1

12 - LURRA ETA LURRAREN DINAMIKA

2

2

3 LURRAREN AZTERKETA Lurraren egitura eta osaketa

aztertzeko bi metodo daude:

Zuzeneko metodoak: in situ edo laborategian

Zeharkako metodoak: lur barneari buruzko hipotesiak egiten dira, baina zuzenean lurra aztertu gabe

3

3

3.1. Zuzeneko metodoak LURRAZALEKO HARRIAK BEHATZEA

Beti azalean egon dira? Non sortu ziren?

MEHATZEAK ETA ZUNDAKETAK Lortu den sakonera handiena: Tenperatura bertan:

LABORATEGIKO ESPERIENTZIAK

4

4

3.2. Zeharkako metodoak METODO GRABIMETRIKOAK

Zer aztertzen da?

5

5

METODO MAGNETIKOAK Zer aztertzen da? Zergatik sortzen da? Zer eragiten die harriei?

6

6

METEORITOEN IKERKETA

Zergatik aztertzen dira?

Hiru mota:

7

7

METODO GEOTERMIKOAK Lurraren barneko tenperatura lurrazalean

nola banatzen den aztertzen du Zergatik dago lurrazala bero?

Tenperatura altuenak:

Tenperatura baxuenak:

8

8

METODO ELEKTRIKOA

Harriek elektrizitatea garraia dezakete?

Zergatik?

9

9

METODO SISMIKOA Zer aztertzen du?

Uhin motako P uhinak:

o S uhinak:

o Azalekoak: -

-

10

10

LURRIKAREN BANAKETA LUR PLANETAN

Non gertatzen dira gehienbat?

11

UHIN SISMIKOEN JOKABIDEA Uhinek zeharkatzen dituzten harrien

gogortasuna handitzean, uhien abiadura ________________ egiten da

Zenbat eta sakonago, abiadura ______________, materialak gero eta _____________ direlako

Zein dira azkarrenak: P uhinak

S uhinak Material solidoak zeharkatzeko gai dira ___ eta ___

uhinak Material likidoak zeharkatzeko gai ___ uhinak

bakarrik dira Uhinek, material batetik bestera igarotzean bi

gauza egin ditzakete: _____________ edo _____________. Uhinen ______________ eta _____________ aldaketak neurtuz, lur barneko _______ ______________ non dauden jakin dezakegu.

12

12

Beheko irudia ikusiz, mantua zein materialekoa dela esango zenuke?

Eta kanpoko nukleoa? Eta barrukoa?

13

4.1. Lurraren barrualdeari buruzko ereduak

Lur barnea geruzatan banatua dagoela esaten da. Geruza horiek sailkatzeko bi eredu erabiltzen dira: Eredu dinamikoa:

Eredu geokimikoa:

4 LURRAREN EGITURA

14

EREDU DINAMIKOA EREDU GEOKIMIKOA

15

4.2. Gaur egungo eredua Aurreko bi ereduen ________________ da

Aztertuko diren geruzak (jarri sakonera): AZALA: -

- MANTUA: -

- NUKLEOA: -

-

16

AZALA Non amaitzen da: Zein bi mota daude: Egitura nola aztertuko den:

EGITURA BERTIKALA

EGITURA HORIZONTALA

17

Azal ozeanikoa Egitura horizontala:

Hiru atal ditu: lautada abisala, dortsala eta ertz kontinentala

Beheko irudian ikusten dira hiru atal horiek. Jarri nondik nora diren eta azal ozeanikoa zehazki zein den:

Zaharra ala gaztea da? Leku guztietan berdin?

18

Azal ozeanikoen adina

19

Egitura bertikala: Lodiera: Geruzak:

Nola sortzen da sedimentu

geruza:

Nola osatzen dira basaltozko

geruza:

Antzinatasuna:

20

Azal kontinentala Egitura horizontala:

Zein bi zati sartzen dira bertan:

Kontinenteen barruan zein bi zati daude:

21

Egitura bertikala: Lodiera:

Osaketa edo egitura:

Gainazalean zer

dago gehienbat:

Antzinatasuna:

22

MANTUA Non hasten da: Non amaitzen da: Zein bi zatitan banatzen da:

Nondik nora:

Nondik nora:

23

Goiko mantua Goiko parteak, eredu dinamikoan ikusi zen

bezala, azalarekin batera ___________ osatzen du Goiko geruza hori ________ ____________ izeneko

zatietan dago zatikatua Litosferaren azpian mantua ez da guztiz

__________, neurri batean _________ dauden harriek osatzen dute

Zerk erakusten digu hori? Litosferaren azpiko geruza horri ____________

deitu zitzaion Halere, geruza hori ez dela benetako geruza bat

esaten da orain, uhin sismikoen jarrera hori ____________ ____________________ lekuetan soilik gertatzen delako

24

Beheko mantua Uhin sismikoen abiadura ______________

erakusten du bertan dauden materialak goiko mantuan baino _____________ direla

Halere, nolabaiteko ______________ dute bertako materialek

25

Mantuaren eta nukleoaren arteko muga: Mantuaren azken _____ kilometroak hartzen

ditu ___ km gora-behera Uhin sismikoak ___________ egiten dira bertan Horrek adierazten du bertan dauden harriak

__________ daudela Material horiek ________ joan daitezke

________tik __________ra

26

NUKLEOA Nondik nora (km-ak eta izenak): Osaera kimikoa: Zatiak:

Kanpoko nukleoa: Distantziak: Egoera fisikoa: Bestelako ezaugarriak: Zer eragiten du:

Barruko nukleoa: Distantziak: Egoera fisikoa:

27

5 LURRAREN DINAMIKA AZALTZEKO HIPOTESIAK

Mendien eraketari buruzko hipotesiak

28

Finkotasunean oinarrituriko hipotesiak: Kontinenteak __ direla mugitzen dio eta __ direla

_______ mugitu Mendiak indar __________ eraginez eratu zirela dio

Mugimenduan oinarrituriko hipotesiak: Kontinenteak ___________ egin dira historian zehar

Kontinenteen jitoa _____________ek proposatu zuen

Ozeano hondoa hedatzea Itsas hondoen _____________ hobeto ezagutu zenean, hauek

__________ egiten direla konturatu ziren, __________ ______________ bi aldetara hain zuzen

Plaken teoria tektonikoa _______ ________________en mugimenduen eraginez

mugitzen dira kontinenteak

29

Zerk forgatzen du kontinenteak mugitu egin direla?

FROGA GEOLOGIKOAKo Urrun dauden kontinenteek _________ baten gisan

bat egiten dutela ikusi zuteno Kontinenete bateko eta besteko mendikateen eta

harrien artean ______________ ikusi ziren

30

FROGA PALEOKLIMATIKOAKo Orain dela ______ milio urte izan zen glaziazioak

_________ batzuk utzi zituen harrien gaineano Orain marka horiek kontinente desberdinetan

ikusi daitezke, adibidez:o Horrek adierazten du kontinente horiek glaziazioa

gertatu zen garaian _____________ zeudela

31

FROGA PALEONTOLOGIKOAKo Fosil ____________ aurkitu dituzte elkarrengandik

urrun dauden kontinenteetan

32

FROGA PALEOMAGNETIKOAKo Harrien barruan dauden mineralen _____________

aztertzen dao Hauek _________ ___________ arabera orientazio

jakin bat hartzen dute eta ______ _____________ non zegoen zehaztu daiteke

o Ipar poloa desplazatuz joan da milioika urtetan zehar, baina eurasiako datuak aztertuz eta ipar amerikako datuak aztertuz, desplazamendu hori ez dator bat

o Horrek adierazten du kontinente horiek ez zirela beti _______ __________ egon

33

6 PLAKEN TEKTONIKARI BURUZKO TEORIA

o Hiru ideia nagusi: Litosfera ______ izeneko zatietan banatua dago Plaka horiek ________ egiten dira Plaken ertzetan ________ ___________ handia dago

o Plaken osaketa: Plakek duten litosfera motaren arabera bi motakoak

izan daitezke:• •

34

PLAKEN ERTZAKo Plakek ertzak hiru motakoak izan daitezke:

Bloke dibergenteak:

Bloke konbergenteak:

Alboko mugimendua dutenak:

35

o Adierazi irudiko plaka bakoitza zein motakoa den.Adierazi baita bi ertz dibergente, bi konbergente eta bi faila eraldatzaile.

36

6.2. Ertz dibergenteen dinamikao Bi egitura mota osatzen dira inguru hauetan:

__________________ __________________

37

DORTSAL OZEANIKOAKo Ezaugarri nagusiak:

Luzera: Altuera: Mendilerro kopurua: Erdian: Sumendi jarduera: Zerrenda paleomagnetiko simetrikoak:

38

KONTINENTE BARRUKO RIFT-Ao Ertz dibergenteak _____________ barruan

azaltzean osatzen dirao ____________________ forma duteo Denborarekin _____ barruan sartu eta aurrerago

________ ____________ bat osatuko da bertan

39

o Ertz dibergenteen eboluzioa. Jarri irudi bakoitzaren azpian bertan gertatzen diren aldaketa nagusiak

40

6.3. Ertz konbergenteen dinamika

o Bi plakek elkar talka egitean _________ gertatzen dao Dentsitate __________ duena, dentsitate txikiena

duenaren _____________ sartzen da. Horrela osatzen da __________ planoa

o ____________ eta ______________ handiko guneak izaten dira

o Plaka subduzitua angelu _____________ sartzen da zaharra eta dentsoa bada eta angelu ____________ gaztea eta arina bada

o Angelua zenbat eta txikiagoa izan, marruskadura _____________ da eta ondorioz lurrikarak ______________ dira

41

o Ertz konbergente motak:OZEANO-OZEANO KONBERGENTZIAo Plaka subduzitua __________ eta ___________ dao Lurrikarak:o Jarduera magmatikoa:

42

o Sortzen diren egitura tipikoak:

______________ ________________

ALEUTIARRAKJAPONIA

43

OZEANO-KONTINENTE KONBERGENTZIA

o Plaka ____________ plaka ___________ren azpian sartzen da

o Angelu ____________ sartzen dao Horregatik, ______________ handia dao Gainera _____________ ere handia dao Ertzari paraleloa den mendikatea osatzen dao Adibide tipikoa:

44

KONTINENTE-KONTINENTE KONBERGENTZIA

o Plaka bat ere ez da bestearen azpian sartzen (subduzitzen)

o Horren ordez elkarren aurka talka egin eta ____________ bat sortzen da

o Adibide tipikoak:

45

6.4. Faila eraldatzaileen dinamika

o Bi plakek ___________ mugimendua duteo __________tan agertzen dira gehienetan, ___ km-rik

behino _____________ handia sortzen da failen artean eta

horren ondorioz __________ ___________ handia egoten da inguru horietan

o Abibide tipikoa: __________________

46

6.5. Plaken barrualdeko dinamika

o Katean kokaturiko uharteen formazioa:

47

o Prozesu geologiko batzuk plaken ertzetatik urrun gertatzen dira

o __________ ___________tik harriak igo daitezke eta litosferan _______ _______ bat osatu, harriak _________ egoeran pilatuz

o Magma hori pixkanaka irten daiteke azal ozeanikoko puntu batean _________ bolkanikoak osatuz

o Uharte horiek _________ kokatzen dira, azal ozeanikoa desplazatu egiten baita gune beroaren gainean

o Horrela, mutur batean daude uharte zaharrenak, aktibitate bolkaniko ___________ dutenak eta beste muturrean uharte ______________,aktibitate bolkaniko handiena dutenak

o Adibide tipikoa:

48

o Faila eraldatzaileak dortsal ozeanikoetan:

49

7 PLAKEN ERAGILEAo Hiru eredu proposatu dira historian zehar.

Hirugarrena da gaur egun onartzen dena:

o Hiru ereduek gauza bat dute komunean. Mugimenduaren eragilea _________ lur barnean duen banaketa desorekatua da.

50

7.1. Konbekzioaren ereduao Konbekzioa-korronteak _________an gertatzen dirao Plaka litosferikoak ___________ bezala daude

korronte horien gaineano Zergatik baztertu zen:

51

7.2. Astenosferaren ereduao Zein geruzetan geratzen dira konbekzio-

korronteak:

o Zergatik baztertu zen:

52

7.3. Sakoneko subdukzioaren eredua

o Konbekzio barreiatua _______ osoan gertatzen dao Plakak mugitzea, subdukzio zonetan sartzen den

___________ _____________ hotzak eragiten du. Hori behera doa inguruan dituen materiala baino ____________ delako.

o Lurperatzen den plaka horrek ______ egiten dio gainerako plakari eta dortsaletan azaleratu egiten dira harriak

53

8.1. Litosferaren deformazioao Esfortzu motak. Jarri izenak:

Zein plaka ertz motetan?

54

Deformazio plastikoa eta tolesturao Deformazio plastikoetan, deformazioa gertatu eta

____________ egiten dao Tolesturak dira adibide ohikoenak

55

Failak eta diaklasako Esfortzu handiegia bada, harriak ___________ egin

daitezkeo Hautsitako harriak tokiz mugitzen badira:

____________o Tokiz mugitzen ez badira: _________________

________________ ________________

56

Deformazio elastikoao Deformazioa _______ ____________ dao _____________ handiak sortu daitezke gune hauetan