21•III•95

Joxi sei urte zaharra -goa zen. Zein oroitza-pen dituzu haurtzaro-koak?

Uda Amezketan pasatzen ge-nuen, amaren baserrian. Pri-meran ibiltzen ginen, erabate-ko askatasun giroan. Seianai-arreba gara, Joxi bigarre-na eta ni bosgarrena. Berak as-kotan jolasten zuen bi txikio-kin. Justizia sentimendua ososendoa zuen. Alaia zen eta es-kuzabaltasun ikaragarria zeu-kan. Beti zegoen laguntzeko

prest. Eskolapioetan ikasizuen Joxik. Han jasotako hez-kuntza ez zuen gustukoa etabeste bide batzuen bila hasizen. Politika aurkitu zuen.

Anaiak, hemeretzi urterekin,ihes egin zuenean hasi zen zu-re «kalbarioa». Bai. 1981eko azaroaren 6an –ni-re ahizpa baten urtebetetzeeguna– paisanozko polizia na-zionalak etxera etorri ziren. Jo-xi, Joxean eta beste kide batzuklapurreta egiten saiatu ziren

LASA ETA ZABALA AUZIALASA ETA ZABALA AUZIA

• Letras para la libertad• 2

Hamabost urte zituen Joxi desagerrarazizutenean. Pili Zabalaren «kalbarioa» bi urte

lehenago hasi zen, 1981ean, kalekozjantzitako polizia nazionalak anaiaren bila

etxera etorri zirenean. Ordurako sasianzeuden Joxi Zabala eta Joxean Lasa.

Bart ez du ondo lo egin. Halaxe aitortu diguiritsi eta berehala. Hainbeste urtean hain estu

lotutako barruko korapiloak kazetariarenaurrean askatzea ez da erraza. Joxi etaJoxean GALek bahitu, torturatu eta hil

ondorengo urte luzeak errazak izan ez direnbezala. Barne borroka etengabea izan du.

Gertaera mingarriak ahaztu nahia, eta ezina,batetik. Eta era berean, anaiaren memoria

bizirik gordetzeko beharra.

Xole ARAMENDI

«Gertaera mingarriakahaztu, baina

era berean, Joxiren memoria bizirik

gorde nahi nuen»

Pili ZABALA • Joxi Zabalaren arreba

Juan Carlos RUIZ • ARGAZKI PRESS

Tolosako banketxe batean. Iñi-go Alonso harrapatu zuten, etaJoxi, Joxean eta beste batekihes egin zuten. Ekintza horrenondorioz etxera etorri ziren bi-la. Orduan hasi zen bideguru-tzea. Izan ere, amak ohartarazizigun inori ez esateko Poliziaetorri zenik, Joxi etxean ez ze-goenik... «Ez esan!», hitz horiekoso barneratuta ditut. Ondo-ren, 1982 an, gaueko ordu txi-kietan, Guardia Zibila etorrizen. Etxeko atea bota, eta me-trailetarekin apuntatzen gin-tuzten bitartean, etxea hankazgora jarri eta galdeketa egin zi-guten. Ni ez naiz inoiz isilaizan, baina harrezkero nire iza-era aldatuz joan zen. Beldurra-gatik. Lagunekiko harremanaaldatu egin zen handik aurrera.Etxekoekin ere ez dut hitz eginizan. Errespetuagatik. Iruditzenzaizu zuk hainbeste maite di-tuzunen samina handitu egin-go duzula. Sufrimendu handihorrekin bizi behar dituzu egu-naren 24 orduak, baina ezku -tatu egiten duzu. Norbere sa-mina gauza bat da, bainagurasoak porrot eginda ikusteaoso latza da... Gauza asko gura-soen irribarrea lortu ahal izate-ko egin ditut.

Noiz iritsi zitzaizkizuen Joxi-ren lehen berriak? Pare bat hilabete paseak zireneskutitza jaso genuenerako. Ipa-rraldean zegoela zioen, ondo ze-goela eta Hendaian denok elkar-tzeko hitzordua jarri zigun.Lasatarrak eta zabalatarrak, bifamilia handi, joan ginen. Osonabarmen geratu ginen Hen-daiako kaleetan, agerikoa bai-

tzen Hegoaldekoak ginela. Osoemozionantea izan zen.

1983ko urriaren 16an Baionangertatu zen bien bahiketa. Izugarria! Soinean zeraman ka-zadora etxean daukagu. Arran-goitzeko festetara zihoazen etaauto barruan zegoen kazadorabere ile arrastoekin. Guretzatsakratua da. Errefuxiatuen ize-nean bi gizonezko etorri zirenetxera esanez Joxi eta Joxean ezzirela agertu. Ama negarrez ha-si zen. Egunak pasa ahala sami-na gero eta jasanezinagoa da.Eta sufrimendua are lazgarria-goa egiten zuen politikaren jo-koa ikusteak. Herri Batasunakbabestu gintuen, baina bestealderdi politiko guztien aldetikez genuen babesik jaso eta aregehiago, adierazpen irainga-rriak entzun genituen. Gutazbarre egiten zuten behin etaberriro! Askotan sentitu naiziraindua politikarien aldetikzein beste kaltetuen –biktimahitza ez dut gustuko– aldetik,ez dutelako errespetatu nire sa-mina. ETA gora, ETA behera...eta estatuaren terrorismoa? Se-nitarteko bezala indarkeria po-litikoa jasan dut nik. Izan daite-keen latzena, Estatu batek berebiztanleriaren aurka ezar deza-keen biolentzia politikoa. Zurebalioak, bizitzaren zutabe guz-ti-guztiak hankaz gora jartzendizkizu! Ezin duzu horrelakogertakari bat arrazoitu. Ez dagauza bera talde armatu ilegalbatek ekintza politiko baten on-dorioz hilketa bat egitea edo es-tatu legal batek ekintza ilegalaegitea. Gizateriaren aurkakokrimena izan zen.

22•III•95

23•III•95

25•III•95

Gertatutakoaren arrastorik ga-be eman zenuten urte luzee-tan ametsetan bizirik ikustenzenuen anaia. Ametsetan irribarrez ikustennuen. Duela gutxi Argentina-ko senatari bati entzun diot:«Ez dituzu hilik irudikatzenbizirik ikusi nahi dituzulako».Bere anai-arrebak bahitu zi-tuzten diktaduran eta oraindela bi urte arte ez du jakinnon zeuden. Burmuinak di-tuen zirrikituak dira. Bizirau-teko indarra emango dizunzerbait behar duzu. Arrazio-nalki ezin diozu erantzuniktopatu eta beste ihesbide ba-tzuk aurkitu behar dituzu.

Hamabi urteren ondoren,1995eko martxoaren 21ean ja-kin zuen Euskal Herriak gor-puak Alacanten aurkitu zituz-tela. Senitartekook noiz izanzenuten horren berri?Lau hilabete lehenago. 1994koabenduan eman zigun IñigoIruin abokatuak susmoen be-rri. Paco Etxeberria forentseak1995eko otsail inguruan eginzuen txostenean baieztatuzuen. Ondoren DNA frogek be-rretsi zuten. 1995eko martxoa-ren 21ean Tolosatik Busoterajoan ginen bi familietako kide-ak, Iñigo Iruin abokatua eta la-gun batzuk. Aurkitutako ho-biaren inguruan –ordurako ezzegoen agerian– egin genienJoxi eta Joxeani lehenengo do-lua, guardia zibilez inguratuta.Ondoren hilerrira joan ginen.Familia bakoitzetik hiru kidesartzeko baimena eman zuenepaileak. Gure etxetik ama,Edurne ahizpa eta ni sartu gi-

nen. Dentista naiz eta nikidentifikatu nituen Joxiren goieta behe maxilarrak eta hortz-haginen anatomia. Hezurdura-ri begira, negarrez, berriro tor-turen irudi latzak eta galderabat: noraino irits daiteke es -tatu terrorismoa bere mal -tzurkeria ezkutuan aplikatze-rakoan? Segidan ordurakoerretiratuta zegoen AntonioBru auzitegi medikuaren etxe-ra joan ginen eskerrak emate-ra. Izan ere, berak erabaki zuen identifikatu bitarteangorpuak hilerriko depositoanmantentzea.

Gorpuak non zeuden jakin on-doren zer sentitu zenuten?Gero eta susmo gehiago zeu-den ekintza estatu terroris-moarekin lotzen zutenak. Gu-retzat begi bistakoa zen, bainapertsona batzuek salbu, gizar-teak eta politikariek ez ikusia-rena egiten zuten. Oso urte gogorrak izan ziren eta jendar-tea gero eta polarizatuagoa zegoen. Gatazka politikoa zegoen eta jendea hil egitenzen. ETA zegoen batetik, bainabestetik? Zer egin dezakeguguk Estatuaren, ente botere-tsu handi horren aurka? Sus-moak baino gehiago zeuden,baina frogarik ez. Eta frogarikezean, nora zoaz? Garrantzi-tsua izan zen gorpuak aurki-tzea, froga zientifikoak eginezbaieztatu ahal izango zutennola hil zituzten. Barruan ba-ke sentsazioa sentitu genuenetxekook. Gomez de Liañoepaileak sumarioaren instruk-zioa egin zuen 1996tik 1998ra,eta gure amesgaiztoak baiez-

LASA ETA ZABALA AUZIALASA ETA ZABALA AUZIA

• Letras para la libertad• 4

«Errefuxiatuen izenean bi gizonezkoetorri ziren etxera esanez Joxi etaJoxean ez zirela agertu. Ama negarrezhasi zen. Egunak pasa ahala saminagero eta jasanezinagoa da»

«Bai Antonio Bru auzitegi medikuak, baiPaco Etxeberriak, biek esan zutengauza bera: “Torturatuak izan dira hilarte. Tortura latzak jasan dituzte”»

«Ertzainen begietan gorrotoa besterik eznuen ikusten. Bat-batean horrelako karga!Etengabe zerbait murtxikatzen ari ziren»

20•X•83

tatu ziren. Okerrena hiru hila-betez ezarritako tortura latzakirudikatzea izan zen, Donos-tiako La Cumbretik Alacan -teraino autoz zeramatzatenbitartean bien garrasi eta ne-garrak imajinatzea...

Hedabideetan hurrengo egu-netan hasi ginen detaileak ja-sotzen. Torturatu ondoren ka-re bizian lurperatu zituztela,buruan bala zuloak zituztela,GAL zegoela atzean... Oso garrantzitsua da hori. Ezzen esaten Joxi eta Joxeanenheriotza GALen lehenengoekintza zenik. Segundo Marey-ren bahiketa aipatzen zen.

Lasa eta Zabala familiak he -dabideen aurrean agertu zi -neten. «Gobernu espainolakagindu eta finantzatutakobahiketa da. Justizia eta ar-durak garbitzeko» eskatu ze-nuten. Ordurako gauza asko genekiz-kien GALen inguruan. «X» norzen –Felipe Gonzalez– aipatzenzen eta ardurak gero eta gora-go zihoazen. Argi zegoen Esta-tua guztiz inplikatuta zegoela.Bai Antonio Bru auzitegi medi-kuak, gorpuak ehiztariek aurki-tu eta lehenengo autopsia eginzuenean, bai Paco Etxeberriakhamar urte geroago, biek esanzuten gauza bera: «Tortura-tuak izan dira hil arte. Torturalatzak jasan dituzte». Nortzukerabiltzen dituzte estrategiahoriek eta zertarako? Noski,politikaren trikimailuak bada-kigu nolakoak diren... Argi dagoPPk gorpuak erabili zituelaPSOE Moncloatik kentzeko.

Tolosan greba historikoa eginzen eta Euskal Herriak bereamorrua azaldu zuen kalean.Ondoren, hiru hilabeteren on-doren gorpuak Euskal Herrirairitsi eta lasai lur ematen ez zi-zueten utzi. Senitartekoak erejipoitu egin zintuzteten Tolosa-ko hilerrian.Oso lazgarria izan zen. Ez zu-ten gure dolua errespetatu. Er-tzaintza probokatzera joanzen. Hamaika urte, bost hilabe-te eta bost egun eman geni-tuen gure senideen berririk ga-be. Tolosara ekartzea lortu etamodu maltzur horretan trata-tu behar al gintuzten? Ertzai-nen begietan gorrotoa besterikez nuen ikusten. Bat-bateanhorrelako karga! Etengabe zer-bait murtxikatzen ari ziren. Ezda izango lehenengo aldia po-liziei opiazeoak ematen dizkie-tena lan jakin batzuk egin ahalizateko. Izan ere, drogarenmenpe bakarrik egin daitekehorrelako zerbait. Salaketa ja-rri genuen baina artxibatuegin zuten.

Egun hartan Tolosan zen “Egin”egunkariko argazkilariaren bi-tartez argazki karretea eskuratuzenuen eta hamazazpi urtez ezduzu errebelatu. Bai, ez dut beharrik sentitu.Irudiak buruan nituen. AxunLasak, Joxeanen arrebak, ar-gazkiak ikusi nahi zituela-eta,orain dela gutxi errebelatueta ikusi ditut.

Urte askoan ez duzu publikokihitz egin. Ez zinen gai. Publikoki ez nuen hitz egitennire anai-arreba zaharragoek

7•V•96

24•V•96

29•I•97

egiten zutelako. Ni gainera, eznengoen prest, emozioekgehiegizko karga zeukaten ni-gan eta banekien hizketan ha-siz gero negarrez bukatukonuela. Emozioak kontrolatzenikasi behar duzu, ez direlakoaholkulari onak. Noski, oso zaila da.Hedabideetan elkarrizketak

eskaini ditut, baina ez da horinire bidea. Nire indarrak su-marioa digitalizatzera bide -ratu ditut orain. Liburu batargitara tzeko asmoa dut, su-marioarekin batera. Lazkaokobeneditarren komentura ereeramango dut. Gorde beharre-ko dokumentu historikoa iru-ditzen zait.

Amesgaiztoa inoiz bukatukoal da? Ba al dago hau dena

errepara dezakeen justiziarik?Rodriguez Galindo koronelabeste batzuekin kondenatuzuten, baina denak aske gera-tu ziren urte gutxira. Egia jakitea da inportantea.Oso zaila da erabateko justiziaegitea. David eta Goliat, bada-kizu. Hollandek Aljeriako sa-rraskiengatik barkamena eska-tu du. Cameronek ere, IgandeOdoltsuagatik, barkamena es-katu zuen. Antzeko keinu ba-ten zain nago. Garrantzitsua li-tzateke Estatuak onartzeaberak ere erabili izan duela in-darkeria. Gainera, iruditzenzait pauso hori emanez geroahulago ez, indartuagoa atera-ko litzatekeela. Antzera gertatuzitzaion Mandelari. Kaltetuguztion eskubideak dira egia,justizia eta kalte-ordaina.•

LASA ETA ZABALA AUZIALASA ETA ZABALA AUZIA

• Letras para la libertad• 6

22•VI•95

21•VI•95