4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

24
Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales 1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 11 1. GAIA: ZER DAKIGU GORPUTZ HEZKUNTZARI BURUZ? Maria Teresa Vizcarra Morales 1.1. ZER DAKIGU GORPUTZ HEZKUNTZARI BURUZ? Edozein ikasgairekin hasi aurretik ikasleen ideiak eta aurreiritziak aztertzea komeni da, izan ere, Coll-ek (1991) eta Perez Gomez-ek (1997) esaten duten bezala, “ikuspegi kontrustibista batek ez ditu bakarrik aztertzen ikasleek ikasi behar dituzten edukiak, irakasleak erakusten duen guztiari begiratu behar dio”. Horretarako, ikasgai honekin hasi aurretik (hau da, Gorputz Hezkuntzako ezagutza didaktikoak berrikusi baino lehen), interesgarria da ikasleek izan dituzten esperientziak eta bizipenak ezagutzea. Aurretiko ezagutzak bat-batean sortzen dira, eta nahiko finkoak dira; hala, nahiz eta aurkikuntza zientifikoen aurka egon, eta nahiz eta ezagutza zientifiko horiek izan, hainbat aurretiko ezagutzak bizirik irauten dute denbora luzean. Horregatik, hainbat gai eztabaidatuko ditugu irakaslegaiekin aurrera jarraitu baino lehen, adibidez: Zeintzuk dira ikasleen sinesmenak eta ezagutzak Gorputz Hezkuntzako arloan? Nola sozializatu dira Gorputz Heziketan gure ikasleak? Zer da interesgarria Gorputz Hezkuntzan? Zer-nolako tratamendua du generoak Gorputz Hezkuntzan? Zeintzuk dira Gorputz Hezkuntzak transmititzen dituen balio tradizionalak? Egokiak dira? Egokia da arauak negoziatzea? Gure programa gai horien arabera alda daiteke, ikasleen ikaskuntza autonomoa bultzatu nahi baitugu; hala ere, gai honetan ideia orokor batzuk

Transcript of 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Page 1: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 11

1. GAIA: ZER DAKIGU GORPUTZ

HEZKUNTZARI BURUZ? Maria Teresa Vizcarra Morales

1.1. ZER DAKIGU GORPUTZ HEZKUNTZARI BURUZ?

Edozein ikasgairekin hasi aurretik ikasleen ideiak eta aurreiritziak

aztertzea komeni da, izan ere, Coll-ek (1991) eta Perez Gomez-ek (1997)

esaten duten bezala, “ikuspegi kontrustibista batek ez ditu bakarrik aztertzen

ikasleek ikasi behar dituzten edukiak, irakasleak erakusten duen guztiari

begiratu behar dio”. Horretarako, ikasgai honekin hasi aurretik (hau da, Gorputz

Hezkuntzako ezagutza didaktikoak berrikusi baino lehen), interesgarria da

ikasleek izan dituzten esperientziak eta bizipenak ezagutzea. Aurretiko

ezagutzak bat-batean sortzen dira, eta nahiko finkoak dira; hala, nahiz eta

aurkikuntza zientifikoen aurka egon, eta nahiz eta ezagutza zientifiko horiek

izan, hainbat aurretiko ezagutzak bizirik irauten dute denbora luzean.

Horregatik, hainbat gai eztabaidatuko ditugu irakaslegaiekin aurrera jarraitu

baino lehen, adibidez:

Zeintzuk dira ikasleen sinesmenak eta ezagutzak Gorputz

Hezkuntzako arloan?

Nola sozializatu dira Gorputz Heziketan gure ikasleak?

Zer da interesgarria Gorputz Hezkuntzan?

Zer-nolako tratamendua du generoak Gorputz Hezkuntzan?

Zeintzuk dira Gorputz Hezkuntzak transmititzen dituen balio

tradizionalak? Egokiak dira?

Egokia da arauak negoziatzea?

Gure programa gai horien arabera alda daiteke, ikasleen ikaskuntza

autonomoa bultzatu nahi baitugu; hala ere, gai honetan ideia orokor batzuk

Page 2: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 12

agertzen dira. Gai honekin jarraitu aurretik gomendatzen da “irakaskuntzaren

efikazia eta kalitatea” Tinning-en liburutik 4. kapitulua1 irakurtzea eta aztertzea.

Gure ikuspegitik edukiak ez dira horren garrantzitsuak, badira hainbat alderdi

gure ustez askoz garrantzitsuagoak, adibidez, ikasteko motibazioa zabaltzea

eta ikaslearen sormena eta lan autonomoa bultzatzea. Historian zehar, Gorputz

Heziketa eta osasuna oso lotuta egon dira, eta horrela daude gaur egun,

Bigarren Hezkuntzan batez ere. Horregatik, ikasgai honen ikuspegi higienista

eta bere inguruan sortzen diren aurreiritziak gainbegiratu egin behar dira, baina

nola? Umeen beharrak aztertuz, irakaskuntza-ikaskuntza metodoak

gainbegiratuz, eskola bakoitzaren errealitatea ikusiz, eta hainbat teoria

pedagogiko ezagutuz eta aztertuz. Irakaslegaiek taldean lan egiteko ohitura

landu behar dute, eta diskriminazioaren aurrean sentiberatasun berezia izan

behar dute umeen behar aldakorrei erantzuna eman ahal izateko. Gorputz

Heziketa izan daiteke bide bat sentimenduak eta emozioak adierazteko, eta

pertsonen arteko harremanak sendotzeko.

2. argazkia: Eztabaidatu ahal dugu zer egin?

1 Tinning, R. (1992) Educación Física: la escuela y sus profesores. Valentziako Unibertsitatea. Valentzia.

Page 3: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 13

Horrez gain, Gorputz Hezkuntzari buruz ikasleek dituzten azken

oroitzapenak Bigarren Hezkuntzakoak izan ohi dira, horiek baitira beren azken

esperientziak. Horrela, hezkuntzari buruzko aipamen bat egiten denean, edo

ikasleekin nola jokatu behar den aipatzen denean, irakaslegaiek Bigarren

Hezkuntzako erreferentziak eta esperentziak izaten dituzte gogoan, kontuan

hartu gabe Lehen Hezkuntzako errealitatea beste bat dela.

3. argazkia: Nola? Zuk nik baino indar gehiago duzula? Ikusiko dugu.

Irakaslegaiak Gorputz Hezkuntzako espezilitatekoak badira, kirolarekiko

eta errendimenduarekiko erreferentziek ere lekua izango dute, eskolako

errealitatea ahaztuz. Horregatik, ezinbestekoa ikusten dugu lehenengo parte

honetan iritzien gainean gainbegirada luze eta sakon bat egitea. Ezagutza

teorikoak eta egungo gizartearen errealitatea geroago etorriko dira, egoera

bakoitzaren aurrean egokia den jokabidea eta jarduera mota aukeratu ahal

izateko; baina eraiki aurretik, gure zutabeak ondo bermatuta dauden ala ez

aztertu behar da.

Page 4: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 14

1.2. HAINBAT KONTZEPTU ARGITZEN: HEZKUNTZA, GORPUTZ

HEZIKETA, ETA DIDAKTIKA

Arestian esan dugun bezala, gure ikuspegitik edukiek ez dute horren

besteko garrantzirik, baina gure proposamena kontzeptuetan oinarritzen denez,

ezinbestekoa da hainbat kontzeptu eta gai lantzea testu honetan. LOGSE-k

bultzatzen zuen Hezkuntza kontzeptua berdintasunezko gizartean oinarritzen

zen, aniztasuna kontuan hartu nahi zuen eta desoreka sozialak konpentsatu

nahi zituen. Hezkuntzaren bidez pertsona bakoitzaren errealitate sozio-kulturala

ulertzen saiatzen zen, bere beharrak aztertzen bakoitzaren arazoak konpondu

ahal izateko (J.L. Hernández, 2000). LOE legeak, berriz, pertsonaren

gaitasunak garatu nahi ditu, betiere, testuinguru aldakorra kontuan izanda.

Ikasleak bere bizitza antolatzeko eta kudeatzeko gai izan behar du, autonomoa

izan behar du, baina nahiko zaila izango da hori lortzea, irakaslea ez bada gai

autonomoa izateko.

1. irudia: LOGSEren hezkuntza-kontzeptua

Page 5: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 15

Hezkuntzak gizartean bizitzeko ikaskuntza lagundu eta bultzatu nahi du,

eta modu honetan, Hezkuntzaren bidez, eta esperientzian oinarrituta, ikasleak

bere balioak eta bere jarrerak eraikiko ditu, nork bere autonomia eskura dezan.

(Pérez Gomez, 1999)

2. irudia: Hezkuntzaren kontzeptua LOGSE barruan

Gorputz Heziketaren kontzeptuak indarra hartu zuen LOGSE

legearekin, eta LOErekin hainbat ezaugarri mantendu egin dira. Gorputzaren

ikuspegia gure gizataldearen balioen bidez ezartzen da, gure gizarteak

mugatzen baitu gorputzaren inguruko iritzia (Hernández Alvarez, 1996). Hala,

Gorputz Hezkuntzako korronteak eraikuntza sozialak dira, non ezagutzak,

pentsamenduak eta sentimenduak gorputza ulertzeko modu bat baitira.

Gorputz Heziketa kontzeptuak pertsonaren garapen integralarekin du

zerikusia. Gorputz Heziketak edo Gorputz Hezkuntzak (GH) irakaskuntza-

ikaskuntza prozesuan oinarrituta egon beharko luke eta ez errendimenduan,

balio batzuk bultzatu nahi diren bitartean, behintzat. Bultzatu beharreko balioak

honako hauek dira: partaidetza demokratikoa, elkartasuna, tolerantzia,

besteekiko errespetua, autonomia … Balio hauek bultzatuz, era egokian eta

kontzientean lantzen badira, behintzat, ikasleek beren ikaskuntzetan finkatuko

dituzte; bestela, agian, nahi ez ditugun balioak garatuko ditugu, balio hauen

definizioa ezberdina gerta daitekelako ideologia dela medio.

Page 6: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 16

3. irudia: Gorputz Hezkuntzaren kontzeptua

Didaktika kontzeptua: pedagogia hezkuntzaren zientzia den bitartean,

didaktika ikaskuntzaren zientzia da. Didaktika, berez, pedagogiaren parte bat

da, izan ere, honek irakaskuntza-ikaskuntza prozesuak ikertzen ditu

irakaskuntza hobetzeko asmoz.

4. irudia: Didaktikaren kontzeptua

Gorputz Hezkuntzaren Didaktika eta honen kontzeptua: oso zaila da

ideiak lantzen irakastea, baina are zailagoa da esperientzia motor berriak

sortzea; Gorputz Heziketaren Didaktikak mugimendua erabiltzen du portaera

eta pertsonaren gaitasunak (motorrak eta bestelakoak) hobetzeko. Ariketa

Page 7: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 17

fisikoan eta mugimenduan oinarrituta dagoen irakaskuntza-ikaskuntza

prozesuak eredu berriak behar ditu, eta lan egiteko modu bereziak eta

berritzaileak.

Berez, esan dezakegu Gorputz Hezkuntzaren didaktika “ Gorputz

Heziketaren edukien irakaskuntza aurkezteko disziplina dela, hau da,

hastapenak, baliabideak, emozioak eta prozeduren azterketa dela” (Gardoqui,

1994). Beste aldetik, Hernández Alvarez-ek (2000), honako hau aipatzen du: “

hezkuntza-ingurune baten barruan, Gorputz Hezkuntzaren didaktika errealitate

soziala ulertu nahi duen diziplina dela esan daiteke”.

1.3. GORPUTZ HEZKUNTZAREN INGURUKO GOGOETA

Orain arteko guztia ikusita, zentzugabekeria litzateke gure aldetik

Gorputz Heziketari buruzko definizio bakar bat estandarizatu eta

ordezkari gisa agertzen saiatzea. Nozio horrek etengabeko aldaketa eta

bilakaera izan du, bai denboran zehar, baita ikuspegi horizontal batetik

begiratuta ere. Adiera ezberdinak ez daude eskola edo korronte

ezberdinekoa izatearen menpe bakarrik; autorearen arabera ere adatu

egiten dira adierak.

Zentzu honetan, nabarmendu daiteke egile bakoitzak bere ustez arlo

honetan funtsezkoa eta bereizgarria den ezaugarria azpimarratzen duela:

mugimendua, jokabide motorra, harreman sozialak, komunikazioa, gorputza bera,

osasuna, aisialdia, keinuen adierazkortasuna, garapen anatomikoa, sormena,

emozioak eta afektua; trebetasun sozialak; oinarrizko ezaugarri fisikoak, ohiturak,

abilezia higiarazleak, kirol hastapena, “ni”a bere osotasunean... (Zulaika, 2000).

Gauzak horrela, zenbait autorek berezko hitza sortzen dute ikasketa eremu hau

izendatzeko: psikozinetika (Le Boulch), psikosoziomotrizitatea, jokabide motriza

(Parlebas), gizakia higiduran (Cagigal), praxeologi higierazlea (Hernandez

Moreno)...

Page 8: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 18

5. irudia: Gorputz Heziketaren ikerketaren oinarriak (Zagalaz, Cepero, Arteaga, 1999)

Didaktika barruan Pedagogia, Soziologia, Psikologia edo Epistemologian

oinarrituta, hainbat esparru ikertzen dira;horrela, psikologiak garapen ebolutiboa

ikertu du (zer ikasi dezakeen umeak behatuz); soziologiak taldearen

ezaugarriak (umearen portarea soziala ulertu nahian, ikertzen du zein den une

egokia taldean agertzeko, zein den taldean egoteko modua eta zeintzuk diren

gorputzaren balio sozialak);, pedagogiak irakasteko metodologiak eta

programazioak egiteko tresnak ikertzen ditu (umeak nola ikasten duen ikusiz).

Esparru horietan oinarrituta, eremu honek historian zehar ezaguturiko ikuspegi

eta korronte ezberdinak sortu dira, baina egin diren definizio guztiak elkarren

osagarri dira. Guztien artean, zientzia-esparru honetako ikuspegi aberats eta

osoa era daiteke. Hala, Gorputz Heziketari buruzko hainbat definizio aurkitzen

dugu (Zulaika, 2000):

1. “Mugimenduaren bidez hezteko zientzia, era edo sistema”

(Gardoqui, 1994).

2. “Jokabide motorren pedagogia, hau da, portaera higiarazlearen

eraketa esanguratsuak, adierazgarriak diren heinean” (Parlebas,

1989)

Page 9: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 19

3. “Giza mugimenduaren zientzia, giza garapenari zuzendua” (Le

Boulch, 1984).

4. “Kinantropologiari ezarritako zientzia, hau da, subjektuari bere

mugimendu eta adierazkortasun gaitasun fisikoetan garapen egokia

izaten lagunduko dion sistema edo prozedura” (Cagigal, 1972).

5. “Izadiaren eta gizartearen etengabeko aldaketa dela medio,

gizakiak behar duen hobetze gaitasuna, sormena eta

moldagarritasuna eskatzen zaizkio. Mugimenduaren bidez

landutako prestakuntza hau gizabanakoaren osotasun eta

batasunerantz egongo da zuzendua” (Delgado Noguera, 1991).

6. “Gizabanakoak jasaten duen hobekuntzarako aldaketa positiboa,

berak partaidetza aktiboa izanik eta laguna osotasunezko

ikuspegiaz ulertuz, ez atalen batuketa gisa. Heziketa mota bat, non

gune, eduki edo ekintza nagusia jarduera fisikoek, zeregin motrizek,

kirolak, emozioak, eta abarrek osatzen duten” (Macazaga, 1991).

Egungo gizartean, Gorputz Heziketako esparru zabalean, ezarpen

sozialeko lau eremu bereiztu ohi dira:

1. Aisialdirako gorputz heziketa: gizarteko multzo guztietara dago

zuzendua: hirugarren adina, emakume langileak, etxekoandreak...

Pixkanaka bere garrantzia handituz doa.

2. Eskola-egituraren barneko gorputz heziketa: derrigorrezko

hezkuntza barnean (16 urte arte), zenbaiten ustez presentzia

hutsala du gorputz-heziketak.

3. Gorputz heziketa terapeutiko eta zuzentzailea: adimen

gutxituentzat eta gutxitu fisikoentzat, moldakaitzak izan edota

heziketa behar bereziak dituztenentzat.

Page 10: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 20

4. Gorputz heziketa profesionalizatua: kirol profesionalentzat ez ezik,

beren ekoizpen eta konpetitibitateak sasoi fisiko egokia eskatzen

duten lanbideentzat ere bai.

4. argazkia: Gure estrategia zein den ari gara erabakitzen

Nahiz eta gure jarduera esparru hezitzailean kokatu, beste eremuak ere

kontuan izan behar ditugu. Heziketa-behar bereziak dituzten ikasleen kasuan 2.

multzoan txertatuko genituzke. Arlo honetako helburuen artean, aisialdirako

kirol-zaletasuna eta ohitura osasuntsuak sustatzea ditugu. Horregatik, ikasleak

ikuspegi horretarako motibatzen eta prestatzen saiatu behar dugu. Bizi garen

testuingurutik ezin dugu ihes egin; goi-mailako kirolak izugarrizko eragina du

gizartean (baita ikasle eta gurasoengan ere). Joera honek gure ikasleek arloaz

duten ikuspegia erabat baldintzatuko du, balioak eta jokabideak errepikatuz.

Interesgarria litzateke balio hezitzaileak (goi mailako kirolek zaintzen ez

dituztenak) gordetzea eta zaintzea. Ikaskuntza praktikoa ezinbestekoa da

esperientzien gainean hausnarketa sakon bat egin ahal izateko, gure praktikak

ikasleengan duen efektua aztertuz. Edozein praktika ez da baliagarria, batez

Page 11: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 21

ere, ez badu sortzen bilatzen zuen ondorioa; irakaslegaiak bere praktika

etengabe aztertu beharko du.

1.4. GORPUTZ HEZKUNTZAREN GARRANTZIA ETA BEHARRA

Hasteko, zera esan behar dugu: gure haurrek gorputz heziketa beste

edozein arlo adina behar dute. Hori arrazoitzeko bi argudio ditugu:

1.4.1. Haurraren heldutasun eta garapenerako jarduera fisikoa

ezinbestekoa da

Nerbio-sistema eta mugimendu ahalmenen garapena sustatu eta

suspertzen lagunduko ez bagenio, jaio-berria ez litzateke gai izango bere

kabuz aurrera ateratzeko (Zulaika, 2000). Gorputzaz baliatuz,

mugimenduari esker ingurunean eragiten saiatuko da lehendabizi.

Jarduera filogenetikoak nerbio sistema eta egitura anatomikoen

garapenaren ondorioz eskuratzen dira. Jarduera ontogenetikoak

ikaskuntza eta saiakerari esker. Genetikoki jasotako gaitasun fisikoekin

jaiotzen gara, baina horiek beren gaitasun gorenera iristeko

ezinbestekoa dugu jarduera (bereziki une erabakigarri batzuetan).

Hezkuntzako beste eremuetan gizakiaren eskuhartzeari lehentasuna

eman bazaio ere, gorputzari dagokionez, berezko garapen naturalaren

esku utzi izan da. Baina hori guztia ezinezko da nortasunaren garapen

osasuntsurik ez badago, eta horretarako, arlo psikomotorrak eragin

bizigarriak eta sustatzaileak behar ditu, haurrak bere kabuz

mugimenduak sortzeko aukerak izatea, jarduera, komunikazio eta

gorputzeko eskemak bere borondatez eratu ahal izateko (Zulaika, 2000).

Arlo motorrak garrantzia badu, arlo afektibo-soziala are inportanteagoa

da; gaur egun umeek ez dute beren artean jolasteko aukera asko, eta

mugimenduaren bidez, harremanak lantzen dira, bestearekiko errespetua

indartuz (txanda itxoin egin behar da, ezin da zerbait bota edonola... nolabait,

Page 12: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 22

jokuko arau batzuk errespetatu behar dira, eta beste batzuk negoziatu).

Mugimendua eta jolasa sozializatzeko bide bihur daitezke, ondo planteatuta

egonez gero.

5. argazkia: Zer? Amore ematen duzu?

1.4.2. Mugimenduaren eta gorputzaren hezkuntza gizarte honen

eskakizuna da

Egungo gizarteak gorputzaren hezkuntzari ez dio garrantzi handiegirik

ematen (LOErekin gure arloak jaso duen ordutegi-murrizketa horren adibide

da), baina kontuan izan behar dugu mugimendua lantzen ez badugu, lan eta

funtzio ugari atrofiatu egingo zaizkigula, eta trebetasuna galdu egingo dela.

Egungo bizitza-ohiturek ariketen gabezia hori nolabait konpentsatzea eskatzen

dute. Aisialdirako joera indartuz doan gizarte honetan, jarduera fisikoari buruzko

Page 13: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 23

oinarrizko kultura izatea beharrezkotzat jo daiteke; baina horrelako

planteamenduak ez dira pertsona guztiengana ailegatuko, baldin eta eskoletan

kalitatezko gorputz heziketa bat jasotzen ez badute.

Bai banakoaren, bai gizarteko irizpideetatik, gorputz heziketaren beharra

justifikatuta dago, batez ere, gizakia osotasunean ulertzen badugu. Historian

zehar pedagogo ugarik horrela aldarrikatu dute (Platón, Rousseau,

Pestalozzi...). Dena den, gaur egun araututako hezkuntza sistema gizartearen

eskaeren atzetik doala esan daiteke.

Arestian aipaturiko bi argudioak, oro har, hezkuntzaren beharra

arrazoitzeko erabili ohi dira, eta gure kasuan, gorputzaren heziketa

arrazoitzeko. Ondoren, hezkuntza sistemako curriculumaren barnean gorputz

heziketaren arloa txertatzea justifikatzen duten argudio zehatzak aipatu nahi

ditugu (Zulaika, 2000):

1. Historikoak. Aspalditik, hezkuntza sistema modernoetan, gorputz

heziketa curriculumeko osagai bat gehiago dugu.

2. Filosofikoak eta politika sozialari dagozkionak. Oinarrizko heziketa

komuna hedatu nahi da gizarte osoarentzat. Honela, gizatalde

guztien partaidetza, integrazio eta sustapenerako aukerak

ahalbidetuko ditugu.

3. Hezitzailea (pedagogikoa). Arlo honen helburuak hezkuntza

sistemaren helburuekin datoz bat. Kultura eta balioak hedatzeko

eta lantzeko baliabide bat gehiago da, sortzen diren testuinguruak

eta egoerak oso baliagarriak dira harremanak eta eskubideak

garatzeko.

4. Adinari loturikoak. Haurtzaroan beharrezko heziketa (garapena)

lortzen ez bada, gorputzeko hainbat ahalmenentzat eragozpen

gaindiezina bihur daiteke. Gorputz-eskemak, malgutasunak, eta

zenbait ikaskuntza motorrek beren garai erabakiorra (kritikoa) dute.

Page 14: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 24

Bide batez, funtzio katartiko bat betezen du, adin hauetan umeak

duen gainenergia era positiboan bideratzeko aukera ugari

eskaintzen baitu.

Eskolako porrotaren sustraiak topatzerakoan motrizitatearen esparruko

hutsune edo arazoek zeresan handia dute. Eskolako oinarrizko trebetasunen

ikaskuntzak (irakurketa, idazmena, kalkulua) agerian utzi du zailtasunek jatorria

ez dutela haurraren adimen-izaerako ahalmenetan, denbora-espazio eraketan

eta gorputz-eskemako nahasketetan baizik.

6. argazkia: Ea zer dagoen beste aldean...

Heziketa Fisikoak (eremu fisikoaz gain), elkarloturiko hiru ataletan du

eragina: biologikoan, motor sentsorio-pertzeptiboan eta afektiboan.

Mugimenduak buruko funtzio guztien lanketan eta garapenean hartzen du

parte: adimenean, hizkuntzan, afektibotasunean, kontzientzian. Irakurtzen

ikasteko beharrezkoa da oinarri psikomotor sendoa (gorputz eskema,

albotasuna, begiratua, denbora espaziozko egituraketa). Garuna eta nerbio

Page 15: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 25

egituraketak ingurunearekiko elkarrekintzen baitan daude. Istripuen ondorioz

hilabete baino epe luzeagoz mugitzeko askatasuna galdu duten haurren

behaketak erakusten du hizkuntzako arazo eta atzerapenak jasaten dituztela

(Zulaika, 2000). Bizitza modernoak, haurrak izadiarekin, familiako artisau eta

nekazal giroarekin eta eremu irekiekin harremanak izateko aukerak mugatzen

ditu. Tap-ek (1991) zazpi puntutan biltzen du mugimenduak pertsonarengan eta

bere autoestimaren sustapenean duen eragina (Zulaika, 2000):

1. Kirol-jarduera sensoriomotorrari eta tresneriazkoei dagozkien lorpenak

errazten ditu.

2. Aldi baterako ezgaitasun fisikoak gainditzen laguntzen du imitazio

jolasez, irudi estereotipatuak barneratuz; lagunari bere emozioak

bideratzea ahalbidetzen du, baita irrikak piztea ere.

3. Identifikazioak / Aipatutako identifikazioak ahalbidetzen ditu,

ebaluazio, konparaketa eta bereizketako ezagutza-bide horiei esker,

lankidetzako portaerak ikasiz eta emozioak kontrolatuz.

4. Kirol-arrakastarekin batera autoestimaren hobekuntza dator: besteen

aurrean sendotu egiten da, sozialki onartu eta ospetsua izanda,

motibazio- eta errealizazio-sentimendua garatu, asmoen maila igo eta

bizitza-egitaraua bideratu egiten dira.

5. Kirol-arrakasten eredua maiz eskolan isladatzen da.

6. Geure buruaz harro sentitzen gara. Somatutako eta benetako gorputz-

gaitasunen artean bada nolabaiteko lotura. Kirol-jarduerak

autoebaluazio errealistagoa errazten du. Babes ahulak gainditzea eta

porrotaren arriskua onartzea sustatzen du.

7. Garaipenak eta porrotak eragin ezberdina izango dute, faktore hauen

arabera: bizitzako beste esparruekiko nola alderatzen den, sendikoek

Page 16: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 26

jarduera horiek nola jasaten dituzten eta beraiek bai afektiboki bai

emozionalki nola onartzen duten.

1.5. GORPUTZ HEZIKETAKO CURRICULUM EZKUTUA

Gorputz hezkuntzaren beharra justifikatzen saiatu gara, baina askotan

errendimenduari gehiegi erreparatzen zaio beste hainbat aspektu hezitzaile

kontutan hartu gabe, emozioak, beldurrak, lotsak, umeen artean dauden ika-

mikak .... Askotan, egin nahi duguna eta esan nahi duguna ez dator bat esaten

dugunarekin. Batzuetan badirudi gure ikasleekin egin nahi dugula gauza bat,

baina beste zerbait egiten dugula, eta hori curriculum ezkutua litzateke. Gure

asmoen eta gure jarduera hezitzailearen artean disonantzia bat sortzen den

momentuan sortzen da curriculum ezkutua; Kirk-ek (1990) horren inguruan

honako hau esaten du: “… gauza bat da irakasleok irakatsi nahi duguna, beste

gauza bat da ikasleei irakasten dieguna eta beste bat ikasleak ikasten

duena….” Baina zer da curriculum ezkutua? Egiteko erak, ereduak edo

gertaerak dira. Ez dute intentzionalitaterik, askotan ez zaie garrantzirik ematen,

baina ikasleek ikasten dituzten egiteko moduak, aginduak emateko moduak eta

prozedurako ohiturak dira. Lozano-ren ustez (1996), irakasten duguna eta

irakatsi nahi ez genuena da. Eta hemen agertzen dira gure kontraesan

handienak.

7. argazkia: Hara! A ze ilun dagoen!....

Page 17: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 27

Gorputz Hezkuntzan, beste ikasgai guztietan bezala, ikasleek ikasten

dutenaren eta irakasteko asmoen artean desoreka handia dago. Hezkuntz

interbentzio guztiak hobetu egin daitezke; J. Gimenok eta A. Pérezek (1983)

curriculuma ulertzeko sailkapen bat egiten dute. Curriculuma “ezagutza

ordenatzeko modu bat da”. Curriculuma “ikaskuntza-esperientzien multzoa da”;

hala, Eissner-ek (1979) hiru curriculum mota daudela esaten du: ezplizitua,

ezkutua eta ez dagoena. Curriculumak trebetasun sozialak ikertuko ditu,

ikasleen portaerak aztertuz, jokabideak baloratuz. Kirk-en ustez (1990),

izkutatutako curriculumean daude nahigabe transmititzen diren balioak eta

jarrerak.

Autore batzuen ustez (Barbero, 1996; Lozano, 1996), Gorputz Heziketan

ideiak, praktikak eta balioak transmititzen dira, aurka dauden bi jokabide

azalduz, alde batetik, gorputza errendimendurako tresna bat dela ulertzen da,

eta beste aldetik, banakako esfortzua baloratzeko tresna. Gaur egun, oro har

bultzatu nahi dugun eredua osasunetik gertu dago. Baina pertsonaren izaera

soziala kontuan hartu beharko litzateke.

1.6. FORMAZIOAREN KONTZEPTUA: HASIERAKO FORMAZIOA ETA

ETENGABEKO FORMAZIOA

Irakasleak izango direnek curriculuma eraiki beharko dute; horretarako,

eta prestatuta egoteko, unibertsitatean eraikitzeko-kultura zabaltzea

ezinbestekoa da, egoerak askotariko testuinguruetan eta baldintza ezberdinekin

kontestualizatu behar dira, nork bere esperientzia kontuan hartuta. Hasierako

formazioan taldelana bultzatu beharko dugu; hala, formazioko gabeziak gainditu

ahal izateko, irakaslegaiek taldean idatzi eta pentsatu beharko dute

guztiengandik eta guztiekin ikasteko, kezkak eta arazoen konponbideak denon

artean komentatzeko eta erabakitzeko, eta lanak elkarrekin egiteko. Nork bere

praktikaren inguruan ikertu beharko du, ea aldaketaren bat lortzen den egiten

dugun lanarekin. Erabiltzen ditugun hizkuntza eta balioak gainbegiratu beharko

dituzte eta lan autonomoa bultzatu beharko dugu. Modu honetan, arko

Page 18: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 28

zientifikoa, arlo kulturala, arlo psikopedagogikoa, praktika eta jokabideen

inguruko ezagutzak eta ikerketa garatuko ditugu. Hala ere, hasierako formazioa

ez da nahikoa, etegabeko formazioaren kultura zabaldu behar da, gauzak ez

direla behin eta betiko ikasten.

8. argazkia: Nola esan duzu dela?

Modu honetan, jakin behar dugu bakoitzaren esperientziak besteen

esperientziekin aberasten direla, irakasle-taldean egiten den egoera baten

hausnarketa errealagoa dela, gure praktikaren inguruan egiten ditugun

aldaketak hausnarketatik sortzen badira lasaitasuna ematen digutela, formazio

ikastaroak egin behar ditugula, eta ikasten jarraituko dugula gure bizitzan zehar.

Perez Gomez-en ustez (1997) irakaslegaia saiatzen da errepikatzen lanbidean

dauden ohiturak. Gainbegirada kritiko bat egiten ez badu, eskolan izan duen

sozializazioak indar handia du, eta, hala, errepikatuko du berarekin bere

irakasleek egin zutena. Baina gure mundua etengabe ari da aldatzen, eta

ezagutza batzuk berehala gelditzen dira zaharkituta. Horregatik, ezinbestekoa

da lan mintegiak, ikastaroak egitea, eta hezkuntzari buruzko azken ikerketen

berri izatea. Gure ikasketak ez dira unibertsitatean bukatzen, unibertsitatean

Page 19: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 29

hasi baino ez dira egiten; hortik aurrera, gure lana lankideen iritziak eta

esperientziak entzutea eta informazio eguneratua erabiliz horiei buruz

hausnartzea izango da. Irizpide kritiko hau bultzatzeko hausnarketa erabili

behar da, praktika eta teoriari buruzko informazioa kritikoki aztertu behar da, eta

nork bere kezkak besteekin konpartitu behar ditu, irakaslea irekia eta

arduratsua izango delako.

1.7. FORMAZIORAKO EREDUAK

Formazioko eredua irakasleen joera metodologikoek definitzen dute,

irakasteko eredua eta filosofia, nolabait. Curriculuma (LOGSEkoa, LOEkoa, edo

dena delakoa), ez da eskola barruan zer egin behar den esateko eskuliburu bat.

Eskola agente gizarteratzailea da, eta kultura erakusteko eta ikaskuntza-

irakaskuntza prozesua ordenatzeko baliagarria da, baina garatzen den

gizartearen arabera ezberdina izango da. Curriculumeko ereduek edo

paradigmek ikuspegi ezberdinak azaltzen dituzte, honako hauek, hain zuzen:

Paradigma teknologikoa: eskolako errealitatea objektibo egin

daiteke. Hezkuntzako teoriak unibertsalak dira, eta paradigma honen

bidez eraginkortasuna bilatzen da. “Adituek” lantzen dituzten material

pedagogikoak aplikatu behar dituzte irakasleek. Gorputz

Hezkuntzaren kasuan, paradigma honetan jokabide motorra oso

inportantea bihurtzen da, egindako lana kuantifikatu egiten da eta

eredu teknikoak erakusten dira. Irakasleak birprodukzio motorra

erabiltzen du. Fraileren ustez (1999), ikasteko modu honek

ikaskuntza esperimentala eskatzen du. Emaitza onak bilatzen dira,

interesgarriena produktua baita.

Paradigma interpretatiboa: hezkuntza bere testuinguruan sortzen da,

eta abiapuntua irakasleak topatzen dituen zailtasunak dira: ezagutza

subjektiboa, interpretatiboa, praktikoa da. Irakasleak egoera ulertzea

nahi da testuingurua aldatu nahi izan gabe, eta irakaskuntza-

metodologiak ahal den egokitzapen egoki eta onena bilatzen du.

Ikaskuntzari egoera zehatzek ematen diote zentzua. Balio sozialetan

oinarritzen da, eta batez ere, gelako arazoak konpontzea du helburu.

Page 20: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 30

Praktikaren inguruan hausnarketa bat egiten da, gelan gertatzen

dena kontatzen da, helburuak, estrategia didaktikoak eta baliabideak

aztertzen dira (Fraile, 1999). Egoera ulertzea ezinbestekoa da.

9. argazkia: Tira... eztabaidatu gabe, e!

Paradigma kritikoa: paradigma hau testuinguru soziala bidezkoa ez

delako ustetik abiatzen da; ikaslearen autonomia bilatu nahian,

irakaskuntzaren hastapenak eta ideiak gainbegiratzen dira,

errealitatea era kritikoan ikertu behar dela ulertzen baita. Integrazio

kulturala bilatzen da, baina kultura eta gizartea aldatzeko asmoz,

zientziak ez baitu neutralitate politikorik. Ikasteko modu honek

partehartze aktiboa eskatzen du, besteekin eta besteengandik

ikasten baitugu arazoak denon artean konpontzen. Ideologia

politikoetatik ihes egin nahian, gizartea aldatzeko ahalegina egiten

da.

Paradigma emergentea edo ekologikoa. Sánchez Bañuelosek (2000)

paradigmen artean konpatibilitate bat egon behar dela esaten du, eta

Page 21: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 31

modu honetan, metodologia bata edo bestea erabiliko da aurrean

dugun egoeraren arabera. Autore honen ustez, paradigma bakoitzak

aplikazio-maila bat izango du egoeraren arabera.

1.8. GORPUTZ HEZKUNTZAKO IRAKASLEA ETA HAREN FUNTZIOAK

Irakasle batek zerbait erakutsi behar du, edo ezagutzak kudeatu behar

ditu; horretarako, hausnartzeko, lankidetzan aritzeko eta ezagutza eraikitzeko

gaitasuna izan beharko du. Irakaslegaiak ez du prestakuntza teknikoa bakarrik

jaso behar, prestakuntza etikoa ere behar du (Pascual, 2000). Praktika ulertu

egin behar da, praktika bera ulertzeko eta irakaskuntzaren kalitatea hobetzeko.

Ikasleak bere proposamenak sortzeko aukera izan beharko du, batez

ere, arazo-egoeren aurrean. Norbere identitatea eta inguruan dugun jendartea

ulertzeko eta ezagutzeko eta pentsatzen ikasteko, -bizi-kalitatea hobetzen

duten gaitasunek garrantzi berezia izango dute, bai eta integrazio soziala,

harremanak eta komunikazioa bultzatzen dutenek ere (Alonso Tapia, 1989).

1.9. ERREFERENTZIA BIBLIOGRAFIKOAK ETA IRAKURGAI

GOMENDATUAK

Alonso Tapia, J. (1989) “¿Enseñar a pensar? Sí, pero ¿cómo?”. Cuadernos de

Pedagogía 164. zk., 52.-54. or.

Arnold, P.J. (1991) Educación Física, Movimiento y Curriculum. Madril: Morata.

Barbero, J.I. (1989) “La Educación Física, materia escolar socialmente

construida”. Perspectivas de la Actividad Física y el Deporte 2. zk., 30.-35.

or.

Barbero, J.I. (1992) “La difícil búsqueda de alternativas a la Educación Física

dominante”. Perspectivas de la Actividad Física y el Deporte, 4 zk., 5.-8. or.

Barbero, J.I. (1996) “Tratamiento Pedagógico de lo Corporal. Hacia la

construcción de un discurso autónomo en/de la E.F”. Actas del III Congreso

Page 22: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 32

Nacional de Educación Física de Facultades de Educación y XIV de

escuelas universitarias de Magisterio. Guadalajara: Alcaláko Unibertsitatea.

Blandez, J. (1996) “La reflexión desde la perspectiva del alumnado”. III Congreso

Nacional de EF de Facultades de Educación y XIV de Escuelas

Universitarias de Magisterio, Guadalajara: Alcaláko Unibertsitatea.

Bores, N.; Castrillo, J.; Martinez, L. (1993) “Análisis de la concepción de los

alumnos como instrumento para transformar la práctica docente”. Actas del

XII Congreso Nacional de Educación Física en Escuelas de magisterio.

Sevilla: Sevillako Unibertsitatea.

Cajigal, J.M. (1972) El deporte a la luz de la ciencia. Madril: CSD.

Carr, W. eta Kemmis, S. (1988) Teoría Crítica de la Enseñanza. La investigación-

acción en la formación del profesorado. Bartzelona: Martínez Roca.

Cecchini, J.A. (1991) “Bases para una Educación Física Funcional”. Rev. Apunts

de Educación Física y Deportes, 48. zk., 24.-33. or.

Cecchini, J.A. (1994) “El método psicocinético de Jean Le Boulch”. La Educación

Física y su Didáctica. Madril: I.C.C.E.

Cecchini, J.A. (1996) “Concepto de Educación Física”. Personalización en la

Educación Física. Madril: Rialp.

Coll, C eta beste batzuk (1988) El marco curricular en una escuela renovada.

Madril: Akal.

Coll, C. (1991) “Concepción constructivista y planteamiento curricular”. Cuadernos

de Pedagogía, 188. zk., 8.-11. or.

Contreras, O. (1997) “Didáctica de la Educación Física”. Manual del maestro

especialista en Educación Física. Madril: Pila Teleña.

Contreras, O. (1998) Didáctica de la Educación Física. Un enfoque constructivista.

Bartzelona: INDE.

Delgado Noguera, M.A. (1991) “Hacia una clarificación conceptual de los términos

en Didáctica de la Educación Física y el Deporte”. Revista de Educación

Física, 40. zk., Bartzelona: Rafael Martín.

Fraile Aranda, A. (1999) “Proyecto Docente y de Investigación de E.U. de

Formación del Profesorado”. Educación Física y su Didáctica. Valladolideko

Unibertsitatea.

Gardoqui, M.L. (1994) “Concepto de Didáctica de la Educación Física”. La

Educación Física y su Didáctica. Madril: I.C.C.E.

Page 23: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 33

Gimero, J.; Pérez, A. (1983) “La enseñanza: su teoría y su práctica”. Madril: Akal.

.Hernández Alvarez, J.L. (1996a) “La construcción histórica y social de la EF, el

currículo de la LOGSE ¿una nueva definición de EFE?”. Revistas de

Educación 311. zk., 51.-76. or.

Hernández Alvarez, J.L. (2000) “El Futuro de la Formación del profesorado de

Educación Física”. Actas del XVIII Congreso Nacional de Educación Física.

Ciudad Real. Gaztela-Mantxako Unibertsitatea.

Kirk, D. (1990) Educación Física y Curriculum. Valentzia: Valentziako

Unibertsitatea.

Lorenzo, M. (1994) Los Fundamentos del Curriculum. Alcoi: Marfil.

Lozano, J.J. (1996) “Ideas previas como punto de arranque de la asignatura EF y

su Didáctica I, en los alumnos de 2º de EF de la Escuela de Magisterio de

Cáceres”. III Congreso Nacional de EF de Facultades de Educación y XIV

de Escuelas Universitarias de Magisterio. Guadalajara: Alcalako

Unibertsitatea.

Macazaga, A. (1991) “Educación Física y su didáctica”. Apuntes de los postgrados

de Educación Física para profesorado de Primaria, organizados por la

UPV/EHU. Barne-argitalpena. Bilbo.

Martinez Alvarez, L. eta beste (1996) “Temores ante las prácticas específicas de

Educación Física”. III Congreso Nacional de EF de Facultades de

Educación y XIV de Escuelas Universitarias de Magisterio, Guadalajara:

Alcaláko Unibertsitatea,

Martinez, L. (1994) “Influencias de las creencias ímplicitas en la formación Inicial

de los especialistas en Educación Física”. Actas del XII Congreso Nacional

de Educación Física en Escuelas de magisterio. Sevilla: Sevillako

Unibertsitatea.

Parlebas, P. (1989) “Perspectivas de una Educación Física Moderna”. Cuadernos

técnicos de UNISPORT. Málaga: Junta de Andalucía.

Pascual, C. (2000) “La Pedagogía crítica: una cuestión de ética”. Actas del XVIII

Congreso Nacional de Educación Física. Ciudad Real: Gaztela-Mantxako

Unibertsitatea.

Pérez Gomez, A.I. (1997) Socialización Profesional del futuro Maestro Docente en

la cultura de la Institución Escolar. Revista interuniversitaria de Formación

del Profesorado 29. zk., 125.-140. or.

Page 24: 4 lehenengo gaia Zer dakigu azken zuz

Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I Maria Teresa Vizcarra Morales

1. GAIA: Zer dakigu Gorputz Hezkuntzari buruz? 34

Pérez Gomez, A.I. (1999) La Escuela Educativa en la aldea global. Revista

Cuadernos de pedagogía, 286. zk. (abendua), 88.-96. or.

Pieron, M. (1988) “Didáctica de las Actividades Físicas y Deportivas”. Madril:

Gymnos.

Sanchéz Bañuelos, F. (2000) “La Dulcificación del modelo técnico: la perspectiva

cognitiva y ecológica”. Actas del XVIII Congreso Nacional de Educación

Física. Ciudad Real: Gaztela-Mantxako Unibertsitatea.

Tinning, R. (1992) Educación Física: La Escuela y sus profesores. Valentzia:

Valentziako Unibertsitatea.

Tinning, R. (1994) “Reflexionando sobre nuestra práctica; Enseñanza Reflexiva,

Investigación-acción y Formación del Profesorado de E.F”. Rev.

Perspectivas de la Actividad Física y el Deporte. 2. zk., 25.-29. or.

Vicente Pedraz, M. (1986) “Teoría Pedagógica de la actividad Física”. Madril:

Gymnos.

Vizcarra, M.T. eta beste (1997) “Los Instrumentos de Evaluación en Educación

Física”. Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Ikerketa eta Unibertsitate Saileko

Pedagogi Berrikuntzarako Zuzendaritza. Bilbo: Lankopi.

Zagalaz, M.L. (1998) La Educación Física Femenina en España. Jaen: Jaengo

Unibertsitatea,.

Zagalaz, M.L.; Cachón, J. (1999) “Sobre el concepto de Educación Física y

Deporte: teorías, aspectos, definiciones”. Actas del XVII Congreso Nacional

de Educación Física. Huelva: Huelvako Unibertsitatea.

Zagalaz, M.L.; Cepero, M.; Arteaga, M. (1999) “Análisis del avance en la

Investigación de la Educación Física y Ciencias de la Actividad Física y el

Deporte”. Actas del XVII Congreso Nacional de Educación Física. Huelva:

Huelvako Unibertsitatea.

Zulaika, L.M. (2000) “Gorputz Hezkuntza eta bere didaktika I irakasgaiko

apunteak”. Gasteiz: Euskal Herriko Unibertsitatea.