filosofiako buruzko aldizkari elektroniko espainiar onenetakoa da.

http://acheronta.org/Acheronta. Psikoanalisiari eta kulturari buruzko aldizkaria. Material guztiak online bidez eskura daitezke eta izen-ematea doakoa da: Lacan, psikoanalisiaren historia, klinika, psikiatria, artea, zientziak, talde-psikoterapia, psikodrama, gizartean, etab.

http://aafi.filosofia.netFilosofiari buruzko elkarte andaluziarra.

http://www.nodulo.orgElkarte nodulu materialista.

http://fesofi.filosofia.netFilosofiako Elkarteen federazioa.

http://saf.filosofia.netFilosofiari buruzko elkarte asturiarra.

http://shaf.filosofia.netAntropologia filosofikoari buruzko elkarte hispaniarra.

941393 _ 0305-0308.qxd 12/2/09 12:57 Página 307

941393 _ 0305-0308.qxd 12/2/09 12:57 Página 308

309

Jarraian azalduko diren edukiekin Batxilergorako egin dugun argitalpen-proiektu orokorra osatunahi da, LOEko helburuei jarraiki, legean proposatutako Batxilergoko helburuetako bat betetze-ko: informaziorako eta komunikaziorako teknologiak trebetasunez eta arduraz erabiltzea.

Atal honetan zuzenean eta ariketen bidez azalduko dira ordenagailua egunero erabiltzerakooinarrizkotzat jotzen diren trebetasun batzuk. Ikasgai honetako Irakasleentzako lau Gidetan,DBHko lau ikasturteei dagozkienetan, eta Batxilergoko bi ikasturteetako Gidetan, irakaslearen-tzako egokien eta interes gehien duten gaiak landuko dira.

EDUKIEN AURKIBIDEA

A multzoa. Zer dira blogak?

1. Nola sortzen dira blogak? 311

2. Lehenengo sarrera 313

3. Blogak konfiguratzea 313

4. Blogaren txantiloia 313

5. Zer itxura du gure blogak? 315

6. Blogean sarrera berriak gehitzea 316

7. Email bidezko sarrerak sortzea 317

8. Blogerako baimenak kudeatzea 318

B multzoa. Skype

1. Nola instalatzen da Skype? 319

2. Skype konfiguratzea 320

3. Tresnak frogatzea 321

4. Kontaktuen zerrenda 322

5. Skype bidez beste ordenagailu batera deitzea 323

6. Skype bidez telefono arruntetaradeitzea 325

7. Erabiltzaile-egoera aldatzea 327

8. Txat bidez komunikatzea 327

9. Skype pertsonalizatzea 328

C multzoa. Berehalako mezularitza Messenger bidez

1. Nola deskargatzen eta instalatzenda Windows Live Messenger? 329

2. Nola hasten da saioa? 331

3. Nola gehitzen dira kontaktuak? 332

4. Nola konfiguratzen da programa? 332

5. Nola hitz egiten da Messenger bidez? 333

6. Posta elektronikoa 334

7. Nola sortzen dira karpeta konpartituak? 335

8. Windows Live Gaur 336

9. Nola bidaltzen dira fitxategiak eta argazkiak? 336

10. Nola egiten dira bideokonferentziak? 337

11. Konpartitzeko jolasak 339

12. Web Messengerra 340

D multzoa. Kalkulu-orria. Excel

1. Nola exekutatzen da Excel? 341

2. Datu motak 342

3. Nola sartzen dira datuak? 343

4. Nola irekitzen eta gordetzen dira Excel liburuak? 344

5. Oinarrizko eragiketak 344

6. Nola inprimitzen dira kalkulu-orriak? 349

Nola egiten da…?Oinarrizko trebetasunak ordenagailuarekin

IKT

TREB

ETA

SUN

AK

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 309


Blogak edo weblogak Interneteko orrialdeak dira, baiedukiak argitaratzeko, bai interesatzen zaigun edozeingairi buruz idazteko.

Horien asmoa da informatikan adituak ez diren erabil-tzaileek ere beren ideiak, proiektuak eta argazkiak, beste-ak beste, sarean ipini ahal izatea eta sareko beste kideguztiekin konpartitzea.

Blog gehienek aukera ematen dute beste erabiltzaileekartikuluei buruz –oro har, sarrera deritze; post inglesez–iruzkinak edo bestelakoak idazteko.

Batzuetan idatzitakoak argitaratutakoaren aldeko edokontrako iritziak izaten dira; horri esker, blogean argitara-tzen den edukiari buruz nolabaiteko eztabaida edo foroasortzen da.

Blogak beste webguneetatik bereizten dira; blogetankronologikoki adierazten dira edukiak, eguneroko edoitsas ontziko liburu bat bailitzan (hala deitzen zaie ba-tzuetan).

Oro har, lehenengo eduki berrienak azaltzen dira, hauda, blogera azken gehitu direnak, eta horien ondoren,beste sarrera guztiak ageri dira, blogeko hasierako edu-kira iritsi arte.

Sarrera bakoitzean edukia gehitu zeneko data erregis-tratuko da eta, gainera, izenburu bat ere jarri ahal izan-go da, gehitu nahi den informazioa identifikatzeko.

Blogak pertsona bakarrenak izaten dira, baina badau-de taldekako blogak ere eta lagun- edo komuneanzerbait duten pertsona-taldeek sortu eta mantentzendituzte.

Bloga sortu eta edukiak gehitzen dituen pertsonari web-logger edo blogger esaten zaio eta, blogaren adminis-trazioak arduratzeaz gainera, gustukoen dituen aukerenarabera konfiguratzen du bloga.

Hiru blog mota daude:

• Eduki-blogak, aurretik aipatu ditugunak eta egun he-datuenak.

• Fotoblogak, edo fotologak, blogean argazkiak ipintze-ko eta sare guztian ikusi ahal izateko.

Oro har, mota horretako blogetan argazki kopuru mu-gatua dago edo egunean kopuru jakin bat besterikezin izaten da igo.

Blog horiek edozein erabiltzailek sor ditzake, bai aste-buruko argazkiak Interneten ipintzen dituzten lagun-taldeek, bai, orrialde hauen bidez, lanak ezagutarazinahi dituzten argazkilari profesionalek.

310

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 310


• Bideoblogak, edo bidelogak, Interneteko erabiltzai-leekin konpartitu nahi diren bideak blogean gehi-tzeko.

Bideblogetan, batik bat, bloggerrak Interneten aurkitudituen bideo barregarriak, bereziak edo interesgarriakdauden arren, blog asko bideoan edo zineman, beste-ak beste, adituak direnenak ere izaten dira, eta han ar-gitaratzen dituzte euren lanak erabiltzaile guztiek ikusiahal izateko.

Nola sortzen dira blogak?

Gaur egun, leku ugari dago Interneten, doan, blogaksortu ahal izateko. Atal honetarako Googlen Bloggerzerbitzua aukeratu dugu, sarean gehien hedatu denadelako eta blogak sortzeko eta mantentzeko oso errazakdelako.

Sortzeko nahikoa da posta elektroniko kontu bat izateaeta pauso hauek jarraitzea:

1. Exekutatu Internet nabigatzailea, idatzi helbide-ba-rran Bloggerraren orrialdea eta sakatu <Enter>:

http:// www.blogger.com

Nabigatzailearen leihoan, erabili behar dugu blogzerbitzuen hasierako orrialdea agertuko da.

Bloggerren blog bat sortzeko erregistratu egin be-har da, hau da, Googlen edo Bloggerren kontu batizan behar da.

Dagoeneko bat izanez gero, hori bera erabil dezake-gu, baina konturik ez badugu, erraz sortuko dugubat bloga sortu bitartean.

1

2. Hasteko, egin klik SORTU ZURE BLOGA dioen este-kan.

Zabalduko den orrialdean bi aldiz idatzi behar daposta elektronikoa, idaztean akatsik egin ez delaziurtatzeko. Gero, kode bat eskatuko da. Kodea blo-geko edukiak edo diseinua aldatzeko beharrezkoaizango zaigu.

Jarraian, blogeko edukiak sinatzeko izen bat eskatu-ko da; benetako izen bat izan daiteke, edo ezizenbat, izengoiti bat, etab.

Hurrengo atalean, goiko irudian agertzen diren le-trak idatzi behar dira; modu horretan, sarean exeku-tatzen diren programen bidez automatikoki altakematea saihesten da.

311

Egin klik blog berria sortzeko.

IKT

TREB

ETA

SUN

AK

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 311


Azkenik, zerbitzuaren baldintzak irakurri beharkolirateke eta baldintzak onartzeko laukitxoa marka-tu.

Baldintzak ez baditugu onartzen, ezingo dugubloga sortu. Prozesuarekin jarraitzeko, sakatu JA-RRAITU.

3. Blogerako izenburu bat aukeratu behar da. Komenida atentzioa ematen duen bat eta argitaratu nahiditugun edukien adierazgarria izatea.

Jarraian, erabilgarri dagoen blog helbidea hautatubehar da, hau da, URLa (Interneteko helbidea); ho-rren bidez edozein erabiltzailek gure blogaren edu-kiak ikusi ahal izango ditu.

Ez da erraza erabilgarri dagoen helbide bat aurki-tzea, gure aurretik erabiltzaile ugari baitago erregis-tratuta; hala ere, eskatzen dugun helbidea bestenorbaitek badu, Bloggerrek libre dauden beste ba-tzuk proposatuko dizkigu.

Helbidea idatzi ondoren, libre dagoela egiaztatzeakomeni da Egiaztatu esteka sakatuz, testuaren az-pian.

Blogerako erabiliko dugun eta libre dagoen helbi-dea aurkitu ostean, kontuan izan helbide honekinsartu ahal izango garela:

http://izena.blogspot.com

Han, izena atala hautatu dugun izen libreagatik or-dezkatuko dugu.

Prozesuarekin jarraitzeko, sakatu JARRAITU este-ka.

4. Leiho bat azalduko da eta, han, gure blogekoedukiak erakutsiko ditugun txantiloia hautatukodugu.

Hau da, txantiloiak informazioa Interneten nolaagertuko den adierazten du.

Hautatu gehien gustatzen zaizuna eta egin klikJARRAITU botoian.

Beste orrialde bat azalduko da gure bloga jada sortudugula esaten; dagoeneko prest gaude blogeanedukiak argitaratzeko.

Lehenengo sarrera gehitzeko, egin klik ARGITA-RATZEN HASI estekan.

312

Gure blogera sartzeko Interneteko helbidea da.

Hautatu edukiak erakusteko txantiloia.

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 312

Bloga konfiguratzea

Blogaren konfigurazioa aldatzeko, egin klik orrialdearengoiko aldean azaltzen den Konfigurazioa (Configura-ción) estekan. Agertzen den orrialde berrian parametrougari aldatu ahal izango dira; dokumentu honetan ba-tzuk besterik ez baditugu azaltzen ere, interesgarria daguztiak irakurtzea eta horiekin zer egin daitekeen ikus-tea.

Klikatu Oinarrizkoa esteka eta konfigurazio orrian gureblogaren izenburua eta deskribapena aldatu ahal izan-go ditugu, bloga Bloggerreko zerrendetan agertzea edoez aukeratu, sarean aurkitzeko bilatzaileek beren bloge-ko datu basean gurea ere gehitu ahal izateko aukera erebadago, etab.

Aukerak konfiguratu ostean, egin klik orrialdearenamaiera azaltzen den Gorde konfigurazioa botoian;hori egin ezean, egindako aldaketa guztiak galdukodira.

Blogaren txantiloia

Blogerrean guztia pertsonalizatu daiteke. Atal honetanblogean egin daitekeenaren oinarrizko ideia batzukazalduko ditugu, baina irakurleari gomendatzen dioguharatago joateko eta hasiberrientzako oinarrizko doku-mentu honetan azaltzen ez diren beste aukerak ere az-tertzeko.

Txantiloia estekan klikatzean, bloga sortzean hautatudugun txantiloiaren ereduaren eskema azalduko da.

4

3


Lehenengo sarrera

Bloga sortu ondoren, Bloggerrak blogerako edukiaksortzeko aukera ematen digu. Aurreko puntuko AR-GITARATZEN HASI estekan klikatuz gero, nabigatzai-lean webgune bat izango dugu eta Sarrerak sortu bo-toia hautatuta egongo da. Pauso hauek jarraitukoditugu:

1. Adierazi lehenengo sarreraren izenburua; horretara-ko, Izenburua: dioen testu-koadroan idatziko dugu;goiko aldean ageri da.

2. Testuaren gunean, sarrera honetan idatzi nahi du-gun edukia tekleatuko dugu.

Edukiari formatu bat emateko, tresna-barra bat da-go argazkiak eta bideoak gehitzeko, estiloa, kolo-rea, letra-tipoa eta testuaren formatua aldatzeko,idatzitako testuaren ortografia gainbegiratzeko,etab.

3. Lehenengo sarreraren edukia idatzi ondoren, bi au-kera ditugu: bata, ARGITARATU SARRERA, idatzita-ko sarrera gortzeko eta blogean zuzenean gehitzeko;eta bestea, GORDE ORAIN, idatzitako edukia gor-detzeko, baina blogean ez da azalduko.

Azken aukera edukia guztiz amaituta ez dagoeneanerabiltzen da, hau da, zirriborroa denean.

2

313

Sortzen ari garen sarreraren edukia.

Sarrera berriarenizenburua. Konfigurazio-aukera erabilgarriak.

IKT

TREB

ETA

SUN

AK

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 313

314


Edozein unetan txantiloia aldatu nahi izanez gero, este-ka bat dago horretarako: Hautatu txantiloi berria.

Berriz ere dauden txantiloi guztiak agertuko dira, eta na-hikoa da erabili nahi duguna hautatzea eta GORDETXANTILOIA estekan klikatzea.

Orrialdeko elementuak estekan hautatutako txanti-loiaren zatiak ikusi ahal izango ditugu: guztiak eta ba-koitza aldatu ahal izango ditugu dagokien estekan klikeginez.

Adibidez, Datu pertsonalen ataleko Edit estekan klikeginez gero, beste orrialde bat zabalduko da eta, han,blogaren egileari buruzko datuak bete edo aldatzekoaukera izango dugu. Gainera, informazio pertsonalaagertzea aktibatu edo desaktibatu dezakegu, esaterako,gure herria, probintzia, etab.

Blogeko fitxategia atala argitaratuz gero, blogean edu-kiak denboran noiz eta nola gorde daitezkeen adierazdezakegu: hilero, astero edo egunero.

Hiru estilo daude: a) hierarkiki, b) zerrenda moduan, edoc) goitibeherako menu gisa.

Sarreren kronologia ere alda dezakegu eta lehenengozaharrenak erakutsi, baina ez da ohikoena.

Gainera, blogeko sarreren aurkezpena eta goiburuak,besteak beste, alda ditzakegu.

Hautatu blogaren txantiloia.

Aldatu testuaren letra-tipoa eta koloreak.

Konfiguratu edukien fitxategi-forma.

Konfiguratu datupertsonalak.

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 314

315


Azkenik, interesagarria da, baita ere, gure blogeko ata-letako koloreak nola alda ditzakegun ikustea: goiko al-dean ageri den Letra-tipoa eta koloreak estekan kli-katuz gero, orrialde bat agertuko zaigu eta, han,blogeko elementu bakoitza hautatu eta eman nahidiogun kolorea ezar dezakegu, agertzen den kolore-paletan klik eginez.

Dena ongi joan bada, dagoeneko prest dugu bloga.Orain, bloga sortzean eman dugun kontuan mezuakikustea komeni da, izan ere, Googlek mezu bat bi-

daltzen du, esteka baten bidez, zure kontua aktiba-tzeko.

Nahikoa da estekak klik egitea eta Googlek behar be-zala aktibatu dela esanez mezu bat bidaliko du.

Zer itxura du gure blogak?

Gure blogaren azken emaitza ikusteko, exekutatu nabi-gatzailea, idatzi blogaren helbidea helbide-barran etasakatu <Enter>.

Gogoan izan blogaren helbidea hau dela:

http://izena.blogspot.com

Hor izena atala blogerako hautatu dugun izenagatik or-dezkatuko dugu.

Dena ongi egin badugu, berehala azalduko da gure blo-ga pantailan, argitaratu dugun lehenengo sarrerarekineta konfigurazioan egindako aldaketekin.

Konfigurazioan baimena eman badugu gure sarreretaniruzkinak egiteko, sarrera bakoitzaren beheko aldeanhau agertuko da:

1. Sarreraren iruzkin kopurua.

2. Iruzkinak esteka, erabiltzaileak argitaratutako edu-kiari buruz idazteko.

Aipatu estekan klik eginez gero, orrialde berri batazalduko da, Egin iruzkina izeneko atalean idatziahal izateko.

5Lehenengo, hautatu

aldatu nahi duzunelementua.

Sarrerari buruzkoiruzkina egiteko lekua.

Gero, hautatu aplikatu nahi duzun

kolorea.

Kolorean klik egin ondoren, berehala ikusdezakegu nola gelditzen den

Izenburua. Sarrerak.

Deskribapena. Blogeko fitxategiak.

IKT

TREB

ETA

SUN

AK

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 315

316


Idatzi ostean, irudian agertzen diren deformatutako le-trak tekleatu behar dira, eta anonimoen iruzkinak ezonartzeko baimena eman badugu konfiguratzerakoan,erabiltzailea identifikatu egin beharko da.

Baina besterik adierazi ezean, Google edo Bloggerrekoerabiltzea izan behar da zerbitzu honekin sortutakoblogetako sarrerei buruz iruzkinak egin ahal izateko.

Gehitutako iruzkina argitaratzen denean, automatikokiiruzkin kopurua handitu egingo da eta edozein inter-nautak kontsultatu ahal izango ditu.

Sareko beste erabiltzaile batek beste iruzkin bat eginnahi badu, nahikoa da Iruzkinak estekan klik egitea,eta hala sarreraren testua eta iruzkinak ikusi ahal izan-go ditu.

Ezkerraldean, iruzkinak idazteko tartea dago. Aurreko ka-suan aipatu ditugun pausoak jarraitu beharko dira.Amaitzean, egin klik orrialdearen amaieran azaltzen denARGITARATU IRUZKINA estekan.

Blogean sarrerak berria gehitzea

Blogean sarrerak gehitzeko, Bloggerraren orrialdetik gu-re blogaren kudeaketa-gunera jo behar da.

Horretarako, exekutatu nabigatzailea eta Bloggerrarenorrialdean sartuko gara helbide-barran URL helbideaidatziz:

http://www.blogger.com

6

Orrialdea azaltzen denean, bloga sortzean erabili ge-nuen posta elektronikoaren Erabiltzaile-izena idatzikodugu koadrotxoan eta, Kodea atalean, une hartanezarri genuen kodea. Azkenik, egin klik SARTU este-kan.

Dena ongi egin badugu, gure blogaren kudeaketa-pa-nela agertuko da nabigatzailean. Han, bi esteka izangoditugu blogaren edukiak sortzeko eta aldatzeko:

1. Sarrera berri bat sortu nahi bada, egin klik Sarreraberria estekan eta blogeko lehenengo sarrerasortzeko, aurretik erabili dugun webgune bererajoango gara.

Iruzkinak egitekosarrera.

Aurreko iruzkina.

Sarrera berria gehitzekoklikatu hemen.

Argitaratutako sarrerak edo gordetakozirriborroak argitaratzeko klikatu hemen.

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 316

317


2. Eta ditugun sarreretakoren bat aldatu edo erdizkautzi genuen zirriborro batekin amaitu nahi izanezgero, klikatu Sarrerak estekan.

Orrialde bat agertuko da blogean sortutako sarreraguztiekin; orrialde horretan sarrera guztiak edo zirri-borroak argitaratu ahal izango ditugu, eta horretara-ko nahikoa da ezkerraldean azaltzen den Argitara-tu estekan klik egitea.

Azken horretan klikatuz gero, hasieran agertu zai-gun orrialde bera azalduko da; handik egin nahidiren aldaketa guztiak egin ahal izango ditugu etagorde edo argitaratu.

Kudeaketa-panel honetan ere ezabatu nahi ditugunblogeko sarrerak kendu ahal izango ditugu; horreta-rako, nahikoa da sarrera bakoitzaren eskuinaldeanagertzen den Kendu estekan klikatzea.

Email bidezko sarrerak sortzea

Ikusitako guztiaz gainera, Bloggerrak aukera ematen dudenbora laburrenean eta ahalegin gutxienaz sarrerakeguneratuta izateko.

Aukera dago mezu elektroniko bat bidaltzeko konfigu-ratzen dugun helbide batera eta mezuaren edukia blo-geko sarrera baten moduan gordetzeko.

7

Aukera on hori aprobetxatzeko, lehenengo, konfiguratuegin behar da. Horretarako, pauso hauek jarraituko di-tugu:

1. Joan blogeko kudeaketa-panelera eta egin klik Kon-figurazioa estekan.

2. Konfigurazio-orrian, klikatu Posta elektronikoa es-tekan eta irudian ageri den antzeko orrialdea azal-duko da.

Mail-to-Blogger Helbidea izeneko ataleko testu-koa-drotxoan, bloga eguneratzeko erabiliko dugun pos-ta-helbideari nahi diogun izena ipiniko diogu.

Adibide honetan posta-helbidea hautatu da:

[email protected]

Eta sarrerak izango da idatziko dugun testua, izanere, lehenengo zatia gure posta elektronikoko kon-tua izan ohi da eta azken zatia, berriz, kontua kude-atzen duen zerbitzariaren araberakoa da, kasu ho-netan blogger.com.

3. Klikatu Gorde konfigurazioa estekan, aldaketakgordetzeko eta nabigatzailea ixteko.

4. Joan zure posta elektronikoaren programara etasortu posta berri bat konfiguratu berri dugun kontu-ra bidaltzeko.

Kontuan izan Gaia: atalean idatzitako testua bloge-ko sarrera berriaren izenburua izango dela eta me-zuaren edukia sarreraren edukia.

Hori egin ostean, egin klik Bidali botoian.

Klikatu sarrera berriasortzeko. Zirriborroa da.

Egin klik sarrerabat kentzeko.

Egin klik sarreraargitaratzeko.

Iruzkin kopurua.

IKT

TREB

ETA

SUN

AK

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 317

318


Ongi funtzionatzen duela frogatzeko, nahikoa da gureblogera joatea eta sarrera berria gehitu den egiazta-tzea.

Blogerako baimenak kudeatzea

Askotan oso erabilgarria da blog bat pertsona batzuenartean mantendu ahal izatea. Sailerako blog bateanpentsatuz gero, interesgarria litzateke saila osatzen du-ten irakasle guztiek edo batzuk informazioa blogeragehitu ahal izatea; modu horretan, eguneratuagoegongo litzateke bloga eta norberaren ahalegina txi-kiagoa.

8

Zenbait pertsonak blog bat administratu ahal izateko,lan hori egiteko baimena izango duten pertsonen hel-bideak gehitu behar dira. Pauso hauek jarraitu behardira:

1. Sartu blogean administratzaile-kontuarekin eta kli-katu Konfigurazioa fitxan. Orrialde horretan, mar-katu Baimenak esteka eta orrialde bat azalduko daBlogaren egileak izeneko atalarekin.

2. Edukiak alda ditzaketen erabiltzaile berriak gehitze-ko, egin klik GEHITU EGILEAK: botoia. Koadro batagertuko da erabiltzaile berrien helbideak idazteko.

3. Helbideak idatzi ostean, klikatu GONBIDAPENA bo-toian eta idatzitako helbide bakoitzera posta elek-troniko bidez mezu bat iritsiko da blogean partehartzeko gonbidapena onar dezaten.

Helbide bakoitzera bidalitako mezuan esteka bategongo da, eta hartzaileek klik egin beharko dutegonbidapena onartzeko.

Gaia blogeko sarrera berriarenizenburua izango da.

Postan idatzitakoa sarreraberriaren edukia izango da.

Posta elektroniko bidezko mezuazgehitutako sarrera berria.

Konfigurazio-fitxa. Baimenakemateko esteka.

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 318

319

B multzoa. Skype

Sarearen bidez beste pertsonekin txateatzeko eta hitzegiteko doako programa da Skype; gainera, prezio osolehiakorretan, telefonoetara, bai finkoetara, bai sakelako-etara ere, dei daiteke. Tarifak herrialdearen araberakoakdira. Elkarrizketen kalitatea eta segurtasuna oso ona da;enkriptatutako algoritmoak erabiltzen dira pribatutasu-na bermatzeko.

Nola instalatzen da Skype?

Internetetik lortzen da programa: exekutatu nabigatzai-lea eta joan Skypen webgunera:

http://www.skype.com

Egin klik deskargarako edozein estekatan; leiho bat za-baldu eta zer egin nahi dugun galdetuko da: fitxategiaexekutatu edo gorde. Klikatu Gorde botoian eta gordedisko gogorreko karpeta batean, aurrerago agian beharizango baituzu.

1

Deskargatzen amaitzean, joan fitxategia gorde duzunkarpetara eta, han, Skype instalatzeko programa aurkitu-ko duzu.

Exekutatzeko, egin klik bikoitza eta programa instalatzenhasiko da. Sistema eragileak fitxategiarekin zer egin nahidugun galdetuko digu: egin klik Exekutatu botoian ins-talazioarekin hasteko.

Skypen lehenengo pantaila azalduko da; han, hizkuntzahautatu eta softwarearen erabilera-lizentziako baldin-tzak irakur ditzakegu.

Instalazioarekin jarraitzeko, nahitaez, 2. puntuko lauki-txoa markatu behar da, ezarritako baldintzak onartzenditugula esateko. Jarraitzeko, egin klik leihoaren beheal-deko Instalatu botoian.

Egin klik programa deskargatzeko.

IKT

TREB

ETA

SUN

AK

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 319

320

B multzoa. Skype

Horren ondoren, Googleren tresna-barra nabigatzaileaninstalatu nahi dugun galdetuko digu. Hala nahi izanezgero, egiaztatzeko botoia markatuko dugu; ez baduguinstalatu nahi, nahikoa da laukitxoa markatu gabe uztea.Jarraitzeko, egin klik Jarraitu > botoian.

Une horretatik aurrera Skypeko fitxategiak disko gogo-rrean hasiko dira kopiatzen eta, berehala, azken leihobat azalduko da programa instalatzeagatik eskerrakematen.

Skype exekutatzeko, egin klik leihoaren behealdeanagertzen den Hasi Skype botoian.

Skype konfiguratzea

Programa lehenengo aldiz exekutatzen duguneanSkype kontu bat sortu behar da beste erabiltzaileekinkomunikatu ahal izateko. Horretarako, programarakoerabiliko den izen bat eskatuko da, erabili nahi dugunerabiltzaile-izena eta kode bat. Berriz ere zerbitzuarenbaldintzak onartzeko laukitxoa markatu behar da etaegin klik Jarraitu botoian.

Azaltzen den leihoan, idatzi posta elektroniko helbidebat eta markatu zure herria, herrialdea eta hiria. Gainera,programa hasten dugun bakoitzean sortu berri dugunerabiltzearekin saioa hasteko aukera ezar dezakegu.Kontuaren konfigurazioarekin amaitzeko, klikatu Konek-tatu botoian.

2

Ordenagailuan Skype instalatu ondoren, telefonozenbaki bat duen Interneteko edozein datutan

ikonoa agertuko da, eta, han klik bat eginez, Skype bidez dei egin ahal izango duzu.

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 320

321

B multzoa. Skype

Tresnak frogatzea

Skype kontua sortzea lortu dugunean, hurrengo pausoasistemak behar bezala funtzionatzen duela egiaztatzeaeta beste erabiltzaileekin hitz egin dezakegula frogatzeada. Horretarako, Skypeko froga-deia erabiltzea komenida; test antzekoa da egiaztatzeko bozgorailuek eta mi-krofonoa konektatuta, eta behar bezala konfiguratutadaudela eta ongi funtzionatzen dutela.

Froga egiteko nahikoa da Kontaktuak fitxa hautatzeaeta klik egitea zirkulu berdeko telefonoan. Une horretantesta hasiko da.

Deia hastean, soinu bat entzungo dugu, deia marka-tzen ari diren tonuak, eta berehala grabazio bat entzun-go dugu jarraian zer egin behar den esaten.

Prozesu horretan, grabazioa entzun eta, horren ondo-ren, mikrofonotik segundo batzuez hitz egingo dugu.Gure hitzak ordenagailuan grabatuko dira eta, amaitze-an, Skypek berriz esango ditu. Hitzak ongi entzuten ba-dira, programa prest dago erabiltzen hasteko.

Frogak ez badu ongi funtzionatzen, zer gertatzen denasmatu eta gure ekipoa behar bezala konfiguratu behar-ko dugu.

Gehien gertatzen den arazoa mikrofonoa isilpean izateada eta, horregatik, ez da gure ahotsa gordetzen.

3

Arazoa konpontzeko egin klik Hasi botoian eta hautatuProgramak / Osagarriak / Entretenimendua / Bolu-menaren kontrola, eta leiho bat azalduko da ordena-gailuan ditugun soinu-tresna guztien kontrolak ikuste-ko. Orduan, bilatu Mic Volume gailua eta kendu Isilpeanmarka behealdean.

Gainera, leiho horretan bertan, lan egin nahi dugun soi-nuaren bolumena gradua dezakegu, bai mikrofonoare-na, bai bozgorailuena.

Elkarrizketa bat amaitzeko nahikoa da zirkulu gorriko te-lefonoan klik egitea, baita froga-deian ere.

Hautatu Skypekofroga-deia, gureekipoa ongi dabilelafrogatzeko.

Deitzen.

Edozein deiamaitzeko, egin klikbotoi honetan.

Bozgorailuenbolumenerako kontrola

Mikrofonoarenbolumenerako kontrola

Laukitxo hau ez da markatuta egonbehar.

IKT

TREB

ETA

SUN

AK

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 321

322

B multzoa. Skype

Skype bidezko elkarrizketan bolumen egokia ez dugulairuditzen bazaigu, egin klik leihoaren behealdekoikonoan eta leiho bat azalduko da bolumenaklik bat eginez eta puntu urdina arrastatuz ego-kitzeko.

Kontaktuen zerrenda

Kontaktuak deitu eta txateatu dezakegun pertsonak di-ra. Pertsona bat kontaktuen zerrendara gehitzeko, eginklik Kontaktuak ataleko Gehitu botoian. Une horretan,

4

leiho berri bat zabalduko da eta, han, zerrendara gehitunahi dugun pertsonaren informazioren bat eskatukozaizu.

Logikoki, kontaktuarekin ordenagailutik ordenagailurahitz egin nahi izanez gero, erabiltzaile hori Skypeko kideizan behar da.

Kontaktua aurkitzeko eman dezakegun informazioa ha-ren Skype erabiltzaile-izena, haren izena edo posta elek-tronikoa izan daiteke.

Datu horietako edozeinekin Skypek kontaktu berria aur-kituko du eta ezaugarri hori betetzen duten erabiltzaile-en zerrenda azalduko da.

Hautatu bilatzen ari garen erabiltzailea eta egin klik Ge-hitu Skype kontaktuetara botoian, leihoaren beheal-dean.

Hori egitean, leiho berri bat zabalduko da; han, testu batidatz daiteke gure zerrendan gehitu nahi dugun kontak-tuari bidaltzeko. Garrantzitsua da jakitea ezingo dugulaerabiltzaile bat gehitu hark gure zerrendan egon nahi ezbadu.

Horrek esan nahi du gu ere ez garela egongo onartuez dugun inongo zerrendatan, beraz, ezagutzen ezdugun pertsonen deiak ez ditugula jasoko bermatzenda.

Puntuan klik eginezeta arrastatuzbolumena egokitudezakegu.

Egin klikbolumenarenkontrola ikusteko.

Egin klik kontaktuberri bat gehitzeko.

Idatzi bilatu nahi dugunkontaktuaren datuak.

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 322

B multzoa. Skype

Zerrendara gehitu nahi dugun pertsonari idatzi nahidiogun testua bete ondoren, egin klik OK botoian etagure kontaktu berria izango denari gure mezua leihobatean azalduko zaio ordenagailuan.

Kontaktuen ezaugarriak elkartrukatzeko mezu bat iristenzaigunean, mezua bidaltzen digun pertsona ez baduguezagutzen, kontaktua onartu baino lehen, arretaz pen-tsa dezagun gomendatzen digu Skypek.

Gu gehitzea onartzen badugu, nahikoa da OK botoianklik egitea, baina halakorik ez badugu nahi, Bazterturbotoian egin behar da klik eta ez gara erabiltzaile horrenzerrendan azalduko.

Mezua gure zerrendan onartu badugu, hura bidali zuenkontaktua gehituko da zure zerrendan eta harenean zurea.

Skype bidez beste ordenagailubatera deitzea

Kontaktuen zerrendako erabiltzaile bati doan deitzeko,hautatu kontaktua eta egin klik deitzeko botoian (zirkuluberdeko telefonoan). Berehala hasiko da deiaren to-nua jotzen eta hartzailearekin harremanetan jartzensaiatuko da programa.

Deitzen ari garen pertsonaren ordenagailuan deiarensoinua entzungo da eta elkarrizketa-koadro bat azaldu-ko zaio zer egin erabakitzeko.

Hauek dira izango dituen aukerak:

1. Erantzutea, elkarrizketa hasteko.

2. Deia Deuseztatzea, elkarrizketa saiakera mozteko,edo

3. Txat modua aukeratzea, elkarrizketa idatzia haste-ko.

Deia onartzean bi erabiltzaileak hitz egiten hasiko dira,eta leihoaren behealdean deiaren iraupena agertukoda. Gainera, bi kontrol daude deia maneiatzeko: bata

elkarrizketan zehar mikrofonoa isilpean jartzeko

5

323

Ohartarazpen mezua.

Kontrolak. Iraupena.

Aukeratu gure kontaktuen zerrendaragehitu nahi dugun erabiltzailea.

IKT

TREB

ETA

SUN

AK

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 323

B multzoa. Skype

Eta bestea dei bat zai utzi eta geroago hitz egiten

hasteko.

Gainera, ordenagailura webcam bat konektatuta izanezgero, Skype konfiguratu dezakegu bideokonferentziakegiteko, elkarrizketa sinple bat egin ordez.

Horretarako, pauso hauek jarraituko ditugu:

1. Joan Skypen aukerak leihora menuko Tresnak /Aukerak… elementua erabiliz. Leiho berrian, eginklik eskuinaldeko Orokorra botoian aukerak ager-tzeko.

2. Egin klik Bideo Egokitzapenak elementuan eta kon-figurazio-aukerak azalduko zaizkigu ordenagailuaninstalatuta dugun webcamerako.

Garrantzitsua da aukeratzea noren bideoak jaso nahiditugun elkarrizketetan eta nori erakutsi nahi diogunwebcama dugula.

Era berean, elkarrizketa bat hastean erabaki dezakegubideo-aukera automatikoki exekutatzea eta hasieratikkamera erakustea edo eskuz hastea bideokonferen-tzia, interesatzen zaigunean.

Bideokonferentziak nahi ditugunean gelditzeko edo has-teko botoi bat dago.

Gainera, edozein unetan, bideo batean ikusten ari garenirudi baten argazkia egin dezakegu; horretarako, nahi-koa da irudiaren azpian agertzen den argazki-kamerarenbotoian klik egitea.

324

Gure webcamaren egoerakonfiguratzeko aukerak.

Zain dagoendeia.

Isilpean. Bolumenarenkontrola.

Une oro gelditu daiteke web kamera.

Hitz egiten ari garen pertsonarenbideo-irudia.

Gure irudia bideoan.

Pantailan ageri den irudiarenargazki bat egindezakegu.

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 324

B multzoa. Skype

Automatikoki Skypen bideo-kaptura leihoa zabalduko daeta, han, hartutako irudia agertuko da eta behealdean, be-rriz, aurretik ateratako irudien zerrenda.

Gainera, bideo bidezko elkarrizketa bat izatean, irudialeiho batean edo pantaila osoan ikustea aukera dezake-gu. Horri esker, hasieran agertzen den irudia baino askozhandiagoa lortzen da.

Irudian ikusten den bezala, irudi handia hitz egiten ari ga-ren pertsonarena da eta behealdeko ezkerraldean lauki txi-ki bat ateratzen da gure irudia ere ikusteko elkarrizketanzehar.

Skype bidez telefono arruntetaradeitzea

Aurretik esan bezala, Skypek munduko edozein telefonofinko eta sakelatakora deitzeko aukera eskaintzen du. Ba-da, dei horiek ez dira doakoak; hala ere, dei horien tarifakoso lehiakorrak dira gaur egingo merkatuan.

Dei bat egiteko nahikoa da Deitu botoian klik egitea.Hautatu deitu behar dugun telefonoaren herrialdeaeta, bigarren testu-laukian, idatzi telefono zenbakia.

Informazioa bete ondoren, egin klik zirkulu berdeko te-lefonoan eta markatzen hasiko dela entzungo da.

Aukera hori erabiltzeko, Skype kreditua lortu behar da,zerbitzu hau ordaindu egin behar baita. Kreditua erosinahi badugu, zenbakiak markatzeko teklatuaren azpianegin klik Erosi Skype kreditua estekan, edo menua era-bili: Kontua / Erosi Skype kreditu.

Kreditua lortzean, gure kontuko zenbatekoa murriztuzjoango da deiak egin ahala.

Edozein unetan kontsulta dezakegu saldoa eta, nahi iza-nez gero, saldoa gehitu, menuko Kontua / Ikusi kontuaaukera erabiliz.

6

325

Egin klikkredituaerosteko.

Gurekin hitz egiten aridenaren irudia.

Gure irudia

IKT

TREB

ETA

SUN

AK

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 325

B multzoa. Skype

Gainera, gehien deitzen ditugun telefono finkoak gurekontaktuetara gehi ditzakegu; horretarako, pauso hauekjarraitu behar dira:

1. Egin klik Kontaktuak fitxako Gehitu botoian.

2. Agertzen den leiho berrian, egin klik Gehitu Telefo-no-zenbakia SkypeOut kontaktu gisa testuan.

3. Leihoa aldatu egingo da eta, orain, kontaktuarenizena eta telefono-zenbakia eskatuko dira. Betedatuak eta egin klik Gehitu Telefono-zenbakiaSkypeOut kontaktu gisa botoian.

Kontaktu berria ikonoarekin azalduko da zerrendan,telefono-zenbakia duen kontaktua dela adierazteko.

Telefonoetarako deiez gainera, Skypek Skype Voice Mailzerbitzua ere eskaintzen du; erantzungailu edo ahots-postontzi baten gisa funtzionatzen du, hau da, mezuakgordetzen dira deiak hartu ezin ditzakezunean.

Kontrata dezakegun beste zerbitzua dei-desbiderapenada, eta horri esker, jasotzen dituzun deiak zure telefonofinkoan edo sakelakoan jaso ahal izango dituzu. Zerbitzuhori ere ordaindu egin behar da; tarifak kontsultatzekojoan Skypen webgunera: http://www.skype.com

Egindako eta jasota-ko dei guztiak gordeegiten dira eta gureSkypeko erregistro-fitxan kontsulta ditza-kezu. Han azaltzen danorekin hitz egin den,noiz, ordua eta deia-ren iraupena.

326

Une honetan egitenari den deia etaharen kostua.

Egindako etajasotako deien

erregistroa.

Egin klik kontaktu bat SkypeOutera gehitzeko.

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 326

B multzoa. Skype

Erabiltzaile-egoera aldatzea

Askotan, gure erabiltzailea Konektatuta azalduko da; ha-la ere, batzuetan deiak ezin ditugula edo ez ditugula na-hi jaso adierazi nahi izaten da. Erabiltzailearen egoera al-datzeko, erabili menuko Fitxategia / Aldatu egoeraaukera eta aukeratu egokien zaizun egoera: Ez nago, Eznago erabilgarri, Okupatuta… Gure egoera gurekin kon-taktuan jarri nahi den erabiltzailearen pantailan agertu-ko da.

Txat bidez komunikatzea

Skypen aukera dago, baitaere, testu bidezko elkarriz-ketak izateko, MicrosoftMessengerrean edo YahooMessengerrean bezala. Ho-rretarako, nahikoa da ko-munikatu nahi dugun era-biltzailea aukeratzea eta

ikonoan klik egitea,edo menuan agertzen denTxat / Norekin txatea-tu?… aukera erabiltzea.

8

7 Leiho bat azalduko da elkarrizketarekin hasteko. Horre-tarako, idatzi mezua behealdean eta sakatu <Enter>teklari bidaltzeko.

Emozio-ikonoak gehi ditzakegu mezuan botoia erabiliz eta erabili nahi duguna hautatuz.

Testua bidaltzean, testu bera azalduko da gure leihoaneta hitz egiten ari garen erabiltzailearenean; horrela elka-rrizketa osoa jarraitzen da bi leihoetan.

327

Gure egoeramenuaren bidez ere

alda dezakegu.

Elkarrizketen historia.

Gure mezuan emozio-ikonoakgehi ditzakegu.

IKT

TREB

ETA

SUN

AK

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 327

B multzoa. Skype

Gainera, Skypekin hainbat erabiltzailerekin batera etaune berean txatea dezakegu. Horretarako, hautatu me-nuan Txat / Hasi taldekako txata aukera. Leiho berribat azalduko da eta, han, elkarrizketan parte hartzea na-hi dugun erabiltzaile guztiak aukera ditzakegu. Taldeaosatu ostean, egin klik Onartu botoian txateatzen has-teko.

Skype pertsonalizatzea

Gure Skyperen itxura pertsonaliza dezakegu: menukoFitxategia / Pertsonalizatu / Aldatu irudia… aukeraerabiliz.

9

Irekiko den leihoan, erabili nahi dugun irudia aukeratuahal izango da, edo gure webcamarekin argazkiren batatera irudi gisa erabiltzeko.

Skypekin Klonies-ak ere sor ditzakegu, hau da, gure iru-di gisa diseinatu eta erabil ditzakegun marrazkiak. Sor-tu Klonie bat estekan klik eginez gero, Internetekoorrialde batera iritsiko gara; han, gure gustuko irudia di-seina dezakegu, ilearen eta azalaren kolorea aldatuz,jantziak aukeratuz, etab. Aukera horrek, ordea, desaban-taila bat dakar: horrelako irudia sortzea eta erabiltzea ezda doakoa.

Skypen hondoa ere alda dezakegu; horretarako, erabiliFitxategia / Pertsonalizatu / Aldatu hondoa... au-kera.

328

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 328


Berehalako mezularitzakozerbitzuari esker, Internete-ko beste erabiltzaileekin ko-munika gaitezke denboraerrealean.

Zerbitzu honetan erabiltzenden komunikazio mota tes-tu-mezuen elkartrukea da:erabiltzaile batek elkarrizke-ta ezarri duen beste bati bi-dali nahi dion mezua idatzieta, botoi batean klik bateginez, hartzaileak pantai-lan irakurri ahal izango du,munduko beste puntan bi-zi edo badago ere.

Zerbitzu horrez gainera, mi-krofono eta bozgorailuenbidez ere beste erabiltzai-leekin hitz egin daiteke, baita bideo bidez komunikatu ere,baldin eta web kamera bat (webcama) ordenagailura ko-nektatuta badugu.

Horrelako zerbitzuetarako Interneteko erabiltzaileek ge-hien erabiltzen dute softwarea Messengerra da, bai Win-dow Messenger, bai Windows Live Messenger (azken ho-ri sistema eragile hauekin bakarrik dabil: Windows XP etaWindows Vista). Bi programak doakoak dira, WindowsMessengerra Windows sistema eragilearekin batera da-tor, eta azken bertsioa, Windows Live Messenger, Micro-soften webgunean deskarga daiteke.

Gaur egun, Messergerraren bertsio berri bat ere bada,Web Messengerra deritzona, eta horren bidez, gurekontura sartu eta berehalako mezularitzara webgunebatetik konekta gaitezke.

Horri esker, Internet duen edozein ordenagailuetatiklagunekin komunika gaitezke, nahiz Messengerra ins-talatuta ez izan.

Nola deskargatzen eta instalatzen da Windows LiveMessenger?

Live Messenger bertsio lortzeko, joan Microsoften web-gunera eta sartu deskargen gunean. Ezkerreko panele-an, egin klik Windows Live aukeran eta software horrenbertsio erabilgarri guztiak azalduko dira. Nahikoa da klikegitea deskargatu nahi dugun hartan prozesuarekinhasteko.

Pantailan, mezu bat agertuko da galdetzen programainstalatu edo diskoan gorde nahi dugun. Beti bezala, le-henengo deskargatu egingo dugu eta, gero, instalatu.

Horretarako, egin klik Gorde botoian, hautatu programagorde nahi duzun karpeta eta sakatu berriz Gorde bo-toia.

1

329

Windows Messengerra.Windows XParen bertsio originala.

Web Messenger berria, berehalako mezularitza

Microsoft Internet Explorerretik erabiltzeko.

Windows LiveMessenger.Messengerrarenberriena.

IKT

TREB

ETA

SUN

AK

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 329


Une horretan, fitxategia deskargatzen hasiko da. Deskar-garen iraupena gure linearen abiaduraren araberakoaizango da: ADSL badugu, ez du hiru minutu baino ge-hiago beharko.

Deskargatzen amaitu ondoren, fitxategi bat izango du-gu karpetan Install_Messenger izenarekin. Instalatzeko,nahikoa da klik bikoitza egitea fitxategian. Hasieran, lei-ho bat agertuko da fitxategia exekutatu nahi dugun gal-detzen; hala bada, egin klik Exekutatu botoian, eta ins-talatzen hasiko da; prozesua errazteko morroi bateklagunduko digu. Lehenengo leihoan, Jarraitu > botoiabesterik ez da sakatu behar.

Hurrengoan, instalatzen ari garen softwarea erabiltzekobaldintzak agertzen dira. Instalatzen jarraitzeko onartuegin behar ditugu, eta horretara egin klik Jarraitu > bo-toian.

Ondorengo leihoan, ezaugarri osagarriak instalatu nahiditugun aukera dezakegu, adibidez, mahaigainan edo

330

Egin klik nahi duzun Windows LiveMessengerraren bertsioa deskargatzeko.

Deskargatzeko prozesua eta gelditzen dendenbora adierazten du.

Egin klik Windows Live aukeran.

Egin klik instalatzen hasteko.

Instalatzen jarraitzeko, kontratuarenbaldintzak onartu behar dira.

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 330


sarrera azkarraren barran programaren zuzeneko sarreragehitzea, besteak beste.

Aukerak arretaz irakurri behar dira, izan ere, horietako bikgure nabigatzailearen konfigurazioa alda dezakete, etahala hasierako orrialdea aldatu eta beste tresna-barrabat gehituko da.

Konfiguratu nahi dugun guztia hautatu ondoren, eginklik Jarraitu > botoian. Instalazioa segundo gutxi barruamaituko da: azken leihoan instalazioa behar bezalaegin dela adieraziko da. Amaitzeko, egin klik Itxi bo-toian.

Nola hasten da saioa?

Messengerra erabiltzen hasteko, lehenengo saioa hasibehar da, eta horretarako, erabiltzaile-izen bat eta kodebat izan behar dugu. Hotmail, MSN Passport edo Win-dows Live erabiltzaile bat izan behar da (azken bertsioanYahoo Messengerreko erabiltzaileak ere onartzen dira).

2

Erabiltzailerik ez baduzu, bat sortu dezakezu helbidehauetakoren batean erregistratuz:

http://es.msn.com/http://home.live.com/http://login.live.com/

Egin klik Hasi saioa botoian eta esteka bat azalduko daWindows Live erabiltzaile gisa erregistratzeko.

Erabiltzailea eta dagokigun kodea badugu, nahikoa daWindows Live Messengerra exekutatzea eta gure pos-ta helbidea eta dagokigun kodea sartzea; horren on-doren, egin klik leihoan agertzen den Hasi saioa bo-toian.

Saioa hastean, ohikoena da gure kontaktuei, Messengerbidez komunikatzen garen edo komunikatu behar du-gun erabiltzaileei, konektatuta gaudela adieraztea; halaere, batzuetan beste erabiltzeekin komunikaziorik izangabe saioa hastea interesatzen zaigu, eta horregatik,saioa hasteko pantailan bertan hasieran zer egoera izannahi dugun aukera dezakegu. Gehien erabiltzen direnegoerak hauek dira: Konektatuta, Ez erabilgarria, Oraintxenator, Ez nago, Ez konektatuta, etab.

331

Markatu instalatu nahi ditugun aukerakbakarrik. Hautatu saio

hasierako egoera.

IKT

TREB

ETA

SUN

AK

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 331


Nola gehitzen dira kontaktuak?

Messengerra erabiltzeko kontaktu zerrenda bat sortubehar da; hau da, komunikatu nahi dugun erabiltzaileenhelbideak gehitu behar dira.


1. Erabili botoia edo menuko Kontaktuak / Gehi-tu kontaktua… aukera.

2. Leiho berri bat azalduko da eta, han, zerrendara ge-hitu nahi dugun pertsonaren informazioa eskatukozaigu.

Tekleatu haren helbidea, testu bat idatzi gure kon-taktuen zerrendara gonbidatzeko eta, gainera, zertaldetan ipiniko diogun adieraz daiteke; adibidez, la-gunetan, lankideetan, familian, etab.

Informazio orokor horrez gainera, kontaktuaren in-formazioa gehi dezakegu: pertsonala, lanekoa,etab.

3. Amaitzeko, leiho azpialdean egin klik Gehitu kontak-tua botoian.

Botoia klikatzean, Messengerrek onartzeko eskaera batbidaliko dio zerrendara gehitu nahi dugun erabiltzailea-ri, ados dagoen edo, bestalde, interesatzen ez zaiola jaki-teko.

Gure kontaktua izango denaren pantailan leiho bat azal-duko da eta, han, gure kontaktu-zerrendara gehitu nahidugula adieraziko zaio, eta aurreko leihoan idatzitakomezu pertsonala erakutsiko dio.

3

Erabiltzeak noiz dagoen konektatuta eta harekin kontak-tuan jar gaitezen edo ez markatuko du. Gainera, gu harenkontaktu-zerrendara gehi gaitzake. Amaitzeko, nahikoada Onartu botoian klikatzea.

Gure kontaktuen zerrenda zenbait irizpideren araberaantolatu dezakegu; gehien erabiltzen dena egoerarenaraberakoa da. Horretarako, erabili menuko Kontaktuak/ Antolatu kontaktuak… aukera eta hautatu gehieninteresatzen zaizun irizpidea.

Nola konfiguratzen da programa?

Programa erabiltzen hasi baino lehen, pauso erraz ba-tzuk jarraitu behar dira gure erabiltzailearen arabera pro-grama konfiguratzeko.

1. Konfiguratu Messengerraren itxura; horretarako,erabili koloreen konbinaziorako botoia.

Klik egitean, koloreen pale-ta bat azalduko da eta hanaukeratu daiteke aplikatu na-hi dugun kolorea. Koloreanklik bat eginez, gure leihoanola aldatzen den ikus deza-kegu.

4

332

Kontaktuak antolatzeko talde motak.

Erabiltzaileak bere zerrendan gu kontaktu gisaizatea onartu edo bazter gaitzake.

Menukobotoia.

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 332


2. Klikatu menuko botoia eta aukeratu Tresnak / Au-kerak… Leiho berri bat agertuko da eta erabiltzai-learen aspektu ugari konfiguratu ahal izango ditu-gu.

Ezkerreko panelean, aukeratu Pertsonala aukera etaidatzi beste erabiltzeekin hitz egitean izan nahi dugunizena. Gainera, mezu pertsonal bat idazteko aukeraizango dugu eta erabiltzailearen izenaren ondoan ager-tuko da.

Argazki bat ere hauta daiteke, gurea, edo gu identifika-tzen gaituen zerbaitena.

Argazki hori beste erabiltzaileek ikusteko aukera emandezakegu, edo bestela ezkutatu ere daiteke, hau da, ezda agertuko.

Interesgarria da, baita ere, gure erabiltzaile-egoera Eznago egoerara automatikoki aldatzea, ordenagailuadenbora batez aktibo ez dabilenean. Era berean, besteerabiltzaileek guk web kamera dugula jakitea edo ez au-kera dezakegu.

Horren ondoren, hautatu ezkerreko paneleko Orokorraaukera. Konfigurazio-aukera berrietan hauek aukera dai-tezke:

a. Messengerra automatikoki exekutatzea Windows sis-tema eragilea kargatzean.

b. Saioa automatikoki hastea Internetera konektatzean.

c. Windowsen Gaur orrialdea ikustea Messengerreansaio bat hastean, etab.

Paneleko beste aukerekin jarrai dezakegu. Nahi dugunkonfigurazioa ezarri ostean, egin klik Onartu botoianhautatutakoak gordetzeko.

Nola hitz egiten da Messengerbidez?

Konektatuta dagoen kontaktu batekin hitz egiten has-teko, egin klik bikoitza haren izenean, kontaktuen zerren-dan, edo eskuinez egin klik eta hautatu Bidali bereha-lako mezua aukera.

Bi zatitan banatutako leiho bat zabalduko da; goiko za-tian, elkarrizketa osoko mezuak agertuko dira, eta behe-koan, berriz, solaskideari bidali nahi dizkiogun mezuakidatziko ditugu.

Mezua idatzi ondoren, testua bidaltzeko nahikoa da Bi-dali botoian klik egitea.

5

333

Elkarrizketanhasteko mezua.

IKT

TREB

ETA

SUN

AK

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:06 Página 333


Elkarrizketa hastean, kontaktuari ohar bat azalduko zaiogure lehenengo mezuarekin.

Elkarrizketa-gunean, gure lehenengo mezua agertukoda. Mezu bakoitzaren aurrean, idatzi duen erabiltzailea-ren izena azaltzen da.

Gure kontaktuak mezu bat bidaltzen duenean, testua iaberehala azalduko da elkarrizketa-gunean.

Horrela izaten dira elkarrizketa Messenger bidez, bi era-biltzaileek bidalitako mezuen bidez.

Mezuekin batera ikono grafikoak ere bidal ditzakegubotoia erabiliz.

Irudiez gainera, begi-keinuak ere bidal ditzakegu. Begi-keinuak elkarrizketa-gunean exekutatzen diren anima-zioak dira. Mezuan begi-keinu bat gehitzeko, erabili

botoia.

Solaskideari atentzioa eman nahi badiogu, burrunba bat bidal diezaiokegu, ikonoan klikatuz. Messengerrak ez digu utziko burrunba gehiegi erabil-tzen; beraz, ezin izango dugu denbora laburrean hain-bat aldiz bidali.Letra-tipoa, estiloa, tamaina edo kolorea ere alda ditza-kegu. Horretarako erabili botoia, eta Aldatu letra-tipoa elkarrizketa-koadroa zabalduko da.

Horrekin bidaliko ditugun mezuetako testuen formatuahauta dezakegu.

Posta elektronikoa

Messengerretik posta elektronikora erraz joan daiteke.Tresna-barran, postaren ikonoaren ondoan, jasotakomezu berrien kopurua azalduko da parentesi artean.

6

334

Elkarrizketa-gunea. Erabiltzaileen artekoelkarrizketa ikusten da.

Idatzi mezu berria eta egin klik Bidali botoian.

Hautatu mezuarekin batera bidali nahiditugun ikonoak.

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:07 Página 334


Mezuak ikusteko, egin klik ikonoan; nabigatzai-lea zabalduko da eta gure posta kontuko sarrerako on-tzian dagoena ikusi ahal izango dugu.

Nola sortzen dira karpetakonpartituak?

Kontaktuekin konpartitutako karpetak sor daitezkeMessengerrarekin, eta modu horretan, fitxategiak kon-partitu ditzakegu haiekin.


1. Egin klik eskuinarekin karpeta konpartitu nahi du-gun kontaktuaren izenean eta hautatu Sortu kar-peta konpartitua aukera testuinguru menuan.

Hori egitean, beste erabiltzaileekin fitxategiak kon-partitzeak dakartzan arriskuez ohartaraziko diguprogramak.

2. Aurrera jarraitzen badugu, sortu behar dugun kar-peta konpartitzeko moduaren berri emango zai-gu.

Adieraziko da, berez, bi karpeta daudela; bata gureekipoan eta, bestea, fitxategiak konpartitzen ditugunkontaktuarenean.

Fitxategien sinkronizazioa Messengerrean saioa has-ten den une berean hasiko da.

7

3. Karpeta konpartitu bat sortzean, Messengerrak kon-taktuari ohartaraziko dio, eta hark gurekin karpetabat konpartitu nahi duen edo ez erabakiko du.

Hala nahi izanez gero, karpeta sortuko da eta fitxategiakgehitu ahal izango ditugu karpeta konpartituko tresna-barrako botoia erabiliz. Botoian klik egitean Bidali fitxategi bat kontaktuari…,elkarrizketa-koadroa irekiko da; nahikoa da konpartitunahi dugun fitxategia hautatzea eta Ireki botoian klikegitea. Karpeta konpartituak ikusteko, tresna-barrako

ikonoa erabiliko dugu.

335

Jaso ditugun posta-mezuenkopurua ageri da.

IKT

TREB

ETA

SUN

AK

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:07 Página 335


Windows Live Gaur

Windows Live Messenger berrian, klik batez eguneko be-rriak irakur ditzakegu.

Aukera hauek daude:

a. Tresna-barran, botoia dago Gaur leihoa zabal-tzeko.

b. Mail estekan klikatuz gero, gure posta elektronikokomezuen berri izango dugu.

c. Berriak estekan, eguneko berri interesgarrien laburpe-na agertuko da.

d. Azkenik, MSN Gaur estekan, interesgarriak izan daitez-keen gertaerak, oro har iragarkiak, azaltzen dira.

Nola bidaltzen dira fitxategiak eta argazkiak?

Batzuetan, dokumentu edo argazkiren bat bidali beharizaten diogu kontaktuari. Messengerrak fitxategiak bi-daltzeko zerbitzua eskaintzen du, eta oso erraza eta ero-soa da gainera.

Horretarako, menuko Fitxategia / Bidali fitxategi ba-karra… aukera erabiliko dugu. Leiho berria azalduko da,fitxategia bidali nahi diogun kontaktua hautatzeko. Mar-katu hartzailea eta egin klik Onartu botoian.

9

8

Elkarrizketa-koadro bat irekiko da, kontaktuari bidali nahidiogun fitxategia aurkitzeko. Hautatu ostean, egin klikIreki botoian.

Jasotzaileak elkarrizketa-koadroan ikusiko du kontaktue-tako batek fitxategi bat bidali nahi diola. Kasu horretan,hartzaileak fitxategia onartu nahi duen (<Alt> � W) edobaztertu nahi duen (<Alt> � X) erabakiko du.

Fitxategia onartzen badu, Messengerrek leiho bat era-kutsiko dio ohartarazteko jasotzen ditugun fitxategiekbirus kaltegarriak izan ditzaketela eta, erabili baino lehe-

336

Hautatu fitxategia bidali behar diozun kontaktua.

Hautatu Berriak fitxa.

Hautatu bidali behar duzunfitxategia.

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:07 Página 336


nago, birus kontrakoak aztertzea komeni dela. Egin klikOnartu botoian eta fitxategia transferitzen hasiko da.Bidalpena amaitzean, mezu bat azalduko da esaten fi-txategia behar bezala iritsi dela, eta non gorde denadieraziko da.

Nola egiten dirabideokonferentziak?

Bideokonferentzia bat egiteko, ordenagailuan web ka-mera bat, mikrofono bat eta bozgorailuak izan behar di-ra instalatuta.

Messengerren zerbitzu hori lehenengo aldiz erabiltzendugunean, elementu horiek konfiguratu behar ditugu,ongi funtzionatzen dutela egiaztatzeko eta horien para-metroak ezartzeko.

Konfigurazioarekin hasteko, erabili menuko Tresnak /Konfiguratu Audioa eta Bideoa aukera.

Leiho berri bat azalduko da, ohartarazteko konfiguratubehar ditugun elementuak erabiltzen dituzten progra-ma guztiak itxi behar ditugula eta egiaztatzeko elemen-tu guztiak ordenagailura konektatuta eta piztuta daude-la. Jarraitzeko, egin klik Jarraitu > botoian.

1. Bozgorailuak konfiguratzeko, hautatu erabili nahidugun audio-irteera eta bozgorailuen bolumena.

Bolumena frogatzeko, egin klik Erreproduzitu soi-nua botoian, eta Gelditu soinua ipiniko du; han kli-katu beharko dugu froga amaitzeko. Jarraitzeko,egin klik Jarraitu > botoian.

2. Mikrofonoa konfiguratzeko, aukeratu erabili nahiduzun sarrerako gailua, irakurri pantailan agertukoden testua eta egiaztatu bolumena barra bertika-lean.

Aldatzeko, eskuinean azaltzen den barra arrastatubehar da.

10

337

Bidali nahi diguten fitxategia jaso nahidugun galdetzen digu.

Jasotako fitxategiek birusak izanditzaketela ohartarazten digu.

Jaso berri dugun fitxategia gordetzeko lekua.

IKT

TREB

ETA

SUN

AK

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:07 Página 337


Jarraitzeko, egin klik Jarraitu > botoian.

3. Hautatu erabili behar duzun web kamera. Denaongi badago, irudia azalduko da leihoan eta kon-figurazioa bukatuko dugu Amaitu botoia klika-tuz.

Web kameraren irudiaren argitasuna ere konfigura de-zakegu. Horretarako, menuko Tresnak / Web kamera-ren konfigurazioa aukera erabiliko dugu.

Pantailan leiho berri bat agertuko da kameraren irudia-rekin eta han aldatu ahal izango dugu distira, kontrastea,etab. Gustukoen dugun konfigurazioa ezarri ostean,egin klik Itxi botoian amaitzeko.

Kontaktuekin bideokonferentzia bat egiteko, egin klikeskuinarekin komunikatu nahi dugun kontaktuan etahautatu testuinguru-menuko Bideoa / Hasi bideo bi-dezko deia aukera.

Jasotzaileari bideo-dei baten gonbidapena iritsiko zaio,eta hark erantzun (<Alt> � W) edo baztertu (<Alt> � X)egingo du deia.

338

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:07 Página 338


Solaskideak bideo-deia onartzen duenean, azaltzen denpantailan elkarrizketa-guneaz eta mezuak bidaltzeko le-kuaz gainera, bi web kamerak agertuko dira.

Goiko aldean, irudi handiena, gure kontaktuarena izan-go da eta, beheko aldean, irudi txikia, gurea.

Noski, solaskidearen leihoan alderantziz egongo dira,irudi handia gurea izango da eta irudi txikia, berriz, hare-na.

Konpartitzeko jolasak

Messengerrak Internet bidez kontaktuekin jolasteko aukera ematen du. Horretarako, egin klik eskuina-rekin jolastu nahi dugun kontaktuan eta hautatu tes-tuinguru-menuan Hasi jolasten aukera. Azalduko den

11

elkarrizketa-koadroan, dauden jokoen zerrenda agertu-ko da.

Egin klik erabili nahi dugun jokoan eta automatikokikontaktuari mezu bat iritsiko zaio gurekin jolastu nahiduen galdetzen.

Kontaktuak gonbidapena onartzen badu, leihoan jokoakargatzen hasiko da. Une batzuen ostean, Hasi botoiaerabili ahal izango dugu jolasten hasteko. Jokoak jokalaribakoitzaren txanda adieraziko du une oro, nahastu ez dai-tezen.

339

Bideo-deirako gonbidapena onartu edo ezerabaki behar da.

Hautatu hasi nahi duzun jokoa.

Jolastu nahi izanez gero, jolasteko gonbidapenaonartu behar dugu.

IKT

TREB

ETA

SUN

AK

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:07 Página 339


Web Messengerra

Ziur aski, askotan gurea ez den ordenagailu bat erabil-tzen dugu, adibidez, irakasleen gelan, ikasgelan, liburu-tegian, ziberkafetegian, etab., eta Messengerra erabilinahi izaten dugu norbaitekin komunikatzeko; hala ere,bilatzean ordenagailuan ez dagoela instalatuta kontu-ratzen gara.

Bada, Microsoftek Web Messengerra eskaintzen diguarazo hori ez izateko. Internet nabigatzailearen bidez,webgunea erabil dezakegu eta ohiko Messengerrarenmoduan erabiltzen da.

Sistema hori erabiltzeko, exekutatu nabigatzailea etasartu Interneteko helbide hau:

http://webmessenger.msn.com

Ateratzen den webgunean, egin klik erdiko botoian,Web Messengerra hasteko.

Pantaila bat agertuko da eta, han, gure posta elektroni-koaren helbidea eta kodea idatziko ditugu. Egin klikHasi saioa botoian eta datuak zerbitzarira bidaliko di-ra, ongi daudela egiaztatzeko. Hala bada, Web Messen-ger berriaren leihoa irekiko da gure kontaktu-zerrenda-rekin.

Konektatuta dagoen kontakturen batekin hitz egitenhasteko, egin klik haren izenean eta leiho bat zabaldukoda elkarrizketan hasteko.

12

Ikus daitekeen bezala, webgune bat izan arren, Windowssistema eragilean instalatzen den Messengerren ia itxuraberdina du; gainera, modu berean erabiltzen da, hau da,aurreko orrialdetan deskribatu bezala.

Desberdina den gauza bakarra da leihoaren goiko aldeanazaltzen dela esteka eta handik amaituko dugula saioa,programa ez dugunean gehiago erabili nahi.

340

Egin klik saioaamaitzeko.

Egin klik konektatuta dagoenkontakturen bateanelkarrizketa-leihoairekitzeko.

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:07 Página 340


Gelaxketan sartzen diren datuekin matematika-eragike-tak egiteko programa bat da kalkulu-orria.

Kalkulu-orri baten itxura sareta formako taula baten an-tzekoa da.

Taula lerro horizontaletan (lerroak) eta lerro bertikaletan(zutabeak) banatzen da. Lerroen eta zutabeen elkargu-neak gelaxkak dira.

Atal honetan erabili behar dugun kalkulu-orria Excel da.Aplikazio hori Microsoft enpresak egin zuen eta Micro-soft Office aplikazioetako bat da.

Excellekin erabiliko ditugun kalkulu-orriek, gehienez,256 zutabe eta 65536 lerro dituzte.

Zutabeak bertan dauden letrek izendatzen dituzte. Le-henengo zutabea A da, bigarrena B, hirugarren C etahorrela hurrenez hurren, alfabetoa amaitu arte (26 zuta-be daude, Ñ ez baitago).

27. zutabetik aurrera bi letren konbinazioak erabiltzendira. 27. zutabea AA izango da, hurrengoa AB, gero ACeta horrela AZra iritsi arte. Jarraian BA, BB, BC…konbi-nazioak egongo dira, azken zutabera iritsi arte (IV deri-tzo).

Lerroak osoko zenbaki korrelatiboekin identifikatzen di-ra. Lehenengo lerroa 1 da, bigarrena 2, eta horrela65536ra iritsi arte.

Zutabeak eta lerroak elkartzen diren gune bakoitzari ge-laxka deritzo. Gelaxka bakoitza identifikatzeko, zutabea-ren izena eta lerroaren zenbakia batera erabiltzen dira.Adibidez, A1, B30, CB17.

Gelaxka bat izendatzeko ordena hau jarraitu behar dabeti: lehenengo, zutabearen izena eta, gero, lerroarena;konbinazio horri gelaxkaren helbidea deritzo.

Kalkulu-orri batekin lan egiten dugunean, gelaxka ba-tean kokatzen gara beti. Gelaxka horiei gelaxka aktiboakesaten zaie.

Excellen oso erraz identifika daiteke gelaxka aktiboa,beste gelaxkek baino ertz lodiagoa izaten baitu.

Nola exekutatzen da Excel?

Excel exekutatzeko, klikatu Hasi botoia eta hautatu Pro-grama guztiak aukera (edo Programak WindowsenHasiera klasikoaren menua aktibatuta badugu). AukeratuMicrosoft Office multzoa eta egin klik Microsoft Exceldioen elementuan.

Aplikazioa exekutatzean, Excellen leiho nagusia eta lane-ko liburu berri bat azalduko dira. Fitxategi edo dokumen-tu bakar gisa gordetzen diren kalkulu-orrien multzoarilaneko liburu esaten zaio.

Laneko liburu berri bat sortzean, hiru kalkulu-orri azaltzendira, besterik adierazi ezean, baina parametro hori aldatuegin daiteke eta beharretara egokitu menuko Tresnak /Aukerak erabiliz eta Orokorra fitxa hautatuz.

Excelleko leiho nagusian edozein aplikaziotako ohikoelementuak ikusiko ditugu: menu-barra, tresna-barra,egoera-barra, etab.

Soilik aplikazio honetakoak direnak ere badaude, esate-rako:

– Izenen koadroa, gelaxka aktiboaren helbidea adieraz-ten du.

– Formula-barra, gelaxka aktiboaren edukia sartu, aldatueta erakusteko.

– Orri-hautatzailea, irekita dugun laneko liburua osa-tzen duten kalkulu-orri bat aukeratzeko. Orri batetikbestera pasatzeko, egin klik hautatzaileari dagokionfitxan.

1

341

ZutabeakGelaxkaaktiboa

Lerroak

Liburu berri batean, hasieran,sortuko diren orri kopurua.

IKT

TREB

ETA

SUN

AK

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:07 Página 341


– Orrien nabigatzailea. Laneko liburuak orri ugari ditue-nean eta guztiak ezin direnean orri-hautatzailean ikusi,nabigatzaileak fitxak mugi ditzake, liburua osatzen du-ten orrialde guztietara joateko.

Gelaxka batetik bestera mugitzeko, kurtsoreen teklak, ta-buladorea, <Enter> botoia edo sagua erabil ditzakegu,kokatu nahi garen gelaxkara erakuslea mugituz eta ber-tan klik eginez.

Une horretan ikusten ez dugun gelaxka batera joan nahiizanez gero, lekualdatzeko barrak erabil ditzakegu aur-kitzeko, edo izenen koadroan haren helbidea idatzi eta<Enter> botoia sakatu.

Gainera, menuan Editatu / Joan aukera dugu eta Errefe-rentzia izeneko testu-koadroan joan nahi dugun gelax-kako helbidea idatz dezakegu.

Datu motak

Excelleko kalkulu-orrietan maneiatuko ditugun da-tuak gelaxketan sartuko dira. Baina datu horiek hain-bat motakoak izan daitezke, horiekin egin behar ditu-gun eragiketen arabera. Mota garrantzitsuenak hauekdira:

• Testua. Edonolako karaktereen konbinazioa: alfabeti-koak, zenbakizkoak eta puntuazio-markak. Gelaxkantestu motako datuak sartzean, ezkerrean lerrokatukodira, besterik adierazi ezean.

• Zenbakizko balioak. Zenbakizko digituez osatutakoa,0tik 9ra eta �, �, ( , ), % eta hamartarren bereizlea (ko-ma edo puntua) bezalako karaktereak; WindowsekoKontrol-paneleko Eremuren eta Hizkuntzaren Konfigura-zioa atalean ezarritakoaren araberakoa izango da horiguztia.

Zenbakizko balioekin matematika-eragiketak eginahal izango ditugu eta, zenbakiak sartzean, eskuinal-dean lerrokatuko dira, besterik adierazi ezean.

• Datak eta orduak. Datetako zenbakiak / barraz bereiz-tuko dira, eta orduen datuak, berriz, bi puntuen (:) sin-boloaz.

• Formulak. Datuez eta eragiketez osatutako adierazpenmatematikoetako emaitzak kalkulatzeko erabiltzen di-

2

342

Menuen barra Formula-barra Tresna-barra

Izenenkoadroa

Orrienkoadroa

Orriennabigatzailea

Egoera-barra

Orri-hautatzailea

Lan egitekogunea

Lekualdatzekobarrak

Joan azken fitxara

Joan aurreko fitxara

Joan orri-hautatzailearenlehenengo fitxara

Joan hurrengofitxara

Orri-hautatzailea

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:07 Página 342


ra. Besteak beste, zenbakiak, gelaxken helbideak etaExcel funtzioak izan daitezke datuak eta eragiketakmatematika-sinboloak izan ohi dira, esaterako, batu-keta (�), kenketa (�), biderketa (*), zatiketa (/), berre-kizuna (^), ehunekoa (%), etab.

Gelaxka batean formula sartzeko, idatzi berdinketa-sinboloa (�) eta, jarraian, kalkulatu nahi dugun adie-razpenerako datuak eta eragiketak.

• Funtzioak. Excellek aurrez definitutako formulak dira,kalkulu jakin batzuk egiteko. Funtzioaren izenaz eta ar-gumentuez osatzen da funtzio bat.

Balioak eta gelaxken helbideak izan daitezke argu-mentuak, besteak beste. Funtzio bat gelaxka bateansartzeko, idatzi berdinketa-sinboloa (�), funtzioarenizena eta argumentuak parentesi artean.

Gelaxka batean formula bat edo funtzio bat sartzen de-nean, egindako eragiketaren emaitza agertuko da ge-laxkan, baina formula-barran formularen sintaxia edoidatzitako funtzioa agertuko da.

Kalkulu-orriek duten abantailarik handiena da formulaketa funtzioak automatikoki berriz kalkulatzen direla,hau da, formula edo funtzio baten argumentuetakodatuak aldatuz gero, gelaxkan emaitza berriz kalkulatu-ko da automatikoki eta eragiketaren emaitza berriaadieraziko da.

Nola sartzen dira datuak?

Gelaxka batean balio bat sartzeko, nahikoa da bertanizatea eta idaztea. Balioa idazten ari garen bitartean, ge-laxkaren edizioa moduan izango gara eta eduki berriaonartzeko beste gelaxka batera joan beharko da, bai ta-buladoreko tekla erabiliz, bai <Enter> tekla sakatuz, baikurtsoreez edo saguarekin beste gelaxka batean klikeginez.

Kontuan izan behar dugu testua duen gelaxka bateanizanez gero eta edozein datu idatziz gero, aurreko edukiatekleatutako informazio berriagatik ordezkatuko dela.

Baldin eta aurreko emaitza aldatzen ari garenen, edo-zein unetan, akatsen bat egin dugula konturatzen baga-ra, Esc (escape) tekla erabil dezakegu edo formula-barra-ko botoia, aldaketak kentzeko eta gelaxkan aurrekoedukia uzteko.

Aldaketa egin badugu eta jada gelaxkatik atera bagara,baina aldaketa gaizki egin dugula konturatuz gero, hirumodu ditugu aldaketak desegiteko:

– <Ctrl>�<z> teklen konbinazioa.

– Erabili tresna-barrako botoia.

– Hautatu menuko Edizio / Desegin idatzia.

3

343

Gelaxka aktiboaadierazten denizenen koadroa

Testu motakodatuak

�B7�C7 formula

�B8�C8 formula

�B9�C9 formula

Gelaxka aktiboaren formula Zenbakizko balioak

�SUMA(B7:B9)funtzioa

�SUMA(C7:C9)funtzioa

�SUMA(D7:D9)funtzioa

IKT

TREB

ETA

SUN

AK

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:07 Página 343


Gelaxka bateko edukia ezabatzeko, nahikoa da bertanizatea eta <Sup> tekla sakatzea, edo menuko Edizioa /Ezabatu / Edukia aukera erabiltzea.

Gelaxka bateko edukia aldatzeko, berriz, hainbat modudaude:

– Egin klik bikoitza gelaxkan.

– Ipini gelaxkan eta sakatu F2 botoia.

– Ipini gelaxkan eta egin klik formula-barran.

Gelaxka bakoitzean datu bakarra gorde daiteke. Datualuzetara zabalduko da, eta gelaxkako zabalera osoahartuko du. Sartutako datuaren tamaina gelaxkaren za-balera baino handiagoa denean, datuak ondoko zuta-been gelaxken lekua, hutsik baldin badaude, hartukodu beti.

Hala ere, ondoko gelaxkek informazioa badute, gelax-karen zabaleran sartzen den edukia besterik ez da age-riko, eta beste informazio guztia ezkutatuta geldiko da.Datua zenbakiak badira eta ezin bada erakutsi zutabea-ren zabalera ez delako nahikoa, edukiaren ordez trao-lak agertuko dira (##########) gelaxkaren leku guztiaestaliz.

Ez da akatsa, zabalera nahikoa ez dela besterik ez duadierazten. Eduki osoa erakustea nahi badugu, gelaxkadagoen zutabearen zabalera handitu besterik ez da eginbehar.

Nola irekitzen eta gordetzen dira Excel liburuak?

Excel exekutatzean, automatikoki Excellen liburu berribat sortzen da. Edozein unetan beste liburu bat sortubehar badugu, menuko Fitxategia / Berria aukera era-bil dezakegu, edo egin klik tresna-barraren botoian.

Hainbat liburu zabalik ditugunean batetik bestera joangaitezke Leihoa menuan lan egin nahi dugun liburua-ren izena hautatzeko.

Diskoan edo pendrive batean dugun liburu bat ireki-tzeko, erabili menuko Fitxategia / Ireki aukera, edoegin klik tresna-barrako botoian.

Ireki elkarrizketa-koadroa zabalduko da eta ireki nahidugun unitatea eta dokumentua dagoen karpeta hau-tatuko ditugu. Non dagoen aurkitzean, hautatu etaegin klik Ireki botoian.

Kalkulu-orriarekin lan egiten amaitzean, ohikoena lanadiskoan gordetzea da. Modu horretan, gerora eginda-koa zabaldu eta erabili ahal izango dugu.

Laneko liburua gordetzeko, erabili menuko Fitxategia/ Gorde aukera, edo tresna-barrako botoia. Excel li-buruen dokumentuetako izenek ..xls fitxategi-luzapenaizaten dute.

Excel liburuak aplikazioa utzi gabe ere itxi ditzakegu; ho-rretarako, erabili menuko Fitxategia / Itxi aukera.

Excelletik ateratzeko, nahikoa da menuko Fitxategia/ Irten aukera erabiltzea.

Aplikazioa itxi baino lehenago, Excellek kalkulu-orriangorde gabeko aldaketak egin diren egiaztatzen du;hala bada, aplikazioa itxi baino lehenago aldaketakgorde nahi ditugun galdetuko digu.

Oinarrizko eragiketak

Excelleko kalkulu-orriarekin lan egitean gehien egiten di-ren eragiketa batzuk ikusiko ditugu

Nola aukeratzen da informazioa?

Kalkulu-orri batean hau egin dezakegu:

– Gelaxka bat hautatzea. Nahikoa da bertan klik egitea.Une horretan gelaxka aktiboa izango da.

5

4

344

Egin klik eta arrastatu zutabearengoiburuaren eskuin ertzean,

zabalera aldatzeko.

Gelaxkarenzenbakizko

balioa.

Ezin da zenbakizko balioa erakutsi, zutabea ezdelako behar bezain zabala.

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:07 Página 344


– Zutabe bat hautatzea. Nahikoa da goiburuan klik egi-tea, hau da, zutabearen izena dagoen horretan.

– Lerro bat hautatzea. Goiburuan klik egin behar da, hauda, lerroaren izena dagoen horretan.

– Orri bat hautatzea. Nahikoa da kalkulu-orriko goi ez-kerraldeko ertzean dagoen orri-koadroan klik egi-tea.

– Eremu bat hautatzea. Ondoko gelaxken laukizuzenada eremua. Gelaxka multzo horretan lerro bat gehiagoedo zutabe bat edo gehiago egon daitezke, bainaguztiak elkarren ondoan egongo dira.

Eremua identifikatzeko, goi ezkerraldeko ertzeko ge-laxkaren helbideari behatu behar zaio (han hasten daeremua), baita behe eskuinaldeko ertzeko gelaxkarenhelbideari, hau da, eremua dagoen lekuari. Bi gelaxkenhelbideak bi puntuz banatuko dira (:). Adibidez, B3:D8eremu-identifikadorea litzateke, B3 gelaxkatik D8ra do-ana.

Eremu bat hautatzeko, nahikoa da eremuaren hasieraizango den gelaxkan klik egitea eta saguaz klik etaarrastatzea aukeratu nahi dugun eremua bukatzenden gelaxkara arte.

Eremua lerro lodiago batez adieraziko da eta bertakogelaxkak hondo ilunez nabarmenduko dira, hasierakogelaxka izan ezik, gelaxka aktiboa delako.

Nola kopiatu, mugitu eta kendu?

Gelaxka bateko edukia edo gelaxken eremua kopiatzekoedo mugitzeko, erabili Edizioa menua ohi bezala.

Edizioa / Kopiatu estekarekin arbelera eramango ditu-gu aukeratutako gelaxkak eta Edizioa / Moztu estekare-kin, baita ere, arbelera eramango ditugu eta, gainera,kalkulu-orritik desagertuko dira.

Edizioa / Erantsi aukerarekin paper-zorroaren edukianahi dugun tokian ipini ahal izango dugu.

Gelaxka bateko edo aukeratutako eremuko edukia ken-tzeko, nahikoa da <Sup> tekla sakatzea, edo menukoEdizioa / Ezabatu / Edukia aukera erabiltzea.

Eragiketa horiek egiteko sagua ere erabil dezakegu.Gelaxka edo eremu bat kopiatzeko, sagua erabilikodugu:

1. Hautatu kopiatu nahi duguna.

2. Sakatu <Ctrl> tekla eta, sakatuta dugula, hurbildusagua aukeratutakoaren ertzera, saguaren erakuslea

izan arte.

3. Une horretan, egin klik eta saguaz eraman datuakkopiatu nahi ditugun lekura, eta askatu.

Gelaxka edo eremu bat mugitzeko, sagua erabiliko du-gu:

1. Hautatu mugitu nahi duguna.

2. Hurbildu sagua hautatu dugunaren ertzera, sagua-ren erakuslea izan arte.

3. Une horretan, egin klik eta eraman saguaz datuakmugitu nahi ditugun lekura, eta askatu.

345

B3:D8 eremua.

Erakusleak adierazten duhautatutako informazioaren kopiabat egin behar dugula.

Gelaxka aktiboa. Hautatutako eremua.

Orrien koadroa.Egin klik

kalkulu-orri osoahautatzeko.

Erakusleak adierazten duhautatutako informazioa mugituegin behar dugula.

IKT

TREB

ETA

SUN

AK

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:07 Página 345


Zer egin daiteke lerroekin eta zutabeekin?

Hauek dira lerroekin eta zutabeekin egin ditzakeguneragiketak: lerroak eta zutabeak txertatzea edo ken-tzea eta altuera eta zabalera egokitzea, hurrenez hu-rren.

Ikus dezagun nola egiten diren.

– Lerro bat txertatzea. Kokatu lerro berria txertatu nahiden lerroaren gelaxkan eta hautatu menuko Txerta-tu / Lerroak. Aukeratutako gelaxkaren gainean, lerroberria agertuko da, gelaxka guztiak hutsik dituela.

– Zutabe bat txertatzea. Hautatu zutabe berria txertatunahi dugun zutabearen gelaxka bat. Erabili menukoTxertatu / Zutabeak aukera eta, hautatutako gelaxka-ren ezkerraldean, txertatu dugun zutabea azalduko da,gelaxka guztiak hutsik dituela.

– Zutabe bat edo lerro bat kentzea. Hautatu zutabeaedo lerroa goiburuan klik eginez eta erabili menukoEdizioa / Kendu aukera.

– Zutabearen zabalera aldatzea. Horretarako, jarri sagua-ren erakuslea zabalera aldatu nahi diozun zutabearengoiburuaren eskuin ertzean.

Saguaren erakuslea ipintzen denean, egin klik etaarrastatu nahi duzun zabalera lortu arte.

– Lerroaren altuera aldatzea. Horretarako, jarri saguarenerakuslea altuera aldatu nahi diozun lerroaren goibu-ruaren behealdeko ertzean. Saguaren erakuslea ipintzen denean, egin klik eta arrastatu nahi duzun al-tuera lortu arte.

– Kalkulu-orriaren izena aldatzea. Laneko liburu bat sor-tzen denean, izen estandarrak ipintzen dira, besterikadierazi ezean, hau da, 1orria, 2orria eta 3orria.

Hala ere, izen horiek ez direnez oso adierazgarriak, Ex-cellek aukera ematen digu izenak erraz aldatzeko.

Nahikoa da klik bikoitza egitea izena dagoen orriarenfitxan eta izen berria idaztea.

Beste aukera bat menuko Formatua / Orria / Aldatuizena aukera erabiltzea da.

– Laneko liburuan kalkulu-orri bat txertatzea eta ken-tzea.

Erabiltzen ari garen liburura kalkulu-orri berri bat ge-hitzeko, hautatu menuko Txertatu / Kalkulu-orriaaukera.

Gauden kalkulu-orria kentzeko, nahikoa da menukoEdizioa / Kendu orria aukera hautatzea.

Nola aplikatzen dira formatuak?

Gelaxka edo eremu baten itxura aldatzeko, lehenengo,hautatu eta, gero, erabili menuko Formatua / Gelaxkakaukera.

Gelaxken formatua izeneko elkarrizketa-koadroa azaldu-ko da eta, han, fitxa hauek izango ditugu:

• Letra-tipoa fitxa. Fitxa horrekin gelaxketako edukiarenletra-tipoa, estiloa eta tamaina alda dezakegu.

Gainera, modu desberdinetara azpimarra dezakegu,testuaren kolorea aldatu, etab.

• Zenbakia fitxa. Zenbakizko datuen aspektua aldatze-ko. Hamartarrak ipini edo kendu ditzakegu, milakoenbanatzaileak erabili, balio negatiboak gorriz jarri,etab.

Horretarako, aukeratu Zenbakia fitxa eta, Kategoria: ze-rrendan, aukeratu aplikatu nahi duzun formatua: Oro-korra, Zenbakia, Moneta, Kontabilitatea, etab.

346

Egin klik eta arrastatu,zutabearenzabaleraaldatzeko.

Egin klik bikoitza fitxan, orriaren izena

aldatzeko.

Egin klik eta arrastatu,lerroarenaltueraaldatzeko.

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:07 Página 346


• Datuak lerrokatzea. Gelaxketako datuak lerrokatu di-tzakegu, horizontalean eta bertikalean. Gainera, hain-bat gradu bira daitezke datuak edo guztiz bertikaleanipini.

Horretako, Lerrokatu fitxan, erabili Horizontala: goi-tibehera-koadroa; modu horretan, edukia lerrokatuahal izango da ezkerrera, eskuinera, erdiratuta edojustifikatuta.

Bertikala: goitibehera-koadroan, besteak beste, edu-kia goraka, beheraka eta erdiratuta ipintzea aukeraditzakegu. Elkarrizketa-koadroaren eskuinaldean, ber-tikalean dagoen testuan klik egin dezakegu, edukiabertikalean ipintzeko, edo eman nahi dizkiogun inkli-nazio-graduak marka ditzakegu.

• Ertzak. Excellekin lan egitean, gelaxketan sartzen ditu-gun datuak sareta sortzen duten lerroek mugatzen di-tuzte. Lerro horiek desagertu egiten dira lana inprima-tzen denean. Lerro horietako batzuk inprimatzea nahibadugu, gelaxken ertz gisa ezarri beharko dira.

Horretarako Ertzak fitxa erabiliko dugu. Hau da jarraitubehar den prozesua: lehenengo, hautatu erabili nahiduzun lerro mota; gero, hautatu kolorea, eta azkenik,egin klik ertzak non ipiniko diren adierazten duten bo-toietan.

• Koloreak eta tramak. Excellekin gelaxken hondoak ko-lorezta ditzakegu. Horretako, hautatu Tramak fitxa,hautatu kolorea, eta Trama: goitibehera-koadroanaplika ditzakegun trama motak hautatu ditzakegu: le-rro bertikalak, horizontalak, koadrotxoak, etab.

347

Zenbakiak diren datuen formatuetarakodauden kategorien zerrenda.

Gelaxken edukiak horizontalean edobertikalean lerrokatu aukera dezakegu.

Gelaxken edukia bertikaleanipin daiteke. Hirugarrenik, egin klik ertza non aplikatuko

den adierazten duten botoietan.

Lehenengo, hautatulerroaren estiloa.

Bigarrenik,ertzaren kolorea.

Gelaxken edukia gradu batzuk bira

dezakegu.

IKT

TREB

ETA

SUN

AK

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:07 Página 347


Kontuan izan behar da gelaxka batean formatu bat apli-katzen denean, aktibatuta gelditzen dela gelaxkako edu-kia <Sup> teklaz ezabatu arren. Formatua eta gelaxkakoedukia batera kentzeko, menuko Edizioa / Ezabatu / Guz-tia aukera erabili behar da.

Hautatutako gelaxketatik aplikatutako formatuak baka-rrik kendu nahi izanez gero, eta gelaxketako edukiamantendu nahi bada, erabili menuko Edizioa / Ezabatu/ Formatuak aukera.

Gelaxken erreferentziak

Formulak edo funtzioak dituzten gelaxkak kopiatzean,Excellek ez du ohi bezala jokatzen. Eragiketa hori egite-an, formula edo funtzioa sortzen duten gelaxken helbi-deak handitu edo txikitu egiten dira, jatorrizko lekutiklekualdatu diren lerroen eta zutabeen arabera. Izan ere,Excellen gelaxken helbideen formulak formula edofuntzioa dagoen lekuaren araberakoa izaten da: horieierreferentzia erlatiboak esaten zaie eta Excellek erabil-tzen dituen erreferentzia motak dira, besterik adieraziezean.

Hala ere, batzuetan beharrezkoa da gelaxketako helbi-deen formula edo funtzioa bere horretan uztea; hau da,beste leku batean kopiatzean helbidea ez da handituedo txikitu behar.

Hori lortzeko, zutabearen izenaren aurrean eta lerroarenizenaren aurrean idatzi dolarraren sinboloa ($) gelaxka-ren helbidean, modu honetan: $A$1. Gelaxken helbide-ak erabiltzeko modu horri erreferentzia absolutua esatenzaio.

Erreferentzien hirugarren modu bat ere badago: aurrekobien nahasketa da eta erreferentzia mistoa esaten zaio.Formula edo funtzio bat kopiatzean, gelaxkaren helbi-dearen zati bat bere horretan utzi eta aldatu nahi dugu-nean erabiltzen da. Erreferentzia mota hau erabiltzeko,ipini dolarraren sinboloa ($) bere horretan utzi nahi du-gun zatiaren aurrean. Adibidez, $A1 erreferentziak A zu-tabea bere horretan utzi eta lerroa aldatu egingo du.Bestalde, A$1 erreferentziak 1 lerroa bere horretan utzieta zutabea aldatuko du.

Funtzioak

Kalkulu jakin bat egiteko aurrez definitutako formula dafuntzioa. Funtzioa osatzen duten elementuak funtzioa-ren izena eta argumentuak dira, hau da, balioak, gelax-ken helbideak, eremuak, etab.

Gelaxka batean funtzio bat sartzeko, idatzi berdinketa-zeinua (�), funtzioaren izena gero eta argumentuak pa-rentesi artean eta puntu eta komez (;) bereizita, azkenik.Adibidez:

�FUNTZIOA(1argumentua;2argumentua;3argumentua)

Funtzioaren izena letra larriz edo xehez idatz daiteke,berdin da. Funtzio batzuk ez dute argumenturik; hauda, ez dute ezer parentesi artean; baina, beharrezkoaizanez gero, parentesiak jarri behar dira ongi funtzio-natzeko.

Excellek funtzio ugari du; horregatik, kategoriatan sail-katzen dira, egiten duten eragiketa motaren eta ebaztenduten problemaren arabera.

Esaterako, hauek dira kategoria batzuk: matematika etatrigonometria, estatistika, finantzak, etab.

Ez dira funtzio eta argumentu guztiak buruz ikasi behar,izan ere, Excellek laguntzaile bat du funtzio bakoitzakzertarako balio duen erakusteko, eta horiek erabiltzen la-guntzen digu.

Laguntzailearekin funtzio bat erabiltzeko, pauso hauekjarraituko ditugu:

• Ipini funtzioa sartu nahi dugun gelaxkan.

• Egin klik formula-barrako botoian edo hautatumenuko Txertatu / Funtzioa aukera.

• Txertatu funtzioa leihoa azalduko da. Han, hautatuerabili nahi dugun funtzioaren kategoria. Jarraian, ka-tegoria horretako funtzioen zerrendan, hautatu era-bili behar dugun funtzioa eta egin klik Onartu bo-toian.

348

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:07 Página 348


• Gero, laguntzailea agertuko da; han, sartu funtzioanerabili behar ditugun argumentuak.

Argumentua zein den jakinez gero, testu-koadroanteklea dezakegu zuzenean.

Baina hala ez bada, hautaketa-botoia erabil deza-kegu; betetzeko dagoen koadroaren eskuinean da-go.

Argumentu guztiak bete ondoren, nahikoa da Onartubotoian klik egitea, funtzioa gelaxkan agertzeko.

Grafikoak

Grafikoei esker, azkar azter ditzakegu kalkulu-orriko edu-kien datuak; hala, zenbakizko informazioa errazago uler-tuko da ikusiz, hau da, besteak beste, barra-diagramen,lerroen, eremuen eta sektoreen bidez.

Grafikoan adierazten diren datuei serieak esaten zaie. Se-rie bat zutabe edo lerro bateko edo hainbateko datuakdira.

Grafiko bat egiteko, pauso hauek jarraitu behar dira:

• Hautatu grafikoa osatzen duten datuak, hau da, se-rieak.

• Gero, egin klik tresna-barrako grafiko-laguntzailearenbotoian, edo erabili menuko Txertatu / Grafikoa

aukera.

• Laguntzailearen leihoa agertuko da eta, han, hautatusortu nahi dugun grafikoaren mota eta azpi-mota. Au-keratu ostean, egin klik Jarraitu > botoian.

• Adierazi grafikoko serieak lerrotan edo zutabetan an-tolatuta dauden eta egin klik Jarraitu > botoian.

• Horren ondoren, grafikoaren aukerak konfiguratu be-har dira. Horretarako daude Izenburuak, Ardatza, Lerrobereizleak eta Legenda fitxak, besteak beste. Konfigu-ratzen amaitzean, egin klik Jarraitu > botoian.

• Azkenik, grafikoa non ipini nahi dugun adierazi beharda. Excellek bi aukera ematen dizkigu: bata, orri berribatean ipintzea, eta, bestea, laneko liburuko orri bate-an sartzea. Hautatu erabili nahi duzun aukera eta klika-tu Amaitu Hautatubotoian.

Nola inprimatzen da kalkulu-orria?

Dokumentu bat inprimatu aurretik, dokumentua nola in-primatu nahi dugun konfiguratu behar da. Horretarako,erabili menuko Fitxategia / Konfiguratu orrialdea au-kera. Hautatu Orrialdea fitxa, eta paperaren orientazioaezarriko dugu: bertikalki eta horizontalki, tamaina eta in-primaketa-kalitatea.

6

349

Egin klik kalkulu-orritikargumentuaren edukia

hautatzeko.

Hautatu erabili nahiduzun grafiko mota.

IKT

TREB

ETA

SUN

AK

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:07 Página 349


Marjinak izeneko fitxan, goiko, beheko, ezkerreko eta es-kuineko marjinen tamaina hauta dezakegu, baita orrial-dearen goiburua eta goiko ertza zer distantziatara egon-go diren eta beheko ertzaren orri-oina ere.

Goiburuak eta orri-oinak fitxarekin dokumentuaren goi-burua ezar dezakegu Pertsonalizatu goiburua… bo-toian klik eginez.

Orri-oina sortzeko, Pertsonalizatu orri-oina… botoiaerabiliko dugu; bi botoietako edozeini sakatuz gero erehirutan banatutako leiho bat ageriko da: ezkerra, erdigu-nea eta eskuina.

Leku bakoitzean nahi adina datu idatz daiteke edo lekuhorietan ageri diren botoiak erabili informazioa sartzeko,hala nola, laneko liburuaren izena, orriaren izena, orrial-de-zenbakia, etab.

Goiburuko edo orri-oin guztia bete ondoren, egin klikOnartu botoian.

Orrialdearen konfigurazioarekin amaitzeko, egin klikOrria fitxan. Han, inprimaketaren ezaugarri batzuk adie-razi ahal izango ditugu; adibidez, kalkulu-orrian lerro be-reizleak agertzea, zuri beltzean inprimatzea, zirriborrokalitatearekin inprimatzea, zutabeetako goiburuak etalerroetako zenbakiak inprimatzea.

Gainera, dokumentuaren edukiak inprimatutako orri batbaino gehiago okupatzen badu, orriak zer ordenatan in-primatu aukera dezakegu: beheraka eta gero eskuinera,edo eskuinera eta gero behera.

Orrialdea konfiguratu ondoren, dokumentua inprimatu-ta nola geldituko litzatekeen ikus daiteke, menuko Fi-txategia / Inprimatzeko aurrebista aukera erabiliz.

Dokumentua inprimagailura eramateko, erabili tresna-barrako botoia edo menuko Fitxategia / Inprima-tu aukera. Leiho bat azalduko da eta, han, hautatu doku-mentua bidali behar duzun inprimagailua, eta adierazi,besteak beste, inprimatu nahi diren kopia kopurua, in-primatu nahi diren orrialdeak, etab.

Erabili nahi ditugun aukera guztiak ezarri ostean, eginklik Onartu botoian, kalkulu-orriko edukia inprimagailu-ra bidaltzeko.

350

Aldatu letra-tipoa, tamaina

eta estiloa.

Gaudenorrialdearen

zenbakia.Sartu

ordua.

Orrialdeakguztira.

Sartudata.

Laneko liburuarenfitxategiaren bidea

eta izena.

Lanekoliburuaren

izena.

Orrien inprimatze-ordena, orriak batbaino gehiago okupatzen duenean.

Kalkulu-orriarenizena.

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:07 Página 350

Lan hau edozein modutan erreproduzitzeko, banatzeko, jendaurreanerakusteko edo aldatzeko, nahitaezkoa da beraren jabeen baimenaizatea, legeak aurreikusitako kasuetan izan ezik. Lan honen zatirenbat fotokopiatu edo eskanerretik pasatu nahi izanez gero, joCEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos /Erreprografia Eskubideetarako Espainiako Zentroa, www.cedro.org).

© 2009 by Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.Legizamon poligonoaGipuzkoa kalea, 3148450 Etxebarri (Bizkaia)Inprimatzailea:

ISBN: EK: 941393Lege-gordailua:

Arte-zuzendaritza: JJoosséé CCrreessppoo

Proiektu grafikoa:Azala: CCAARRRRIIÓÓ//SSÁÁNNCCHHEEZZ//LLAACCAASSTTAABarrualdea: MMaannuueell GGaarrccííaa

Proiektu-burua: RRoossaa MMaarríínnIrudien koordinazioa: CCaarrllooss AAgguuiilleerraaProiektu-garapenerako burua: JJaavviieerr TTeejjeeddaaGarapen grafikoa: RRoossaa MMaarrííaa BBaarrrriiggaa,, JJoosséé LLuuiiss GGaarrccííaa,, RRaaúúll ddee AAnnddrrééss

Zuzendaritza teknikoa: ÁÁnnggeell GGaarrccííaa EEnncciinnaarr

Koordinazio teknikoa: MMaaiittaannee BBaarrrreennaa,, FFeerrnnaannddoo CCaarrmmoonnaaKonposaketa eta muntaketa: MMiirreenn PPeelllleejjeerroo,, MMaarriissaa VVaallbbuueennaa,, AAllffoonnssoo GGaarrccííaa,, JJoorrggee BBoorrrreeggooKartografia: JJoosséé LLuuiiss GGiill,, BBeelléénn HHeerrnnáánnddeezz,, JJoosséé MMaannuueell SSoollaannoo

Hizkuntza-egokitzapena: AArrggooss GGPPZuzenketa: MMiirreenn RRooddrriiggooArgazkien dokumentazioa eta aukeraketa: MMiigguueell ÁÁnnggeell CCoorrccoobbaaddoo

AArrggaazzkkiiaakk:: GARCÍA-PELAYO/Juancho; KAIBIDE DE CARLOS FOTÓGRAFOS; ORONOZ; ALBUM/WARNER BROS PICTURES/JAMES, DAVID; EFE/SIPA-PRESS/Tor Eigeland; FOTONONSTOP; HIGHRES PRESS STOCK/AbleStock.com; MUSEUM ICONOGRAFÍA/J. Martin; MUSEO DE LAS TERMAS, ROMA; PRADOKO MUSEO NAZIONALA; THE MUSEUM OF MODERN ART, NEW YORK; SANTILLANAREN ARTXIBOA

941393 _ 0309-0352.qxd 27/2/09 16:15 Página 351

941393 _ 0309-0352.qxd 12/2/09 13:07 Página 352

941393

Documents

Transcript of 941393