10

— Behatu hiru irudiei, eta deskribatu zer ikusten duzun.

— Idatzi zer iradokitzen dizun irudi bakoitzak.

— Idatzi zer galdera bururatzen zaizkizun irudi horiek ikustean.

— Azaldu elkarri zuen ekarpenak.

— Erakutsi erantzunak ikasgelako hiru zonatan, ideia guztiak ikusgai egon daitezen.

Pentsamendu-errutinaIKUSI - PENTSATU - GALDETU

» EDUKIAK

1. Metodo zientifikoaren etapak

2. Magnitude fisikoak eta haien neurketa

3. Laborategiko lana

4. IKTak eta lan zientifikoa

360°-ko ikuspegiaIragarpen matematikoak

Sormen@ Iragarri ez dakizkizun balioak

Zientzia eskuraNeurri oso zehatzak

Metodo zientifikoa1

11

12 1. unitatea

1. Metodo zientifikoa: etapak

Zientzia ikasketaren adar bat da eta inguratzen gaituen mundu naturalak nola

funtzionatzen duen azaltzea du helburu .

Naturako fenomenoei buruz dauzkagun ezaguerak zientzialariek gauzatzen duten

ikerketa-lanari zor zaizkio. Ezaguera horiek aldatzen ari dira etengabe, eta gizakion

bizi-kalitatea hobetzea dute helburu.

Giza gorputza ezagutzeari esker, bizitza luzatzen duten teknikak eta botikak garatu dira.

Zientziari esker eguraldi-iragarpenak egin ditzakegu, izurriak kontrola ditzakegu, eta, horrela, janari-ekoizpena areagotzen da. Zientziak egunero erabiltzen ditu-gun aurrerapen teknologikoak eman dizkigu: autoak, ordenagailuak, telefonoak, etxetresna elektrikoak... Oro har, zientzia onuragarria izan da gizadiarentzat.

1. a

dib

idea

Zientzalariek ez dute era bakarrean lan egiten, eta ez dute aplikatzen bata bes-

tearen atzetik jarrabide multzo bat. Hala ere, ikerketa orotarako berdina den pro-

zesu bat defini dezakegu, metodo zientifikoa izenekoa, eta jarraian aztertuko

ditugu haren faseak.

1.1. Problema planteatzea

Zientzialari guztien ezaugarri da gure ingurune naturalean gertatzen den fenomeno

andana deskribatzeko nahia. Jakin-min hori behaketaren bidez asetzen da; hau

da, zientzialariek adi-adi aztertzen dituzte naturan gertatzen diren eta zentzume-

nen bidez hauteman daitezkeen fenomenoak.

Gure zentzumenek hauteman dezaketena problemaren aldagaiak dira. Era horre-

tan, aztergai izango den problema identifikatzen da.

2. adibidea

Demagun gasek oro har zer jokabide duten jakin nahi dugula. Gasen jokabidean eragi-na duten xehetasun guztiak zaindu beharko ditugu (tenperatura, presioa, bolumena), eta gasak aztertzeko balio duten materialak eskuragarri eduki beharko ditugu (glo-boak edo pistoi mugikorrak, adibidez).

«Hondakin-zukua» biogas bihurtzen dute UAMn

Euri-ura zabor-poltsetan barrena igarotzen denean, ohikoa da poltsetatik usain txarreko likidoa jariatzea. Hondakin organikoak degradatzen hasita daudelako gertatzen da hori.

Unibertsitate Autonomo Metropolitanoko (UAM) Iztapalapa campusean hondakin or-ganikoak degradatzeko eta hondakin-urak tratatzeko sistema bat garatzen hasi ziren duela hiru urte. Sistema horren bidez biogasa sortzen da produktu sekundario gisa, eta haren osagai nagusia metanoa da.

Iturria: El Diario de Coahuila (2014-04-28).

— Zure ustez, aurrerapen zientifikoek hobeto bizitzen laguntzen al digute?

— Zure ustez, nola egiten dute lan zeregin hori duten pertsonek?

13Metodo zientifikoa

1.2. Hipotesiak formulatzeaProblemaren mugak zehaztu ondoren, hari buruzko datuak eta ikerlanak biltzen

eta aztertzen dira. Fenomenoari buruz dagoen jakintza guztia ongi ezagutu behar

da, haren ezagueran aurrera egiten jarraitu ahal izateko.

Bistan denez, egiaztapen esperimentalari ekin aurretik, zientzialariak badu bere

ikerketen noranzkoa zehaztuko duen uste edo ideia bat, eta hipotesi bat egi-

ten du.

+Esperimentuak beti planteatu behar dira beste edonork ere material berarekin emaitza berberak lortzeko eran.

Hipotesi bat egitea da behin-behineko azalpen bat ematea behatutako

fenomenoari eta izan ditzakeen arrazoiei.

Esperimentatzea da aztertu nahi den gertaera edo fenomenoa zenbait aldiz

errepikatzea eta haren behaketa egitea, eragina duten aldagaiak kontrolatuta.

3. a

dib

idea

Gasen azterketaren adibidean, zientzialariak hi-potesi hau egin du:

«Gas kantitate batek okupatzen duen bolumena txikitu egingo da, gasaren gaineko presioa han-ditzen bada».

Hasierako hipotesia planteatu da, baina oraindik ez dago berretsita.

1.3. Hipotesiak baieztatzeaHipotesiak egiaztatu egiten dira; hau da, onartu edo baztertu egiten dira espe-

rimentazioaren bidez. Horretarako, emaitzen bidez hipotesiak berrets ditzaketen

saiakuntzak diseinatzen dituzte zientzialariek.

Esperimentazioan zehar, magnitude guztiak neurtu behar dira, ahal bezain

zehatz.

Eskuratutako datu guztiak antolatzeko oso erabilgarria da taulak egitea, eta, ho-

rietatik abiatuta, grafikoak marraztea, datuen arteko erlazioa ikusteko.

Gas baten bolumenaren eta presioaren arteko erlazioaGasek presioaren eraginpean nola jokatzen duten ja-kiteko 10 L-ko pistoi bat erabiliko dugu.

Pistoiaren oinarri mugikorraren gainean zenbait pisu jarriko ditugu, gasaren gaineko presioa handitzeko.

Pisuak pistoiaren gainean jarri ahala, pistoia mugitu eta gasaren bolumena txikitu egingo da.

Hona hemen presioaren eta bolumenaren datuak:

Datuen adierazpen grafikoan ikus daitekeenez, bi magnitudeen arteko erlazioa alderantzizkoa da. Be-raz, planteatutako hipotesia zuzena da.

Espe

rimen

tatu

p (atm) 1,00 1,25 1,50 1,75 2,00 2,25 2,50

V (L) 10,00 8,00 6,70 5,70 5,00 4,40 4,00 edo baita p V K erepVK

F

10

123456789

1011V (L)

p (atm)2 3

14 1. unitatea

+Txostenetan lan zientifiko-aren etapa guztiak sartu behar dira.

— Behaketak.

— Hipotesien planteamendua.

— Datu esperimentalak.

— Ondorioen adierazpena lege zientifiko baten bidez. Le-gea biltzar, jardunaldi zienti-fiko, zientzia-aldizkarietako artikulu, liburu, komunika-bide eta abarretan zabal-tzen da.

1.4. Ondorioak ateratzea

Fase honetan, interpretatu egiten dira esperimentalki eskuratutako emaitzak, egin-

dako hipotesia onartzeko edo baztertzeko.

Datuen analisiaren bidez, ondorioak atera daitezke eta planteatutako hipotesia

zuzena edo okerra den egiazta daiteke; horrela, problema ikuspuntu zientifiko

batetik azaldu daiteke.

Planteatutako hipotesia onartzen ez bada, «atzera egin» eta beste hipotesi bat

egin behar da, planteatutako problema justifikatzeko. Eta, ondoren, hipotesi

berria egiaztatzeko prozesua abiatu behar da.

Aitzitik, hipotesia egiaztatzen bada, lege zientifikoa adieraz daiteke.

Lege zientifikoa erregularki errepikatzen den gertaera edo fenomeno natural

bat matematika-hizkuntzan adierazteko modua da. Elkarrekin lotuta dauden

lege zientifikoek teoria zientifikoa osatzen dute.

4. a

dib

idea

Gure saiakuntzari dagokionez, hipotesia onartu dugu, eta, orain, lege zientifiko bat adieraz dezakegu:

«Gas baten presioaren (p) eta bolumenaren (V) arteko biderkadura konstantea (K) da».

p V K

Lege hori Robert Boyle-k adierazi zuen 1662an.

Zientzialari batek lege bat adierazten, perfekzionatzen edo gertaera esperimental

bat egiaztatzen duenean, bere lana ezagutzera eman behar du txosten zientifiko

baten bidez.

Komunikazio zientifikoaren garrantzia

Boyleren legea Edme Mariotte-k ere ikertu zuen aldi berean. Alabaina, Mario-

ttek 14 urte geroago adierazi zituen bere emaitzak. Mariotteren emaitzak ez

balira Boylerenak baino osoagoak izan (tenperaturaren eragina ere kontuan hartu

zuen Mariottek), inoiz ez zuketen haren lana kontuan hartu izango. Ordutik, Boyle-

Mariotteren Legea esaten zaio.

«Tenperatura jakin baterako, gas baten presioaren (P ) eta bolumenaren (V ) arteko

biderkadura konstantea (K) da».

p VT Kte K

Jardu

erak

1. Esperimentatu: Pendulu baten mugimenduaren

azterketa. Aplikatu metodo zientifikoaren etapak pen-

dulu baten mugimendua aztertzeko. Horretarako, datu

batzuk emango dizkizugu, metodo zientifikoaren etape-

tan antola ditzazun.

a) Ebatzi beharreko problema hau da: masaren eta haria-

ren luzeraren eragina pendulu-mugimenduan.

b) Egin pendulu bat 1,5 m-ko josteko hariarekin eta

300 cm3-ko poto batekin (kontserba-ontziak beza-

lakoa). Potoa hareaz bete, eta horrela lortuko dugu

hariaren masa arbuiagarria izatea potoarenarekin al-

deratuta. Lotu pendulua sabaiari, kako-iltze batekin.

c) Azterketa amaitzeko, neurtu penduluak zenbat den-

bora behar duen (denbora-tartea) oszilazio bat egite-

ko, hariaren luzera desberdinetarako eta penduluaren

masa desberdinekin.

d) Denbora-tartearen neurketa fidagarria izan dadin, pen-

duluak 50 oszilazio egiteko behar duen denbora neurtu

behar da eta, ondoren, zati 50 egin.

15Metodo zientifikoa

2. Magnitude fisikoak eta haien neurketaIkusi dugun moduan, hipotesiak esperimentazioaren bidez egiaztatzen dira.

Esperimentazioaren emaitzak neurrien bidez adierazten diren datuak dira, eta

magnitude fisiko esaten zaie.

Horrela, aurreko ataleko gasen saiakuntzan neurtu ditugun magnitudeak, esate

baterako, presioa eta bolumena dira.

2.1. Magnitude fisikoak

Magnitudeak gorputzen propietate neurgarriak dira. Propietate bat neurtzen dugu-

nean, unitate esaten diogun eredu batekin konparatzen dugu.

Antzinatik, gizakiak bere in-guruko objektuak neurtzeko beharra izan du. Lehenengo neurketa-erreferentziak giza gorputzean bertan ezarri zituen. Hala, antzinako dokumentuen arabera, luzera eskuarekin, ha-tzarekin edo oinarekin neurtzen zen; eta denbora-unitateak, be-rriz, Eguzkiaren eta Ilargiaren periodoetan oinarritzen ziren.

Gaur egun, herri eta hiri ba-tzuetan oraindik gelditzen dira antzina zer neurri erabiltzen zuten adierazten duten mar-kak.

» Azaldu neurketak egiteko beharra justifikatzen duten arrazoiak.

» Arrazoitu zer arazo eragin di-tzakeen nazioartean bateratu-ta ez dagoen neurri-sistema batek. Bateragarria izango al litzateke mundu mailako in-formazio-trukearekin?

Agora

+1782an, sistema metrikoa sor-tzearekin batera, Estatu Ba-tuetako hirugarren presidente Thomas Jefferson-ek lehenen-go sistema hamartarra propo-satu zuen dirurako.

Hartatik datoz zentimoa eta hainbat dirutan erabiltzen zen 10en multiploen bidezko ba-naketa, gaur egunera arte iraun duena.

Gizadiaren historian, kulturen arteko komunikazioa oso zaila izan da, eta horren

arrazoietako bat neurketa-unitate desberdinak erabiltzea zen. Herri inbaditzaileek

beren neurketa-sistemak sartzen zituzten, eta historian aurrera egiteak arazoa

areagotzen zuen.

Lurralde beraren baitan ere neurri desberdinak zeuden magnitude bera neur-

tzeko.

2.2. Nazioarteko Unitate Sistema

Frantziako Iraultza hasi zenean, 1789. urtean, Frantziako Nazio Biltzarrak agindu

bat eman zion Parisko Zientzia Akademiari: nazioartean erabil zitekeen neurri-

eta unitate-sistema sinple eta zientifiko bat diseinatzea eta zehaztea, hain zu-

zen ere.

Ez zen bide erraza izan, 100 urte geroago

(1889an) ezarri baitzen nazioartean onartutako

sistema metriko hamartarra. Sistema horrek

funtsezko hiru unitate ditu:

— Kilogramoa, masa neurtzeko.

— Metroa, luzera neurtzeko.

— Segundoa, denbora neurtzeko.

1960an, Pisu eta Neurrien XI. Batzar Orokorrean, behin betiko Nazioarteko Uni-

tate Sistema (SI) ezarri zen, honako modu honetan:

— Lehengo eta behin, oinarrizko magintudeak finkatu ziren eta zein unitatetan

neurtuko ziren oinarrizko magnitude horiek.

— Horietatik abiatuta, magnitude eratorriak eta haiei dagozkien unitateak zehaztu

ziren.

5. adibidea

Ikasgelako arbelak 2,40 m dituela esaten badugu, arbelaren guztizko luzera me-tro baten luzerarekin konparatzen ari gara, kasu honetan metroa erabili baitugu unitate gisa. Horrela, gure unitatea (metroa) arbelaren luzeran 2,40 aldiz sartzen dela egiaztatuko dugu.

Hala, Espainian adibidez, kana desberdinak zeuden: Alacantekoa, 0,912 m-koa; Gaztelakoa, 0,836 m-koa; edo Teruelgoa, 0,768 m-koa.

1 esku(4 hatz)

1 beso

1 oin

16 1. unitatea

Oinarrizko edo funtsezko magnitudeak

Inguratzen gaituen munduan magnitude asko neur daitezkeela pentsa genezakeen

arren, zazpi besterik ezin dugu neurtu zuzenean. Magnitude horiek oinarrizkoak

edo funtsezkoak dira.

Unitate-bihurketak

Pentsatu al duzu inoiz bi hiriren arteko distantzia adierazteko zergatik erabiltzen

dugun kilometroa, eta ez, ordea, metroa?

Unitate-bihurketak egiteko bihurketa-faktoreak erabiltzen dira. Zatikiak dira,

non zenbakitzaileak eta izendatzaileak kantitate bera adierazten duten, baina

unitate desberdinetan. Zatikion balioa unitatea da, eta ez dute eraginik magnitu-

dearen balioan.

Magnitude eratorriak oinarrizko magnitudeak konbinatuta sortzen dira.

6. adibidea

Adierazi SI sistemako unitatetan disoluzio honen dentsita-tea: d = 1,25 g/cm3

ULERMENA. SI sistemako masa-unitatea kg-a da, eta bolumen-unitatea, berriz, m3-a. Beraz, bi unitate-bihurketa egin beharko ditugu: g-tik kg-ra, eta cm3-tik m3-ra. Kilo-gramoek zenbakitzailean egon behar dute, eta metro ku-bikoek, berriz, izendatzailean.

DATUAK. Disoluzioaren dentsitatea:

EBAZPENA. Unitate-aldaketa egingo dugu bihurketa-faktoreen bidez.

EGIAZTAPENA. Lortutako emaitza koherentea dela eta unitateak zuzenak direla egiaztatuko dugu. Horrela ez bada, kalkuluak berrikusiko ditugu.

1 km

1000 m

1000 m

1 km1

Bihurketa-faktorea� ����� �����

d 1,25g

cm3

⋅ ⋅ =1,25g

cm

1 kg

1000 g

1000 000 cm

1 m1250

kg

m3

3

3 3

Nazioarteko Sistemako unitateen multiploak

eta azpimultiploak

Aurrizkia Sinboloa Berretura

iota

dzeta

exa

peta

tera

giga

mega

kilo

hekto

deka

dezi

zenti

mili

mikro

nano

piko

femto

ato

zepto

jokto

I

Z

E

P

T

G

M

k

h

da

d

c

m

n

p

f

a

z

y

1024

1021

1018

1015

1012

109

106

103

102

101

10 1

10 2

10 3

10 6

10 9

10 12

10 15

10 18

10 21

10 24

Oinarrizko magnitudeak

Magnitudea

Magnitude eratorria

Unitatea

Unitatea

Sinboloa

Sinboloa

Luzera

Masa

Denbora

Korrontearen intentsitatea

Tenperatura

Argi-intentsitatea

Substantzia kantitatea

metroa

kilogramoa

segundoa

amperea

kelvina

kandela

mola

m

kg

s

A

K

cd

mol

Magnitude eratorriak

Azalera

Bolumena

Abiadura

Dentsitatea

Indarra

Energia

Maiztasuna

metro karratua

metro kubikoa

metro zati segundo

kilogramo zati metro kubiko

newtona

joulea

hertza

m2

m3

m/s

kg/m3

N

J

Hz

1 km = 1 000 m

17Metodo zientifikoa

Notazioa

Edozein idazkera-sistemaren

izena.

2.3. Notazio zientifikoaZenbaki oso handiak edo oso txikiak erabili behar ditugunean, zaila da horiekin

eragiketak egitea. Horregatik, badago zenbaki horiek modu errazean adieraz-

teko baliabide matematiko bat, kalkuluak asko sinplifikatzen dituena: notazio

zientifikoa.

Notazio zientifikoan adierazitako zenbaki oso edo hamartar batek hiru zati ditu:

zifra bakarreko zati oso bat, nulua ez dena; zati hamartar bat; eta 10en berretura,

berretzaile positiboa edo negatiboa duena.

Eragiketak notazio zientifikoarekin

— Batuketak edo kenketak egiteko, zenbakiak 10en berretura berarekin idatzi

behar dira, eta zati hamartarren arteko batuketa edo kenketa egin behar da.

Hala, 10en berretura egokitzeko, koma ezkerrerantz edo eskuinerantz mugitu

behar da.

Koma eskuinerantz mugitzen bada, berretzailea txikitu egin behar da: koma

zenbat leku mugitu den, bada beste hainbeste unitate txikitu berretzailea. Koma

ezkerrerantz mugitzen bada, berriz, berretzailea handitu egin behar da: ko-

ma zenbat leku mugitu den, bada beste hainbeste unitate handitu berretzailea.

1,6 10 5 9,5 10 6 16 10 6 9,5 10 6 6,5 10 6

— Biderketak edo zatiketak egiteko, zati dezimalen arteko biderketa edo zati-

keta eta berretzaileen arteko batuketa edo kenketa egin behar da.

2,03 10 5 6,2 103 (2,03 6,2) 10 5 3 12,586 10 2 1,26 10 1

4,05 10

1,5 10

4,05

1,510 2,7 10

5

9

5 ( 9) 4⋅⋅

=⎛

⎝⎜⎞

⎠⎟⋅ = ⋅

−

−− − −

Jardu

erak

2. Adierazi zer bihurketa-faktore erabiliko zenukeen bihur-

keta hauek egiteko: a) euroak dolarretara, b) kilometroak

yardatara, c) urteak ordutara, d) km-ak argi-urtetara.

3. Adierazi SI sistemako unitatetan jarraian proposatzen

dizkizugun neurriak. Gogoratu notazio zientifikoa behar

bezala aplikatu behar duzula.

a) 150 A; b) 0,7 ms; c) 400 GHz; d) 12,7 km

4. Adierazi SI sistemako unitatetan kantitate hauek:

a) Edalontzi baten bolumena 0,25 L

b) Soinuaren abiadura 1 234,8 km/h

c) Lurraren batez besteko dentsitatea 5,52 g/cm3

5. Ordenatu kantitate hauek txikitik handira:

a) 1 500 g; 0,75 kg; 2 · 106 g eta 14 hg

b) 20 m/s; 1 000 m/min; 72 km/h eta 0,0194 km/s

6. Britainiar Inperioko neurri-sistemak eta gainerako kul-

turetakoak desberdinak izan dira beti. Oraindik ere, eza-

gunak egingo zaizkizun unitate asko erabiltzen dituzte

britainiarrek: oina, akrea, yarda, pinta, etab.

— Taldeka, bilatu informazioa unitate horiek SI sistema ko

zer unitaterekin erlazionatuta dauden eta zer balio du-

ten argitzeko. Aurkeztu emaitzak horma-irudi batean.

7. Egin, kalkulagailurik gabe, honako eragiketa hauek:

a) 1,43 107 2,9 106 d) 3,8 10 5 9,3 10 6

b) 23,5 1013 8,5 1012 e) 6,33 103 1,65 107

c) 9,1 10 31 3,12 1028 f ) 2, 25 10

1, 5 10

5

9

⋅⋅

−

−

Magnitudea Balioa zifra guztiekin Notazio zientifikoa

Lurra-Eguzkia distantzia

Balea baten masa

Euri-tanta baten masa

Jet baten abiadura

152 100 000 000 m

1 000 000 kg

0,000 001 kg

1 600 km/h

1,521 1011 m

1 106 kg

1 10 6 kg

1,6 103 km/h

18 1. unitatea

3. Laborategiko lanaLaborategian ez da esperimentazio-lana bakarrik egiten. Laborategian, problemak

ebazteko saiakuntzak diseinatzen dira, datuak eskuratzen eta analizatzen dira,

eta, horietatik abiatuta, ondorioak ateratzen dira.

Hau da, laborategian metodo zientifikoaren fase guztiak gauzatzen dira.

Laborategian lan egiteko garaian gomendio hauei jarraitu behar zaie, erabilgarriak

izango baitzaizkigu saiakuntzak egokiro egiteko eta praktikak gauzatzeko garaian

denbora aurrezteko.

— Lanari ekin aurretik, irakurri arreta handiz lan-gidoia: zer, zergatik eta nola

egin behar dugun deskribatzen du.

— Erabili praktiketako koaderno bat, eta idatzi bertan gauzatutako prozesua,

erabilitako tresnak eta eskuratutako emaitzak.

— Egiaztatu lan-mahaian beharrezko material guztia daukazula.

— Jarri material guztia mahaiaren gainean. Jarri ontzi altuenak atzean eta ba-

xuenak aurrean, ustekabean iraul ez daitezen. Jarri etiketak aurrera begira,

konposatuak bizkor aurkitzeko.

— Egin lan era ordenatu eta garbian. Praktika egiten ari zarela produktu bat

isurtzen bada, bildu berehala.

— Amaitzen duzunean, garbitu erabilitako tresnak, baita eskuak ere, urarekin eta

xaboiarekin.

3.1. Laborategiko materiala eta tresnak

Jarraian, fisikako eta kimikako laborategietan erabili ohi diren tresna batzuk adie-

razi ditugu.

Beirazko materiala Neurketa-tresnak

Hauspeakin-ontzia

Polimetroa

Balantza

Termometroa

Kalibrea

Probeta

Saio-hodiak eta tentegailua

Erlenmeyer matrazea

Bureta

Pipeta eta pipeta xurgatzailea

MatrazeaInbutua

19Metodo zientifikoa

Beste material batzuk

Eskuila

3.2. Produktu kimikoak

Egunero, produktu kimiko ugari erabiltzen dugu, eta etiketatuta egoten dira

piktograma izeneko sinbolo batzuekin.

Osatu lantalde txikiak ikasgelan eta egin zuek edo zuen familiak etxean era-biltzen dituzuen produktu kimikoen zerrenda.

— Etxera iristen zaretenean, atera argazkiak produktu horien etiketei.

— Identifikatu etiketetako sinboloak. Horretarako, erabili web orri honetako datuak:

Produktu Kimikoen Europako Agentziaren web orria da, eta haren helburua da herritarren bizitza zaintzea, substan-tzia kimikoak modu seguruan erabiltzen direla bermatuta.

— Egin aurkezpen bat argazkiekin, ikasgelan erakusteko.

Etiketetako piktogramen esanahia jakitea komeni da.

Sukoia

Arrisku fisikoak: H200-H299

Osasunerako arriskuak: H300-H399

Ingurumenerako arriskuak: H400-H499

Aholku orokorrak: P101-P103

Prebentzio-aholkuak: P201-P285

Erantzuteko aholkuak: P301-P391

Biltegiratzeko aholkuak: P401-P422

Ezabatzeko aholkuak: P501ZYX, SA

del Sol k., 25

tel. zk.: 954123456

Osasunerako

arriskutsua

Bentzenoa dauka

Etiketa: EE 601 - 020 - 00

ABC — 99

Euskarria

Zuhurtzia-aholkuak (P esaldiak). Kontakturik izan bada, ondorioak minimiza-tzeko aholkuak.

Merkaturatzearen ardura-duna. Izena, helbidea eta te-lefono-zenbakia.

Arrisku-adierazpenak (H esaldiak). Substantziaren arriskuen nolakotasuna deskribatzen dute.

Konposizioa. Produktu pres-tatuetarako, dauzkaten subs-tantzia arriskutsuen zerren-da, kontzentrazioaren eta toxikotasunaren arabera.

Arriskua adierazteko pik-to gramak.

Produktuaren identifikazioa. CAS zenbakia eta IUPAC ize-na edo izen komertziala.

Bunsen erregailua

Pintzak

Espatula

Tripodea eta saretxoa

Arragoa

Motrailua

http://links.edebe.com/zyc

20 1. unitatea

3.3. Segurtasun-arauak

Laborategian erabiltzen diren tresnak eta produktuak arriskutsuak izan daitezke,

behar bezala erabiltzen ez badira. Arriskuak saihesteko, bete beti arau hauek:

3.4. Hondakinak ezabatzeko arauak

Erabilgarritasunik ez duten produktuak hondakinak dira. Saiakuntza bat egin

ondoren, hondakinak ezabatu egin behar dira, haien egoera fisikoaren arabera.

— Hondakin solidoak. Ez dira isurbidean barrena bota behar, zeren ezustean eta

modu arriskutsuan erreakziona baitezakete. Bota aurretik, paketatu egin behar

dira.

— Hondakin likidoak. Birziklatzeko ontziratu edo hondakin ez-kutsatzaile bihur-

tu behar dira.

— Gasekin lanean. Gasak toxikoak edo narritagarriak izan daitezke; horregatik,

gasak xurgatzeko kanpaian lan egin behar da.

Nolanahi ere, zalantzarik izanez gero, galdetu beti irakasleari. Hark erabakiko du,

arriskuaren arabera, hondakin bakoitza nola ezabatu behar den.

Herrialde bakoitzeko gobernua-ri dagokio hondakinak kudea-tzeko politika egokiak sortzea.

Herritarrek ere ingurumena errespetatzeko ideia sortzai-leak proposatu behar dituzte.

http://links.edebe.com/u6a25

Jardu

erak

8. Bilatu informazioa eta azaldu zertarako erabiltzen diren

laborategiko tresna hauek: a) hornidura-iturria; b) kristali-

zadorea; c) matraze bolumetrikoa; d) pipeta.

9. Azaldu zer esanahi duten ontzien etiketetako sinbolo

hauek, eta zer neurri hartu behar diren mota honetako

produktuak erabiltzeko:

10. Adierazi nola birziklatuko zenituzkeen hondakin hauek:

a) Salfumana edo korrosiboa den edozein garbiketa-

produktu likido.

b) Ur-disoluzio baterako erabilitako ur destilatua.

11. Esan baieztapen hauek egia ala gezurra diren:

a) Produktu likidoak ahoarekin pipetea daitezke beti.

b) Gasak askatzen dituzten erreakzio kimikoak laborate-

giko leihoan egiten dira.

— Ez erabili tresnarik edo makinarik, baldin ez badakizu horiek nola erabiltzen diren, nola funtzionatzen duten eta zer segurtasun-arau espezifiko dituzten.

— Aparaturen bat edo muntaketa elektrikoren bat ma-nipulatu aurretik, deskonektatu elektrizitate-saretik.

— Ez jarri martxan zirkuitu elektrikorik, irakasleak aldez aurretik instalazioa aztertu ez badu.

— Erabili kontu handiz material hauskorrak, hala nola beirazkoak edo portzelanazkoak.

— Materiala hausten edo hondatzen bada, jakinarazi irakasleari.

— Produktu kimiko batek zipriztintzen bazaitu, garbitu berehala eremua ur ugarirekin. Era berean, garbi-tu mahaia bertara produkturen bat isurtzen bada.

— Eduki txukun eta garbi lan-mahaia.

Tresnak eta produktuak erabiltzeko arauakArau orokorrak

— Ez erre, jan edo edan laborategian.

— Erabili mantala eta betaurrekoak arropa eta begiak babesteko.

— Gorde jantzi beroak eta motxila laborategitik kanpo. Inoiz ez dute egon behar lan-mahaiaren gainean.

— Ez eraman jantzita bufanda, zapi luze edo arropa sol-terik. Ile luzea baduzu, bildu.

— Saihestu alferrikako joan-etorriak laborategian.

— Eskuek garbi eta lehor egon behar dute.

— Praktika bat hasi aurretik, estali dauzkazun zauriak.

— Ez probatu edo irentsi produkturik.

— Istripua gertatu, erre edo zaurituz gero, jakinarazi be-rehala irakasleari.

21Metodo zientifikoa

4. IKTak eta lan zientifikoaIrakasleak informazioa bilatzeko proposatzen duenean erabiltzen dugun lehenen-

go iturrietako bat Internet da.

Metodo zientifikoaren etapetako bi informazioa bilatzea eta emaitzen berri ematea

dira. Gaur egun, IKTak oso lagungarriak dira zientzialarien lana egiteko eta hezi-

ketarako.

Lan zientifikoan IKTak erabilita lortzen diren helburuak hiru multzo nagusitan sailka

daitezke:

Hurrengo ataletan ikusiko dugu IKTak ezinbesteko tresnak direla metodo zienti-

fikoaren fase guztietan.

IKTak

Prozedura zientifikoak

garatzea

Gaur egun, badaude zenbait baliabide informatiko lagun-garriak direnak:

— grafikoak egiteko eta interpretatzeko

— hipotesiak egiteko eta egiaztatzeko

— problemak ordenagailuz lagunduta ebazteko

— saiakuntzak simulazio informatikoaren bidez diseinatzeko

Jardu

erak

12. Blog bat webgune bat da, non pertsona batek ideiak eta

iritziak, irudiak, etab. argitaratzen dituen ordena kronolo-

gikoan. Beste pertsona batzuek eduki horiek ikus eta

irakur ditzakete, eta orrian aktiboki parte har dezakete,

iruzkinak eginda. Blog bat erabilgarria izan daiteke zien-

tzialari batek bere aurrerapenen berri emateko, «egune-

roko informatiko» gisa.

a) Orrialde honetako eskema ikusita, zer multzotan sar-

tuko zenuke IKT tresna hori?

b) Zientziarekin erlazionatutako zer erabilera eman zenie-

zaioke zeuk sortutako blog bati?

c) Osatu hiru edo lau ikasleko taldeak eta sortu blog bat,

zientzien gaineko ezagueran egin dituzuen aurrera-

penen berri emateko.

13. Gaur egun, IKTak berehala lotzen ditugu informatikare-

kin eta informatika-ingurunearekin. Hala ere, informatika

hain ezaguna izan aurretik ere existitzen ziren IKTak.

a) Ikertu zer har zitekeen IKT-tzat hirurogeiko hamarka-

dan, ikasleek eta irakasleek ordenagailurik erabiltzen

ez zutenean.

b) Erabiltzen al dira oraindik teknologia horiek gure gizar-

tean?

c) Azaldu zure ikerketa-lanaren emaitza doako IKT tresna

baten bidez. Dipity tresnak, adibidez, denbora-lerro

interaktiboak sortzeko aukera ematen du. Testuak, iru-

diak, bideoak, etab. gaineratu daitezke.

Edozein gairen edukiak eskura jartzen ditu Internetek hain-bat formatutan:

— testua

— irudia

— soinua

— bideoa

— simulazioa

Kontzeptuak barneratzea

Jarreretan oinarritutako

heziketa

Internet bezalako tresnak erabilita talde-lana, sozializazioa eta sarean ibiltzen trebatzea sustatzen dira (ezinbesteko jarrerak zientziaren edo teknologiaren garapenean).

22 1. unitatea

Arakatzailea

Web orri batean dagoen infor-mazioa ikusteko aukera ema-ten duen programa da.

4.1. Informazioa bilatzea

Zientzialariek bizkor eta zehatz eskuratu behar dute informazioa. Horregatik,

informazioa tratatu, erabili eta garraiatzea helburu duten teknologia berriak gara-

tu dira.

Dena dela, kontuan hartu behar dugu informazioa eta jakintza ez direla gauza

bera. Zientzialariek, ikerketa-lanari ekin aurretik, problema bera tratatu duten gai-

nerako pertsonak noraino iritsi diren jakin behar dute. Eta ahalmen handiko tresna

bat daukagu gaur egun horretarako: Internet.

Baina Interneten argitaratzen den guztia ez da egia. Beraz, informazioaren zorroz-

tasun zientifikoa ebaluatzen jakin behar da.

Interneten informazioa bilatzeak eta aukeratzeak berekin dakar:

— Arakatzaileen oinarrizko erabilera egitea (Interneten nabigatzea) informazioa

gordetzeko, berreskuratzeko edo inprimatzeko.

— Bilatzaileak erabiltzea informazio espezifikoa aurkitzeko.

— Gidoi bat edukitzea, egiten ari garen lanerako garrantzitsuak diren bideetan

barrena nabigatu ahal izateko. Ez da komeni nora ezean nabigatzea.

— Irizpideak edukitzea aurkitu dugun informazioa fidagarria ote den jakiteko;

adibidez, informazioaren jatorria jakitea.

Informazio-bilaketak pertsonen arteko komunikazioa ere bultzatzen du.

Gaur egun, zientzialariak harremanetan egoten dira etengabe, txata, posta elek-

tronikoa, bideokonferentziak... lagun dituztela.

Sistema horien bidez informazioa eskura daiteke, munduko hainbat lekutako aditu

onenen eskutik.

4.2. Datuak antolatzea eta analizatzea

Datuak antolatzea eta analizatzea metodo zientifikoaren parte dira. Matemati-

karen adar bat arduratzen da datuak aztertzeaz: estatistika.

Azterketa baterako datu kantitate handia maneiatzeko zeregina lau fase hauetan

bana daiteke:

Datuak antolatzea eta analizatzea

Antolaketa Aurkezpena AnalisiaBilketa

Problema ebatziko duen esperimentua diseina-tzea eta datuak biltzea.

Bildutako datuetatik, azterketarako erabilga-rriak direnak aukeratzea (errore-analisia).

Datu multzo bat hiru mo-dutan adieraz daiteke: enuntziatu, taula edo gra-fikoen bidez.

Datu multzoarekin eragi-keta matematikoak egi-ten dira, ondorioak atera-tzeko.

Bilatzailea

Hainbat formatutako fitxategi digitalak bilatzeko diseinatu-ta dagoen programa da.

23Metodo zientifikoa

4.3. Lan zientifikoa idaztea eta azaltzea

Tradizioz, zientzialariek saiakuntzak egiten zituztenean, datuak biltzen zituzten

eta taulen eta grafikoen bidez tratatu behar izaten zituzten. Gaur egun, ordea,

badaude zenbait programa datu kantitate oso handiak tratatzen dituztenak;

gainera, datuak analizatu ondoren, iragarpenak egiteko aukera ere ematen dute.

Konputazio zientifikoa zientziaren adar bat da, problema zientifiko, sozial eta

ingeniaritzakoak ebazteko balio duten eredu matematikoak sortzen dituena.

Zenbakizko aplikazio garrantzitsuenetako bi hauek

dira: lurrikarak eta beste hondamendi natural ba-

tzuk erreproduzitzea eta ulertzea ahalbidetzen

dutenak, eta behatu ezin diren fenomenoak ira-

gartzeko modua ematen dutenak (egu raldia edo

partikula subatomikoen portaera, adi bidez).

Eskuragarriagoa baina ez horregatik garrantzi

txikiagokoa, datuak analizatzeko erabil dezake-

gun tresna ahalmentsuenetako bat kalkulu-orria

da. Tresna horrek aukera ematen du kalkulu

matematikoak egiteko, datuak ordenatzeko, da-

tuak hainbat modutan erlazionatzeko, eta datuen

taulak hainbat eratako grafikoen bidez irudika-

tzeko.

Hezkuntzaren ingurunean ez dugu inoiz datu kantitate handirik maneiatuko. Baina,

hala ere, datuak tauletan ordenatu eta grafiko batean adierazi beharko ditugu,

horien arteko erlazioa antzematen saiatzeko. Azter ditzagun aldagaien arteko

erlazio ohikoenak:

Balio bikoteen arteko zatidura konstante

bat da: lerro zuzenaren malda.

Balio bikoteen arteko biderkadura kons-

tante bat da. Grafikoa hiperbola bat da.

Aldagaietako baten balioa bestearen

balioaren karratuaren araberakoa da.

Grafikoa parabola bat da.

Zuzeneko proportzionaltasuna Alderantzizko proportzionaltasuna Proportzionaltasun koadratikoa

Jardu

erak

14. Ikasle batek lasterraldi bat egin du ikastetxeko jolasto-

kian, eta haren higidura aztertu dugu. Datu hauek eskura-

tu ditugu:

a) Irudikatu emaitzen grafikoa. Jarri posizioa ordenatu-

ardatzean, eta denbora, berriz, abzisa-ardatzean.

b) Adierazi zer motatako erlazioa dagoen aldagaien

artean.

c) Interpolazioa egitea da dagoeneko badauzkagun

datuen tartean dauden beste datu batzuk aurkitzea.

Metodo hori aplikatuta, esango al zenuke zer posizio-

tan egongo den korrikalaria 1 s-en buruan?

d) Estrapolazioa egitea da ezaguna den tartetik haratago

dauden datuak iragartzea. Zein izango da, estrapola-

zioz, korrikalariaren posizioa 16 s-ren buruan?

Denbora (s) Posizioa (m)

0 2

2 15

4 30

5 38

8 60

Iragarpen meteorologikoa zen-bakizko milioika datu maneia-tzen dituzten ahalmen handiko programen bidez egiten da.

+

360°-ko ikuspegia

1. unitatea24

Iragarpen matematikoak

Jardu

erak

15. Albiste hau Alemaniako egunkari guztietan argitaratu zuten 2006an. Orain,

matematikariaren iragarpenak bete ote diren egiazta dezakegu. Osatu tal-

deak jarduera hauek egiteko:

a) Ikertu Interneten edo kirol-egunkarietan zer bilakaera izan duten mun-

duko errekorrek gizonezkoen 100 m-ko eta 200 m-ko probetan eta ma-

ratoian. Ordenatu taulen bidez.

b) Ikusi egindako marken bilakaera beheranzkoa izan ote den, edo ez dau-

kan zertan horrela izan. Zuen ustez, zergatik gertatu da hori?

c) Jonh Einmahlen azterketaren ondoren bildutako datuak ikusita, fidaga-

rriak al dira haren iragarpenak? Zure ustez, zer ondorio atera dezakegu

argitalpen horretatik?

Muturreko balioen teoriaEinmahlen espezialitatea da, eta

hondamendi naturalek eragin de-

zaketen «galera handiena» kalkula-

tzeko erabiltzen da, esate baterako.

Horrexegatik, aseguru-etxeek dizi-

plina horretara jotzen dute sarritan,

polizen zenbatekoa zehazteko ga-

raian. Akzioek burtsa-merkatuetan

izango duten portaera iragartzeko

ere erabili du Einmahlek diziplina

hori.

BERLÍN.

John Einmahl holandar matematikariak, Tilburgeko Unibertsitatekoak, atletismoko 14 diziplinatako «behin betiko errekorra» kalkulatu du. Gizonen 100 m-ko lasterketako errekorra 9,29 s-an ezarriko dela kalkulatu du, muturreko balioen teorian eta proiekzio estatistikoetan oinarrituta.

Emakumeei dagokienez, aldiz, Paula Rad-cliffe britainiarraren errekorra (2:15:25) na-barmen hobe liteke: 8 minutu eta 50 se-gundo, hain zuzen.

Bitxikeria gisa, Einmahlek kalkulatu du abiadura-probetan ere egin litezkeela ho-bekuntzak, arlo horretan gizakiak egin dezakeenaren mugatik oso gertu gaudela pentsatu ohi den arren.

Horrela, 100 m-ko errekorra ez ezik, 200 m-koa ere hobe liteke; lehenengoa, Asafa Powell-en 9,77 s-ko markatik 9,29 s-ra jaits liteke; eta bigarrena, Michael Johnson-ek 19,32 s-an finkatu zuena, ia segundo bat hobe liteke.

Egokitua: EFE 2006/12/21

Matematikari batek kalkulatu du 100 m-ko behin betiko errekorra 9,29 s-an ezarriko dela

Einmahlek ez ditu iragarri nahi etorkizun urrunean egin litezkeen errekorrak, baizik eta, haren azterketan berariaz adierazita dagoenez, gaur egungo baldintzetan egin litezkeenak. Einmahlen kalkuluak gizo-nezko 1.546 atletaren eta emakumezko 1.024 atletaren marka onenetan oi-narrituta daude. Aztertutako guztiak eliteko atletak dira, eta matematikariak eragiketa konplexuak egin ditu ordenagai-luan haien markekin.

Einmahlen kalkuluen arabera, gizonezkoen maratoiko errekorra, Paul Tergat kenyarrak ezarritakoa (2:04:55), bereziki nabar-mena da; izan ere, marka hori 49 segundo bakarrik hobe liteke holandar matemati-kariaren ustez.

25Metodo zientifikoa 25

a) Deduzitu zer erlazio dagoen h (uraren altuera) eta t (denbora) aldagaien artean.

b) Iragarri zer altuera izango duen urak 10 minuturen buruan.

Ebatzi proposaturiko problema Jordi Lagares Roset-en Funtzioak programa erabilita. Saiakuntzak zer portaera izango duen iragarri ahalko duzu, bai abiapuntuko egoeran, bai neurtu ez diren beste egoera batzuetan. Horretarako, jarraitu argibide hauei:

t (min) 0 1 2 3 4 5

h (cm) 0 3 5,5 7,8 9,8 11,6

http://links.edebe.com/fr

Grafikoa ikusita, aldagaien artean zer erlazio mota da-goen deduzitu dezakegu.

1. Sartu webgunean:

Jaitsi Funcions izeneko software librearen Funcions per a Windows bertsioa.

2. Programa instalatu ondoren, exekutatu «Windowse-rako funtzioak» ikonoan klik bikoitza eginda. Interfaze hau agertuko da:

3. Sakatu «Zenbakizko funtzioa» botoia, eta hau ikusiko duzu:

4. Idatzi ur-deposituaren problemako balioak, bakoitza dagokion laukian, x-ren balio txikienetik handienera ordenatuta. Sakatu «Enter» datu bikote bakoitza idatzi ondoren.

5. Datu guztiak idatzi ondoren, sakatu «Onartu». Hasie-rako pantaila agertuko zaizu berriro. Sakatu «Onartu» grafikoa eskuratzeko.

6. Neurtu ez ditugun emaitzak iragarri nahi badituzu, egin klik behealdean dagoen «Estrapolatu» laukian. Bi aldiz onartu ondoren, aldagaiak erlazionatzeko aukera emango dizun grafikoa eskuratuko duzu.

Idatzi t-ren balioak x-ren laukietan, eta h-ren ba-

lioak, berriz, F(x)-ren laukietan.

Ikertu zure kabuz programak zer aplikazio izan de-

zakeen! Pila bat ditu!

Ardatzetako unitateak eta mugak

Adierazpen analitikoak

Botoien eremua

Software libre bat erabil dezazun proposatzen dizugu, jarraian adierazita dagoena bezalako problemak ebazteko:

Ur-depositu bat betetzeko prozesuan datu hauek eskuratu ditugu:

Sormen@: Iragarri ez dakizkizun balioak

ZIENTZIA ESKURA

1. unitatea26

ZER NEUR DAITEKE KALIBREAREKIN?

Diametroak eta hutsarte txikiak

Lodierak

Sakonerak

PRAKTIKATU KALIBREAREKIN

Materiala: kalibrea (eskuzkoa edo digitala), txanponak eta saio-hodiak.

Talde txikitan:

a) Adierazi kalibrearen zehaztasuna eta neurtu eguneroko objektu batzuk, hala nola txanpon baten diametroa eta lodiera.

b) Hartu saio-hodi bat. Neurtu haren barne-diametroa eta gehieneko sakonera.

c) Zenbat eta handiagoa izan kalibrearen zehaztasuna, orduan eta desberdinagoak izango dira hartutako neurriak.

Alderatu ikaskideekin txanponari egin dizkiozun neurketen emaitzak, eta egiaztatu zure taldeko bi pertsonak balio

desberdina eman diezaioketela neurketa berari.

http://links.edebe.com/85vnc

ZERGATIK NEURTZEN DU ZEHAZTASUN HANDIZ?Funtzionamendu oso bitxia duen gailu bat dauka,

nonius edo vernier izenekoa.

Noniusak kalibrearen erregelako tarte bat hartzen

du (10en multiplo bat, ken 1), eta hamarreko multiplo

horrekin zatitzen du.

NOLA IRAKURTZEN DIRA KALIBREKO NEURRIAK?

Neurtu nahi den objektua kalibrearen

barailen artean jarri behar da.

Kalibrearen eskalan, noniusaren zeroa

non dagoen ikusten da.

Noniusaren zeroaren aurretik dagoen

neurria hartzen da: 40 mm.

ZER DA?Kalibrea neurketa-tresna bat da,

zehaztasun handiko neurketak

(milimetro-hamarrenetik

beherakoak) egiteko erabiltzen dena.

Ondoren, kalibrearen erregela nagusiko marra batekin zehazki

bat datorren noniusaren marra aurkitu behar da. Kasu honetan, 1a.

Zenbaki hori kalibrearen zehaztasunaz biderkatzen da, eta lortutako

emaitza neurketa zehaztugabeari batzen zaio:

D 40 1 0,05 40,05 mm 4,005 cm

Horrela, 10 unitateko luzeratik 9 hartzen baditugu, eta berriro 10 unitatetan

zatitzen baditugu, unitate berri bakoitzaren neurria 9/10 izango da.

Kalibrearen zehaztasuna da: erregela nagusiko neurri txikienaren (oro har,

mm-a) eta noniuseko neurri edo marra kopuruaren arteko zatidura.

1 mm

100,1.

L

nD

Praktikan: Neurri oso zehatzak

Irudiari dagokionez,

27Metodo zientifikoa 27

Jarraitu ikertzenDiseinatu antzeko saiakuntza bat, iturriko ur-tanta

baten bolumena kalkulatzeko. Kontuan hartu ez

duzula edukiko hain bolumen txikiak neurtzeko

moduko ontzirik, orri bakar baten lodiera neurtze-

ko garaian gertatzen zen bezalaxe. Tanten erortze-

abiadura faktore erabakigarria izan daiteke bolumena

neurtzen duzunean.

— Eskuratutako datuak grafiko batean adieraziko ditugu.

— Estrapolazioz, orri bakar baten lodiera kalkulatuko dugu.

— Modu analitikoan ere kalkulatuko dugu orri baten lodiera,

azken taulako balio bikote bakoitza zatituta.

ONDORIOAK ATERATZEAZer emaitza lortu dugu?

EMAITZAK JAKINARAZTEATaldeen emaitzak alderatuko ditugu eta emaitzak azalduko

ditugu.

Aplika dezagun metodo zientifikoa eguneroko egoerak konpontzekoGaur, hiru kideko taldeak osatu eta DIN A4 tamainako orri baten lodiera neurtzeko eskatu die marrazketako irakasleak ikasleei.

Pentsa dezagun nola jardungo duten, kalibre bat bakarrik badaukate eta metodo zientifikoaren faseak bete behar badituzte.

Ikus dezagun:

PROBLEMA PLANTEATZEADIN A4 tamainako orriei begiratuko diegu eta orri baten lodiera nola neur daitekeen pentsatuko dugu.

HIPOTESIA EGITEAHipotesia idatziko dugu:

«Zehaztasun egokiko kalibre baten bidez DIN A4 tamainako orri baten lodiera neur dezakegu».

HIPOTESIA EGIAZTATZEAHipotesia egiaztatu ahal izateko, egingo dugun saiakuntza planifikatu behar dugu:

Saiakuntza planifikatzea1. Orri bakar bat neurtu beharrean, asko neurtu, eta lortutako neurria orri kopuruaz zatituko dugu.

2. A4ko 20, 30, 40, 50, 60, 70 eta 80 orriko paketeak egin eta haien neurriak idatziko ditugu.

3. Taldeko kide bakoitzak hartutako neurriak idatziko ditugu.

Datuak antolatzea eta analizatzea— Taula bat egingo dugu, taldeko kide bakoitzak hartutako neurriekin.

— Taldekideek idatzitako emaitzen batez besteko balioak kalkulatuko ditugu, eta batez besteko

horiek benetako neurritzat hartuko ditugu.

1. ikaslea

2. ikaslea

3. ikaslea

Orri kopurua

Lodiera

Orri kopurua

Lodiera

Orri kopurua

Lodiera

20 30 40 50 60 70 80

20 30 40 50 60 70 80

20 30 40 50 60 70 80

Batez besteko balioak

Orri kopurua

Lodiera

20 30 40 50 60 70 80

LABURPENA

28 1. unitatea

Gogoratu ikasi duzuna16. Azaldu zer desberdintasun dagoen funtsezko magnitudeen eta magnitude eratorrien artean. Eman adibide

bana.

17. SI unitate-sistemaren jatorrizko izena sistema metriko hamartarra zen eta hiru unitate bakarrik zituen. Aipatu banan-banan.

18. Adierazi zer diren bihurketa-faktoreak, eta idatzi bat egunak segundo bihurtzen dituena.

19. Aipatu zientzialari batek zer formatutan eskura ditzakeen ezaguerak, IKT berriak erabilita.

METODO ZIENTIFIKOAREN

ETAPAK

MAGNITUDEEN NEURKETA

LABORATEGIKO LANA

IKT-AK ETA LAN

ZIENTIFIKOA

Metodo zientifikoa

— Problema planteatzea. — Hipotesiak egitea. — Hipotesiak egiaztatzea (esperimentazioa). — Ondorioak ateratzea.

— Zientzialarien lanean IKTak ezartzen ari dira pixkanaka, eta hori lagungarria da zientzialariak jarreren, kontzeptuen eta prozeduren ikuspuntutik hezteko.

— IKTak informazioa bilatzeko, datuak antolatzeko eta anali-zatzeko, eta lan zientifikoa idazteko eta azaltzeko erabil-tzen dira metodo zientifikoan.

Laborategiko materiala eta tresnak:

— Beirazko materiala

— Egurrezko materiala

— Beste material batzuk

Produktu kimikoak: — Etiketak eta piktogramak

Segurtasun-arauak: — Arau orokorrak — Tresnak eta produktuak erabiltzeko arauak

Hondakinak ezabatzeko arauak:

— Solidoak eta likidoak — Gasekin lanean

Notazio zientifikoa. Eragiketak notazio zientifikoarekin: batu-keta edo kenketa, eta biderketa edo zatiketa.

— Magnitudea. Neur daitekeen guztia. — Magnitude fisikoak. Zenbaki batek eta unitate batek osatuak. — Magnitude bat neurtzea da haren unitatearekin konparatzea.

Nazioarteko Unitate Sistema (SI): magnitude bakoitzaren uni-tateen balioa zehazten du, nazioarte mailan.

Magnitude oinarrizkoak edo funtsezkoak:

Luzera, mMasa, kgDenbora, sTenperatura, K

Korrontearen intentsitatea, AArgi-intentsitatea, cdSubstantzia kantitatea, mol

Magnitude eratorriak. Oinarrizko unitateak konbinatuz sortuak.

Bihurketa-faktorea. Zatiki bat, non zenbakitzaileak eta izenda-tzaileak kantitate bera adierazten duten, baina unitate desber-dinetan. Haren balioa unitatea da.

Amaierako jarduerak

29Metodo zientifikoa

— Funtzioak (jatorriz Funcions) izeneko programa

erabil dezakezu, unitate honetako Sormen@

atalean azaldu duguna.

31. d Egin ikerketa-lan bat gai hauetako bati buruz:

— Medikuntzaren aurrerapenak gaixotasunen trata-

menduan.

— Aplikazio teknologikoak dituzten material berrien

garapena.

a) Adierazi aurkikuntza horien aplikazioak zer hobe-

kuntza eragin ditzakeen gure bizimoduan.

b) Idatzi txosten bat metodo zientifikoari jarraiki, eta,

ondoren, azaldu eta defendatu ikasgelan. Horre-

tarako, erabili unitate honetan landutako IKT tres-

netako bat.

1. Metodo zientifikoa: etapak

20. a Hipotesi bat egin dugu, eta, saiakuntzaren on-

doren, ez dela bete egiaztatu dugu. Zer egin beharko

dugu?

a) Datuak egokitu, hipotesia bete dadin.

b) Hipotesia berriro egin, froga daitekeen norabidean.

c) Saiakuntza bertan behera utzi, diseinuko akatsa

dela-eta.

d) Saiakuntza desberdin bat planteatu.

21. s Adierazi teoria zientifikoei buruzko baieztapen

hauetatik zein ez den egia: a) Alda daitezke. / b) Iragarri

egiten dute. / c) Usteak dira.

22. s Azaldu zerk gertatu behar duen hipotesi bat lege

bihurtzeko.

23. d Talde txikitan, eztabaidatu galdera hauei buruz

eta azaldu ikasgelan zuen ondorioak: a) Nork konpon-

tzen ditu gizartean eta egunerokotasunean azaltzen

diren problemak? b) Nola lagun dezakezue eguneroko

problemei irtenbidea aurkitzen? c) Ba al dago hori egi-

teko modu jakinik?

2. Magnitude fisikoak eta haien neurketa

24. a Nazioarteko Unitate Sistemako masa-unitatea

honela adierazten da:

a) g b) Kg c) kg d) gr

25. s Adierazi neurri hauek notazio zientifikoarekin

idatzita eta SI sistemako unitatetan:

a) 46 m

b) 72 km/h

c) 900 g

d) 12 mA

e) 500 cm3

f) 250 mL

26. d Egin notazio zientifikoan idatzitako zenbaki

hauen arteko eragiketak, kalkulagailurik erabili gabe:

a) 0,50 1014 2,70 1014

b) 1,75 106 0,75 109

c) 54,20 107 · 34,75 104

d) 2,50 1023 · 104,05 1024

3. Laborategiko lana27. d Prestatu aurkezpen labur bat, argazkiz osatua,

ikasgelan azaltzeko, arroparekin erlazionatutako zer

jokabide diren desegokiak laborategian.

28. d Ikertu zer desberdintasun dagoen bi kontzeptu

hauen artean: «substantzia leherkorra» eta «substantzia

piroteknikoa». Egiaztatu iturriak fidagarriak direla maila

zientifikoan. Argudiatu nola aukeratu dituzun.

4. IKTak eta lan zientifikoa

29. a Bi aldagai grafikoki adierazi ditugunean malda

negatiboko lerro zuzen bat lortu badugu, zer erlazio

dute elkarren artean?

a) Zuzeneko proportzionaltasuna

b) Alderantzizko proportzionaltasuna

c) Proportzionaltasun koadratikoa

30. s Irudikatu datu multzo hauek, eta adierazi alda-

gaiek zer erlazio mota duten: zuzeneko proportzio-

naltasuna, alderantzizko proportzionaltasuna ala

proportzionaltasun koadratikoa.

a)

b)

c)

d)

1

2,1

2

4,3

3

6,4

4

8,6

5

10,7

1

15

2

7,5

3

5

4

3,7

5

3

1

2,5

2

4,9

3

7,4

4

9,8

5

12,3

x

f (x)

x

f (x)

x

f (x)

x

f (x)

1

0,9

2

3,4

3

7,7

4

13,7

5

21,4

+

Probatu zure gaitasunak

1. unitatea30

Dario eta Andrea beren institutuko kimikako laborategira joan dira lehenengo aldiz. Praktika bat egin behar dute, eta taldekideak izango dira. Laborategian sartu eta dagokien lekura joan dira, motxila lurrean utzi dute, eta berokiak aulkian jarri dituzte. Dariok Andreari gogorarazi dio ile luzea duela eta, irakasleak esan zuen bezala, bildu egin beharko duela saiakuntza hasi aurretik.

Ingurura begiratu dute, eta lan-mahaian beirazko objektu batzuk eta produktu kimikoen poto etiketadunak daudela ikusi dute. Adi-adi entzun dituzte irakaslearen gomendioak, eta hark adierazi die arreta lanean jarrita jardun behar dela laborategian, istripuak saihesteko.

32. Irakasleak gidoi bat eman die, eta arretaz irakurri dute. Gidoia irudian ikusten diren epigrafeen arabera dago egituratuta. Bertan adierazita dago zer urrats egin behar diren praktika egiteko, eta aholku teoriko batzuk ere badaude.

a) Adierazi atal horietako bakoitza metodo zientifikoko zer etaparekin dagoen erlazionatuta.

b) Ikasleek gidoi bat daukate, non saiakuntzari buruzko ia informazio guztia dagoen idatzita. Hortaz, zertarako behar dute laborategiko koa-dernoa?

c) Adierazi gidoian sartu ezin den metodo zientifikoko etaparen bat.

33. Lehen datuak hartu dituztenean, zenbaki oso txikiak eskuratu dituzte, eta notazio zientifikoan idatzi behar izan dituzte, behar bezala aurkez-teko. Baina zenbait akats egin dituzte. Zuzendu, irakasleari hutsik gabe eman diezazkioten.

a) 0,0000034 3,4 106 zk. zuzena

b) 0,000257 25,7 10–5 zk. zuzena

c) 0,00000000000097 9,7 10 12 zk. zuzena

d) 0,0623 6,23 10–4 zk. zuzena

BEHAKETA

Sabemos que las sustancias de la naturaleza pueden clasificarse, según el enla-ce químico que presentan, en uno de los tres grandes tipos siguientes: iónicas, covalentes o metálicas.

Para determinar el tipo de enlace de una sustancia, podemos analizar las propie-dades físico-químicas (o macroscópicas) que esta presenta mediante ensayos en el laboratorio.

HIPOTESIAK FORMULATZEA

A partir de la observación, podemos formular la siguiente hipótesis:

Es posible clasificar diferentes sustancias en función de su enlace químico me-diante ensayos de laboratorio sencillos.

SAIAKUNTZA PLANIFIKATZEA

Helburua

Determinar qué tipo de enlace químico presenta una sustancia a partir de pro-piedades macroscópicas como la solubilidad, la temperatura de fusión o la con-ductividad eléctrica.

Materiala

— Vasos de precipitados pequeños.

— Espátula.

— Varilla de vidrio.

— Frasco lavador con agua destila.

— Sustancias problema sin etique-tar y referenciadas con una clave (A, B, C...): CuCl2, KI, azufre, cuarzo, alcanfor, virutas de Cu,

azúcar, NaOH, NaCl, NaHCO3, grafito...

— Disolvente orgánico.

— Fuente de alimentación.

— Electrodos de grafito o, en su defecto, de un metal inerte.

— Cables de conexión.

— Bombilla.

Es importante no respirar directamente los vapores desprendidos por el disolvente orgá-nico. Si se dispone de ella, debe emplearse la campana de gases.

LABORATEGIKO SEGURTASUN-ARAUAK

Iraupena

Aldez aurreko edukiak

–

–

–

Lan-metodologia

Zailtasuna

Ikaskuntzaren egunerokoaHausnartu

34. Erreparatu praktikan erabili beharko duten produktue-tako baten etiketari.

a) Zer izen du produktuak?

b) Zer osagai ditu?

c) Zer arrisku egon daitezke produktu hori maneiatzen denean?

d) Zer egin behar da produktu horren erabilerarekin erlazionatutako arriskuak saihesteko?

35. Andreak eta Dariok ez daukate argi Nazioarteko Sistemako zer unitate erabili behar dituzten, eta eztabaida-tzen ari dira. Andreak uste du jarraian adierazitakoak erabili behar direla, baina Darioren ustez batzuk ez dira zuzenak. Nork du arrazoia? Zergatik?

a) Metro karratua, SI sistemako azalera-unitate gisa.

b) Gramoa, SI sistemako masa-unitate gisa.

c) SI sistemako tenperatura-unitatea gradu zentigradua da.

d) Litroa SI sistemako bolumen-unitatea da.

36. Praktika amaitu ondoren, gainerako ikasleek baino lehenago, Andreak honako hau egin du:

a) Altxatu eta gainerako taldeei laguntzen hasi da.

b) Denbora daukanez, motxila ireki du, ogitarteko zati bat jan du, eta taldekideari mokadu bat eskaini dio.

c) Azkenik, praktikan erabili dituzten objektuak garbitu eta mahai gainean jarri dituzte bi taldekideek, lehor daitezen.

— Jarrera horietatik zein ez dira egokiak laborategi batean? Arrazoitu erantzuna.

37. Aurreko orrialdearen hasierako deskribapenean bi ikasleek zenbait akats egin dituzte. Adierazi zein diren eta zergatik ez den horrela jardun behar.

38. Taula bateko datuak irudikatu dituztenean eskuineko aldean dagoen grafikoa lortu dute.

Ikertu zer erlazio mota egon daitekeen aldagaien ar-tean, ez baita unitate honetan ikusi ditugun motetakoa (zuzenekoa, alderantzizkoa edo koadratikoa).

Idatzi txosten bat, gainerako ikasleen aurrean aldagai horien arteko erlazioa arrazoitu ahal izateko.

H302: Kaltegarria, irentsiz gero

H331: Toxikoa, arnastuz gero

P233

P210

P262

P315

XXX, SA

25 etorb.

tel. zk.: 954123456

Azetonitriloa

eta metanola dauzka

CLER

SukoiaToxikoa

y

x

— Unitate hau hasi aurretik, zer pentsatzen zenuen zientzialarien lanari buruz? Aldatu al da zure pentsa-moldea?

— Zer iritzi duzu ia mundu osoan Nazioarteko Unitate Sistema erabiltzeko akordioari buruz? Erlazionatu akordio hori zerorrek eskala txikian gauzatzen duzun talde-lanarekin.

— Etorkizunari begira, ikusten al duzu zeure burua ikerketa-lanak egiten? Zer arlotan?