2013ko egutegia - nafarroa.gob.es · Izarren bidean barna ibiltzea, bestalde, Naturaren Liburua...

2013ko egutegia2013ko egutegia

Natura Donejakue bideanNatura Donejakue bidean

Donejakue Bidea, 2010ean bidearen urtea ospatu zenez geroztik, ospea irabaziz joan da egunetik egunera bai baliabide turistiko gisa bai naturaz gozatzeko aukera gisa. Ailegatzen diren gehienak Santiagoraino doazen erromesak dira. Beste batzuek, berriz, bidearen etapetako paisaia paregabeez eta kultur ondare bikainez gozatzea dute helburua. Asko dira Donejakue Bidea egiteko arrazoiak. Arrazoia edozein delarik ere, erromesa, xendetan dabilenean, historia aberatsak, arteak eta paisaiak inguratzen dute. Ikusten dituen parajeak kulturaz beteak daude, eta bisitariak ezagutu eta miretsi egin dezake. Izarren bidean barna ibiltzea, bestalde, Naturaren Liburua irekitzearen parekoa da, naturari behatzea baita hura ulertzeko lehenbiziko pausoa. Ibiltaria berez hasten da solasean ingurunearekin, eta Pirinioarekin lotura handiagoa duten eta jendetsuenak diren bi bideetako kulturaren eta paisaiaren ondare aberatsarekin eginen du topo: Orreagako bidearekin eta Somporteko bidearekin. Joan zen urtean, 60.000 lagunetik gora pasatu ziren Nafarroan barna. Haien %60tik gora atzerritarrak ziren. Bide ohikoena "bide frantsesa" da (erromesen %82k hartzen dute hori). 2013an, hain zuzen, 25 urte beteko dira Europako Kontseiluak Donejakue Bide frantsesa Europako Lehenbiziko Kultur Ibilbide deklaratu zuenetik. 20 urte, bestalde, UNESCOk Gizateriaren Mundu Ondare deklaratu zutenetik. Horregatik, ibilbideak gurutzatzen dituen bost erkidegoek -Galizia, Errioxa, Nafarroa, Aragoi eta Gaztela-Leon- protokolo bat sinatu dute Oñan (Burgos) ibilbidea sustatzeko. Ospakizun eta sustapen ekitaldi hauetara bilduz, Nafarroako Gobernuko bi departamentu (Landa Garapena, Ingurumena eta Toki Administrazioa; Kultura, Turismoa eta Erakunde Harremanak) batera aritu dira lanean 2013ko egutegi bat egiteko, "Natura Donejakue Bidean" izenekoa. Egutegi hau Nafarroako ingurumeneko balioak ezagutarazteko beste urte hauetan egindako saileko beste bat da: 2010ean, Biodibertsitate Biologikoari buruzko Nazioarteko Urtea dela-ea; 2011n, Basoei buruzko Nazioarte Urtea dela-ea, Nafarroako Monumentu Naturalak; 2012an, migrazio hegaztiei buruzkoa dela-eta. Egutegia formatu digitalean baizik ez da banatzen, eta Nafarroako Gobernuaren atarian dago, nahi duenak deskargatu dezan: www.navarra.es

Editatu:Informazioaren eta Ingurumen Hezkuntza Saila.Ura Zerbitzua Landa Garapeneko,Ingurumeneko eta Toki Administrazioko Departamentua. Lagundu: Zerbizua Marketing eta Turismoa Produktuen garapena.

Kultura,Turismoa eta Erakunde Harremanetarako Departamentua Testuak: Juan Carlos Bascónes Carretero Argazkiak: Informazioaren eta Ingurumen Hezkuntza Saila Irudiak Nafarroako Turismoa Argazki adeitasuna Juan Cañada Guallar Marrazkiak: Vieiro& Petrus, de Alberto Uzcarré Delgado Tipografía: Anna Vives, sortu du bere tipografa gutun erabilfgarri edozein testu- prozesadorea idazten sindromea behera aduen neska bat da. Ekimena Anna honen helburua Fundazioa Itinerarium lankidezarekin helburua dabere lotutako gaitasunak gehituz, hala nita, berdintasun sozial et atalde lanaren garrantzia bezalako bailoak zabaltzea eta sustzea et atalde lanaren garrantzia bezalako balioak.

Donejakue bideko erromesak

Astelehena Asteartea Asteazkena Osteguna Ostirala Larunbata Igandea

2322

13

14 15

10 11

27

17

24

31

9

21

127 8

302928

16

25

2018 19

26

URTARRILA

3 4 5 621

Frantsesbidea: Donibane Garazi eta CompostelakoDonejakue lotzen ditu. Compostelarako erromesaldienardatz garrantzitsuena eta ezagunena da. Orreagatikabiatzen da eta zainduena nahiz erosoena izan da beti, aldeguztietatik. 775 km ditu eta 31 geldialdi.Bide Aragoiarra: zaharrenetakoa da, baita erruz erabiliaere. 164,3 kilometro dauzka eta 6 geldialdi.Frantsesbidearekin bat egiten du gero. Huescako,Zaragozako eta Nafarroako probintzietan igarotzen da.Bide Zaharra: ezagutu aurreneko bidea, Alfontso II.aGarbiak egin zuena IX. mendean, Donejakue apostoluarenhilobi aurkitu berria ikusteko. Oviedon hasi eta Asturiaskomendebaldeko kontzeju guztiak zeharkatzen ditu. Euskal Bidea: Baionakoa, San Adriango tunelekoa etaBarneko bidea ere deitu izan zaio. Compostelarako ardatzfuntsezkoa izateaz gainera, Irundik penintsulako erdigunerasartzeko ate garrantzitsua ere bada. Iparraldeko Bidea: Erdi Aroko Errege-erregina europarrekbide hori hartzen zuten Donejakuera iristeko.Luzeenetarikoa da, Platako bideak soilik baititu kilometrogehiago. Platako bidea: izen honekin aipatzen da K.o. 217ko mapabat, galtzada erromatarrak azaltzen dituena. Kodizeen bidezzabaldu zen gero. Bikaina zen mapa, eta ondare ederraInperio garaiko Hispaniako bide sarea ezagutzeko. 34 bidejasotzen dira bertan. Sanabriako bidea: beste aukera bat da, zenbait biderenordez har daitekeena. Laburrenak, Lazan barna, 367 kmditu. Bide luzeena, 980 km, Sevillatik dator Platako Bideanbarna. Ondotik Platako Bidea eta Frantsesbideak datoz.Bide Portugaldarra: Espainiako tarteak 119 km ditu, Tuitikhasita. Fisterra eta Muxiarainoko epilogoa: 29,3 km


Kultura Nafarroako Donejakue Bidean barna

OTSAILA

7

1 2 3

8 9 10

11 12 13

4 5 6

24

16

21 22 23

14 1715

28

18 19 20

25 26 27

Asko dira Donejakue Bidea egiteko arrazoiak.Arrazoia edozein delarik ere, erromesa,xendetan dabilenean, historia aberatsak, arteaketa paisaiak inguratzen dute. Ikusten dituenparajeak kulturaz beteak daude, eta bisitariakezagutu eta miretsi egin ditzake.Ibiltariaren eta inguruaren arteko solasa berezsortzen da, herri edo eskualde bateko jendearenbizi molde eta moduez, eta inguruneko naturazjakin-nahia pizten zaion aldiro.Jendeak bazter naturalak, bere etxe berdea,zizelatu ditu, naturarekin eragin-trukean bizi izanbaita beti eta, hala, mendeetan barrena eredujakin batzuk sorrarazi ditu, belaunaldiz belaunaldilanda kulturaren arauen bidez iritsi zaizkigunak.Nafarroa anitza da oso eta erromesak bertakobazter naturalen joritasun ezohikoaz gozadaitezke Bideek sortaldetik sartaldera hartzendituzten 220 kilometroetan barrena. Gero eta gehiago dira Bide hau ibiltzen dutenerromesak Nafarroaren eta Frantziaren artekomugatik abiaturik, Luzaide inguruan. Orobat,gero eta gehiago dira Bidearen tarteren bat edobeste egiten dutenak jaiegunetako txangoetan. Nafarroako Donejakue Bideak aukera paregabeadira bertako kultur eta natur ondare baliotsuahobeki ezagutzeko

Luzaide eta Ibañeta Frantziako Bidearen

Isurialde atlantikoa eta goi ordokiak

Ikuspegia Orreagatik


3

10

MARTXOA

1 2

98

17

24

31

23

16

3028

18

6 7

13 14

5

12

4

29

2221

11

19 20

15

25 26 27

Donejakue Bidea Luzaiden barrena sartzen da Nafarroan.Hasieran, kantauriar gisako ibar barren goxo batzeharkatzen du, landazabal beti-berde batean barrena,Luzaide ibaiari segika. Muino biribilkaren artekobehealdetik doa hasieran, ehun urtetik gorako hariztieneta gaztainadien artean, baina Pirinioetako iparraldekomazel malkartsu eta amildegiz beterikoetara iristen daberehala: Aldude mendi zaharra dugu, Ibañetakomendateak zeharkatua.Inguruko mendi-mazeletan, baserri zaharrak zutikoraino eta latx ardi saldo ugariak, bertako abeltzaintzaestentsiboaren erakusgarri. Arduraz ongarrituriko sega-belardiak hesitzeko, heskaiak nonahi, zuhaitz etazuhaixka ongi moztuez osatuak, bocage tankerakopaisaia eratuz. Iralekuak segatu, pilatu eta metakosatzen dira, ukuiluetan betiko moduan erabiltzeko. Basoak, lizarrez, sahatsez, haritzez eta hurritzezosatuak, eta Luzaide baserreka ertzetako haltzadiak ikusdaitezke 600 metrotik beheitiko bazterretan. Txilardiaketa ote basoak dira nagusi lehengoratze bidean daudennatur guneetan.Atlantiko-mediterraneo uren banalerroa, Luzaide etaOrreaga bereizten duena, pagadiz jantzia dagogehienbat. Pagadien barren ospel eta hozkirrian,orbelezko lastaira bigunen artean, bertako flora bereziguztia dugu ikusgai: iratzeak, goroldioak eta gramineoloreen itxurako lili xumeak, basoko luzula bezalakoak,kantauri isurialdeko ezponda hezeetako belaze osoakhartzen dituztenak.Luzaideko zeruan askotariko hegaztiak ikus daitezkeurte osoan, leku babestua izateaz gain Linduxeko lepoaEuropa eta Afrika arteko pasabidea baita hegaztimigratzaileendako.

Orreaga

PekoetxeaLuzaide

Ortzanzurieta

Venta Peio

219249

363

1050

945

Landare fruitudunak, lizarrak, hurritzak, gaztainondoak, sahatsak, pagoak eta haritz azidofiloak eta arruntak. Ugatza, arrano beltza, sai arrea eta hegazti migratzaileakBertako zuhaitz zuhaixka eta belarrak, iratzeak eta goroldioak Latx ardiak, oreina, orkatza eta basurdea

Landare fruitudunak, lizarrak, hurritzak, gaztainondoak, sahatsak, pagoak eta haritz azidofiloak eta arruntak. Ugatza, arrano beltza, sai arrea eta hegazti migratzaileakBertako zuhaitz zuhaixka eta belarrak, iratzeak eta goroldioak Latx ardiak, oreina, orkatza eta basurdea

Orreaga Frantziako Bidearen

Pagadi eta hariztien artean

Bidea Orreagan barrena


27 28

10 11

29 30

8

17

9

18

22 23 24

16

25

15

26

2120

12 13 14

19

APIRILA

1 2 3 4 5 6 7

Ibañetako mendatearen behealdean, Donejakue bideko tokiestrategiko batean, hantxe Orreaga. Uren banalerrokopagadi menditarrak bukatu eta ibar barreneko haritzakhasten diren tokian bertantxe kokaturik, Kolegiatakzehaztasun harrigarriz mugatzen ditu eskualde atlantiarrakberezko dituen bi ekosistema eta baso paisaia horiek.Hegoaldera, Bideak tarte luze eta zuzenak egiten dituharitzen itzalean. Basoan gailentzen diren haritz ikaragarrihandien inguruan, elorri zuriak eta hegoaldeko elorrizuriak nonahi. Oihanpean harrigarria da gorostien joria.Baso bakanduetan aise ibil daiteke, eta barrenekozelaiguneak belarki ugariz betetzen dira udaberrian:urrebotoia, lilipa arrunta, sanjose-loreak, xanporak, biri-belar hosto luzeak eta, alde istiltsuagoetan, ostargi-belarhoria, egur-belarra eta nasailora. Sega-belardi zabalak ere badaude, heskai oparoz etaespezie anitzez inguratuak, hala nola udaberrian loratzeanikusgarri dauden otsagereziondoez.Basoek harturiko paisaiaren ordez, abeltzaintzarakobazterrak agertzen dira, abere saldo handiekin etagizakiaren eragin nabarmenarekin. Eremu lau eta zapalgehienetako lurzoruak maiz istiltzen dira azalean etaputzuak osatzen dira, faunarako interesgarriak eta floraespezie berezien sorlekuak.Oiarburu, Otezilo eta Xuringoa errekastoek meandroakmarrazten dituzte sigi-saga larre hozkirrietan zehar etaurak batzerakoan Urrobi izena hartzen duen baserrekabihurtzen dira, Artze mendian barrena joateko gero basoparegabeen artean.Bidea Mezkirizko mendatera iristen da hala, etagoialderaino hedatzen diren pagadi hozkirri eta ospeletanbarrena sartzen da

Orreaga Bizkarreta/GerendiaPto de Mezkiritz Puerto de Erro 946 922

780 810

Pagadiak, haritzak, elorriak, gorostiak eta otsagereziondoak.Hegazti migratzaileakBelar espezieak, urrebotoia, lilipa arrunta, sanjose-loreak, ostargi-belar hori, heskaiak eta sega-belardiakMuturluze piriniarra, uhandrea, baso-igel gorria, amuarraina, oreina, orkatza, basurdea, latx ardia eta pottokak

Pagadiak, haritzak, elorriak, gorostiak eta otsagereziondoak.Hegazti migratzaileakBelar espezieak, urrebotoia, lilipa arrunta, sanjose-loreak, ostargi-belar hori, heskaiak eta sega-belardiakMuturluze piriniarra, uhandrea, baso-igel gorria, amuarraina, oreina, orkatza, basurdea, latx ardia eta pottokak

Erro gainetik Arga ibarrera Frantziako Bidearen

Paisaia atlantikoaren amaiera

Erromesaren Monumentua, Erreniegan


31

5

19

22 23 26

6 10 11 12

MAIATZA

1 2 3 4

13

20 24 25

17 18

27 28

7 8

15 16

21

9

14

29 30

Bidea Erroren eta Argaren goi-ibarretan barrenadoalarik, hosto ilaunduneko haritzak eta ler gorriaknagusitzen dira paisaian. Ibilbidean aurrera eginahala, gero eta nabarmenagoa da aldatuz doalaingurua: klima ez ezik harriak, lurrak, landareak,koloreak nahiz usainak.Arga ibarreko harizti eta pinudiek Ibañetakopagadiek baino anitzez ere euri gutxiago hartzendute, eta bertako batez besteko tenperaturahandiagoa izateaz gain, uda garaian nolabaitekoagorraldia ere egoten da. Horren guztiarenondorioz, desagertu egiten dira hosto samur, laueta erorkorreko basoak, bereziki pagadiak etaharitz arrunteko basoak. Argitsuago den paisaia horretan, hosto larrukara,ilaundun eta neguan iraunkorreko haritzaknagusitzen dira, pinudiak lagun dituztela sarri.Sasitza zabalak ere gailentzen dira, ezpelez osatuakgehienbat. Ezpondetako txilardiak desagertu etagenista-sastrakadi trinkoak hazten dira orain,Kantauriko olo luzearekin batera. Mendialdeko basoak eta ibar barreneko larreheskaiz inguratuak pixkanaka aldatzen doaz etanekazaritza eta abeltzaintzako paisaia bihurtzen.Azkenean, Esteribarren, zereal laboreak hastendira, alor txiki, erregular eta zabaletan. Behi piriniar eta latx ardien saldoen, ordez, rasaardiak eta behor taldeak agertzen hasten dira mazelerdietan zabaltzen diren bazkatzeko larrenaturaletan

Larrasoaña Irotz

AtarrabiaPuerto de ErroZubiri803

540 515 476 434

Hosto larrukara eta ilaunduneko hariztiak, pinudiak eta erkametzak. Ezpela, genista, belazeak eta zereal alorrakHontz handia, miruak eta saiakEzpela, genista, Kantauriko oloa, belazeak eta zereal alorrakRasa ardiak, behor taldeak, azeriak eta urtxintxak

Hosto larrukara eta ilaunduneko hariztiak, pinudiak eta erkametzak. Ezpela, genista, belazeak eta zereal alorrakHontz handia, miruak eta saiakEzpela, genista, Kantauriko oloa, belazeak eta zereal alorrakRasa ardiak, behor taldeak, azeriak eta urtxintxak

Iruñerria eta Erreniega Frantziako Bidearen

Paisaia zabala eta argitsua

Erreniega mendilerroko ikuspegia


23

26 27 302824

20 21 22

29

17 18 19

25

EKAINA

1

3 5 6 7 8 9

2

4

10 11 1614 1512 13

Iruñerriko paisaia zabala eta argitsuak iragarri egitendigu bukatzear dela atlantikoaren eraginpeko giroa,mendialdeko aurreko etapetan gailena.Tuparriek eta eskualde mediterraneoranzko iragaitebioklimatikoak eragiten dituzte landarediko aldaketaanitz. Buztin-lur heze eta sakonetan, hosto ilaundunekohariztiak zabaltzen dira. Bizkarretako ezponda pikoetan,lubakiak eta higadurak tankeraturiko aldeak agertzendira modu naturalean, zeinak igarobide ekologiko bihurtubaitira eskualde mediterraneoko faunarako eta floraaromatikorako.Arga ibaiak Iruñerriko ibarrak drainatu eta emankorbihurtzearekin batera tuparria higatzen du, eta ezpondasemibertikal zabalak sortzen, Iruñeko jatorrizkohiriguneko talaia eta babes naturalak.Iruñerriko paisaia zaharrean ametz ilaundunarenameztiak gailentzen ziren, baita ibai inguruko zumardiakere, geroko alor zabalen kokaleku.Ezkaba mendiko artadiek eta Alaizko zein Erreniegakohegoldeagokoek mundu mediterraneoa hurbil delaerakuste dute. Ezkai soroetan eta belar aromatikoz etasendabelarrez gainezka dauden larreetan igartzen da,batez ere, hurbiltasun hori.

Erreniega mendiaren bitasuna nabarmena da:iparraldean, ametz ilaundunak eta ezpela; eguteran,aitzitik, artadi eta abarizti zabalak. Zereal alorrakhareharrizko eta konglomeratuzko mazelan gorahedatzen dira hegoaldean. Mendiaren ekialde-mendebaldeorientazio nagusiak bi isurialdeetako ekosistemetanageri den asimetria sendotzen du.

Burlata

Atarrabia Iruña Cizur Menor

Alto del Perdón

434 425 446 457

766

Harizti ilaundun eta piriniarrak, arteak, erkametzak, zumarrak eta larizio pinuakMirotz urdin eta zuriak, belatz gorria, miru gorria, miru beltzaAitzurreko baratze emankorrak, zerealak, ezkai soroak, belar aromatikoak eta sendabelarrak.Rasa ardia, orkatza, basurdea.

Harizti ilaundun eta piriniarrak, arteak, erkametzak, zumarrak eta larizio pinuakMirotz urdin eta zuriak, belatz gorria, miru gorria, miru beltzaAitzurreko baratze emankorrak, zerealak, ezkai soroak, belar aromatikoak eta sendabelarrak.Rasa ardia, orkatza, basurdea.

Garestik Vianaraino Frantziako Bidearen

Alor mediterraneoak

Lokiz, atzealdean


2118

24 25 26 2827

UZTAILA

2 3 4 5 6

8

7

109 12 13

1

11 14

29 30

19 20

22 23

15 16 17

31

Erreniegako hesi biogeografikoa igarotakoan, mendebaldekoNafarroako Erdialdea hasten da, hala esaten baitzaioMendialdearen eta Erriberaren tarteko eremua delako ezsoilik geografiari begira baizik eta dauzkan bereizgarriekologiko eta agroklimatikoei begira ere. Mediterraneokolaborantza lurrak dira horren adierazle nabarmena,Izarbeibarko herritako olibadiak bereziki, Erreniegakohegoaldeko behealdean.Artadiak lur eta alde lehorrenetan hedatzen dira etaerkametzak lur sakonenak baliatzen ditu, udan ur askiizateko. Erkameztien lur hozkirrienak askotarikolaboreetarako baliatzen dira, baita zereal etaardantzeetarako ere. Eremu legartsuetan, oliboak etaalmendrondoak. Lurrak laborantzarako egokiak ez direnean,jatorrizko artadiaren landareak ageri dituzte eta arditarakobazkalekutako erabiltzen dira. Mendi mazelak, berriz, abariztisarriz eta sastraka txikiz beteta egoten dira.Garestik Mañerurako aldapan dagoen behatokitik hegoaldera,nekazaritza paisaia gailena ikusgai. Mañeru inguruko ezpondamaldatsuetan agertzen diren kisuek egoera ekologiko osoberezia eragiten dute, lurra lehorrago bihurtzen dutelako,eta lore arrosako itxikiorria, erromeroa, albardin etaantzeko landareak hazten dira bertan.Villatuerta aldeko lurrak, berriz, fresko eta hezeagoakdirenez, erkamezti baten hondar aleak gorde dira, eta aretoki batzuetan eite bitxiko zuhaitzak.Lizarra jatorri diapirikoko sakonune batean dago eta bertannabarmena da paisaia mediterranearragoa dela. Abaritzaugaria da harkaiztietako sastraketan, alorretako bazterretaneta artadietako nahiz alepo pinuen basoetako inguru-zerrendetan eta barnealdean. Zumakea heskai eta bide zeinalorretako ertz askotan hazten da Lizarra inguruan.

Alto del PerdónGares Cirauqui Río Salado Villanueva

Lizarra

770

345 496 392 442 421

Alepo pinuaMirotz urdin eta zuria, hegatxabal eta txoriandreak, sai arreak, arrano beltza, miruak eta uretako hegaztiakZereala, ardantzeak, sastrakak, erromeroa, estrepak, albitz-belarrak, anbuloak eta errudak.Ardiak

Alepo pinuaMirotz urdin eta zuria, hegatxabal eta txoriandreak, sai arreak, arrano beltza, miruak eta uretako hegaztiakZereala, ardantzeak, sastrakak, erromeroa, estrepak, albitz-belarrak, anbuloak eta errudak.Ardiak

Estellerritik Bianako urtegira Frantziako Bidearen

Lehorreko zereal alor handiak

Bianako urtegiko ikuspegia


8

26

19 20 21 22

12

5 6 7

23 24 25

27 28 29 30 31

18

9 10 11

1713 14 15 16

4

ABUZTUA

1 32

SansolVillamayor de Monjardín

Los Arcos Viana

Lizarra

420

656446 469484

Donejakue bidea Estellerrian barrena doa Nafarroanegiten duen azken tartean. Paisaia zabaleko eskualdeadugu, lehorreko zereal alor handiek osatua. Azken artadiak atzean gelditu dira, Jurramendikobehealdean barrena gora doan azken tartea igarota.Aurrerago, alepo pinua besterik ez. Los Arcos aldean,Estellerriko Erriberako gainazal handiak estaltzendituzten igeltsuzko materialak azaltzen dira. Haietansastrakak osatuz ikusgai, eskanbroia, erromerotxoa,txitxiriotxo hiruhortzeko hostoduna eta estrepak,mosaikoak osatuz albitz-belar, anbulo eta errudekin,ardien bazkaleku. Estepako hegaztiek, hala nola mirotzurdin eta zuriek, atalarrak eta alaudido zenbaitek bertakogatz-lautada eta zereal alorretan daukate denik etaingurunerik onena. Ibilbide osoan zehar Lokiz eta Kodesko Ioar mendienerliebeak ikusgai: eguterako hormatzar horietatik ateraeta lautadaren gainean hegaldatzen dira sai arrea, arranobeltza, miruak eta korbidoak, zereal alorretako zeruargitsuen alaigarri.Euria urria da hemen eta udako agorraldia, luzea.Paisaiak, beraz, kolore berdea eta zuhaitzak galtzen ditu,alorrek urre-kolorea hartzen dute berehala; larreakuztailerako ihartu, eta gatz zarakar zuria agertzen dagainazalean urteko hilabete askoan.Izarren bideak El Salobre edo Las Cañasko urtegiko naturerreserbaren ondoan uzten du Nafarroa, Vianako udalmugapean. Bordongo Hegaztien Behatokia da urtegiarengaineko atalaiarik onena, baita inguruko ekosistemakezagutzeko toki paregabea ere

Alepo pinuaMirotz urdin eta zuria, kuttulioak, sai arreak, arrano beltza, miruak eta uretako hegaztiakZereala, ardantzeak, sastrakak, ezpela, genista, Kantauriko oloa, belazeak eta zereal alorrakArdiak eta behor taldeak

Alepo pinuaMirotz urdin eta zuria, kuttulioak, sai arreak, arrano beltza, miruak eta uretako hegaztiakZereala, ardantzeak, sastrakak, ezpela, genista, Kantauriko oloa, belazeak eta zereal alorrakArdiak eta behor taldeak

Jokabide onak Vieiro & Petrus-ekin


15

22

29

IRAILA

1

5

12

7

9 10 11 14

8

30

19

6

13

25

4

26

2 3

23 24 28

16 17 21

27

2018

Zaindu iturriak, ibaiak eta gainerako ur-lasterrak. Ezbota ez detergenterik, ez xaboirik, ez kontserba-latetako oliorik ezta gai kutsatzailerik edo hondakinikere. Uraren kalitate ona ezinbestekoa da uretako faunaeta flora bizirik irauteko.

Errespetatu ibilbidea bera eta jabetza pribatua. Ez sortuingurua hondatzen duten lasterbideak edo jabetzapribatuetan sartzen direnak, eta ez ezazu ezer lapurtulaborantza produkzioetatik, ortuetatik edo fruta-arboletatik.

Errespeta itzazu seinaleak. Ez ezazu seinaleetanpintadarik egin, pegatinarik itsatsi edo horiek hondatu.Zure atzetik datorrenak ere ongi aurkitu behar duinformazioa. Seinaleak mantentzeak dirua balio du.

Zarata ere kutsadura da. Ez urratu bazterrotakolasaitasuna zaratarekin.

Ez utzi zaborrik bidean. Ez bota paperik, zapi bustirikedo garbiketapertsonalean erabilitako zapiriksoroetara. Gorde eta bota itzazu zakarrontzi batera. Ezutzi gorotzak begi bistan, lurpera itzazu.

Kontuz ibili suarekin. Ez piztu surik. Erretzen baduzu, ezezazu zigarro-punta mendian bota, gorde eta bota ezazuedukiontzi batera.

Esako urtegitik Leireko mendilerroraPiriniotako bidea Nafarroan Aragoiko bidea

Leireko mendilerroa


13

20

2726

19

12

5

URRIA

1 2 3 4 6

29

8

14 15

21 22

7

28

9 11

24

17

10

18

30

25

16

23

31

Frantziako hegoaldetik datorren Donejakue bidea 1.640metrotara dagoen Somporteko pasabidetik barrenazeharkatzen ditu Pirinio erdialdeko mendi garai etaikaragarriak eta Berdungo igarobide eguzkitsutik sartzenda Nafarroara. Sakanune tuparrizale handi hau HuescakoJacetania eta Irunberrialdea lotzen dituen korridorenatural eta zabala da. Leireko mendilerroa, Esako urtegiak hartutako Aragoiibarraren gainean zut, garrantzi handiko mugarria daikuspuntu ekologikotik. Pagadiek, urkidiek, ameztiek, ler gorriek, haginek etaharitz ilaundunek estaltzen dute Leireko ospela eta bertanhazten dira, besteak beste, Piriniotako ostargia, eszilapolita eta gainerako landare pirinioarrak, hala nola loreluzeko balerianak, harrautsia eta petrocopti generokoak.Txilardiak, iratzediak eta mendialdeko larreak dira nagusi,eta gailurrean landare bakanen multzoak, hala nola isatsurdina, mendi-isatsa eta genista loreduna. Egutera, aldiz, paisaia mediterranear petoa da, artadizabalekin batera ugariak dira haritz hibridoak etaerkametzak, mediterraneoko lur gorrien, tuparriurdinkaren, mendien behealdeko lokatzen eta Aragoikoterrazen baita tuparri urdinkaren kolonizatzaile. Bidebazterreko sastraketan usain-loreak nonahi: izpilikuak,erromeroak, azitraiak, salbiak eta ezkaiak. Mendi goietako harkaitzetatik eta arroil ikusgarrienbarnealdean, hegazti handien saldo ikaragarriak elkartzendira Aragoiko iraganbideko zeru argitsuetan zirimolaka,eta saldo horietan nabarmen, ugatzak eta Bonelliarranoak, atlantikoaren eta mediterraneoaren egiazkoikurrak. Sai arre talde sarriek, sai zuriak eta miru beltzeta gorriak lagun dituztela, lurraldeko zoko-moko guztiakdituzte ikertzen. Arrano beltza, arrano txikia eta arranosugezale europarra ere ikusten dira inguruotan. Eta,haiekin batera, zapelatz sugezalea, belatz handia, gabiraiaeta belatz gorria

ZangozaEntrada desde Aragón

448 440

Pagoa, ler gorria, erkametza, artea, ametz ilaunduna, sahatsa, makal beltza, urkia, ametza eta hagina.Okil beltza, ugatza, sai arrea, sai zuria, miruak, arranoak, belatzak eta gabiraiak.Piriniotako ostargia, eszila polita, baleriana, harrautsia, txilardiak, iratzediak eta usain-belarrak Orkatza, erbia, basurdea eta urtxintxa

Pagoa, ler gorria, erkametza, artea, ametz ilaunduna, sahatsa, makal beltza, urkia, ametza eta hagina.Okil beltza, ugatza, sai arrea, sai zuria, miruak, arranoak, belatzak eta gabiraiak.Piriniotako ostargia, eszila polita, baleriana, harrautsia, txilardiak, iratzediak eta usain-belarrak Orkatza, erbia, basurdea eta urtxintxa

Esatik Loitiko gainera Aragoiko bidea

Olibondo, almendrondo, ardantze eta zerealen lurra

Pirinioak Olaztik


26 28 29 302725

7 8

11 12 13 14 15

18 19

4 5 6

20

16

21 22

109

17

2423

AZAROA

1 2 3

Zangoza Puerto de Loiti Izo Abínzano

387

705 691652

Esatik aitzina, iparraldekoa da ibilbide zuzenena, Ledeanbarrena doana, Leireko mendilerroaren behealdetik, eta,Irunberrialdearen eta arroilaren bazterretik hartuondoren, Loitiko gainera igotzen dena errepidenazionaletik.Irati ibaiak Irunberriko Arroilaren Natur Erreserbanzizelkaturiko sakan ikusgarria gailentzen da inguruotan,Deabruaren zubian aurrealdean duela eta mendikoharkaitzak atzealdean, eta gainean, berriz, San Adriangoermita zuria. Abariztiak eta artadiak Aragoi ibaitik mendi-mazelan goraigotzen dira, paisaia mediterranear petoa osatuz.Topoklima honen mesedegarri, olibadiak, almendrondosailak eta ardantzeren bat edo beste, zereal alorrenartean. Bardeetako landare batzuk ere hazten dira eskualdehonetan, besteak beste, efedra eta estipa Irunberrikoarroilako zokorik beroenetan, frogatuz hantxe dagoelaIrati ibaian gora doan korridore ekologikoa, igarabek etauretako beste biztanleek ere baliatzen dutena. Esatik ateratzen den beste ibilbideak Aragoikokorridoretik beheiti hartzen du eta, erronkariarrenaltxonbide zaharrean barrena doala, Rocafortera igotzenda Zangozan sartu gabe. Hortik, Oibarko gainean zehar,Izko mendiaren ertzetik doa Loitiko gaineraino.Tarte horretan Zangoza aldeko ikuspegi bikainez gozatudaiteke, Leireko mendilerroa iparraldean gailen etahegoaldean, aldiz, eskualdea ureztatzen duen Aragoiibaiari bidea itxiz, Peñako mendilerroa. Zangoza dugumerindadearen hiriburua eta Xabierko Gaztelua, kultu etaerromesaldien gune

Almendrondoak, abaritza, artadiak, haritza, pinua, olibondoak eta ardantzeakUgatzak, sai arrea, sai zuria, miruak eta arranoak Ibar barneko landareak, hozkilak eta bardeetakoak, efedra eta estipa, besteak beste.Igaraba, trikua, gardatxoa, eskailera-suge leuna eta Montpellierko sugea

Almendrondoak, abaritza, artadiak, haritza, pinua, olibondoak eta ardantzeakUgatzak, sai arrea, sai zuria, miruak eta arranoak Ibar barneko landareak, hozkilak eta bardeetakoak, efedra eta estipa, besteak beste.Igaraba, trikua, gardatxoa, eskailera-suge leuna eta Montpellierko sugea

Loititik Garesera Aragoiko bidea

Basoen eta zereal alorretan zehar

Gares


1

2 3 4 5 6 7 8

9 10 11 12 13 14 15

16 17 18 19 20 21 22

23 24 25 26 27 28 29

30 31

ABENDUA Loitiko gaina igaro eta gero, Bidea gero etasamurragoa eta zuzenagoa bilakatzen da. Izko eta Alaitzmendien paretik doa, Iruñerriko hegoaldean sartu arte.Itzaga, piramide eiteko eta konglomeratu gorrixkazosaturiko 1.353 metroko mendia, bere ingurukoparajeen gainetik gailentzen da. Bertako hegaztienugaritasuna eta garrantzia dela-eta, HegaztienBabesgune Bereziko Eremu deklaratua izan da. Saiarreen kolonia handi bat bizi da bertan, hegazti askokhabia egiteko tokiak ere dituztela ikusi da: sai zuriak,arrano beltzak, belatz handiak, zapelatz liztorjaleak,miru beltzak eta gorriak, aztoreak, belatz gorriak etabelatxinga mokogorriak. Zortekoa izanik, ugatza ereikusiko dugu eremuaren gainean hegaka.Alaizko mendian zehar, ikusgarriak dira altuerarenaraberako baso zerrendak. Behealdeko zerrendan,ametz ilaunduneko basoak artadi bihurtzen diramazelaren erdialdeko kare haitzen artean. Ibarbideetaneta goialdean, lainopean gehienetan, pagadia nagusi.Piriniotako Donejakue Bideak, azkenik, TiebastikIzarbeibar-era joko du eta Orreagatik datorrenadarrarekin elkartuko da Garesen. Azken kilometrohauetan gizakiak eraldaturiko paisaietan barrena doa,Robo errekaren ibar osoa hartzen duten laborantzakolurrak zeharkatuz. Hareharrizko erliebeetan, berriz,ardantzeak, almendrondoak eta olibadi batzuk,Erreniegaren babesean.Eunateko ermitak, oinplano oktogonalekoak etainguruko arkuez apainduta, erreka ondoko ibilbidearenedertasuna du handitzen

Salinas de IbargoitiMonreal

Guerendiain GaresEnerizTiebas

555556

593578

427 350

Pagadi lehorrak, haritz ilaundunak, almendrondoak eta olibadiakSai arrea, sai zuria, arrano beltza, belatzak, miruak, aztorea eta belatz gorriaArdantzeak, olibondoak, fruta-arbolak eta zereal alorrakBasakatua, lepazuria, erbinudea, orkatza, azkonarra, basurdea eta azeria

Pagadi lehorrak, haritz ilaundunak, almendrondoak eta olibadiakSai arrea, sai zuria, arrano beltza, belatzak, miruak, aztorea eta belatz gorriaArdantzeak, olibondoak, fruta-arbolak eta zereal alorrakBasakatua, lepazuria, erbinudea, orkatza, azkonarra, basurdea eta azeria

L M MI J V S D L M MI J V S D L M MI J V S D

1 2 3 4 5 6 1 2 3 1 2 3

7 8 9 10 11 12 13 4 5 6 7 8 9 10 4 5 6 7 8 9 10

14 15 16 17 18 19 20 11 12 13 14 15 16 17 11 12 13 14 15 16 17

21 22 23 24 25 26 27 18 19 20 21 22 23 24 18 19 20 21 22 23 24

28 29 30 31 25 26 27 28 25 26 27 28 29 30 31


1 2 3 4 5 6 7 1 2 3 4 5 1 2

8 9 10 11 12 13 14 6 7 8 9 10 11 12 3 4 5 6 7 8 9

15 16 17 18 19 20 21 13 14 15 16 17 18 19 10 11 12 13 14 15 16

22 23 24 25 26 27 28 20 21 22 23 24 25 26 17 18 19 20 21 22 23

29 30 27 28 29 30 31 24 25 26 27 28 29 30


1 2 3 4 5 6 7 1 2 3 4 1

8 9 10 11 12 13 14 5 6 7 8 9 10 11 2 3 4 5 6 7 8

15 16 17 18 19 20 21 12 13 14 15 16 17 18 9 10 11 12 13 14 15

22 23 24 25 26 27 28 19 20 21 22 23 24 25 16 17 18 19 20 21 22

29 30 31 26 27 28 29 30 31 23 24 25 26 27 28 29

30


1 2 3 4 5 6 1 2 3 1

7 8 9 10 11 12 13 4 5 6 7 8 9 10 2 3 4 5 6 7 8

14 15 16 17 18 19 20 11 12 13 14 15 16 17 9 10 11 12 13 14 15

21 22 23 24 25 26 27 18 19 20 21 22 23 24 16 17 18 19 20 21 22

28 29 30 31 25 26 27 28 29 30 23 24 25 26 27 28 29

30 31

2 0 1 3

AZAROA ABENDUA

URTARRILA OTSAILA MARTXOA

APIRILA MAIATZA EKAINA

UZTAILA ABUZTUA IRAILA

URRIA


1 2 3 4 5 1 2 1 2

6 7 8 9 10 11 12 3 4 5 6 7 8 9 3 4 5 6 7 8 9

13 14 15 16 17 18 19 10 11 12 13 14 15 16 10 11 12 13 14 15 16

20 21 22 23 24 25 26 17 18 19 20 21 22 23 17 18 19 20 21 22 23

27 28 29 30 31 24 25 26 27 28 24 25 26 27 28 29 30

31


1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 1

7 8 9 10 11 12 13 5 6 7 8 9 10 11 2 3 4 5 6 7 8

14 15 16 17 18 19 20 12 13 14 15 16 17 18 9 10 11 12 13 14 15

21 22 23 24 25 26 27 19 20 21 22 23 24 25 16 17 18 19 20 21 22

28 29 30 26 27 28 29 30 31 23 24 25 26 27 28 29

30


1 2 3 4 5 6 1 2 3 1 2 3 4 5 6 7

7 8 9 10 11 12 13 4 5 6 7 8 9 10 8 9 10 11 12 13 14

14 15 16 17 18 19 20 11 12 13 14 15 16 17 15 16 17 18 19 20 21

21 22 23 24 25 26 27 18 19 20 21 22 23 24 22 23 24 25 26 27 28

28 29 30 31 25 26 27 28 29 30 31 29 30


1 2 3 4 5 1 2 1 2 3 4 5 6 7

6 7 8 9 10 11 12 3 4 5 6 7 8 9 8 9 10 11 12 13 14

13 14 15 16 17 18 19 10 11 12 13 14 15 16 15 16 17 18 19 20 21

20 21 22 23 24 25 26 17 18 19 20 21 22 23 22 23 24 25 26 27 28

27 28 29 30 31 24 25 26 27 28 29 30 29 30 31

2 0 1 4URTARRILA OTSAILA MARTXOA

APIRILA MAIATZA EKAINA

UZTAILA ABUZTUA IRAILA

URRIA AZAROA ABENDUA

2013ko egutegia - nafarroa.gob.es · Izarren bidean barna ibiltzea, bestalde, Naturaren Liburua...

Documents

Transcript of 2013ko egutegia - nafarroa.gob.es · Izarren bidean barna ibiltzea, bestalde, Naturaren Liburua...