eki PROIEKTUA

DBH

1 NATurarenzientziak

2. unitatea

Lurra, etengabe aldatzen ari den planeta

EDUKI-BALIABIDEEN EBALUAZIOAIrakaslearen dosierra

1. JARDUERAK

1. Eguzki-eklipseen inguruan Elhuyar aldizkariak egindako testua arreta handiz irakurri eta ideia nagusiak bildu ondoren, balioets ezazu eta arrazoitu galderen egokitasuna (pertinentzia).

   

Oso noizean behin, Eguzkia minutu batzuez itzaltzen da egunaren erdian, zeruan argi-eraztun soil bat gelditu arte. Beste batzuetan, Eguzkia bera desagertzen da, baina haren koroa ikus daiteke: izarra espazioratzen ari den materiaren garrak. Bi egoera horiek Ilargia zehatz-mehatz Eguzkiaren eta Lurraren arteko lerroan dagoenean izaten dira, Ilargiak berak horretarako tamaina perfektua duelako. Satelitearen itzala Lurrean proiektatzen da 272 kilometroko diametroa duen zirkulu batean. Ilargia txikiagoa izango balitz, edo urrutiago egongo balitz, itzal hori ez litzateke itzala izango, baizik eta ilunantza, eta eklipseetan ez litzateke inoiz gaua egingo. Ilargia handiagoa balitz, edo gertuago egongo balitz, ez litzateke ikusiko argi-eraztuna edo Eguzkiaren koroa.

 

GALDERA EGOKITASUNA

1. Eguzki eklipsea zer den ezagutzen al duzu?

2. Zein dira Eguzki-eklipse bat izateko arrazoiak?

3. Ilargiaren tamaina txikiagoa balitz, nolakoak izango lirateke Eguzki-eklipseak?

4. Eklipse bat izateko, zenbat argitasun gutxiago bidali behar du Eguzkiak?

 

2. Aztertu arreta handiz estazio espazialaren inguruko testua. Ondoren, eta horretan oinarriturik, formulatu ikerketa-galdera pertinenteak, arrazoiak eta bere baliagarritasuna adieraziz.

 

Astronautika espazioko nabigazioaren zientzia da, eta historia laburra izan arren, ekintza ugari egin dira. Horien artean, Nazioarteko Espazio Estazioa (International Space Station edo ISS laburduraz ezagutzen dena) eraiki zen, hainbat ikerketa esparru lantzeko (unibertsoaren fenomeno berriak aztertzeko, ingeniaritza eta teknologia berriak esperimentatzeko, espazioan osasuntsu bizitzeko baldintzak…). ISSa Lurraren inguruan dabil orbitan, Lurretik 360 km-ko garaieran, eta Lurrari itzuli bat ematen dio 92 minuturo. 2007ko abuztuaren 14an bere 50.000. itzulia bete zuen. ISSren horniduraz, errusiar Soiuz eta Progress espazio-ontziak eta baita estatubatuar espazio-ontziak (Endeavour, Discovery eta Atlantis) ere arduratzen dira. 2000ko azaroaren 2tik, hau da, lehenengo tripulazioa sartu zenetik, beti egon da tripulazio batekin barnean. Nazioarteko Espazio Estaziotik 14 herrialdetako astronautak pasatu dira. Astronautez gain, Nazioarteko Espazio Estaziora joan ziren lehenengo bost espazio-turistak ere bai.

a) Zer galdera formulatuko zenioke ISS espazio-estazioko astronauta bati?  

……………………………………………………

……………………………………………………

Adierazi arrazoiak eta baliagarritasuna:

……………………………………………………

……………………………………………………

……………………………………………………

……………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

b) Bisitari edo turista modura ISSra joango bazina, zer galdera egingo zenioke aditu bati?

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

Adierazi arrazoiak eta baliagarritasuna:

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

   

3. Argazkian azaltzen diren osagaiak identifikatu eta bereizi ondoren, adierazi taulan, dituzten ezaugarriak kontuan hartuta.

 

   

a) Bete taulan dauden hutsuneak:  

OSAGAIA OSAGAIA OSAGAIA OSAGAIA

……………………… ……………………… ……………………… ………………………

EZAUGARRIAK

 

b) Aipatu argazkian azaltzen ez den unibertsoaren beste osagai bat, eta deskribatu, dituen ezaugarriak kontuan hartuta.

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

   

4. Lurrak abenduan izaten duen posizioa adierazten da urtaroei lotutako irudian. Beraz, egin beheko zereginak, irudia arretaz aztertuz eta Lurraren mugimendua simulazioa erabiliz.

a) Azaroan ipar hemisferioan udazkenean gauden bitartean, zergatik daude udaberrian hego hemisferioan?

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

b) Adierazi urtaroen garapenean parte hartzen duten astroak eta horiek sortzen dituzten eraginen justifikazioa.

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

c) Zer gertatu beharko luke hego hemisferioan abenduaren 31an negua izateko? Justifikatu zure erantzuna.

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

d) Euskal Herrian zergatik ote dira egunik motzenak eta gaurik luzeenak Santa Luzia (abenduaren 13a) inguruan? Justifikatu zure erantzuna.

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

5.   Irudian  azaltzen  diren  astroen  mugimenduak  eta  posizioak  aztertu  ondoren,   egin   itzazu  beheko  zereginak.  

a) Zer fenomeno astronomiko azaltzen da irudian?

………………………………………………………………………………………………………

b) Zergatik gertatzen da fenomeno hori? Esplikatu eta justifikatu.

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

c) Esplikatu eta justifikatu Ilargiak Lur planetan duen beste eragin bat.

…………………………………………………

…………………………………………………

…………………………………………………

…………………………………………………

…………………………………………………

…………………………………………………

…………………………………………………

   

6. Irakur ezazu honako testu hau arreta handiz. Gai horri helduta, horma-irudi bat sortu beharko duzu, hainbat tresna grafiko erabilita. Zure lana errazteko, bideoen eta irudien eskaintza duzu. Aukera itzazu egokienak iruditzen zaizkizunak.

Zer da unibertsoari buruz gaur egun

dakiguna? Gaur egun, kosmosari buruzko ideia nahiko koherente eta zehatza dute zientzialariek. Aitzitik, ezin da ahaztu astronomiak eta kosmologiak, beste zientzia batzuek ez bezala, behatu daitekeenera bakarrik mugatu behar dutela; izan ere, ezin dira hipotesi kosmologikoak baieztatzeko saiakuntzak diseinatu. Gehienera jota, teoria koherente bat eraikitzea lor daiteke, unibertsoan egiten diren behaketekin bat datorren teoria, hain zuzen ere.

Historian zehar unibertsoari buruz jakintsuek izan duten ikuspegia aldatuz joan da. Homeroren garaian (K.a. lX. mendean) Lurra laua zela uste zuten. II. mendean, Ptolomeok Lurra unibertsoko erdigunea zela adierazi zuen, bere inguruan Eguzkia, Ilargia eta hainbat planeta zeudelarik (eredu geozentrikoa). XVI. mendean, berriz, Kopernikok, unibertsoko erdigunean Eguzkia zegoela baieztatu zuen (eredu heliozentrikoa). XX. mendean, astronomoek unibertsoaren erdigunean galaxia bakar bat aurkitzen zela uste zuten… Horrela, gaur egungo kosmologo gehienek onartzen dute Big Bang-aren teoria; horren arabera, unibertsoak hasiera bat izan zuen (unibertsoaren materiagune primitibo batek eztanda egin zuen, eta, ondorioz, galaxiak eta gainerako planeta-sistemak eratu ziren), eta eboluzio-prozesu bati darraio. Teoria hori zenbait behaketa egin eta gero ari da baieztatzen. Horietako batzuk aipatzen dira: 1. Unibertsoa duela 13.000 edo 14.000 milioi urte inguru sortu zen. 2. Unibertsoa 100.000 milioi galaxia inguruk osatzen dute. 3. Unibertsoa modu azeleratuan ari da hedatzen.  

 

EUSKARRIAK BIDEOAK: a)  http://www.youtube.com/watch?v=WYrjcbxV020  b)  http://www.youtube.com/watch?v=uJRJoIN6VCg  c)  http://vimeo.com/12480595  d)  http://vimeo.com/6397808  e)  http://teknopolis.elhuyar.org/erreportaiak/izarren-­‐hautsa/  

 IRUDIAK: a)  http://2.bp.blogspot.com/_S7GRerFEI4w/TJ1qZm3cHMI/AAAAAAAAAEU/b76lpu0eXns/s1600/7e5d24b6cc20b8918bbd7d7210b51b8f3.jpg  b)  https://encrypted-­‐tbn3.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcR8YUcvQrGroJ492J5h2WUNIP9bbCDLRo_D-­‐Bo1-­‐QsGmBr9LE9E  c)  http://oregon.conevyt.org.mx/cursos/csociales/interface/mainframe/unidad2/imgs/cs2_48_209_2.jpg  d)  http://2.bp.blogspot.com/_al_q5f6RaUE/R8SXgLwjnnI/AAAAAAAAALc/YUN_ktTu8vs/s400/estudioberlin+Homero.jpg      

2. ERANTZUNAK

1. Eguzki-eklipseen inguruan Elhuyar aldizkariak egindako testua arreta handiz irakurri eta ideia nagusiak bildu ondoren, balioets ezazu eta arrazoitu galderen egokitasuna (pertinentzia).

• Hauen antzeko erantzunak eman daitezke: GALDERA EGOKITASUNA

1. Eguzki eklipsea zer den ezagutzen al duzu?

Edukiekiko testuingurua argia azaldu arren, formarekiko hutsuneak azaltzen ditu: 1. galdera itxia da, eta “bai” erantzun batekin gera daiteke. 2. erantzuna baiezkoa bada, ez du bultzatzen informazio bilatzea. Galdera soilik horrela planteatuta, ez dela pertinentea balioesten dut.

2. Zein dira arrazoiak Eguzki-eklipse bat izateko?

Edukiekiko testuingurua argi azaltzen du, galdera irekia da, eta ikerketa hasteko bideak irekitzen ditu: informazioa bilatzeko bultzada ematen du… Galdera pertinentea dela balioesten dut.

3. Ilargiaren tamaina txikiagoa balitz, nolakoak izango lirateke Eguzki-eklipseak?

Edukiekiko testuingurua argi azaltzen du, galdera irekia da, eta ikerketa hasteko bideak irekitzen ditu: informazioa bilatzeko bultzada ematen du… Galdera pertinentea dela balioesten dut.

4. Eklipse bat izateko, zenbat argitasun gutxiago bidali behar du Eguzkiak?

Ez da galdera pertinentea, ez baitago edukiarekiko testuinguruan zuzen kokatuta. Eklipse bat ez da gertatzen eguzkiaren izpiaren indarra txikiagoa edo handiagoa delako, Ilargiaren eta Lurraren kokapenagatik baizik.

 

2. Aztertu arreta handiz estazio espazialaren inguruko testua. Ondoren, eta horretan oinarriturik, formulatu ikerketa-galdera pertinenteak, arrazoiak eta bere baliagarritasuna adieraziz. Galdera irekia da. Dena den, arrazoietan galdera pertinentearen ezaugarriak eta irizpideak adierazi behar ditu ikasleak, eta horren baliagarritasuna justifikatu behar du.

 

3. Argazkian azaltzen diren osagaiak identifikatu eta bereizi ondoren, adierazi taulan, dituzten ezaugarriak kontuan hartuta.

 OSAGAIA OSAGAIA OSAGAIA OSAGAIA

PLANETA SATELITEA ASTEROIDEAK IZARRA EZAUGARRIAK

• Argirik gabeko astroa. • Izar baten inguruan

jiraka dabilen astroa.…

• Objektu baten inguruan jiraka dabilen astroa.

• Argirik gabeko astroa…

• Unibertsoko gorputz txikiko elementutzat hartzen dira.

• Asteroideren bat planetaren batera asko inguratzen bada, talka egiten du planeta horrekin, bien arteko grabitate-indarrak eraginda.…

• Izarrak berezko argia eta beroa igortzen duten astroak dira.

• Galaxien osagaiak dira. • Batzuek, elkartzean,

irudiak osatzen dituzte, gizakiak konstelazioak deiturikoak.

4. Lurrak abenduan izaten duen posizioa adierazten da urtaroei lotutako irudian. Beraz, egin beheko zereginak, irudia arretaz aztertuz eta Lurraren mugimendua simulazioa erabiliz.

a)Azaroan ipar hemisferioan udazkenean gauden bitartean, zergatik daude udaberrian hego hemisferioan? Lur planeta translazioaren bidez Eguzkiaren inguruan jiraka ibiliz eta duen ardatz posiziogatik, Eguzkitik iristen zaizkien izpiek (isurtzen duen beroa), distantzia dela eta, intentsitate gehiagorekin edo gutxiagoarekin inziditzen dute gure planetan. Simulazioan ikus daiteke, ipar hemisferioan, udazkenean, egunak aurrera doazen neurrian, eguzkiaren izpiak urrunduz doazela, lurraren ardatz posiziogatik. Hego hemisferioan, prozesua alderantzizkoa da: Eguzkiaren izpiak hurbilduz doaz, eta udaberritik uda garaira pasatzen da. b) Adierazi urtaroen garapenean parte hartzen duten astroak eta horiek sortzen dituzten eraginen

justifikazioa. Eguzkiak eta Lur planetak parte hartzen dute. Eguzkiak argia eta beroa isurtzen ditu, eta Lur planetaren mugimendua (translazio-mugimenduaren bidez Eguzkiari biraka ibiliz) eta bere ardatzean biraka dabilela kontuan izanda (errotazio-mugimendua), inklinazio-angelu bat adierazten du bere orbitan zehar. Mugimendu horien eraginez sortzen dira urtaroak. c) Zer gertatu beharko luke hego hemisferioan abenduaren 31an negua izateko? Justifikatu zure erantzuna. Hego hemisferioan abenduaren bukaeran negua izateko, Lur planetaren ardatzaren angelua aldatu egin beharko litzateke, hots, iparraldean dagoen modura. d) Euskal Herrian zergatik ote dira egunik motzenak eta gaurik luzeenak Santa Luzia (abenduaren 13a)

inguruan? Justifikatu zure erantzuna. Lurraren posizioagatik eta orbitatzean duen angelu-inklinazioagatik eguzkiaren izpiaren eraginez negu hasierara hurbilduta, egunik motzenak eta gau luzeenak gertatzen dira.

 

5. Ilargiaren irudi sekuentzia arretaz aztertu ondoren, egin itzazu honako zeregin hauek.

a) Zer fenomeno astronomiko azaltzen da irudian? Ilargi-eklipsea. b) Zergatik gertatzen da fenomeno hori? Esplikatu eta justifikatu. Ilargia Lurraren itzalaren barruan kokatzen denean gertatzen da Ilargi-eklipsea. Ilargi-eklipseak Ilargi betearekin izaten dira beti, eta Eguzkia, Lurra eta Ilargia lerro bakar batean daudenean. Lurraren alde ilunean daudenek ikus dezakete fenomeno hori. c) Esplikatu eta justifikatu Ilargiak Lur planetan duen beste eragin bat. Lurraren ur geruzari Ilargiaren eta Eguzkiaren grabitate-indarrek eragiten diote. Eragin hori astroen tamainaren araberakoa da, eta Eguzkia askoz handiagoa izan arren, oso urrun dagoenez, Ilargiaren eragina askoz handiagoa da. Lur zati desberdinetan erakarpen-indarra handiagoa izaten da, eta, horren ondorioz, itsasgorak gertatzen dira, erakarpen indar horren bidez urak kanpoaldera desplazatzeko joera baitu. Bestalde, Lurraren zati perpendikularrak diren beste bietan itsasoaren maila jaitsi egiten da. Hilean bitan, ilberri eta ilbete garaian, Eguzkia Lurrarekin lerroan aurkitzen denean, erakarpen-indarren eragina handiagoa izaten da, eta marea biziak izaten dira.

   

3.  JARDUERA  BAKOITZAREN  EMAITZA  EBALUATZEKO  ADIERAZLEAK  

 JARDUERA EBALUAZIO-IRIZPIDEAK ADIERAZLEAK

1 1. H. D. Hainbat ikerketa-arazo definitzea helburu duten galderak finkatutako irizpideen baitan aztertuz, haien pertinentzia identifikatu eta arrazoitu, eta hainbat euskarritan emandako ikerketa-arazoei lotutako ebazpenak bideratuko dituzten galderak formulatu.

• Ikerketa-arazoa zuzen identifikatu du. • Emandako ikerketa-galderen pertinentzia

balioetsi du landutako irizpideen baitako arrazoiketa egokien bidez.

2

• Ikerketa-arazoa zuzen identifikatu du. • Ikerketa-galderak sortu ditu eta haien

pertinentzia balioetsi du irizpideen baitako arrazoiketa egokien bidez.

3

2. H. D. Hainbat euskarritan emandako informazioa baliatuz, unibertsoaren osagaiak bereizi eta deskribatu.

• Aztertu beharreko elementuak egoki identifikatu (berezitu) ditu.

• Unibertsoko osagaien ezaugarriak ongi deskribatu ditu.

• Deskribapenean terminologia zuzena erabili du.

4 3. H. D. Astroen mugimenduek Lur planetan duten eragina esplikatu, eskainitako zein norberak manipulatutako simulazioetan zein bere ezagutzetan oinarritutako justifikazioak emanez.

• Aztertu beharreko elementuak egoki identifikatu (berezitu) ditu.

• Simulazio digitala ondo baliatu du. • Astroen ezaugarriak ongi deskribatu ditu. • Deskribapenean terminologia zuzena erabili du. • Eskatutako esplikazioak zuzen justifikatu ditu.

5

6

4. H. D. Jasotako ezagutzak baliatuz eta gaiaren alderdi jakinei buruzko galderei erantzuna emanez, emaitza horma-irudi digitalaren bidez gelakideei azaldu.

• Horma-irudia egoki sortu, editatu eta gorde du.