1 2 1zuzen ere, artikulu hauetan landutako gaiak. Lehen artikuluan, Unamunok bere bizitzan zehar...

1 2 1azaroa

abendua2000

1 2 1

Euskal kultura 2000

E R R A M U N B A XO K

M I K E L B U J A N DA

A N D O L I N E G U Z K I T Z A

R I T X I L I Z A R T Z A

X A B I E R M EN D I G U R E N E L I Z E G I

L AU R A M I N T E G I

A L L A N D E S O K A R R O S

A N D R E S U R RU T I A

I Ñ A K I Z A B A L E T A U R K I O L A

Ga i a k

Unamuno eta euskara. XABIER KINT A NA

Euskal Herria elebidun. G O T Z O N G A R AT E

Gure poeten malkoa. KOLDO IZA G I R R E

1

1 2 1azaroa

abendua2000

2

Aldizkari hau ARCEko kidea da(ARCE: Asociación de Revistas Culturales de España)

Aldizkari honek Gipuzkoako Foru Aldundiko Kulturaeta Euskara Departamentuaren laguntza jaso du

Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailak diruz lagundutako aldizkaria

3

A u r k i b i d e a

Zenbaki honetan

Gai nagusia

Euskal kultura 2000

ERRAMUN BAXOK ◗ 11MIKEL BUJANDA

ANDOLIN EGUZKITZA

R I T X I L I Z A R T Z A

XABIER MENDIGUREN ELIZEGI

LAURA MINTEGI

ALLANDE SOKARROS

A N D R E S U R R U T I A

IÑAKI ZABALETA URKIOLA

G a i a k

Unamuno eta euskara ◗ 65XABIER KINTANA

Euskal Herria elebidun ◗ 81GOTZON GARATE

Gure poeten malkoa ◗ 103KOLDO IZAGIRRE

◗ 7

4

© JAKIN

JAKINeko idazlanez inon baliatzerakoanaipa bedi, mesedez, iturria

JAKIN

aldizkari irekia da eta ez dator nahitaezidazleen iritziekin bat

Z U Z E N D A R I A

Joan Mari Torrealdai

E R R E D A K Z I O - A R D U R A D U N A

Xabier Eizagirre

KONTSEILU EDITORIALA

Paulo Agirrebaltzategi, Joxe Azurmendi, Joseba Intxausti

IDAZKARITZA ETA ADMINISTRAZIOA

Tolosa Hiribidea, 103-1.C / 20018 DonostiaTel. 943 21 80 92 / Fax 943 21 82 07

[email protected]

2000ko PREZIOAK

BARRUAN HARPIDEDUNA EZ HARPIDEDUNA

Harpidetza 6.000 pzta. (36,06 euro) —Ale arrunta 1 .000 pzta. (6,01 euro) 1.350 p z t a. (8,11 euro)

KANPOAN

Harpidetza 6.500 pzta. —(257 FF / 39.07 euro)

Ale arrunta 1.100 pzta. 1.550 pzta.(43,5 FF / 6,61 euro) (61,29 FF / 9,32 euro)

Jabegoa: Jakinkizunak, S.L. Donostia. Lege gordailua: S.S. 25/1977. ISSN: O211/495XInprimaketa: Lizarra, S.L. Lizarra (Nafarroa)

Basque Culture 2000

New authors, professionals in the world of Basque culture, provideus with a critical commentary of the cultural events that have beentaking place during the year 2000. Erramun Baxok focuses on thesocio-linguistics in the North Basque Country; Mikel Bujanda pro-vides a general assessment of cultural activity in Navarra; AndolinEguzkitza reminds us of the Galeusca Congress that took place inOctober 2000; Ritxi Lizartza reflects on the strengthening of thea-trical activity; both Xabier Mendiguren Elizegi and Laura Mintegiassess literary production; Allande Sokarros focuses on the analysisof cultural events in Zuberoa; Andres Urrutia adds several notes re-garding cultural, political and literary matters this year and finally,Iñaki Zabaleta Urkiola, after commenting on several cultural events,analyses the document signed by 140 men and women from theworld of culture («Silence is not shelter»). In reality, practically allthese new authors end their comments in some way or another byreferring to the current complex context of Basque politics. ◗ Va -rious Authors

❦

Unamuno and the Basque language

The writer and member of the Basque Language Academy XabierKintana analyses the relationship that Miguel de Unamuno main-tained with the Basque language throughout his life. This is a sub-ject that has brought about much discussion and even today re-mains a source of controversy. For this reason, Kintana takes upthe declarations of the great philosopher and writer from Bilbao re-garding the Basque language, with the aim of understanding andreinterpreting them in their true context. ◗ XABIER KINTANA

5

S u m m a r y

Bilingual Basque Country

The writer Gotzon Garate focuses on a subject of great socio-lin-guistic and cultural depth in the Basque Country: that of bilingua-lism. The thesis the author defends is conclusive: that real bilingua-lism is impossible, it is an illusion. Defending bilingualism meansproviding an impetus to the current diglot situation of the Basquelanguage, as reflected in literature, in the media and education, etc.◗ GOTZON GARATE

❦

The tears of our poets

The writer Koldo Izagirre presents us with the second part of the co-llection Books of poetry from the 20th century, published by the Susapublishing company. This collection gathers together the poeticalanthologies of forty Basque poets from the 20th century. The articleintroduces us to the poetic works of ten poets from this second part:Xabier Lizardi, Iokin Zaitegi, Gabriel Aresti, Juan Mari Lekuona, Ma-nex Erdozaintzi-Etxart, J.A. Artze, Jose Luis Otamendi, Xabier Mon-toia, Patziku Perurena and Rikardo Arregi Diaz de Heredia. ◗ K O L D O

I Z A G I R R E

6

skuetan duzun hau bigarren aldiko 121. zenba-kia da eta 2000. urteko azkena.

Urteroko ohiturari jarraituz, urtean zehar kultura-ren alorrean gertatutakoaren balantzearekin gatoz azkenzenbaki honetako Gai nagusia sailean. Horretarako, urte-ko hiruzpalau gai hautatu eta horiei buruz gogoeta eginezartikulu arin eta freskoak egitea proposatu diegu hainbatidazleri. Bederatziren erantzuna jaso dugu. Mila esker, ba-da, guztioi.

Erramun Baxok soziolinguistak euskarak Iparraldeanduen egoerari buruzko hausnarketak eskaini ditu, geroariere so egiteko asmoz; Mikel Bujandak, Euskalerria Irratikozuzendariak, Nafarroako kultur jardueraren balantze oro-korra egin du; Andolin Eguzkitzak, Euskal Idazleen Elkar-teko lehendakariak, Galeuscaren Biltzarrari buruzko iruz-kinak dakarzkigu; Ritxi Lizartza hizkuntz teknikariak eus-kal antzerkigintzaren gorakada eta sendotze prozesuariburuz egin du gogoeta; Xabier Mendiguren Elizegi etaLaura Mintegi idazleek, nork bere ikuspegitik, aurtengo li-teratur ekoizpenaren inguruko balorazioa eta gogoeta ma-mitu dute; Allande Sokarros kazetariak Zuberoako euskal-gintza eta kulturgintzan jarri du arreta; Andres Urrutianotarioak urte honetako literatur, kultur eta politika jar-dunari buruzko zenbait ohar erantsi ditu; eta Iñaki Zaba-leta Urkiola irakasleak, azkenik, kultur arloko zenbait ger-takari aipatu ondoren, «Isiltasuna ez da aterpe» agiriak sor-tutako eztabaidaz dihardu. Guztiek ere, egia esan, egungo

Zenbaki honetan

e

JAKiN7

testuinguru politiko konplexua dute aipagai eta gogoeta-gai beren iruzkinetan.

G a i a k saila, bestaldetik, hiru artikuluz osatuta dago.Unamuno eta euskararen arteko harremanak, diglosia etaelebitasuna, eta XX. mendeko euskal poetika dira, hainzuzen ere, artikulu hauetan landutako gaiak.

Lehen artikuluan, Unamunok bere bizitzan zehareuskararekiko izandako jarrera gorabeheratsuak aztertuditu Xabier Kintana idazle eta euskaltzainak. Auzi honekoraindik ere zeresanik ematen duenez, Unamunok euska-rari buruz adierazitakoak testuinguru egokian ulertzekomoduan aurkeztu nahi ditu Kintanak.

Ondoren, Gotzon Garate idazleak garrantzi soziolin-guistiko eta kultural handiko auzia dakar: elebitasuna.Garateren tesiak ez du zalantzarako izpirik uzten: beneta-ko elebitasuna ezinezkoa da, ameskeria hutsa. Elebitasu-naren alde egitea, hainbat esparrutan (literatura, komuni-kabideak, hezkuntza...) islatzen den egungo egoera diglo-sikoa sustatzea besterik ez da.

Azkenik, Susa argitaletxearen XX. Mendeko PoesiaKaierak bildumaren bigarren argitaldia aurkeztu du KoldoIzagirre idazleak. Argitaldi honetako hamar poeten obradu hizpide: Xabier Lizardi, Iokin Zaitegi, Gabriel Aresti,Juan Mari Lekuona, Manex Erdozaintzi-Etxart, J.A. Artze,Jose Luis Otamendi, Xabier Montoia, Patziku Perurena etaRikardo Arregi Diaz de Heredia.❡

8

Zenbaki honetan

Euskal kultura 2000

E R R A M U N BAXOK ◗ MIKEL BUJANDA

◗ ANDOLIN EGUZKITZA ◗ RITXI LIZARTZA

◗ XABIER MENDIGUREN ELIZEGI ◗ LAURA MINTEGI

◗ ALLANDE SOKARROS◗ ANDRES URRUTIA

◗ IÑAKI ZABALETA URKIOLA ◗ 1 1

JAKiN11

Erramun Baxok

Gaztetxoak eta euskara

Hizkuntz inkesta bat gertakari kulturala da ikusiz adibi-dez 1996ko «Euskararen Jarraipena II» ikerketak ukanzuen oihartzuna. Aurten zabaltzen zaigu 1999an gazte-txoengan egin zen inkesta soziolinguistikoa «Etorkizunaa u rreikusten» izenburu ederr a rekin. Hiru lurr a l d e e t a k o13-14 urteko 3.146 ikaslek galde sorta bat osatu dute etae l k a rrizketak eraman dituzte beren hizkuntz gaitasunaz,euskararen erabileraz eta hizkuntzei buruz dituzten jarre-rez; 9 ikerlarik emaitzak bildu dituzte eta komentatu, Iña-ki Martinez de Luna koordinatzaile. Liburua laster kalera-tuko da eta oraindik bizpahiru ohar Iparraldeaz atera nahinituzke, agian irakurtzeko gustua emateko.

B e reziki euskararen ezagutzaz. 1996ko inkestak gain-behera lazgarria erakusten zuen Iparraldean, alderantzizeta zorionez Hegoaldean araberako garapena agertzen ze-larik. Herr i t a rrak adinaren arabera hartuz 60, 40 eta 20 ur-tetan euskara ongi dakitenak zenbat dira ehunekotan? Hu-rrenez hurren Iparraldean 35, 27, 11 dira. Euskal Autono-mia Erkidegoan (EAE) 26, 21, 33. Nafarroan ehuneko 10,9, 11. Gaurko gaztetxoak zertan dira? Hamar urtez gazteeneuskalduntasuna EAEn kasik bikoiztu da 33tik 62ra; Nafa-rroan ere 11tik 20ra. Iparraldean berdintsu egon delarik 11eta 9,5.

Hizkuntz nortasuna

Dirudi profeta malerusak arrazoi duela idazten duelarikI p a rraldean 2030ean % 5 euskaldun izanen direla. Norkdaki? Gaur egun ikastoletan eta ikasgela elebidunetan da-biltzan % 16tik gehienak bizi izanen dira eta familiatuak.Ikus taula honek zer erakusten digun (ehunekotan):

2000ko azaroa-abendua • 121. zenbakia

EUSKAL KULTURA 2000• ERRAMUN BAXOK •

JAKiN 12

13-14 urteko gaztetxoak Iparraldea EAE Nafarroa Euskal HerriaEuskaldunak 9 62 20 48Euskararen transmisioa 66 86 70 84Transmititzeko xedea 87 74 65 74Nortasun jarrerak 20 16 11 15Onura jarrerak 15 15 28 27Euskararen balio eza 7 13 28 14

Zenbakien lehen lerroa hizkuntz gaitasunarena da.Bigarren lerroan ikusten da guraso biak euskaldunak dire-larik zer heinetan euskara transmititu duten. Nabari daIparraldean dela euskararen jarraipen ahulena. Baina hiz-kuntz jarrera neurtzeko, gaztetxoei galdegin zaie: Hemen -dik urte batzuetara seme-alabarik bazenu, zuk euskaraz egin -go zenieke etxean? Ohargarri da Iparraldeko gaztetxoengandela herri hizkuntza jarraitzeko xede zabalena eta alde-rantziz Hegoaldean jarraitzeko xedea dela gertatu dentransmisioa baino ahulago.

Z e rgatia ulerg a rriago da hizkuntz motibazioa azter-tuz. Alabaina, ikasleei galde ireki bat egin diete: E u s k a r azertarako? Erantzun asko eta oso ezberdinak izan dira. Ba-tzuek nortasun jarrera adierazten dute: euskaldun izateko,g u re herr i a ren hizkuntza delako, tradizioaren jarr a i p e n adela-eta. Besteek euskararen baliagarritasuna azpimarr a-tzen dute: lana aurkitzeko, ikasketak egiteko, komunika-tzeko. Onura jarrera honek pragmatismoa erakusten du.Badira ere erantzun ezkorrak euskarari balioa ukatzen dio-tenak: asperg a rria, zaila, mugatua, beste hizkuntzak nahia-go.

Hiru jarrera hauek bereiziz, ikusten dugu Iparraldeannortasun jarrerak direla nagusi, eta erantzun ezkorrak gu-tienik. Hegoaldean oro har jarrerak pragmatikoagoak diraeta denbora berean euskararen aurkako ikusmoldeak uga-riago. Geroari buruz euskararen garapena segurtatuko du-ten hiru faktore nagusiak dira herr i a ren aldeko atxiki-mendua, familiako jarraipena eta hizkuntz politika. Ipa-rraldean politikaren ahulezia ageri da. Halere, ikusiz gaz-tetxoen gogo ona herr i a ren eta herri hizkuntzaren alde,i t x a ropena ez da utopikoa. Gaurko gazteen hizkuntz iden-titateak aurreikustera ematen dizkigu geroko gizart e a re nhizkuntz nahiak.


JAKiN13

Sarako biltzarra

Urte oroz bezala, errepublika frantsesaren peko diren he-rrialdeetako hizkuntz arduradunak elkarretaratu gara,hautetsi, administrari ala elkartekide, Alsaziatik Mart i n i-karainokoak. Aurten biltzarra Saran eta Hendaian iraganda eta gaia zen hizkuntz antolaketa. Orain arte gure hel-burua Hizkuntz gutituen Eurokartaren onespena zen. Iazg o b e rnuak izenpetu zuen, eta berehala Konstituzio Kon-tseiluak ukatu, baizik eta kontzeptu batzuk onart e z i n a kzirela: hizkuntz eskubide kolektiboak, lurraldetasuna, he-rri hizkuntzen erabilera publikoa. Zer egin? Konstituzioa-ren 1. eta 2. artikuluak aldatzeko iraultza egin beharko li-tzateke eta lehenik iraultza kulturala jakobinismotik fede-ralismora pasatzeko. Luzeegi guretzat.

Zorionez hor dago Herritar eta Giza Eskubideen 11. ar-tikulua, komunikazio askatasunarena, «eskubide oro ren oi-n a rria», eta idazki konstituzional honek frantsesari esklusi-bitatea kentzen dio. Herri hizkuntzek badute beren tokia,hain zuzen hiztunek emanen dieten tokia. Beraz, hizkuntzahorien aldeko politika posible da. Egia erran, zailtasunakjasaten dituzten hizkuntzen antolaketa bi zutabetan oina-rritua da, gizart e a ren eskaera eta erakundeen eskaintza.

G i z a rt e a ren eskaera hizkuntzari buruzko atxikimen-d u a ren ondorioa da. Adierazle nagusiak dira familiakohizkuntz jarraipena, hiztunkidegoaren zabalkuntza, gura-soen eskaera haurrek ukan dezaten herri hizkuntzari le-kua ematen dion irakaskuntza, herritarren kemena elebi-tasun publikoa erabiltzeko, herri kulturgintzan parte-har-tzea. Baina hizkuntza gutituen ezaugarri bat da hiztunengogo ona denborarekin ahultzen dela.

Erakundeen eskaintza b e h a rrezkoa da egitura publikoeketa pribatuek herri hizkuntzaren erabilera errazten dutela-rik, hala nola administrazioan, komunikabideetan, ikaste-txeetan, saltegietan, enpresetan. Botere politikoaren joka-molde baikorrak ondorio onak ekar ditzake herri hizkun-t z a ren alde, bai egitura pribatuen aldetik, baita ere familia-ko transmisioan. Alabaina, gurasoen hezkuntza hautuakpragmatikoak dira: hizkuntza bat irakasten dute, gizart e a n

JAKiN 14

baloratua eta baliagarria den neurrian. Alde horretako leku-kotasunak entzun ditugu, Jaurlaritzaren euskara biziberr i-tzeko plan nagusia, Kontseiluaren estrategia, UEMA, Gara-pen Kontseiluaren estrategia.

Zorigaitzez, Frantziako politika maltzurra da eta gizar-te eskaera indartsu baten beha dago zerbaixkaren egitekoh e rri hizkuntzen alde. Saran finkatu helburua hau zen:aginte politikoak axola guti duenez, militanteek berpiztubehar dute gizart e a ren eskaera eta aldi berean erakundeeneskaintza aitzinarazi, hiztunen eskubideak errespetaraziz.

Hitzarmen berezia

Badakigu zein den Garapen Kontseiluaren lana 5 urt ehauetan Ipar Euskal Herr i a ren eraikuntzan. Gizarte zibilamugiarazi du proposamenak egiteko lurralde antolaketan,ekonomian, kulturgintzan. Hautetsien Kontseiluak tokikog i z a rte politikoa biltzen du eta bere onespena adierazizuen, baina gauzatzeko ahalik gabe. Eta hona non Esta-tuak, pre f e t a ren bitartez, bat-bateko eskaintza egiten digun:Convention spécifique Pays Basque. Euskal Herri hitzarm e nb e rezi honen lehen kapitulua «hizkuntz politika» da, esae-ra hau lehen aldiz agertzen baita idazki ofizial batean. Bosta rdatz nagusi definituak dira euskara biziberritzeko: haureta helduen ikaskuntza, euskara hedabide pribatuetan etapublikoetan, euskalgintza Euskaltzaindia lagunduz eta be-reziki Iker saila, euskararen erabilera bizitza publikoan, sei-naleztapenean, zerbitzuetan eta komunikabide berr i e t a n.

B o s g a rren ardatza da hizkuntz politika hau erama-nen duen erakunde hirukoitza: 1) Obragintza Publikoa dahizkuntz politikaren erabakitzailea eta hor daude lau mai-letako ordezkariak, estatu, eskualde, departamendu etaudalarteko euskal sindikatukoak. 2) Elkarte eta erakundee-tako Obralaritzaren gain da erabakiak diren pro i e k t u a kprogramatzea, gauzatzea eta ebaluatzea. 3) Hizkuntz Kon-tseilua izanen da erabakitzaileen eta obralarien arteko bil-gunea ekimenak koordinatzeko, proposamen berriak egi-teko, egitarauak begiratzeko eta beharrez berritzeko, eus-kararen estatutuaz arduratzeko.



JAKiN15

Hitzarmen berezi honetan badira bi proiektu zerren-da. Lehen zerrendan sartzen dira 2000-2006 plan kontra-tuan gauzatuko diren 10 ekimenak 6 urteko aurrekontua-rekin, orotara 40 milioi libera nonbait han. Hemen daudeeuskal erakundeen aldeko laguntzak, eta hartzaile izanendira Hizkuntz Kontseilua, AEK, Euskaltzaindia, Iker, Ikas,Euskal Irratiak, ETBren hedatzaileak. Hiru ekintza badau-de, euskararen aldeko gogoa, eskola inguruko ekintzak,I n t e rneten erabilera, eragileak ez baitira oraindik finka-tuak.

Bigarren zerrendan daude erakunde ofizialen gain di-ren sei egitarauak: euskal ikaskuntzaren garapena, irakas-leen formakuntza, irrati eta telebistagintza publikoak, sei-naleztapena eta administrazio elebiduna. Beha gaude hi-tzarmenak zer erranen duen plan kontratutik kanpo direngai hauetaz. Dakidanagatik, Hezkuntza Nazionalaren kez-ka nagusia da Seaska eta beste herri eskolei buruzko nego-ziaketa. Epeak ere finkatu dizkigute. Diru emaileek oraina u rrekontuak bozkatzen dituzte eta hitzarmena zabaldu-ko da berantenez abenduaren 31n, omen. Plan kontratuaberriz aztertuko da 2003an eta bururatuko 2006an, lehenzerrendako ekintzentzat.

Balorazio ezberdinak egin dira proiektu honetaz, bai-zik eta oinarririk gabeko eraikuntza zela euskararen ofi-z i a l t a s u n a ren faltaz. Halere, guhaurek antolatu genueneuskalgintza plan orokor bat eskuetan dugu eta lehen al-dikotz gauzatzeko baliabide batzuk eskaintzen dizkigute.Gutiz ez utz, erabil ditzagun, jakinez herr i t a rren euskalgogoa dela azkenean etorkizunaren oinarria.

Kulturgintzaren prospektiba

« Nolako euskal kultura XXI. mendean», hau zen EuskalKultur Erakundeak (EKE) 1999ko azaroan antolatu zuenmintegiaren atal burua. Hasieran mintzaldi-eztabaida izanzen: nortasuna zaintzen ahal ote da oraino mundializa-zioaren garaian? Biharamunean 350 parte-hartzaile bilduz i ren lau lantaldetan kulturg i n t z a ren geroa asmatzeko


JAKiN 16

gaurko egoera ikusiz, euskararen ahulezia, hiritart a s u n a ,ekonomiaren globalizazioa, gizartearen aldaketa.

Gogoeta horien ildotik Pantxoa Etxegoin EKEko zu-zendariak bospasei norabide finkatu ditu datozen bost ur-teetarako: euskararen erabilerari lehentasuna, euskal kultu-ra hirian sartzea, formakuntza eta sorkuntza elkarre k i nsustatzea, komunikabide berrien arartekotasuna, kultura-ren aldeko herr i - e l k a rgoa. Gogoetaldiaren gomendio na-gusia zen euskara gure kulturaren oinarria dela. Ikusiz he-rri hizkuntzaren ahulezia boluntarismo bikoitza beharrez-koa da, alde batetik euskara biziberritzeko eta denbora be-rean kulturgintza erakargarria izan dadin herritar guztien-tzat. Horretarako euskararen zerbitzua sortu da, erabilerasustatzeko familietan eta gizartean.

Euskal kultura nola koka daiteke hirietan? Orain arteEKEren helburu nagusia zen indar gehiago egitea barneal-dean, euskaldunak han baitira eta baliabideak eskas. Gauregun jendearen % 70 kostaldean bizi da eta herrixkak erehiriei lotuak dira, lantegi, garraio ala komunikabide. Gai-nera barneko eta kanpoko jendea hiritan metatzen da.Euskal kultura gutiengoan da orotan, baina gero eta erabi-liago da publizitatean, turismoan eta zeinahi salgaitan.Guri da herri kultura agertzea, publikoa dagoen tokietan,auzo zentroetan, ikastetxeetan, kulturguneetan, saltegie-tan. Ordu da ere euskal guneak sortzeko, bereziki modandauden «idazki, soinu eta irudi» etxeen moldean.

Beste ideia berria da kulturaren aldeko herri-elkargoasustatzea. Lehenik Udalarteko euskal sindikatuaz baliatuz,bai eta kultur etxeak elkarri lotuz sare dinamiko batean.L u rraldetasunak kulturgintzari emanen dio indarra etaesanahia. Jadanik K a n t u k e t a n p rogramak norabide berr i ahartua du. Alde batetik, eskualdeetako musika aberastasu-nak biltzen ditu formakuntza guneetara eramateko; bes-talde, ikus-entzunezko erakusketa ibiltari batek lehengoeta oraingo musika zabalduko du. Sorkuntza bultzatzekokulturak gurutzatzen dira hemendik Bordelera, Pariseraeta Quebecera, eta kanpotik hona, Georgiatik ala Txetxe-niatik. Zer aterako den? Prospektibak bideak irekitzen di-tu baina ezin du sorkuntza asmatu.❡

EUSKAL KULTURA 2000• MIKEL BUJANDA •

JAKiN17

Mikel Bujanda

Nafarroa 2000. Kultura

Nonbaitetik hasi behar begirada oro h a rt z a i l e a ren pre-tentsioa mugarritzen eta, beste argi-iturri guztiak itzalirik,literatura idatziare n e s p a rrua agerian jarriko digun fokoapiztuko dugu lehenik.

Non hasi eta noraino iritsi zehazteko lagungarri zaiguN a f a rroako bi idazleren lan bana jendaurreratze dataz ba-liatzea. Horrela, Felipe Riusen P o l a ro i d l i b u ruko irudiak ar-gi bihurtu ziren unerako honako kronika honen iazko edi-zioa itxia zegoen modu berean, oraingo lerro hauen amaie-ra erabakia dago Aingeru Epaltzak R o c k ’ n ’ R o l l i z e n e k o a re naurkezpena iragarria duenean. Bi aurkezpen saio horien ar-teko urtebete horretan Nafarroako euskal letretan aipuakizan ditu Castillo Suarez altsasuar gazteak. Egile berr i e n t z a-ko Iruñeko udalaren saria lehendabizi, eta E rnestina deC h a m b u rc í deritzana irabazi ondoren, M u g a rri estaliak l i b u-ruan argitara eman ditu bere olerkiak. Enfasia egiteko mo-duko gertaera dela dirudi: Hego Nafarroako ingurumen so-z i a l a ren barnetik sekula emakume batek idatziriko kre a-ziozko lehen euskal liburua eman digu 2000 urteak.

Gizasemeek egindako lanen artean gogoan gelditudira Mikel Ta b e rn a ren E rrege eguneko panpina ipuin sari-tua, Jokin Muñozen Atlantidara biajia ibilaldi zelebre etai ronikoa, edo Alberto Barandiaranek H e m i n g w a y i d a z l eedantzale nobelsaridunaz eginiko biografia.

Literatura funtzionalaz mintzatzerik badago, horixeda antonomasiaz Iruñeko festa nagusiez informazioa, hi-tzez eta irudiz, eskaintzen duen Sanferminak liburua, Fer-min Erbitik prestatua. Festen hordikeria hitz lerro k a d a kzuzen idatzi ahal izateko oztopo gaindigaitz delako ziurre-nik, Sanferminen inguruko martxandising-aren arloan ba-zen hutsune bat, nabarmena, gaiaz libururik ez izatea, tu-


JAKiN 18

ristendako orri gutxiko argitalpentxoetatik haratago. Hu-tsune horri antzeman eta taxuzko lan batekin betetzen as-matzea merezimenduzkoa da, behingoz erdal elebakarza-leei aurrea harturik, lurralde honetako bi eletan eskainibaitzaie hiriko bizilagun eta bisitariei hainbeste maite di-tuzten ospakizunen gaineko liburua, zabalkunde handikoesku opari izateko moduan diseinatua.

Promozio sareen bazter batean, Igela argitaletxea lite-ratura ingeleseko perla bitxiak ale-aleka ekartzen ari zaiguaspaldian, builarik gabe, bazka harrigarriro gozoa emanezi r a k u rzaleei. Ford Madox Forden Historiarik goibelena d alanmolde emankor horren adibide bat.

U rteak dira Xalbador literatur sariketa instituzio pu-bliko axolagabeen utzikeriagatik desagertu zela. Nafarro a nizan dugun lehiaketarik ospetsuena izan zen hura. Dirupribatuek hornituko dute orain sona handia izateko bideanj a rri duten Juan Zelaia saiakera saria. Pamiela etxeare nproduktua da, euskaldun jendea buruari hazka jarri nahiduena, ile kalpar azpian pentsamendu edo iritzi, analisiedo proposamenik topatzerik bat ote den jakitera emanendiguna.

Gazteleraz emaniko nafar literaturan, lan bereizgarriada Sanchez-Ostizen L a flecha del miedo nobela mard u l a .Obsesio pertsonalei behin betiko kitto emateko ariketada, mendekantza gupidagabea. Beti ere, tamaina txikiago-koa izanagatik interes handiagokoa da agian Sanchez-Os-tizen beraren esku artetik atera den beste lan bat. Hiru li-burutto ñimiño (12 zm. luze, 10 zm. zabal) dira, hirurakbat eginik, sasi faksimilean argitaratuak. Lan honek ahanz-turatik atera digu Gabriel de Biurrun Garmendiaren oroi-tzapena. Iruñeko idazle, pentsamenduz eta sentimenduzeuskaltzale, nazional-faxisten mendeko Iruñean emanzuen argitara bere titulurik ezagunena, El coqueto Don San -cho Sanchez. Altxamendu frankistaren garaipen giro harta-ko Iruñean zebiltzan intelektual falangista gazte ezagunandana ageri da Sanchez-Ostizek prestaturiko Los barrun -tos de la botica azterlanean. Ilustratu bezain doktrinario,horietariko batzuk nafarrak ziren (Angel Maria Pascual,Iribarren, Yzurdiaga apeza...) urrutiagotik etorriak besteak


JAKiN19

(Laín Entralgo, To rrente Ballester, Antonio To v a r, Foxá,Cunqueiro, Eugenio d’Ors, García Serrano...), amets eginzuten Iruñea Atenas espainiar bihurtzearekin estatu kolpebeltzari gurutzada sainduaren izena eman ondotik. Haie-tako batzuek frankismotik urruntzen jakin zuten gero .Besteren batek frankista izaten jarraitu du egundaino.

Historiaren bertsio ofiziala

Errekuperazio historikoaren haria utzi gabe, Josu Txueka-ren tesiaren argitalpenak ilunbeetatik atera ditu Errepubli-k a ren garaian euskal nazionalismoak Nafarroan izan zi-tuen indarrak eta ahuleziak, lorpenak eta hutseginak. Da-tuak bildu eta horien analisia eskaini du Txuekak. Libu-ruaren aurkezpenean, Gregorio Monreal irakasleak erudi-to eta historiadoreen arteko aldea zein den jakinarazi zi-gun: datuen bilketatik haratago, interpretazioa egiten duenhura omen da historiadorea.

Horren ondotik historiaren kontuaz hots asaldatuakaditu ziren Madril aldetik. Oihartzun zabala eman zietenHistoria Akademiaren esanei hemengo zenbait hedabi-dek. Euskal ikastoletan Espainiako historia era baldarreanirakasten omen da. Matrikulazio garaia gertu dagoela,euskal irakaskuntzaren hazkundea torpedeatzeko materialpolita. Nafar Diputazioburuak inspekzioak agindu ditueta testuliburuen zentsura iragarri. Inkisizio Sainduari hel-du eta garbiketa ideologikoa abiatu da. Besteak beste Na-f a rroako Historia ofizialaren liburua bidean da. Bert s i oofizial eta bakarra, udazkenerako argia ikusi duena, Ro-man Felones eta Fermin Miranda irakasleek izenpeturik.Victor Pradera nazionalista espainiarrak hasitako ildoa,Opus Deiren Unibertsitateak gero kanonizatua, aurreiritziideologikoz zamatua, egungo antolamendu instituzionaladministratiboa justifikatzeko eginkizuna duena, Euklide-sen teorema haietan bezala aurrez emaniko hipotesiaegiaztatua gelditzen dena. Nahiz eta horretarako gert a e re ni n t e r p retazio interesatuak eman behar izan, bestelakoakb a d i rela isilduz. Historiak erakusten dituen une eta gert a e-

ra eztabaidatuei garaileen komenentzien araberako ber-tsioa eman eta hori dogma bihurtu. Badakizue, gauzakhorrela dira, horrela izatea komeni bada.

H i s t o r i o g r a f i a ren eztabaida honen arg i g a rri da Txe-petxen Lengua y Pueblo l i b u ru berr a rgitaratuan irakurr i a :«Fosilizatzen direnean, egiak egia izateari utzi eta dogmabihurtzen dira. Egiak instituzionalizatu nahi izatea akatssakonki sustraitua da». Eta aurrerago, «Inkisidoreak» deituepigrafean: «Ezagugarri bat bera dute dogma guztiek: bo-terea behar dute. Dogma oro eskluientea da...».

Ez da berria historiaren irakaskuntza doktrina politi-koen zerbitzura erabiltzea. Ezta ere dogman oinarr i t u r i ki n k i s i d o re lanetan ibiltzea ere. Espainiaren historiak era-kutsi digu hori.

G e ronimo de Ustaritz Institutuak 2000ko azaro a nantolaturiko Historia Biltzarrak XX. mende agortuari be-girada eman dio. Ataletako bat kulturaren bilakaerari es-kaini diote eta horren barrenean, Nafar Instituzioen Poli-tika Kulturala aztertu dute.

Ezerezetik Faraonismora

Eraikuntzaren aldia da. Gorantza doa Moneoren Artxiba-tegia; lurpea sakon hustu dute Kongresuen Jauregi eta Au-ditoriuma izanen direnen zimentarriak sustraitzeko; Otei-z a ren Museoko lanak aurreratuak bide daude Altzuzan.Asmo hutsean Iruñeko Ziudadela Arte Garaikideen topa-leku bihurtzearena. Biblioteka Forala agindu digute, espe-kulaziorik lotsagabeenaren kutsua duen operazio nahasibatean (Corte Inglesa eraiki ahal izateko, ikastetxe publi-ko bat sakrifikatzekotan dira).

U rte askotako utzikeria eta atzerapenaz bat-bateano h a rtu izan balira bezala, agintariek eraikin handi e n b l e m a -tikoen l a s t e rraldiari heldu diote. Ondare arkitektonikoan in-b e rtitzeko aldia da, hogei bat urtetan, gastua unean unekoekitaldien antolaketan eta kaxet handiko artisten kontrata-zioan egin ondoren. Beste gisa batez ere esan daiteke: unejakin bateko distira iragankorra baino nahiago dute orain


JAKiN 20


JAKiN21

denboran iraunaraziko dituen egitura. Halakok agintzenzuen urtean musturik, irakurri ahal izanen da gero eraikinhorietako bakoitzean, mandatari eragileen oroitzapena be-tikotuz. Eta bide batez, 2000ko Nafarroako Jaialdiak aspal-dian ez bezain koherenteak gertatu dira, aurre k o n t u e t a nmotzago izan arren. Munduaren bazter bateko kulturare nadierazpideei aterpe eta agerlekua eman zaie. Balkanetakok u l t u retara hurbilpena proposatu dute. Zelofan gutxiagore-kin, mami aberatsagoa, aurreko urteekin alderatuta.

Hizkuntzarekin politika

Lege berri hobe baten proposamenari aupada emanezhasi zuten urtea Nafarroako euskal jendeek. Ekimenaoraindik euskaltzaleen esku. Ez oso luzerako hala ere. Eus-kal Irakaskuntzaren izen onaren kanpainatxo bat lehenik,historia agintariek nahi bezala ematen ez den aitzakian;matrikulazioan mezu instituzionalik bat ere ez euskarazkoereduen alde, gero. Kontraerasoa diputazioburuak gidatudu. Erdaldun elebakarren eskubideen bandera hart u r i k ,euskararen aldeko gehiegikeriak geldiarazi beharraz egin dup redikua. Hizkuntza Politikako Zuzendaritza utzi dutekargudunek. Susmopean zeuzkaten, desautorizaturik. Goiagintarien konfiantza guztia duen jauna izendatu dutehizkuntza gauzetan arduradun, Pedro Pejenaute. Ord e n ajartzera iritsi omen da. Ez du euskara maite. Ez daki eus-karaz, ezta jakin nahi ere.

Normalizazioa ez da helburu; promoziorik ez du iza-nen euskarak. S u s t a p e n hitza, erabiltzen ikasi berria ge-nuena, bat-batean ahaztu behar dugu. Arau berriak datoz,k a rr a m a rroen moduan atzera egiteko. Urte hasieran ini-ziatiba harturik zebilen euskal jendea ahal bezala ari dadefentsa lanean azken hilabeteotan. Erresistentzian euste-ko indarrak biltzen. Lehenago bezala gelditzea lortuko ba-genu, gaitz erdi.

Aldaketa handia eman da urtebetean nafar gizartea-ren dinamikan. Eta egia izanik ere zenbait pentsalari-arti-kulistak egina zutela euskararen aurkako erauntsiari ko-

EUSKAL KULTURA 2000• ANDOLIN EGUZKITZA •

JAKiN 22

b e rtura ideologikoa emateko lana, euskaltzaleen ahalakegiazki ahuldu dituen faktorea beste alde batean ageri da.Euskaltasunaren izenean joka, hilka, ari dira batzuk. Eus -kal- erroa duen guztia kutsatua dago. Nahi ala ez, jarduerahorretan ari direnen errokide dira, gara, euskaldunak. Las-t re handia da hori guretzat Nafarroako paraje hauetan.Euskarari ordainarazi nahi diote eta horretan ari dira. Di-simulurik gabe. Joka ari direnak zigortzeko, gu ere zigor-tzen gaituzte. Garbiketa hasia da.❡

Andolin Eguzkitza

Galeusca

Au rton, hiru urterik behin bezala, Euskal Herriko idazleoiegokitu zaigu Galeusca-biltzarraren antolaketa, eta honez-k e ro J a k i n-eko irakurle gehienek ondotxo dakiketen mo-duan urrian egin dugu Bizkaiko itsasaldean, Lekeition,Bermeorainoko egun bateko txangoarekin. Eta lehenengoeta behin, gure ostarien ustekabe polita aipatu behar du-gu, benetako herri euskaldunetan zeudela konturatu bai-tziren. Idazle katalan batek esan zidanez, larunbatean goi-zeko hamarrak inguru Lekeitioko kaleetatik ibilia zen, etaez ei zuen behin ere erdararik entzun. Eta halako iruzkinbat pozgarria den bezala, adierazgarria da oso Euskal He-rriko bisitariek berton gure herriotan jasotzen duten zen-tzazioaz, sarritan herririk euskaldunenetan ere erd a r agehiago entzuten baitute euskara baino. Berm e o r a i n o k otxangoa ere antzekoa izan zen, egun horietako itsasoarenzakarragatik itsasontziz joan ezin izan baginen ere.

B i g a rrenez baina, euskaldunon ezusteko ederra ere ai-patu behar dugu, nik neuk Galeusca ezagutzen dudanetik,honako hau izan delako euskal idazle gazte gehien agert uden biltzarra: beren lehenengo liburuak argitaratu berr i a k ,


JAKiN23

orain dela gutxi lanbidean sartuak eta oro har esperantzazbeterik dabilen jende mordoa, halako bizitasun bere z i aeman diona biltzarrari, betiko legez idazle honezkero saga-ratuetan hainbeste agertu ez baitzen. Edozelan ere, geureduintasunari eutsi genion, eta Biarritzen ez bezala, berro-g e i - b e rrogeita hamar euskal idazle ibili ginen bisita egin zi-guten hamasei galiziar eta hamaika katalanekin batera.

H i ru g a rrenez ere, euskaldun idazleok aurkeztu zizki-guten txosten ederrak aipatu beharrean nago. Alde batetikE d o rta Jimenezen Batxi itsasgizon-idazleari buruzko txos-ten labur ederra, eta bestetik guztiz gogoangarri gert a t uzen Edortak berak, Miren Agurtzane Meabek, Ana Urkizaketa Patxi Iturregik irakurri ziguten ‘itsas-hiztegi’ laburr a .Benetan aipagarriak kontatu zizkiguten pasadizoak, kanta-tu zizkiguten koplak eta egin zizkiguten iruzkin eta berba-joko ederrak. Eta mire s g a rria batez ere, beren hizkuntzare-kiko harrotasun ederraz, bai Miren Agurtzane Meabe lekei-t i a rrak eta bai Ana Urkiza ondarru t a rrak beren herriez etab e rtako bizilagunez irakurri eta adierazi zizkigutenak. Zo-rionak emateko modukoak laurak, bene-benetan.

Azkenez, ordea, Galeusca berritze bidean jartzea ereaipatu behar dugu nahi eta nahi ez, argitaratzaile islan-diar bi etorri baitziren eta eman zizkiguten hitzaldi biekinbatera, hainbat ikasgai jarri baitziguten mahai gainean.

Hor ikasi genuen, alde batetik, Islandiako itsas jen-dea ez dela oso desberdin gure portuetako langileengan-dik, eta eurei itsasoak ekartzen eta eroaten dizkienak, onaketa txarrak, ez daudela guri ekartzen eta eroaten dizkigu-netatik hain urrun. Baina euskara mundura, h.d., gure lite-ratura mundura ateratzeko, hainbat aholku eta ideia emanziguten, beraiek estatu beregain bat dutelarik —ezelan ereezin albora daitekeen aldagarria— bihotzez eta esperien-tziaren jakituriaz eskaini zizkigutenak.

Adibidez, Europako merkatuetan eurena eta gurea be-zalako hizkuntza ttikietako literaturetarako, merkaturiki rekien eta zabalena, Eskandinabiakoarekin batera, Alema-niakoa dela. Erran nahi baita, bertan garaitu eta gero baka-rrik eduki genitzakeela «askozaz ere probintzialagoak» di-ren ingelesezko, frantsesezko eta gaztelaniazkoetan sart z e-


JAKiN 24

ko aukerak. Kanpoaldera goazela, ez joateko inoiz gobern ubaten izenean, jendea mesfidatzen delako. Gobernuek la-gunduta bai (itzulpenak ordainduta batez ere), baina gober-nuek zuzenduta ez. Ez agertzeko inoiz ‘herri berezi, zahar’eta halako topikoekin, berez nahikoa gatx kentzeko den es-tigma («kultura etnografikoak») are handiagoa bihurt u k obaita; edo beste era batera esanda: literaturaren zabalkun-derako folklorerik ez. Beraiek ez dituztela literatur agenteakerabiltzen, herrialde osoko ordezkaritza hartzen duen fun-dazio bat baizik (argitaletxeak eurak ere agertzea ez duenakendu zertan egin behar). Eta amaitzeko beste aholku bi:F r a n k f u rten batez ere dabilen literatur arg i t a r a t z a i l e e nmultzo informalean sartzen ahalegintzeko, inguru horie-tan trenkatzen baitira hainbat eta hainbat erabaki alde ba-tetik, eta bestetik benetan merezi duten liburu-azokak bid i rela bakarrik, Frankfurtekoa zalantzarik gabe, eta Lon-d reskoa. Eta azaldu zigutenez, daukaten literatura daukate-larik, 1.500 izenburu urteko 283.000 bizilagunentzat, etadaukaten estatua daukatelarik, hori guzti hori, alegia, onar-tuak izaten hastea, hamabost urte kostatu zaiela. Aurre r aegiteko zioskuten, beraiek ere prest zeudela gu laguntzeko.

Laburbilduta, pozik atera gara azkenengo Galeusca-tik. Aipaturikoak ez dira poz hori azaltzeko argudio ba-tzuk baizik. Izan ere, amaitzeko ezin dezaket aipatu gabeutzi, aurton lehen aldikoz Bizkaiko Diputazioak lagundugaituela, eta egiaren amorez esan behar dut, oparo t a s u neta eskuzabaltasunez lagundu gaituela. Lorturikoa, hainzuzen ere, ez zatekeen hainbestekoa izan, aldez aurre t i kgastu guztiak estaltzeko behar den besteko laguntza bage-neukala jakin izan ez bagenu. Lizarra-Garaziko egiuneaketa su-etenak badute hor zalantzarik gabe zere s a t e k o r i k .Eta horrelako zeharsoloetatik abiatuta, igaro gaitezen ai-patu gura nukeen bigarren gaira!

Eusko legebiltzarra eta euskara

He rri honetan inor ez delako gaitzetik jareiten, ni neue re, Juan Martin Elexpuruk egin zuen bezala, ausart u k onaiz guztiz lotsagarria izan zen Joseba Permachen erantzu-

na jasotzera, harr i g a rria batez ere, 1927an edo 28an fun-tzionario estalinista batek idatzia izan zitekeela ematenzuelako, eta ez Permachek gehienetan zorionez erabiltzenduen tankerarekin pare k a g a rri. Nazkagarriena azkenengoi ruzkin iraingarria zen, hainbeste ‘gordinkeria’ bota eta ge-ro, berak ere gustura irakurtzen zituela Juan Martinen tes-tuak baitzioen. Dotorezia hori bera ere —halakorik ezgehitzea— falta izan zitzaion harako hartan Permachi. Etaa u s a rtuko naizela diot, autista, lotsagarri, zuzenestezin eta— h a rrapa ezazue!!— «objektiboki» kaltegarria baiteritzoteuskara eta Euskal Herr i a rentzat Euskal Herr i t a rrok parla-mentu-taldeak PSOE, PP eta UAren euskararen kontrakoerasoen aurrean hartu duten jarrera abstentzionista.

Ez naiz hemen beste gai batean sartuko, ez delakohau horretarako toki egokia, alegia, Euskal Herritarrok tal-deak Ibarretxeren gobernuarekin hartu duen jarrera. Hori,azken batean, borroka politikoaren jokaera bat da, ontzatjo daitekeena edo desegokitzat, baina oraingo arazoan ze-harka bakarrik eragiten gaituena. Bai naiz sartuko ordea,Gasteizko legebiltzarrean ordezkaturik dauden alderdi na-zionalista espainiarrek hartu duten jokaera irrazional etabeldurgarriari aurre ez egiteko Euskal Herritarrok taldeakerabaki duen joera autistarekin.

Izan ere, den-dena galdera bakun batean labur daiteke:zer egin behar dugu euskaltzaleok erakusteko euskarare k i-koek ezin dezaketela iraultza sozialista lortu arte edo EuskalH e rr i a ren independentziaren konkista arte itxaroten egon?Ez dago inor talde horretan prest ulertzeko, egin ditugunu rrats apurrok oraindik ere ez digutela gutienezko segurt a-sunik eman eta edozelako mugimenduk den-dena kolokanjar dezakeela? Non daude hor Pernando Barrena, Joseba Al-v a rez edo Karmelo Landa, hiru euskaltzaleren izenak bainoez aipatzearren? Nafarroan «Va s c u e n c e » - ren lege ziztrinare-kin egin zenuten ziztrinkeria bera errepikatzekotan zaude-te? Alegia, azkenengo hamar urteotako lan guztia kare l a re ngainetik uretara botatzeko prest zaudete? Edo beste era ba-tera formulatuta: arrazionaltasun gutienezko argudio batsor dezakezue hau eskatzen dugunok —eta sinets nazazueasko gara— erratuta gaudela erakusteko?


JAKiN25

EUSKAL KULTURA 2000• RITXI LIZARTZA •

JAKiN 26

Ez dizuet eskatzen —horretan sartuko ez naizela arg iutzi baitut— Ibarre t x e ren gobernuari lagun diezaiozuen,bai ordea hiru (edo zenbat behar dira? 2, 4...) legebiltzarki-de bidaltzea «euskararen azpiegiturazkoak» diren bozkete-tan EAJ, EA eta EB/IUrekin boza ematera joan daitezen, hala-k o etan gure hizkuntzaren arerioek ezin garai dezaten. Aregehiago, era horretan are nabariago gertatuko litzateke Iba-rre t x e ren gobernuari egin gura diozuen kritika politikoa.

Amaitzea besterik ez zait geratzen: halako gazi-gozo-tasun batez, baina egia esanda, nahikoa etsita gurasoekeman zigutena salbatzen jakinen ote dugun.❡

Ritxi Lizartza

Hitz bi

2000ko kultur tantak aztertzeko garaian, azken orduko be-rrien larritasuna dela eta, egokiago deritzot atzetik hasteari.O ro har, euskara eta euskalgintzaren alorrean garai ilunakdatozkigula ezin ukatuko dugu. Aurreko urtean garbi gera-tu zen Kontseiluaren sorrera eta lana txalogarriak izan dire-la euskaldun guztiontzat, bai motor gisa (orain arte ikusi ezden maila batean, era bateratuan eta ukitu gabeko sekto-reetara iritsita, industria adibidez), bai euskalduntze pro z e-suan sinesten duten gehienen ahaleginak bildu eta elkar-tzeko ardatz gisa ere. Baina, egungo errealitatea ikusita,i t x a ropentsu eustea ez da ahuntzaren gauerdiko eztula.

Euskalgintza kinka larrian

Ez da lortu Ipar Euskal Herrian euskarak eta euskal kultu-rak bizi duten esklusio eta ordezkapen prozesuari muga-rririk jartzea. 2030ean euskaraz komunikatzerik ez dela


JAKiN27

izango iragarri zaigu, hizkuntza hila izanen dela. Gauregun ere gertatzen hasi da hori. Eta hizkuntzaren alorreanmuturreko egoeran bizi diren euskaldunen meritua ez damakala, baina hala ere, Frantziako Gobernuak ofizialtasu-na onartzen ez duen bitartean, esfortzu horren etekinaoso murritza da. Departamendua bera ere aipatu izan dah i z k u n t z a ren berpizkunderako bide gisa, baina oraingozpolitika eta hizkuntza nahasi dituzte depart a m e n d u a re naurkako jarrera dutenek eta bidea ez da arantzarik gabe-koa izango. Eta Ipar Euskal Herrian euskararen egoera az-tertzen duen Larrun aldizkariaren 36. alean Itxaro Bordaksalatzen duen moduan, eta Hego Euskal Herrian bide be-retik goazela ezin uka, gure hizkuntza abertzaleen arteansinesgarritasuna galtzen ari bada, konponbide zaila izan-go du galera horrek, eta gainera ezin izango zaio inorierrurik leporatu.

Nafarroan eta Araban, PP-UPN alderdiak nagusi direne remuetan, eskandaluzkoak diren erabakiak hartzen aridira euskararen erabileraren aurka, berriz ere hizkuntzaeta kultura politikagintzaren bidez kriminalizatuz. Hiz-kuntz Politikako Idazkaritza Nagusia desaktibatu, euskara-ren alorrean 0 mailako hizkuntz eskakizuna ezartzeko as-moa proposatu, eta euskarazko komunikabideei laguntzakukatzea eta, oro har, Gasteizko Udalak, Nafarroako Gober-nuak eta beste hainbat erakundek hartu dituzten neurrienasmoa hizkuntz komunitate elebakarra sortzea da, espai-nieraz moldatuko dena. Eta gaur egun ez dute lotsarik ha-la agertzeko. Horretarako ezinbesteko babesa izan duteerabakiotan, PSE-PSN alderdiarena, sozialisten botoek etaaldizkako isiltasunak bidea erraztu baitiote PPk abiaturikoez Euskaldundu eta Deseuskalduntzeko Idazkaritza Nagu-siari. Historian zehar beti izan dira euskaldunak alderdio-tan. Eta Ipar Euskal Herrian bezala, horien guztien gauregungo isiltasun eta kontzientzia faltak ematen du zerpentsa (abertzaleon ardura bera ere ahaztu gabe). Areagohistorian zenbait eskualdetan euskal kontzientzia izan du-ten sozialisten kasuan.

Baina orain arteko azken harribitxia, larriena seguru e-nik, ezagutu berria dugu. AEKren ondasunen bahimendua


JAKiN 28

eta erakunde honen hainbat eta hainbat kideren aurkakop rozesamenduak ez du, tamalez, ia inor harritu. Aspalditikentzuten ziren Espainiako epaileak horrelakorik egiteko gaiz i rela zioten zurru m u rruak eta bete egin dira. AEKri eginerasoa, beraz, iragarritakoa dela esan dezakegu. Ez Garz o-nek bide horretatik jotzeko arrazoirik edo deliturik aurkituduelako ordea! Alfabetatze eta Euskalduntze Koord i n a k u n-d e a ren bideak bihurgune asko izan ditu sortu zenetik. Ialaguntzarik gabe bide luzea egina, era guztietako arg u d i o a kerabili izan dira urtetan ia-ia klandestinitatean aritu beharizateko, irakasleen maila, titulazio eta eskarmentu faltatikikasgaietan —ikastoletan bezalaxe— terrorismoa bultza-tzen zela ziurtatzera iritsi arte. Eta oraingoan, urtetako iso-lamendua gaindituta eta homologazioaren bidez norm a l i-zazioa lortuta, Eusko Jaurlaritzarekin akordioa berritu etai k a s t u rte berrirako dirulaguntzak adostu direnean etorri daG a rzonen bahimendua.

Egiteko geratzen den galdera, ordea, askoz ere larria-goa da, eta kezkaz betetzen du herrigintza hizkuntza etak u l t u rgintzatik bideratu behar dela sinesten dugunon itxa-ropena. Noraino iritsiko da Espainiako botere faktikoekbat eginda euskara, euskal kultura eta euskal gizartea kri-minalizatzeko ahalegina? Zein izango da egingo duten hu-rrengo urratsa? Joxemi Zumalabe Fundazioa, ABK, AEK...Helburua Espainiako alderdiek Eusko Jaurlaritza bera lor-tzea izanik, beste asmo askoren artean, erakutsi dutenez,euskalgintza eta, beraz, herrigintza desaktibatzeko —era-kunde pribatu zein publikoetatik hasita—, noraino iritsi-ko dira Espainiako botere faktikoak euren ahaleginean,areago lehendakaritza iristen ez badute?

AEK kriminalizatzeko asmo horren aurrean, arg i - i z p i-rik bada, ordea. Euskal alderdi politikoek, gizarte eragileeketa norbanakoek euskalduntzea helburua duen erakundea-ri erakutsitako sostengua berebizikoa izan da. Horre l a k ob a t a s u n a ren beharra sumatzen zen aspaldian eta, EAJkoo rdezkariek esan zuten bezala, euskal gizartean denonahaleginez lorturiko adostasun politikoa eta gizart e k o ahaustea ezkutatzen da Garzonen eta Espainiako botere fak-tikoen jard u n b i d e a ren atzean, betiere euskalgintza eta po-


JAKiN29

litika nahastuz, eta euskal gizart e a ren edozein herr i g i n t z aedo kultur mugimendu susmopean jarriz, eta ez bakarr i kEspainia mailan, bertako askoren ustean ere bai. Gaur egundena justifikaturik egotea lortzen ari dira bide horre t a t i k .

Euskal antzerkigintza, sendotzeko bidean

Antzerkigintzaren bidea ez da orain urte batzuetakoa be-zain txarra, esan beharrik ez dago. Aurreko urteko joerarijarraiki, badirudi sendotze-prozesua aurrera doala, ez ari-negi, baina bai etengabe. Ez dirudi, beste batzuetan beza-la, gehiegi puztu eta lehertzeko arriskurik dagoenik orain-goan. Eta ez dela gertatuko orain urte batzuk bezala, garaih a rtako talde nagusiak desagertu zirenean, basamort ub i h u rtzeko prozesua. Gaur egun badira baikor izatekoarrazoiak eta sintomak.

Antzerki talde profesionalak, harrokeria handirik ga-be eta enpresa egitura sortuta, finkatzea lortzen ari dira.G a rrantzi handia du bizibide dituzten antzezlanak arr a-kastatsu suertatzeak, baina, tamalez, ez da beti hala iza-ten, eta Sarean bertan sarbidea duten antzezlan batzuekez dituzte aurreikuspenak betetzen. Era berean, garrantzihandia du erakunde publikoen laguntzak. Nagusia EuskoJaurlaritzak urtero ematen duena da, Sarea osatuta, dirula-guntzaz gain hainbat antzokitara iritsi ahal izatea berma-tzen duena. Eta txalogarria da gero eta proiektu gehiagoaurkezten dela ikustea, batetik, eta laguntzak, beraz, garaibatean baino banatuago ematea, bestetik.

Baina enpresa-egitura sortuz antzerki taldeek profesiohonetan arituta bizi nahi badute, derrigorrezkoa da kan-pora ateratzea. Alde batetik oso ona da, beste lekuetakoantzerkigintzarekin parekatzeko aukera ematen baitu. Etaezin ukatuko da euskal taldeen maila bikaina dela, jasota-ko sariak eta ikusle kopuruari begira, Estatu mailan pun-tan dagoela. Baina honek badu alde txarrik ere, euskaraz-koak gehienetan espainierazkoen bertsio baizik ez izatea,batzuetan laguntzetara iristeko aitzakia baino ez. Arrazoi-rik bada horretarako, erdarazkoa arrakastatsua denean 300


JAKiN 30

emanalditik gora lortzen baitira (oraindik ere antzezgaiden F l o r i d o . . . a p a rteko kasua izan da) eta euskarazkoak,berriz, 30 lortuz gero goia jo du ordea. Horrek eragin zu-zena du antzezlana aukeratu eta lantzeko garaian, erd a-razko muntaiak izaten baitu talde gehienentzat lehenta-sun osoa. Eta hori prestaketetan eta entsegu kopuruetann a b a rmen igartzen da. Bestalde, orain arte Estatu espai-niarra zen jomuga bakarra, baina hizkuntza lagun, Hegoa-merikara jauzi egiteko esperientzia ere probatzen hasia dazenbait talde. Era berean, gero eta talde gehiagok, gauregun bizirauteko modu bakarra dela jabetuta, enpre s abihurtzeko ausardia erakutsi izana pozgarria da. Baina egi-tura hori sortu eta funtzionamendurako eustea oso zailadela antzematen hasi dira bide honetan aitzindari dire neuskal talderik sendoenak.

Fenomeno bitxia ekarri dio talde profesionalen gora-kada eta arrakasta honek aktoreen bizimoduari. Denokdakigu aktoreek emanaldiko izaten dutela irabazpidea, etagehienetan ez dela oso kopuru handia izaten. Egia da tal-de horiek emanaldi kopuru handi samarra bermatzen du-tela gehienetan, baina aktoreak milaka kilometro egitenhasi dira askotan emanaldi bakarra eskaini eta berriz erebueltan etortzeko. Eta ez dirudi bizimodu horri luze eus-teko modurik dagoenik. Are gehiago aktore horiek berakEstatu espainiarreko ikus-entzunezko komunikabideetakodramatikoan gero eta errazagoa dutenean sarbidea.

Oso deigarria izan da Kutxak hartu duen erabakia. Ja-vi Cilleroren lana saritua izan zen 1999ko Donostia Hirialehiaketan eta antolatzaileak, aurrezki kutxa horrek, ardu-ra bere gain hartu eta taulara eramatea erabaki zuen, pro-d u k t o re, manager eta saltzaile bihurtuta. Baliabide ugarieskaini zaizkio lan honi eta oso txalotzekoa da ekimenhau, non eta ez den egun bateko lorea. Oso garrantzitsuada zirkulua osatzea lortzen delako: idazteari bidea eman,saritu, gehienetan antzezten ez diren sariketetara aurkez-turiko sorkuntzazko lanei antzerkigintza pro f e s i o n a l e a nleku egin eta salmenta bermatu. Finantza erakundeek,erakunde publikoek eta besteek badute eredurik euskarazsorturiko antzerkigintza sustatzeko. Ez baita nahikoa gero


JAKiN31

eta ugariago diren sorkuntzazko antzezlanak saritzekolehiaketak antolatu eta lan horiek guztiak ahazturik gera-tzea.

Gabeziei begira, antzezlanak prestatuko dituzten idaz-leentzako eskolarik ez izatea kezkagarria da gaur egun. Ba-tetik idazten trebatu eta bestetik hizkuntzaren alde dra-matikoa landuko duen eskola hori abiatzea oso garrantzi-tsua da gaur egun, oraindik ere beste generoetan aritzend i ren idazle apurrak baitira dramatikoari heltzeko tenta-zioa izaten dutenak. Eta sarietan irabazle gertatu arre n ,oso urrun egoten baitira aktoreek eta zuzendariek eska-tzen dituzten baldintzetatik (edo erretorikoegiak, edo err i t-morik gabeak, edo hitzaren garrantzian oinarrituta inter-pretazioari tarterik uzten ez diotenak...).

Euskara hutsezko antzerkigintzak kartelera egonkorraizan beharko luke, gutxienez, Euskal Herriko hiriburu e-tan, eta aspaldiko behar hau asetzen ez den bitartean osozaila izango da ikusleengan antzerkia euskaraz ikustekozaletasun hori piztea.

Bestalde, antzerki amateurrak ez ditu une gozoak bi-zi. Tradizio handiko talde asko aritzen ziren lanean EuskalHerrian, baina gaur egun oso gutxi dira obra berria presta-tzen ausartzen direnak. Horren adibide garbia AzpeitikoAntzerki Jaialdia da, antzerki amateurraren berariazko ere-mua izana, gaur egun ia testimoniala bihurtu da eure nparte-hartzea eta antzerki talde profesionalek osatzen du-te ia guztiz kartelera. Arrazoiak ematea ez da zaila. Geroeta gutxiago egiten da. Gero eta zailagoa da horrelako tra-dizioa duen funtzionamenduari jarraipena ematea. Bainaazken batean, hori dena gert a t z e a ren arrazoia, erakundepublikoen babes falta da eta, era berean, halako taldeen-tzako antzoki sare bat ez antolatzea, prestatzen diren la-nak eskaintzeko aukera izateko. Horrekin batera, antzerkitalde profesionalek eta ikus-entzunezko komunikabideekh e rriz herri maila amateurrean aritzen ziren aktore a k ,gazteak zein beteranoak, talde hauei zurrupatu izana erebada lanerako oztopo, jakina baita horregatik ez dire l aafizionatuaren esparrutik behin betiko ateratzen. Zirkuitu


JAKiN 32

murritza izaki, gazteen probaleku eta zailtzeko aukera iza-teari ere uzten ari zaio antzerki amateurra gaur egun.

Ipar Euskal Herriko antzerkigintzan ez da sumatu au-rrerapausorik azken urte honetan eta desintegrazioare nbide beretik doala esan daiteke; nahiz eta taldeek kalitatea-ren errekonozimendua lortu izan duten beti, nahiz etabertako idazleek behin eta berriro sariak jaso, oso esparrutxikian eskaintzen dira euren muntaiak eta kasu honetanmuga ez da banaketa administratibo hutsa. Ipar EuskalHerrian emanaldiak eskaintzeaz gain, Hego Euskal Herrirae re iritsi beharko lukete, baina urrats hori egitea ezinez-koa dirudi gaur egun. Ea eurak ere azken mohikanoezmintzatzen hasi diren une honetan bertako antzerkigin-tzari ateak zabaltzen zaizkion. Erakunde publikoek izanbeharko lukete zeresana arlo honetan, batez ere euskarazidatzi eta egiten dela kontuan harturik.

Antzerki-eskolen egoera hobetzen ari dela ematendu. Egiten duten lanaren errekonozimenduak klandestini-t a t e a ren esparrua gainditzen lagundu die eta homologa-zioa, mailakatzea, bateragarritasuna eta antzerkia uniber-tsitateko karrera izatea bilatu behar da gaur egun. Ta l d ep rofesionalak, erakunde publikoak eta ikus-entzunezkokomunikabideak jabetuta daude beharrak asetzeko adinaaktore prestatzeko duten gaitasunaz eta ez litzateke txarrabide honetatik esfortzuak bateratzea eta, era berean, an-tzerki amateurrari bere esparrua errespetatuta, haien osa-g a rri edo unibertsitate eta antzerki eskolen eremuan zir-kuitu propioa izatea.

Herriz herri antolatu eta gehienetan emanaldi baka-rreko muntaiak izaten diren herri-antzezlanen kopuru a kere gora egin du. Ehun bat herritarren partaidetza izatendute eta gero eta herri gehiagok prestatzen dute eure nmuntaia dramatikoa (umorezkoa, historikoa, musikala...).Bide hori bultzatzea oso garrantzitsua litzateke ikusleakantzerkia ikusten ohitu eta antzokietara hurbil daitezen.❡

EUSKAL KULTURA 2000• XABIER MENDIGUREN ELIZEGI •

JAKiN33

Xabier Mendiguren Elizegi

Iragarle kaxkarra

Orain dela bi urte ere 1998ko balantze bat idatzi nuenaldizkari honetxetarako; hura gogoratu, berr i r a k u rri etaerdiratu egin zait bihotza: «Burni Aroaren amaiera» izen-b u ruaz hasi nuen komentario hura, tiroen sasoia behinbetiko amaitu eta bestelako garai bat zetorrelakoan, ezurrezkoa baina bai desberdina. Iragarle txarra, zalantzarikgabe, baina ez naiz bakarra, ezker abert z a l e a ren barru n b e a knik baino askoz hobeto ezagutzen dituztenak ere sinetsitabaitzeuden borroka armatua duintasun apur batez buka-tzeko bidea zela hura, politikagintzan aukera berriak za-baltzearekin batera.

Baina ETAk zer nahi duen eta zer pentsatzen duen,E TAk baizik ez daki, eta alfer- a l f e rrik dira haren gogoeta-bi-dean argi apurrik edo estrategia gauzagarririk hautematekog u re saioak.

Actualidad vasco-española

Debaldekoak analisiak oro, bai, baina hala ere ezin utziETA aipatzeari, bere ekintzekin Euskal Herriko gizarte-bi-zitzaren erdigune bihurtzen baita uneoro. Euskal Herrikoesan al dut? Gutxitxo da hori, Espainian ere ez dela beste-rik gertatzen ematen baitu; hango egunkariak zabaldu,irratiak entzun edo telebistak ikusi besterik ez dago ohar-tzeko. Kulturalki gero eta espainolago bihurtzen ari garelaesana dago aspaldidanik, baina gauzen martxa ikusita ezdakit Espainia osoa euskalduntzen ari ez ote garen, hain-beste vascos sí okaztagarri aditu ondoren...

Sinbiosi euskotar-espainiar horren kronika labur bat2000. urte honetan: udaberri osoan Gran Hermano izene-


JAKiN 34

ko telebista-saio bat izan da audientzietako errege bakar,baita herri koxkor guztiz euskaldunetan ere; astero edohamabostean behin kale gorrira bidaltzen zuten pro g r a-mako parte-hartzaile bat, eta horixe bihurtzen zen ikuski-zunaren ardatz; gure Anaia Nagusiak ere, modu eta errit-mo berean, harrak gobernatzera bidaltzen zuen aldikonorbait, batean militar, bestean politiko edo kazetari, etahuraxe genuen gero albistegietako bazka eta izar.

Gero, berriz, Hego Euskal Herri osoan eta hortik he-goalderagoko erresuman La bomba izeneko kantu bat izandugu udako melodia etengabea; berdin zen non sart z e nzinen, horixe entzungo baitzenuen edozein irr a t i - e m i s o-re, taberna-zulo nahiz jaigunetan. Bistakoegia da gureegoerarekiko analogia iruzkinak egiten hasteko, ezta?

Udazkenean, azkenik, Tamara izeneko f re a k s a n t u r-tziar bat izan da Arzalluzi komunikabideetan lehia egindion bakarra, eta hark kantatzen duen abestia, berr i z ,ETAk bere rentrée, remake edo revival honetan ereserkitzathar dezakeena: «No cambié, no cambié, no cambié, sigosiendo la misma pero ya no sufro por tu querer...» (inoizaxola izan bazaio).

Gizon txiki, bibotedunak

Franco hil zeneko 25. urt e u rre n a ren ospakizunetan arinaiz lerrook idazten, hedabideetan diktadoreari buru z k oe rre p o rtaje sorta galanta dagoela. Atertuko du noizbaite re; zaparrada hori baino arr i s k u g a rriagoa da, ordea, Es-painian egunez egun indartuz doan neofrankismo demo-kratikoa: euskal usaineko guztiaren demonizazioa, disi-dentzia ororen jazarpena...

Hau kaleratzen denerako auskalo estatuaren totalita-rismoak zer beste urrats egin dituen, beldurtzekoa baita da-raman abiada: desobedientzia zibila terro r i s m o a rekin ber-dintzea, euskal irakaskuntzaren kontrako kanpaina, pre n t s aa b e rt z a l e a ren satanizazioa, gaztetxoentzako zigorrak are a-gotzea, kartzelaldiak are gehiago luzatzeko asmoak, ikaske-ta-planetan ikuspegi espainiarra txert a t z e a . . .


JAKiN35

B e re txikitasun, hoztasun nahiz erabakitasun tema-tian beste bibotedun haren antz gero eta handiagoa dau-kan Aznartxo honek ba ote du, egoskorkeria inperialista-tik eta mendeku-nahi pertsonaletik harago, ideia arg i r i kz e rtan ari den? Duda handiak ditut. ETAk bere jomuga po-sibleak izugarri ugaldu dituen bezala, gobernu espainiarr a kezker abertzale osora zabaldu du beldurra, eta PNV- E A ereb o rrokatu beharreko etsaien taldean sartu ditu. Horre k ,noski, alderdi, erakunde, gizatalde, komunikabide eta eus-kaldun jende asko eta askori sortzen dio ezinegona eta la-rritasuna, jakina, baina ez ETAri, honek berretsirik ikustenbaititu bere aburuak, hau da, onez onean ezinezkoa delaestatu honekin ezer lortzea, eta gainera bake bidez aurreegitea metraileta erabiltzearen parekotzat jotzen bada...HB edo EH, bitartean, ez autonomiarik ez sinesgarritasu-nik ez duela, gero eta ezdeusago, etxeko fededunenaretzatere elizkizun-errito baino askoz gehiago ez den berrikun-tza-antzezpen batean sartuta; talde politiko bati gerta da-kiokeen gauzarik okerrena gertatzen zaio ezker abertzale-ko atal politikoari: ez dela inorentzat aintzat hartzeko erre-ferentzia, ez lagunentzat ez etsaientzat.

Z e rtan nabil ordea? Ez al nuen kulturaz hitz egin be-har? Alde batekoen astakeriak beste aldekoen gehiegike-rien isiltzea dakarren dinamika salatzea ere kultura delaesan liteke, eta hau ez da ekilibristaren ekidistantziara jo-lastea, dena kutsatzeko eta usteltzeko arriskua duen faxis-mo bikoitz baterako bidean gabiltzanez gero. Kontua ezbaita nor den gaiztoago, nor errudunago: aterabideak nahiditut nik, eta horixe da inondik ere ikusten ez dudana.

Erraldoiaren lana

Mintza gaitezen literaturaz. Eta, zuen baimenaz, aurt e nl i b u rurik atera ez duen idazle batekin hasiko naiz: KoldoI z a g i rre rekin hain zuzen. Ez duela libururik atera esan dut,2000. honetan ez baitu berak idatzitako lan berririk plaza-ratu, baina beste alde batetik bat ez baizik hogei liburu ka-leratu ditu, XX. Mendeko Poesia Kaierak bildumako erd i a ,


JAKiN 36

poeta hauen guztien idazlanen hautaketa bana hain zuzen:Orixe, Atxaga, Borda, Urretabizkaia, Iratzeder, Salbatore Mi-txelena, Berrizbeitia, Etxaniz, Aranbarri, Joxe Azurm e n d i ,L i z a rdi, Zaitegi, Juan Mari Lekuona, Erd o z a i n t z i - E t x a rt ,A resti, Artze, Otamendi, Montoia, Arregi Diaz de Here d i aeta Patziku Peru rena. Aspaldi agorturik zeuden poemen be-rr a rgitaratzea, gure literaturako sorkuntza funtsezko batzukl i b u rutegietako hauts artetik —egun batzuez bederen— li-b u ru-dendetako itzal-argira ateratzea, gaurko irakurle gaz-teei atzokoen emaitzak ezagutaraztea... Asko dira bildumahonen dohainak, eta aski gora mintzo dira liburuak eurakb e ren kalitateaz, baina gure merkatua den bezalakoa da (er-kina, zekena, txikia eta txikiratua) eta laudorioak ez daudeberaz lekuz kanpo, kontuan izanda gainera Biblioteka Na-zional batentzako moduko lan handi eta ez-komertzial ho-ri argitaletxe txiki eta pribatu batek kaleratu duela.

Bildumaz gain bildumagilea ohoratu nahiko nukenik ordea. Antologia bat egin duenak bakarrik daki zenba-teraino den hori lan zail, neketsu eta esker txarre k o a ,idazlan batzuk sartuz beste zenbait kanpoan uzten baitira,eta, batez ere, idazle batzuk hautatuz beste asko bazter-tzen. Horrenbestez, hitz ponpoxoa dirudien arren, maita-sun-ekintza handi bat dela esango nuke, Koldo Izagirrekeuskararen, poesiaren eta euskal idazleen alde egin duena.

Amodioa doan ematen omen da eta ez beste zerbai-ten trukean. Hala eta guztiz, deigarria da —lazgarria ezesateagatik— euskal literaturak Izagirreri eman dion or-daina. 2000. urtean ez duela bere izenpeko libururik kale-ratu esan dugu, baina aurreko hiruretan (97, 98 eta 99an),enkarguzko lan txukun baina apalxeagoen ondoan, hirumaisulan plazaratu ditu, hiru harribitxi, literaturaz zerbaitdakitenak aho zabalik eta miretsita utzi dituztenak: N o ndago Basques’ Harbour, Nik ere Germinal! egin gura nuen al -darri eta Agirre zaharraren kartzelaldi berriak. Besoa ez dakitbaina atzamar parea emango luke batek baino gehiagok,bizitza osoan horrelako lan bat badarik idatzi ahal izatea-gatik. Alabaina, sariak, dominak eta ohoreak erabakitzend i ren epaimahaietan guztiz oharkabean geratu dira hiruliburu horiek, urtez urte.

Nork bere gustuak eta iritziak izateko eskubidea du,dudarik gabe, eta liburu on gehiago ere izan dira urt ehauetan, sariak eta txapelak merezi zituztenak, dudarikgabe hori ere. Dena dela, neuri —beste askori bezala— bi-degabekeria historikoa iruditzen zaidana aipatu beharr anuen. Amen.

Lan erraldoiak

Durangoko azokaren bezperetan ari naiz, lehentxeagoesan dizuedan moduan. Egunero ari dira liburu berr i a kaurkezten, baina horiek denak irakurtzeko astirik ez,oraingoz bederen. Beraz, ezin behar bezalako balantzerikegin; behin-behinekoa egiten jarrita, berriz, bi lan erraldoiaipatuko ditut orain arte irakurri ditudanen artean, beretamainaz besterik ez balitz ere nabarmendu beharrekoak:bata Joan Mari Irigoienek idatzitako Lur bat haratago ; bes-tea Aingeru Epaltzaren Rock’n’Roll.

Zaila da zeure bizitzako aste osoak eskatu eta eskainita-ko liburu bat lerro gutxitan definitzen, eta zailagoa orain-dik zure balorazioa publizitatetik bereizten baldin eta, nirekasua den bezala, liburu horren editorea bazara. Hala ere ,eskua bihotzean esan dezaket Lur bat haratago, euskarazinoiz idatzi den eleberri luzeena izateaz gain, nobela histo-r i k o a ren generoan punta-puntako lana dela, bikaina bereg i rotzean eta baita erabilitako hizkeran ere, sakontasunhandikoa bai pertsonaien psikologian bai agertzen dituenarazoetan, eta mendeetako jauzia eginez oraindik ere gaur-kotasun handiko auziak aurkezten dizkiguna. R o c k ’ n ’ R o l l,b e rriz, nobela beltza litzateke generoen sailkapenari begira,hilketak eta hilketa horien inguruko ikerketa baitira konta-k i z u n a ren bizkarre z u rra, baina askoz harago doa idazlea:k o a d r i l a ren instituzioaren disekzio gordin eta gupidagabebat dago, belaunaldi eta gizarte oso bati egindako erre t r a t uz o rro t z a rekin batera; estilo sendo eta indartsu bat dago,u m o re gaizto batekin umotua, eta askoz elementu gehiagodago, haren irakurketa aldiz krudela aldiz hunkigarria egi-ten dutenak, guztiz gogoangarria finean.


JAKiN37


JAKiN 38

Halako neurrira iritsi ez arren, edertasun handiko langehiago ere irakurri ditut aurten, hala nola Juan Luis Za-b a l a ren A g u r, Euzkadi eta Iban Zalduaren G e z u rrak, gezu -rrak, gezurrak , biak ere biribilak, gartsuak, irudimentsuak,a u s a rtak, tarteka barre algaraka tarteka gogoetan jart z e nzaituztenak, eta oraindik irakurri ez dituenari biziki go-mendatzen dizkiodanak, negu hotzerako aterpe eta abaro.

Jaio dira berriak, eta ez dira berdinak

Emandako neurria gainditu dut eta, hortaz, labur- l a b u r,amaitzeko. Urteko gertakarien artean aipa liteke narr a t z a i-l e - s o rta berri baten plazaratzea. Udaberrian bere lehenengol i b u rua atera zuten hiru kontalarik: Julen Gabiriak C o n n e -mara gure bihotzetan, Ana Urkizak Desira izoztuak eta Xa-bier Etxaniz Rojok Begiak itxi eta kitto; udazkenean, berr i z ,Ixiar Rozasek Edo zu edo ni kaleratu du eta aurretik poetagisa ezagutzen genuen Xabier Aldaik B a z t e rre k o a k. Poesiane re lehenengo liburua atera dute Miren Agur Meabek (A z a -l a ren kodea) eta Castillo Suarezek (M u g a rri estaliak). Belau-naldi konturik ez dut aipatuko, baina bai konstatatuko hordagoela idazle berri pila bat, eta ia denek nahiago dutelap e rtsonen arteko harremanez eta amodio-desamodio kon-tuez aritu, gure gizarteko gatazkaz edo gatazkez baino. In-t e r p retazioak, hurre n g o r a k o .❡

EUSKAL KULTURA 2000• LAURA MINTEGI •

JAKiN39

Laura Mintegi

Uniformitatea hautsiz

Honelako Kultur Balantzea urtero egitearen abantaila da(oraingo hau zazpigarrena da niretzat), urtez urte aldatuzdoazen joeretan aldeak suma daitezkeela. Urtean izanda-ko bizpahiru gertakari nagusi bilatu eta azaldu beharrean(J a k i n-en enkargua hauxe baita) literaturgintzan «usain-du» ditudan joerak azaltzen ahaleginduko naiz, aurrekoe-tan bezalaxe modu intuitibo eta subjektiboan, eta inolakoasmo zientifikorik izan gabe.

Honela bada, eta 2000. urteari dagokiola, hauexek di-ra aipatu nahi nituzkeen gaiak: uholde berrien anonimo-tasuna, idazleen manifestuak, emakumeen opakotasuna,barietatea gaietan, kritikaren saio hutsa, eta, amaitzeko,euskal literatura kanporatzeko ahalegina, irakurz a l e t a s u-naren arazoa ahaztu gabe.

Uholde berrien anonimotasuna

Urteak zerbait pozgarria ekarri izan badu, idazle gazteen,hasiberrien eta ezezagunen ugaltzea izan da, eta joera ho-ri nabarmen ikusi zen Lekeition urrian burutu zen Ga-leuscaren edizioan. Deigarria izan zen aspaldidanik elkarezagutzen (oso aspaldidanik eta oso ezagutzen) dugunidazleen artean, behin eta berriz honelako galdera entzu-tea: «eta hori, nor da?». Han izan ziren 40 idazleetatik, zor-tzi-hamar bat berriak ziren idazleen bilkuretan, eta be-rriak ziren liburugintzan ere.

Horietariko askok atera berria (edo ateratzear) dute le-hen liburua (Meabe, Etxaniz Rojo, Unzueta, Merino, Es-tankona, Urrutikoetxea, Gabiria, Suarez, Egaña), bainagazteak izanagatik, ez dira berriak idazgintzan. Batzuek ba-

dute urtetako lana atzean, eta hainbatek, ipuin edo poe-mak argitaratu dituzte han-hemenka, eta kajoiak bete-be-terik dituzte, lan ineditoekin.

Agian azken garaian suma daitekeen joera da idazleberri batek ez duela atxiki behar aurretik sorturiko «kapi-la» batean. Nor bere kabuz abia daiteke literaturgintzan,batzuekin edo besteekin lerrokatu behar izan gabe. Kotoazabaldu da. Eta fenomenoa osasuntsua izateaz gain, poz-garria ere bada.

Bestalde, eta ugaritasunaren ondorioz, gero eta gehia-go begiratzen zaio idazlearen lanari, eta ez bere izenari.«Izenik gabeko» idazle gero eta gehiagoren liburuak diraa i p a g a rri. Gero eta gazte eta ezezagun gehiagok idazten di-tuzte kalitatezko lanak, freskotasun handiaz idatzi ere, etabetiko «behi sakratuek» literatura ona egin beharko dute,maila mantendu nahi izanez gero .

Hala ere, eta honekin batera esan behar da, «betikoizenek» ere erronkari eutsi diotela (Izagirre, Urretabizkaia,Lertxundi, Irigoien, Txiliku, Igerabide). Pozgarria da ikus-tea orain 20, 25 eta 30 urte hasi ziren haiek zer- n o l a k olan interesgarriak ari diren argitaratzen.

Idazleek sinaturiko manifestuak

Idazle berrien, anonimoen eta talderik gabekoen joerare-kin batera, joera zaharrak ere mantendu dira aldi berean.

Jakin bagenekien (orri hauetan esana genuen) aurre-ko urteetako bonanza-k ez zuela luze iraungo, eta halaxekonfirmatu da, urte honetan manifestuen inguruan sortuden iskanbilak agerian utzi duen bezala.

Lizarra-Garazi jaio aurretik ere, euskal kulturan «adis-kidetze» prozesua izan zen: gatazkak leuntzeko eta elka-rrengana hurbiltzeko saio txikia ezagutu genuen. Bainabertan bizi dugun egoera politikoak agerian utzi ditu kul-t u rgileen arteko ezberdintasunak. Bakealdian azaltzen ezden hori, gord i n - g o rdin azaltzen da gatazkaldian. Gizar-tean muturreko egoerak bizi ditugu, eta idazleak (besteguztiak bezalaxe) interpelatuta izaten gara txitean-pitean.


JAKiN 40


JAKiN41

Zaramaga taldeak Bakea, elkarrizketa eta bare t z e a ren al -d e izenaz atera zuen manifestua, eta egun beretsuetan 140idazlek beste bat atera zuten, Isiltasuna ez da aterpe i z e n -pean. Egia bada ere dozena bat idazlek batean zein besteanj a rri zutela beren izena, ez dago enoratzerik bi manifes-tuen mezu politikoa guztiz alderantzikoa zela. Zalantzarikez dut guzti-guztien desira sakonena Euskal Herria bakeanbizi ahal izatea dela, baina begi-bistakoa da b a k e a h i t z a re natzean gauza ezberdinak ulertzen direla idazleen art e a n .

Agiri baten sinatzaileei egindako kritikak, eta kritikeiemandako erantzunak giroa garraztu dutela pentsa liteke,eta garraztasuna ez dela ona. Baina nik ez dut uste txarradenik. Mingarria bai, baina arg i g a rria ere bai. Denok ezgara berdinak. Jakin dezagun non gauden, errespeta deza-gun elkar, eta bilguneak dauden heinean bilduko gara, etabestela ez. Ez dugu denak zertan adiskideak izan behar.

Emakumeen opakotasuna

Ha rr i g a rria bada ere, euskal literaturgintzan aurten gauzapositibo gehiago ikusi dut aurreko urteetan baino. Orainarte esandakoari, emakumeen literatura gehitu behar dio-gu. Euskal literaturaren historian inoiz ez da hainbesteemakume izan, ezta emakumeek idatzitako hainbeste lana rgitaratu ere. Areago. Elkarren artean egindako liburu aplazaratu dute urt e a ren hondarrean, G u t i z i a k i z e n e k o a ,non 29 emakumek hartu duten parte.

Denetik hoberena da berriak atera arren (Arrieta, Mea-be, Urkiza, Osoro, Rozas, Unamuno, Oñederra, Goenaga,Kaltzada, Unzueta, Elosegi, Suarez, Egaña…), «zaharr a k »ez direla desagertu (Urretabizkaia, Lasa, Irastortza, Landa,Borda). Orain ia 20 urte zebiltzan haiek, jardunean ari di-ra oraindik ere. Lehenengoz, belaunaldiez mintza daitekeidazle emakumeen artean. Garai bateko ale solteak, gauregun, kolektibo izan daitezke.

Kolektibo batez mintza daitekeen arren, ordea, ez du-gu homogeneizazioaren arriskuan jausi behar. Idazle hauenartean, idazle guztien artean dauden alde berak daude. Se-


JAKiN 42

xua, beraz, sailkapenerako lotura bat gehiago izan daite-ke, adina, lurraldetasuna, euskalkia edo ideologia izan dai-tekeen neurri berean, ez gehiago ez gutxiago. Okerra litza-teke emakume guztiak saku berean sartzea, gizon guztiaksaku berean sartzea bezain okerra alegia.

Edonola ere, garaia izan daiteke, azkenik, emakumeidazle bat plazaratzen den bakoitzean normaltasunez har-tzeko. Ez enoratu (emakumeak «gardenak» izan gara unebatzuetan) eta ez nabarmendu, formolean gorde beharden ale bitxia bailitzan. Espero dezagun egun batean ema-kume idazleek erantzun behar ez izatea beren sexuari bu-ruzko galderei, lan bat plazaratzen duten bakoitzean.

Gaien barietatea

Artikulu honen hasierako titulua «uniformitatea hautsiz»da, eta hori berori literaturg i n t z a ren gaietan ere nabaridaiteke. Askotarikoak dira idazleek aukeraturiko gaiak. Ira-ganak eta historiak presentzia handia dute oraindik ere ,eta baita, nolabait, herrian bizi dugun egoera politikoakere (askotan zeharka azaldua). Gaiak, ordea, dibertsifika-tuz doaz, idazleen jatorria, adina eta erreferente kulturalaugalduz doazen neurri berean.

Sexuak, esaterako, protagonismoa irabazi du gaztea-goen artean. Hiriak ere presentzia handiagoa du euskal li-teraturan. Idazleak kaletarrak dira, laikoak, gizon eta ema-kumeak, unibertsitarioak, eleanizdunak, eta munduan ze-har askotxo ibilitakoak. Harr i g a rria litzateke ez nabar-mentzea. Bestalde, euskaraz idaztea ez da traumatikoa.Ikastolakumeak dira 30-35 urtetik beherako gehienak.Agian hori da berritasun handiena aurreko belaunaldieta-koekin konparatuta.

Kritikaren saio hutsa

Ugaritasuna bai, barietatea ere bai, kopuru gero eta han-diagoak, baina non dago kritika? Zeinek lagunduko dio


JAKiN43

irakurleari lanen baliotasuna neurtzen? Kantitateak aldeona du, baina garaua eta lastoa bereizteko tresna gutxi duirakurleak. Non daude kritikoak?

Inoiz baino unibertsitate gehiago dago Euskal He-rrian, hiru publiko eta hiru pribatu, eta bertan egiten denliteratur kritikak ez du asmatu gune akademikotik kanpo-rako produktu bat egiten, irakurleari baliagarria izango li-tzaiokeen produktu duina alegia.

D i b o rtzioa sumatzen da sortzaileen eta ikert z a i l e e na rtean. Egia da euskal literaturaz arduratzen den pre n t s aa p u rrean, plazaratzen diren liburuen berri eman egiten de-la, baina askotan kontrazalean datorren (eta editore a kgehiago saltzeko idatzi duen) aipua izaten da. Beste asko-tan, ordea, hiru egunetan eta enkarguz kolaboratzaileakidatzi behar izan duen azalpen laburra eskaintzen da. Nondaude ofizioz literaturaren azterketa egunez egun egin be-har dutenak? Zer irakasten da unibertsitateetan, eta nola?

Garai batean prentsako kritika gupidagabeak gosal-tzen genituen goizean. Orain artikulu presatuak jasotzenditugu, gosea kendu ere egiten ez digutenak. Ez dakit zerden hobea.

Euskal literatura kanporatzeko ahalegina

Kritika gutxi eta eskasa izan arren, guztion buruan dagoeuskaraz egindako literaturak gero eta gehiago merezi due-la, eta kanporatu beharra dagoela. Aurreko urteetako zurru-m u rrua oihu bihurtzen ari da: planifikazio sistematikoa be-har da bertako lanak kanpoan ezagutuak izan daitezen.

Idazle eta editoreen eskaerari erantzun dio, azkenik,Jaurlaritzak, 3 milioi (HIRU!) emanez liburuak itzultzeko.Hasiera batean, gainera, Baskongadetako idazleenak itzul-tzeko eskaini du dirua, baina kritika jaso ondoren atzeraegin behar izan du: Nafarroako idazleenak ere itzul daitez-ke, kopurua mantenduz (beraz, hiru milioiok gehiagorenartean banatu behar!).

Beste arlo askotan bezalaxe (euskalduntzea, ikastolak,euskal prentsa…) honetan ere argi dago ez dagoela zain


JAKiN 44

egoterik erakundeek zer erabakitzen duten ikusi art e .Idazleek, editoreek eta enpresa pribatuak asmatu beharkodute bidea. Dagoeneko ibiltzeari ekin diote eta, hasteko,kanpokoen esperientziak biltzen ari dira, Islandiakoenaesaterako. Ferietara joanez, katalogoak eskainiz, han-he-menka galdetuz eta kontaktuak eginez itzulpengintzariateak zabaltzeko ahalegintzen ari dira.

Edonola ere, kanpora jotzeko formula hoberena lanonak egitea da, eta hori ez dago ez editoreen ez erakundeenesku. Idazleen lana, lan garrantzitsuena.

Irakurzaletasuna piztu

Artikulutxo honetan aipatu nahi nukeen azken puntua,a u rrekoari estuki loturik dago: irakurz a l e t a s u n a ren gaia,hain zuzen.

Azken urteetan erakundeen eta editoreen aldetik ira-kurzaletasuna pizteko formula ahalegintzen ari dira bila-tzen (eta gauzatzen). Baina pre n t s a ren iragarkiak bainoareago, literatura eta idazleak eskoletara eta auzoetara era-matea baino efektiboagoa, idazlan onak eskaintzea da. Ezdago formula hoberik hori baino. Liburu onak beti aurki-tzen ditu irakurleak.

Jakina, adi binomio faltsuekin. Irakurriena ez da betiliburu onena, eta gutxi irakurtzen den guztia ez da txarra.Komertzialtasuna eta merkatua tartean dauden bitartean,literaturaren kalitatea ezin da neurtu best seller zerrenda-ren arabera. Baina gorago esandakoak balio du hala ere :irakurzaletasuna pizteko biderik hoberena, irakurleari ka-litatezko lanak eskaintzea da, arloa edozein dela ere.❡

EUSKAL KULTURA 2000• ALLANDE SOKARROS •

JAKiN45

Allande Sokarros

G u re esku ez den instituzionalizazioaren zepoa

Zu b e roako Ühaitza kultur etxearen inguruko gorabehe-rak direla eta, ohartu naiz, beste aldi batez gehiago, zela-ko hautemate ezberdintasun handiak izaten ahal dire nIpar eta Hego Euskal Herriko bizilagunen artean, baitaeuskal kultura alorrean jardule edo aditu direnen art e a nere. Orain dela 22 urte, Herriko Hitzarmena deitutako go-goeta lan zabal eta sakon batetik sortu zen Ühaitza, Zube-roan euskal kulturari bultzada bat emateko helburu a re-kin. Sortu zen garai haietan eta ondorengo 10-15 urt e e-tan, nekezia eta traba ugariren artetik, eginkizun honi,nola edo hala, eutsi ziola erran daiteke. Euskal Kultur As-teak prestatzea, euskarazko antzerkilanak Zuberoan ikus-gai ematea, kantaldiak antolatzea, argitalpenak aurre r aeramatea, tresnak eta zerbitzuak kultur elkarteen eskuezartzea, koordinazio lana egitea... Ühaitzak hainbat urte-tan egindako lana ez da makala izan. Orduan bai, zalan-tzarik gabe, euskal kultur etxe bat zen.

G e rora, tamalez baina, etorriko ziren beste garaiak,itxura eta errealitatea bereiztu egingo zituztenak, euskalkultur etxe izen horretatik, euskal adjektiboa desagertara-zi egingo zutenak. Garai haiek hasiko ziren kultura lanap ro f e s i o n a l t z e a rekin eta instituzioen menean jart z e a re-kin. Makurra iritzi diodan bilakaera horretan erantzuki-zun handia dauka, nire ustez, Euskal Kultur Erakundeak.Honek hazi egin du euskal kultura lan onik, «kalitatezko-rik», beste kulturen parekorik ez zitekeela izan, profesio-nalizatzerik gabe. Profesionalizazioak, berez, diru ahalakb e h a rtzen ditu eta hauek nork dauzka eskuetan... fran-tziar Estatuko erakundeez aparte?

H o rrela, arian-arian, eta beharbada bere ard u r a d u n a kgehiegi ohartu gabe ere, Ühaitza eguneroko euskal kultu-


JAKiN 46

r a ren xendetatik desbideratu egin zen, diruz nasai asko la-gundutako «kultura unibert s a l a ren» bideetan ibiltzeko.Kultura unibertsal deritzoten horretan, euskal sorkuntzakoo b rek ere euren lekua daukatela iritzi diotenik izango da,seguraz ere. Alabaina, zein dira Ühaitzak jasotako institu-zioen dirutik lortu duten euskal kulturako obrak... asko etaasko kostatu dutenak ez badira izan... PRO-FE-SIO-NA--LAK, alo? Nire ikuspuntu hau karikaturazkoa dela pentsa-tuko dutenei, galdera sinple bat egingo nieke. Zergatik, ba-da, uste dute Zuberoan euskal kultur alorrean jardule di-ren elkarteak eta jendeak, Ühaitzaren ingurutik alde egindutela, azken 10 urteotan? Niretzat erantzuna argi da: kul-tura instituzionalizatu, profesionalizatu honetan ez baitzu-ten euren euskaltzale asmoen gauzatzerik ikusten.

Erreka txikietatik haziko da ühaitza

Badago, gainerat, beste kontu bat Ühaitzaren desbidera-tze honetan nahiko larria antzematen dudana. Hau da,bultzatu dituen euskal kulturako lan ugari turismo jardue-raren eskuko ezarri dituela, gure kultura «hobeki ezaguta-razteko» aitzakiapean, Zuberoako Turismo Ekintzetxeare-kiko elkarlanaren bitartez. Gure kultura besteenganatzeaoso egitasmo ona dela deritzot, baina geuk, euskal kulturahazten eta biziarazten dutenek aukeratutako jokabideakizan behar du eta ez, ia-ia baliapen soil honetarako asma-tuta dauden «prestigiozko» obra zenbaiten sortzeko jokae-ra hutsala. Hau ez da nor bere harresietan gerizatzea; hauda euskal kultura bizidun baten jardulea izatea buru t i kburu. Hau da gure kultura aukeren jabe izatea eta ez, or-dea, kultura hau diruaren legepean ezartzea, are gehiagodiru emaileak euskal kulturari arrotz izanda.

Gauzak argi dira: kultura alorrean, beste sail oro t a nbezala, gure kontuak geuk behar ditugu eskuetan hart u .H o rretarako, nahitaezkoa da gure eskuetan izango dire ninstituzioez jabetzea, hauek baitira, argi denez, egokienakizango gure beharrei, gure premiei, gure helburuei eran-tzuteko. Hori guztia lortzea borroka politiko bat da eta ba-dakigu oraindik luzea eta zaila izango dela. Anartean, eus-


JAKiN47

kal kultura hazi egin behar dugu eta, nire ustean behin-tzat, elkarrekiko gogoetatzearen eta aukerak egitearen bi-deetan berriro ibiltzen ikasi behar dugu. Hori da, beharba-da, Zuberoan berbultzatzen hasia dena, Ühaitza errekara-tzera zihoala ohartuta, euskal kultur munduko elkarte ar-duradunek biltzeari ekin diotelarik, galdera xume bainahain funtsezko honi erantzun bat emateko xedez: «Euskalkultura nola bermatu Zuberoan?». Irudi batekin kontuhoni amaiera bat ematearren, errango nuke erreka txikie-tako urek dutela ühaitz oparo bat hazten eta ez gure ito-tzeko asmoan gain horietatik botatako diruoldeek.

Aitzina... Pika!

Ja k i n honen arduradunek euskal kultur balantzearen zen-baki berezi honentzako jarritako arauak hautsi egingo di-tut —agian ez didate gaizki hartuko?—, pasa den urt e a njazotako gertakari bat aipatzeko orde... izatekoa den gert a-kizun baten berri emango baitut! Lerro hauek irakurleare nbegi aurrean izango direnerako, lau haizetara jakiteratemango da P i k a izeneko euskarazko hilabetekari bat plaza-ratu egingo dela Ipar Euskal Herrian. Haurrentzako —ze-hazki 8 eta 12 urte bitartekoentzat— hilabetekari bat izan-go da, hain zuzen ere, P i k a, eta Zuberoa izango du sorg u n e .H a u rrentzako aldizkari bat sortu, oraindik denen gogoandelarik X i rr i s t a- ren porrot egitearen oroitzapen samina?E rotuta al dira zuberotar horiek, ala?

Ez, ez, lasai... X i rr i s t a- ren tamalezko esperientziakzerbaitentzako balio izan du eta Pika proiektuari lagundu-ko lioke hutsegite berdinetatik saihesteko. Ezen, Pika-renkontzeptua erabat ezberdina da. Haurrentzako euskarazkohilabetekari bat izango da eta ez haurrentzako euskal a l-dizkari bat. Hitz ezberdintasun hauek ñabardurak direnikez pentsa. Ezen, argi erraiteko, Pika ez da Ipar Euskal He-rrian eta Ipar Euskal Herr i a rentzako soilik asmatutakop roduktu bat eta bai, ordea, frantses Estatuan nahitaezsartuta gauden herri zenbaiten arteko elkarlana. Zehazki,B i a rnoko okzitaniarrek burututako asmo bat da honeng u z t i a ren abiapuntu, hauek, orain dela jada 5 urt e o t a n ,


JAKiN 48

P l u m a l h o n (Lumatxoa) izeneko haurrentzako hilabeteka-ria argitara ematen baitute, gaskoinerako eta proventzale-rako bi bertsiotan.

Iragan ekainaz geroztik, Bretainiako Louarnig (Azeria)hilabetekaria argitaratzen da, bertakoek moldatua, noski,baina... Okzitaniako P l u m a l h o n-en eduki berd i n - b e rd i n a-rekin. Bide honetatik ibiliko dira Korsikako A i o ( A u p a ! )eta Euskal Herriko P i k a, hots, haurrentzako hilabetekarihauek guztiek eduki berdina izango dute baina hizkuntzaezberdinetan agertuko dira. Kontzeptu honek bideragarri-tasunik izan dezan, barrukoak behar du guztiontzako in-t e resik izan eta guztion ekarpenez moldatuta izan. Halaizan nahi du, behintzat, egitasmoak, eta partaide bakoi-tzari tokatzen zaio errealitate bihurtu dadin.

Bakoitzaren ekarpenaz haziko den lan batera-tua

Adibide batekin nire hitz hauek arg i t z e a rren, 2000koa z a roko P l u m a l h o n eta L o u a rn i g-en salgaitako zenbakiak,A i o- ren 0 zenbakiak eta P i k a- ren 00 zenbakiak honelaxemamituta zeuden: Okzitaniakoek egina zen komikietatikbata eta bretoiek bigarrena, Henri Dunant Gurutze Go-rr i a ren sort z a i l e a ren aipamen zehatza P l u m a l h o n-eko tal-deak egina zuen eta Muga Gabeko Medikuak erakundeazmoldatutako erre p o rtaia L o u a rn i g-ekoen lana izan zen.Antzeko banaketa hautematen zen hilabetekariko bestegaietan: abereen eta basapiztien argazki hartzaile baten la-n a ren kontakizuna, baserri gune bateko mediku batene g u n e rokoaz ipuin bat eta bi joko. Pentsatzekoa da, etae s p e ro izatekoa ere, A i o eta P i k a p roiektu honen bidela-gun izango direlarik, lanaren banaketa zabalagoa izangodela eta eduki bateratuari bakoitzaren ekarpen aberats etaoparoagoa egongo dela.

Proiektu honen bultzatzaile ezberdinen arteko harre-manerako hizkuntza zein ere lanerakoa frantsesa izangoda. Ez al da ordain ederra izango, bretoien, korsikarre n ,okzitaniarren eta euskaldunen kultur nortasunak eta he-rridi izaerak berak deusezteko xedeetan bortxaren bortxaz


JAKiN49

sakatu ziguten frantses hizkuntza hori bilakatu egin da-din, nahitaez, gure kulturen arteko elkarlanaren bitart e-ko? Bakan batzuk egongo dira, noski, zinkurin egile, horiez dela «euskal naziotasuna» kontuan hartzen duen egi-tasmo bat, frantses Estatuaren markoan bideratutakoproiektu bat dela, eta nik dakita zer oraino... Ametsetariklukainka egile hauei errango nieke, nire partetik inport azaidana dela Euskal Herriko haurrek aukerarik izan deza-ten euskaraz irakurgai izango diren jakitate gai interesga-rriez haziak izateko.

Xiberoko Botzak eraiki beza... bere egoitza

Eraikia izanen da, hain zuzen ere, lerro hauek irakurgaiizango direnerako Xiberoko Botza Zuberoako euskal irra-tiaren egoitza berria. Hobeki esatearren, Mauleko kale na-gusian, Victor Hugo karrikan kokatuta den etxe baten le-hen solairuko barne zaharberrituetan jarria izango da urtehonen azken egunetarako. Beraz, gertakizun bat dizuetberriz ere aipatuko. Xiberoko Botzaren lantoki berriak etaorain artekoak ezer gutxi daukate antzekorik. Posta albo-ko leku hertsitik eremuz bikoiztutako lantokietara aldatu-ko dira irratiko langile eta arduradunak. Etxe horre t a nbertan gainerat Zinka taberna badago jadanik eta beste el-karteren batek edo bestek babeslekurik izan dezake.

Lan baldintza nabarmen hobetuetan, Xiberoko Botzakj a rraikiko dio, beraz, bere sorreratik bultzatutako lan esker-gari: Zuberoa bizidun baten oihartzuna zabaltzen. Bera erebizitasun honetan partaide da eta ez gutxi. Bere egoitza be-rr i a ren lanen ord a i n k e t a ren diru bilketako kanpaina berae re izan da euskal kultur ekimen askoren aitzakia, kantaldibat zela han, apairu bat hemen, edo antzerki bat, edo ber-tso saio bat, Ipar Euskal Herrian nahiz hegoaldean zehar.Antolakuntza hauek guztiak boluntario andana baten emai-tzak izan dira eta beste behin gehiago erakusterat eman du-te elkartasuna ez dela hutsezko hitza eta izaera euskal gizar-tean eta bereziko euskaltasunaren munduan.

Xiberoko Botzaren laguntzaileen artean, besteek gaiz-ki hartu gabe, aipamen berezi bat egin beharra balitz,

EUSKAL KULTURA 2000• ANDRES URRUTIA •

JAKiN 50

Muskildiko gazteak laudorioztatuko nituzke. Benetan, ali-maleko lana egin dute, bai egoitzako eraberritze lanetan,bai kanpainako jard u e retan eta hau guztia dohaintasunosoz, jakina. Bere euskaltasunari zentzu bat ematen diongazteria bat da, zinez, Muskildikoa, eta Xiberoko Botzarenegonleku berria ikuskatzerat etorriko zaretenok, muskil-diar gazte horien esku-hartze oso handiaz gogoratuko za-retelakoan nago. Bisitaldi horretan erakutsiko dizuete,ziur aski, emanaldiak jendaurrean egiteko gela handia.Hau izango da Xiberoko Botzaren egoitza berriaren ekar-pen handienetatik bat, saioak jende aurrean egingo direngela honek lotura are sendoagoa egingo baitu irr a t i a re neta haren entzuleen artean. Entzuleak baino gehiago, az-ken finean, jarduleak, part e - h a rtzaileak nahi eta mere z ibaititu Xiberoko Botza bezalako irrati batek.❡

Andres Urrutia

Al f e r k e r i a rekin, oro nekhe dira; lanarekin oro erretch dira.Esaldi biribila —esan nuen nire bostean—, egitekoak etaeginak ondo bereizten dituena. Mahai gainean zegoen li-b u ruak halakoxea zuen azaleko goiburua. Liburua —edohobeto esanda, liburutxoa—, kanpoaldean behinik behin,horixka zen, aspalditik ihartuta dagoenaren erakusle. Baz-ter batean ere, ageri-agerian, jarraikoa: Sos batean saltzenda bakarra. Erdi-erdian eta letra larrietan, Almanaka; hizkitxikiagoetan, b e rr i a. Apartekorik ez, Euskarazko egunariaesamoldea. Urtea, dena den, ezin goitik edo behetik na-barmendu, ezta albotik gaineratu ere. Beharbada, aspaldi-ko urteetan idatzia zen hura, eta norbaitek, ahazturik edo,liburu-denda hartako zoko batean utzia.

Edukiak, beraz, bazekarren bere garramuratxoa. Men-turaz, argitalpen harr i g a rr i ren bat ere tartean izan zitekeen,

titulu handi-mandi baten azpian hutsik eta deus gabe orrizuriak ematen dituzten horietakoa. Agian, gaztelaniazezagutu genuen Calendario Zaragozano hura ere, urrundikbaino, hur-hurretik zuen gure eskuarteko horrek.

Jakin-minak eraginda, liburu-denda hartako bazterr i ka p roposenean jesarri naiz, hain zuzen ere, I r a k u rg u n e aizentazioa duen esparru zabalean. Nabarikoa, haren mo-duko liburu-denda zahar batean. Nahitaezkoa, liburu - s a l-toki garaikideotan. Hantxe sumatu ditut irakurle asperre z i-nak, idatzi batetik bestera etengabe igarota. Han ere, libu-ru eta komikietan barna, paperezko abentura eta joan-eto-rrietako partaide sutsu eta ipurd i k a r a k .

Esku artean dudan horrek, hala ere, ez dit horrenbes-terako abagunerik eskaintzen. Izan ere, entzuna nuen al-manakek kontu-arrazoiak ematen zituztela, itsasgorak etaitsasbeherak, eguratsaren nondik norakoak eta egunekosantuen izenak. Osokoenak ere, ez edozelakoak. Ilargiarenneke-lor eta aldaketak, aholku praktikoak eta irakurt z aegokienak ere, tart e k a - m a rteka igarri behar, testu luzetxoa-goen atari eta sarrarazle.

Liburuxka hark ez zuen eite horren aztarnarik. Inonere ez irakurgarri euri nahiz eguzki, haize zein lehortearennorabiderik, harako eguzki distiratsuaren egunetan ere, euriagertagarri edota trumoien artean, beti argi-ilunak. Esaldi ai-patu hura ere, goizean hotz, arratsean bero eta harrabots, ja-so gabe eta hutsune.

Almanaka horretan, beraz, ez zen horrelakorik, lauz-pabost testu luze-labur baino, merkataritzako iragarkiakt ropelka barneratu aurretik. Azala bata; mamia, bestea.Badaezpada, giharrekoa eta barrukoa emango dizkizut,irakurle, gure gaurko honi, beteen egokitzen zaizkionakhoriexek direla hala iritzita.

Euskaldunon Egunkaria: Bizkaia gehigarria

Behin batean, bazen herrialde lurrintsua eta berde sama-rra, euskara «ez ohizko» batez hitz egiten zuena. Sasoi ba-tean ere, handik etorri ziren Euskal Herria berpizteko go-goak eta grinak. Hiriburua zuen handi-zabal eta langintsua.


JAKiN51

Hara biltzen ziren kea, burdina, erreka eta itsasoa. Euskarabera ere, aspaldikoa, bertakoen aho zein idatzietan.

Hasi dira hangoak, bat-batean, euren buruari Mende-baldekoak esaten, mendebaldetik sarri-sarri datorren erre-ka-haize hori eragile bizia nahi dutelako. Mendebaldeabera, hortaz, mugalde luzea. Halakoak dira horiek, euska-raren mugarriari gogor eta sendo eusten diotenak.

Muga-herria, Bizkai herria. Horren adierazle eta me-zulari, Euskaldunon Egunkaria-k Bizkaiko Foru Aldundia-ren laguntzarekin asmatu digun B i z k a i a g e h i g a rria. Mo-dan ei dago Bizkaia. Askoren ustez, moda-bolada hori ezdoa Benito Lertxundiren abesti sonatutik harantzago, Biz-k a i a ren euskal exotikotasuna lau bertsotan laburt z e r i kizango bagenu bezalaxe. Bizkaia, jakina, hori baino gehia-go bada. Hasteko, eta besterik gabe, euskalgintza beraulertzeko modua ere badugu Bizkaia, ziur asko, hamaika-txo «aurreraturena» baino bestelakoa, osterantzekoagoa.

Bizkaia beti egon da hor, entzungai, Euskal Herri osoa-ri adi-adi. Beste euskal lurraldeekin bat egiteko beti prest,euskarari eta euskal nortasunari dagokienez. Bat-egite ho-rrek, edozelan ere, ez dakar inori men egitea, inoren mo-rroi ez baita Bizkaia. Begirunea zor zaio Bizkaiari, begiru-ne osoa. Begirunea zor du Bizkaiak, horretarako aukeraahalbideratzen bazaio.

Bizkaia dugu orain bidegintza horretarako tresna, as-teartetik igandera esku-eskura, zortzi orrialdetan egunero-ko albisteak eta bertako ingurumariak erakusten dituena.Hori ondo!, esango du norbaitek. Esatetik egintzara, alabai-na, bada tartekorik. Eroapena eskatu behar, nonbait, egunz u rrun eta estutxo irizten duguna bihar-etzi nasai etamalgu dastatzeko aukera izan dezagun.

O ro har, ekimen erakarg a rria. Ments du horrek biz-kaiera literarioaren tradizioan gehiago errotzea. Falta du,beharbada, testuen aldetik arreta zorrotzagoa. Sobera ditueuskalkikeria batzuk. Onak ditu asmoak, gogoak eta ekin-tzak, batez ere, denboraren harian astinaldi sakona ekar-tzen badio Bizkaiari, euskal herrialde horrek, inolako lo-tsarik gabe, bereak dituenak kanpora ditzan. Badatoz ho-rretarako zantzuak, gero eta bistaragokoak.


JAKiN 52

Bada, beraz, zeregin franko bizkaigintzan. Begitazioa-ren garaia baino, ereintza-sasoia dugu honako hau Bizkai-ko euskalgintzaren alorrean.

Frai Bartolome eta Frai Mateo Zabala gure ar-tean

Gizon iratzarria zela Frai Bartolome Santa Te re s a k o a ,edonork daki. Urtetan ibili zen euskal idazle eta sermola-ri. Haren lanak ere, antzinatik ziren argitaratu gabeak, Ica -siquizunac batik bat. Ez, horratio, euskaldunen ahoetan ezdeduzko eta ahaztuta, bizi-bizirik eta oroigarri baino. Filo-logia kontuetan maisu dabiltzanetatik hainbatek ere jaur-tia zuten epaia, bizkaieraren jaiotze-aldian umotu zenfraide karmeldarraren gainean.

Bizkaiak bere seme euskaltzale bati zor ziona bete du,Frai Bart o l o m e renak berr i ro gure eskuetan jarriz. Urkizaeta Baraiazarra euskaltzaleen adoreari eskertu behar dioguhori. Tartean, beste behin ere, Bizkaiko Foru Aldundiarenlaguntza.

Ez da horretan agortu bizkaieraren emaitzarik, aurtenere, albo-albotik egin baitio oles gure Frai Bartolomek FraiMateo Zabala bere geroko hurbilaren idazlekideari. Azkenhorren testuak ere, eskuragai eta irakurgarri, Aita Villasan-t e ren babespean. Zabalaren sermoi trinko horien art e a n ,g a l b u ru ederretan, hamaika pasadizo, kontakizun, esa-molde jator eta jarraibide zehatz.

P rosa behar dugu! — a l d a rrikatu zen behin batean eus-kal baratzearen erdian. Poesia ere bai! —erantzun zutenbeste batzuek, oihu bortitzagoa eginez. Asaldatu ziren or-duan saiakeraren esparrukoak, hizkuntzaren ederra jendi-laje horien eskuetan jausiko zelakoan. Biba klasikoak!,esango luke beste horrek —ni ere taldeko, jakina—. Kezka-b u ru, bide beretik ere, euskal klasikotasuna aipatzerakoanm a i z - s a rri sumatzen den irizpiderik eza.

Klasikotasun horren izenean, esana dut eta berresan-go dut: ondo etorri, Frai Bartolome eta Frai Mateo Zabalahoriek, XXI. mendeko euskal eremura. Zuen berba-lauko


JAKiN53

jarioa behar dugu, premiazko zaigu hainbat eta hainbate remutan. Hizkuntzaren ederrak eta hizkeraren bizitasu-nak —egokitasuna ere ahanzteke— bene-benetan eskertu-ko dizuete eta.

Euskaltzaindia. Euskara batuaren lehen itzulia

Edozein Akademiarentzat garrantzitsu izan ohi da hiz-kuntzaren hiztegia ontzea. Bere-berea du Euskaltzaindiakeuskararena eta horri ekin dio, buru-belarri, azken urteo-tan. Askorentzat luzeegi joan doana, beste batzuentzat la-bur-arin etorri dator, hizkeraren biziraupenari bagagozkiobederen.

Lehen itzulia amaitu berri du Euskaltzaindiak, eta bi-garrenak eta hirugarrenak ere aurki izango ditu aztergai.Irizpideak irizpide, badakigu horiek ere eztabaidagarr iizan daitezkeela, ez baitira erraz lotzen gizart e a ren ibile-rak eskatzen duena eta hizkuntzak eskabide horri aurreegiteko behar duena.

Bi-biok erkagarri badira ere, apustua zeren alde eginbehar den horretan argi dago, nire ustez, erdietsi beharre-koa: euskararen hiztegi zabala eta eguneratua, egungop remiei ihardesteko gai dena, aspaldiko tradizioan erro-tua eta zimendatua.

Aurreko horien arteko oreka ez da, inondik ere, aisel o rtzeko modukoa. Asmatuko al du gure Akademiak ho-rretan? Auskalo.

Nolanahi ere, garai berri baten aurrean gaude, etah u rrengo urteotako euskalgintza-eredua zehazten doaezari-ezarian.

Langintza horretan Euskaltzaindiak izan behar duenzeregina, horra hor gogoeta sakon baten pean jarri behardena. Horri buruzko ahotsak nonahi entzun ohi dira. Ur-liak hauxe, sandiak horixe eta berendiak huraxe. Gehie-netan, hala ere, ohar egileak ura bere errekara eramannahian. Euskalgintzak, historian lehendabizikoz behin-tzat, dirua omen dakar eta merkataritzako mundua, on-dotxo dakigunez, ez doa barn e - b a rnetik estekaturik hiz-kuntzaren kalitate eta duintasunarekin.


JAKiN 54

Bi horien izenean maiz eskaintzen zaigun euskal «kul-tura» horren aurrean, zerbait egiteko premia larria inonbada, Euskaltzaindian da. Hor izan beharko luke zinezko—eta ez itxurazko— habia eta egonlekua euskal kulturaanitz eta zabalak, aukera bakarrekoa baino, euskarari beraribide desberdinak eskain diezazkiokeena. Horretarako, ala-baina, Euskaltzaindiak bereganatu behar ditu hizkerare nn e u rria emateko ardura eta kezka, historiatik, tradiziotiketa lanetik datorkionari eutsita.

Euskarazko kultura berriak, bistan da, ezin euskara-ren aje horiei sendabelar hutsak eman; gaitza, zoritxarrez,aspaldikoagoa eta trinkoagoa da euskararen baitan. Erra-diografiak beharrezko, eta terapia egokiak, are beharre z-koagoak. Jokoan dago euskararen geroa eta euskarari au-kera zabala ziurtatu beharrean gaude, petrikilo desegokieneskuetan utzi gabe.

Su-etenik ez; erasorik, bai

Joan zaigu bakea, dardarapean bizi gara eta ezinegonakbete gaitu. Su-eten nahiz bake, isilik genituen izkiluak,ber-bertan eta berriro entzungai ditugunak.

B o rtizkeria aitzakia delarik, erasoan ekin eta ekin,Euskal Herriko ezaugarriak sakonki harrotzeko asmotan.

Ez dakit kultura den, ez dakit urte honi dagokion. Ba-dakit, ostera, urte luzeetan euskararen alde jardun dutennorbanako franko susmopean direla, laster batean erruz-taturik ikusiko dugun euskarazko kultura oso baten ai-tzindari gisa.

Hogeita bost urte luze —oso luze!— joanak dira erre-gimen politiko berria dugunetik. Badirudi hogeita bost ur-te hauetan ez dugula desberdinak izaten ikasi, ezta des-berdintasunetik abiatu eta elkarrekin bizitzen ere.

G e ro eta ozenago dator deiadarra, gaztelania santuh o rren aldamenean bestelakorik egongo ez bailitzan. Eus-kara ez omen da zilegi eta legezko, folklore hutsezko kon-tuetan ez bada. Unibertsitateko curriculumak, ogibide-alo-rrekoak... oro dira deusezak erdaraz gauzatu ez badira. I t x u -rakeria hutsa!


JAKiN55

Halakoak bitartean, euskal kultura, zalantzarik gabe,duda-mudazkoa eta oinarri gabekoa, dirulaguntzak gora-behera.

Su-etenik ez, bakea urratua. Etorkizun baldintzatua,oro har, euskal kultura ganorazko batentzat.❡

Iñaki Zabaleta Urkiola

Azaletik eta azpitik

2000. urtea (ikusle gutxi ohi dituen) antzerkia eginez ha-si zen euskarazko kulturarentzat, eta Mari Sorgin deiturikolan berria taularatu zuen Taupada taldeak Elgoibarre n .Ezin zitzaion egokiago eman hasiera milurtekoari, ezen,metafora arrunt bat paratuz, antzerki, erre p re s e n t a z i o ,edo itxuratzea baita maiz gure kulturako jendearen izana-ren ezkutune eta babestoki. Bigarren kultur ekitaldia ber-t s o l a r i t z a ren bidetik joan zen Zumaian, omenaldia ongim e rezita zuen euskaltzale bati bertso-aste osoa eskainiz,bazkaria barne. Hiru g a rrena, Eusko Jaurlaritzak I k u s g e l at e l e b i s t a - p rogramak ekoizteko arautu zuen diru l a g u n t z aizan zen; sei mila euro saio bakoitzeko.

Nire iritziz, aurreko adibideok franko ongi adieraztendituzte euskarazko kulturaren ezaugarri batzuk. Begiratuarina egiten badugu, nabarmena da gipuzkoarren emaneta ekarri oparoa, bertsolaritzaren pisua, eta Eusko Jaurla-ritzaren sos-banatzaile funtzioa, hiritar guztiongandik bil-dutako zergak laguntza deituraz gizarteratuz.

Datu hauek eskuratu ahal izateko ez dut hemeroteka-ra oinez joan beharrik izan, aski izan dut Argia-k eskain-tzen duen Euskal kulturaren hari@ izeneko internet-zerbi-tzua ikuskatzea nire mac-ean. Zorionak, oso albiste-labur-pen baliagarria egiten dute. Eta Argia-koen antzera, bestehainbat enpresa eta talde ilusioz ari dira zibere s p a z i o k o

EUSKAL KULTURA 2000• IÑAKI ZABALETA URKIOLA •

JAKiN 56


JAKiN57

azoka eta zerbitzuak euskaraz sortzen: bilatzaileak, ata-riak, webguneak, ziber-hedabideak, eta abar. Baten batzukb e reiztekotan, hauexek bakanduko nituzke, gainetik: Ei-barko <www.aurki.com> aurkitzailea, <www. j a l g i . c o m >eta Euskaldunon Egunkaria- ren <www. e g u n k a r i a . c o m >webguneak, eta orain berriro Jabi Zabala adiskideak abianj a rri duen <www. i rratia.com> ziberirratia. Internet ingu-ruko alorrean euskarazko kulturak lan txukuna egin duaurten.

E u s k a r a ren Gizarte Erakundeen Kontseiluak ere au-rre r a u rrats aipagarriak eman ditu. Otsailaren 25ean B a iEuskarari Akordioaren bigarren sinaketa egin zuen Iparral-dean, Miarritzen, eta 201 gizarte-eragile bildu ziren Akor-diora, euskararen normalizazioaren aldeko gogoetan partehartuko duten hitza emanez. Gero, maiatzean, Plan Estra-tegikoa abian jarri zuen Iparraldean.

E n p resa-munduko teknikez baliatuz, Kontseiluak,Plan Estrategikoan proposaturiko normalizazio-neurri mi-nimoak hartzeagatik, Bai Euskarari Ziurtagiria eman zien426 gizarte-eragileri, Donostiako Miramon Teknologia-El-kartegian egindako ekitaldi batean. Ziurtagiri honen baliosinboliko eta identifikatzailea ez da oraindik behar bezalaa p robetxatu, ez eta gizartean ezagutzera eman. Emaitzahobeak eman ditzake euskararentzat eta gizarte-eragileen-tzat, nire aburuz.

Kontseiluak lana ongi egin baldin badu, ez du maka-lago egin Eusko Jaurlaritzako Kultura sailak, b e re E u s k a r aB i z i b e rritzeko Plana, gehienbat EAEra mugatuta egon arre n ,e rrealitatera eramateko ahaleginean. Bi alderdi hauen art e-ko elkarlan eta osagarritasuna oinarrizkoak dira.

A u rreko lerro guztietako eduki laburra, dena den,azalekoa da, kulturaren analisia gertakizun eta ekintzakuantitatiboetan oinarritua, «azpiko uholdeak» kontuanh a rtzen ez dituena. Eta azpiko ur-joan horietaz zerbaitesan nahi dut, apal baina argi, adiskidetsuki eta lasai.

Gertakizun garrantzitsu bat jazo da euskarazko kultu-raren alorrean aurten, ene idurikoz. Irailaren 21ean, Eus-kal Herriko komunikabideetan, 140 kulturgilek «Isiltasu-na ez da aterpe» agiria sinatu eta eman zuten ezagutzera

(Euskaldunon Egunkaria, 2000-9-21, 12. or.). Kritikoa naize d u k i a rekiko, baina zinez pozik nago euskal kulturare nbarrengo heterogeneotasuna agerian jarri delako1.

Euskal kulturan arrotz denak, edo urrunduak, pentsazezakeen euskal kulturgileak (idazle, irakasle, itzultzaile,kazetari...), oro har, bloke trinko samarra zirela oinarrizkoideia eta ikuskera batzuen inguruan; izan ere, horren us-tea zabaldu baitute maiz erdal hedabide, politikari, etakultur eragileek. Baina ez, hori ez da egia, inondik ere, etahori aldarrikatu genuen E u s k a r a ren Unibertsoa i z e n e k omugimendu eta jardunaldietan, 1996an hasirik: ideolo-gia, kultura eta jatorri desberdineko euskaldunez osatuta-ko «unibertsoa» ginela, «komunitate» kontzeptuaren zan-tzu eta konnotazio uniformeetatik haratago. Eta zoriondudezagun horregatik elkar. Niretzat, uste horren aldeko fro-ga izan da «Isiltasuna ez da aterpe» agiria.

Gainera, osotara bat nator ezin garela isiltasunare nmorroi izan, libre izan behar dugula gura duguna adieraz-teko, eta hor ez dut mugarik jartzen. Iaz, Eibarren eman-dako hitzaldi batean esan nuen, adierazpen-askatasunaeuskararen aurretik zegoela niretzat eta —errealitate pare-kagarriak ez diren arren— noizbait, bien artean ezinbeste-ko aukera egitera behartuta banengo, adierazpen-askata-suna hautatuko nuela lehenik. Kasu hipotetiko eta gertae-zina da, seguruenik, baina horretarainoko balioa du adie-razpen-askatasunak niretzat.

(Bide batez, aspaldi esateko gogoz neukana esan nahidut orain eta hemen: Imanol kantaria oso abeslari fin, oneta errespetatua da niretzat. Gure ideien desberdintasuna-ren gainetik, direnak direla, dago nire berenagako esti-mua. 1979-80. urteetan, bere disko baten pre s t a k e t a re ni n g u ruan izandako solasaldiak gogoan ditut oraindik…eta Es mayo kantua a capella zoragarria da. Bilbon, etxeanafaltzera gonbidatuta zaude, Imanol).

Agiriak hiru puntu ditu: lehenbiziko biekin, zehazta-sunez mugarrituta, ados nago funtsean; ez ordea, hiruga-rrenarekin. Edukiaren aldetik, berriz, bi esparru jorratzendira bertan, nire ustez: ETA ren aurkako salaketa sendoabatetik, eta diskurtso politiko kontestugabe eta kontserba-dorea bestetik.


JAKiN 58

Lehenbizikoan dio: «gizarte zibilean datza, eta ez bes-te inon, nolako oraina eta nolako geroa nahi dituen era-bakitzeko ahalmen osoa. Ezin dugu onartu, beraz, ETAk,i n d a r k e r i a ren bidez, euskal gizart e a ren dinamika demo-kratikoa ordezkatu nahi izatea (...)». Bai, egia da, adosnaiz, baina zoritxarrez ere, ezin dugu ekidin, oraingoz.

B i g a rrenean dio: «Balizko hobebeharrak edota pro i e k-tuen alorreko nahiak ezin ezar daitezke, ez indarrez ez bes-tela ere, gure gizart e a ren gehiengoak, une bakoitzean, bereegiten duen adostasun mailaren gainetik». Bai, euskal gi-z a rt e a ren gehiengoaren onespena behar da edozein pro i e k-tu politiko ezartzeko, baina, zenbateko, nolako, eta nongogehiengo maila? Halaber, argi da ezin dela indarrez ezarr i ,baina, zer esan nahi du ‘ez bestela ere’ h o rrek? Oso autori-tarioa da esaldi hori niretzat; pentsamendu bakarr a ren era-gina ikusten dut hor. Testuak jarraitzen du: «(...) Salatuegiten dugu, beraz, ETA ren eta bere inguru a ren mehatxuetengabea, (...)». Bat nator ETA ren jokabide eta ekintzaks a l a t z e a rekin, baina ‘b e re inguru a’ izeneko kontzeptu zabal,zabar eta ez-intelektual horri arrisku handiak ikusten diz-kiot. Ez baitu mugarri zehatzik, eta estrategia politiko hu-t s a rengatik, ‘inguru’ horretan sar lezakete edozein pert s o-na libre, giza eskubide zibil eta gizatiarren erabiltzaile etababesle izanda ere, baldin eta abertzale erradikal modurapentsatu, mintzatu, idatzi edo jokatzen badu. Honelakoe remu anbiguoak uztea, eta izatea, oso gogoko dute mun-duan izan diren erregimen politiko agintekeriazkoek, de-mokratikoak diren edo ez. Espainiako gobernuko oraingob u ruak, Garzon moduko epaile politikoki telezuzenduak,eta komunikabide espainiarzaleak gogor ari dira ‘inguru ’horiek zabalagotzen eta kriminalizatzen. Agiria arg i t a r aeman ondoren atxilotu zituen Garzon epaileak J. Zumala-be Fundaziokoak ere, «i n g u ru k o t z a t» hartuz. Oraindik ba-rruan daude. Jakina, inori ez zaigu burutik pasatzen ere ,hori egiteko k a rta berd e a a g i r i a ren edukiak eman zionik.H o rregatik da hain garrantzitsua inguruak ongi mugarr i-tzea, zehaztasunekin zedarritzea. EAJ eta EA ere, ETA re n« i n g u rukoak» baino areago, kide eta laguntzailetzat jo di-tuzte espainiar demokraziaren ordezkariek. Ez dut uste 140


JAKiN59

sinatzaileak azken bi alderdi hauetaz ari zirenik «inguru a »aipatzean, baina dauden lasai, horiengana ere esfort z u r i kgabe hel daiteke espainiar hiztegigileen definizioa, jokabi-de demokratiko eta askatasunzalearen izenean beti. Zerzen bada, urr i a ren 28an, Desobedientziaren aldeko Donos-tiako manifestaldia, espainiar estatuko lege eta ord e n a-mendu juridikoa interpretatzen dutenen jokabide sektarioeta pentsamendu bakarz a l e a ren aurkako oihu bat baino?

A g i r i a ren bigarren puntu honen azken zatiak dio:«Era berean salatzen ditugu mehatxu hori zeharka zeinzuzenean babesten duten diskurtsoak». Bai, indarkeriarenaldeko mehatxuak eta diskurtso babesleak salatu egin be-har ditugu, eta aldi berean, adierazpen-askatasuna defen-ditu beti, baina berriz ere anbiguotasun autoritario eta neo-liberala leiho zabaletik sartu da agirian ‘zeharka zein zuze -nean’ aditzondo eta adizlagun orohartzaileak idatziz. Noizda diskurtso bat zeharka i n d a r k e r i a ren aldekoa? Nor dirahori egiten dutenak? Zer metodoz identifika ditzakegu dis-k u rtso horiek eta diskurtsogileak? Akusazio anbiguoa egi-tea erraza da, horrek sor dezakeen adarra kontro l a e z i n a ,maiz. Horregatik kezkatzen nau era arduragabean eginda-ko deskalifikazio diskurtsibo anbiguoak, ‘z e h a r k a’ - re n k a-suan bezala.

H i ru g a rren puntuaren lehen zatiak honela dio: «Legeaeta ordenamendu juridikoa dira, berez kritikagarri eta alda-g a rri direlako hain zuzen, gizart e a ren garapen etikoaren is-la eta, aldi berean, iturburu ezinbestekoa, haiek soilik babesbaitezakete gizakia —eta gizartea bera— agintarien, norba-nakoen eta talde antolatuen jokabide arbitrarioetatik».

Bai, legea eta ordenamendu juridikoa gizartearen ga-rapenaren isla eta iturburu dira, baina garapen hori ez dabeti etikoa izaten, alegia, justiziazkoa, gehienetan legisla-tibo-juridikoa soilik baizik, etiko izateko nahi-bidean. Adosnago horrela izan beharko lukeela, baina ‘ez dira’, testuakdioen ez bezala. Kasurako, emakumeen, homosexualeneta etorkinen eskubideak, demokrazia askotan, ez daudeoraindik berdintasunean garatuta.

Dena den, aurreko kritika txiki horrekin lotuta, nire-tzat larriena beste zerbait da: «[Legea eta ord e n a m e n d u


JAKiN 60

juridikoa] haiek soilik babes baitezakete gizakia —eta gi-z a rtea bera— agintarien, norbanakoen eta talde antola-tuen jokabide arbitrarioetatik». Ez dut uste haiek ‘s o i l i k’babesa eman dezaketenik, ez eta inongo eta inoizko giza-ki eta gizartek lege eta ordenamendu juridikotik soilik ba-besa hartu dutenik. Oso pentsamendu politiko, juridiko,eta batez ere sozial, antzugarria da horixe. Baieztapen ho-rrek izugarrizko zama kontserbadorea du; neoliberal hutsad i rudi. Legea eta ordenamendu juridikoa gizart e a ren atze-tik baitoaz ia beti, eta gizabanakoaren eta gizart e a ren joka-bide anitz legea baino haratago joaten dira, hautsi egitendute hura, eta gero, noizbait, ordenamendu juridikoak ja-so egiten du gizartean indarrean dagoena, baina lege-urr a-keta modura hasi zena. Zer gertatu da, bada, soldadutza-ren aurkako mugimenduarekin? Zer homosexualen esku-bide ezarekin? Zer lehenago emakumeen boto-eskubideezarekin (XX. mendean, kostata, eta orain urte gutxi, lor-tua)? Sektore horietako talde eta gizaki askok ez zeukaninongo, inolako, babesik beren herrialde demokratikoeta-ko lege eta ordenamendu juridikoetan eta azken hauekurratu eta hautsi egin zituzten. Beraz, agiriaren puntu hauoso atzerakoia da nire ustez.

A g i r i a ren inguruan arrazoi eta iritzi hauek emanda,zer diot sinatzaileei buruz? Beraiek dioten modura, deneta-tik daude, eta egiaz libre dira berriz ere iritzia sendotasu-nez emateko, beharrezko ikusten dutenean. Gure, euskal-dunon, unibert s o a rentzat osasungarri eta aberasgarri baita.Eta ez da «azaleko berba», egiaz sinesten dudana baizik (le-henago ere abertzaleek jipoitu ninduten frankista batenadierazpen-askatasuna defendatzeagatik). Dena den, harr i-tu egin nau nire adiskide batzuen sinadurak horren testub o rtitzean ikustea, baina, ezagutzen ditudan neurrian, iriz-ten dut beren pentsamendu eta nortasuna askoz ere zaba-lago, malguago, pro g resistago eta irekiagoak direla. Agian,deus ez dakidan arren, testua horrela idatzi du norbaitek,eta idatzitakoari sinadura atxikitzea (edo ez) baino ez duteegin. Beste batzuen kasuan, lantokiaren edo inguru a re np resio ikustezinak zerikusiren bat izan zezakeen. B a i n adeus ez dakit eta ez du merezi elukubrazioetan ibiltzea.


JAKiN61

Gauza da, guk guztiok nortasun poliedrikoa dugula, joka-bide askotarikoa, batzuetan zabal besteetan idor. Azkenik,baten baten sinadura oso logikoa iruditu zait, lehen ere ezbaita bake-gizon izan eta ez baitu adierazpen-askatasunae rrespetatu. Onerako edo txarrerako, amaitu zitzaionagintaldia (hura behintzat) eta atzerrian ibili da.❡

1. «Isiltasuna ez da aterpe» agiria argitara eman ondoren, eztabaidasortu zen hainbat hedabidetan. Nik jaso ditudan erreferentziakhauek dira:Pernando Barrena, «140 sinadura konponbideari bizkar ematen»,

Euskaldunon Egunkaria, 2000-9-26, 5. or.Gaizka Aranguren, «Legea eta ordenua», Euskaldunon Egunkaria,

2000-9-28, 2. or.Mikel Asurmendi, «Gaizka Arangureni», Euskaldunon Egunkaria,

2000-10-1, 4. or.Joserra Garzia, «Pernandoren egia gezurrezkoetan barrena», Eus -

kaldunon Egunkaria, 2000-10-3, 5. or.Gaizka Aranguren, «Legalitate printzipioa eta etika», Euskaldunon

Egunkaria, 2000-10-4, 4. or.Markos Zapiain <[email protected]>, «Literatura sariez»,

[email protected], 2000-10-25.Markos Zapiain <[email protected]>, «Sariez berriro»,

[email protected], 2000-10-26.Mosen Etxepare, «Isiltasuna ez da aterpe», Herria 2000 Eliza, 170.

zenbakia, 2000, 4. or.


JAKiN 62

Ga i a k

X A B I E R K I N T A N A

Unamuno eta euskara

65❦

G O T Z O N G A R A T E

Euskal Herria elebidun

81❦

K O L D O I Z A G I R R E

Gure poeten malkoa

103❦

zenburuak berak dioenez, Migel Unamunok bere bizi-tzan zehar euskararekiko izan zuen, edo, hobeki esan,

izan zituen jarrerak jorratzeko asmotan natorkizue. Zeresanik ez, honi buruz lehen ere asko esan eta idatzi da,baina oraindik bazterretan entzun eta irakurri behar iza-ten ditugunak gogoan izanik, ez dut uste gaizki etorrikozaigunik Bilboko idazle eta filosofo handiak gure hizkun-tzaz adierazi zituenak berriz maiseatzea, haiek testuinguruegokian hobeki ulertzeko.

Arazo honen hasiera, publikoki bederen, 1901.ekoA g o rr i l a ren 29an izan zela esan genezake, Bilboko Lore - J o-koetan, hain zuzen, han, ordurako Salamankako Uniber-tsitateko erre k t o re zena, Bilbok bere seme ospetsuare nmerezimenduei ezagutza egin nahirik, mantentzaile izen-datua baitzuen. Migel jaunaren izaera pitxia eta tenpera-mentu zuzengaitza harrezkero aski ezagunak ziren, bainazentzu oneko inori ezin burura zekizkiokeen izendapenhark ekarriko zituen ondorenak. Filme ezagunaren izen-b u rua eskuratuz, «harekin eskandalua heldu zela» esangenezake guk ere, nolabait.

Unamunok eginiko hitzaldian bere herkideei, bereanfitrioiei, belarriondoko ederra eman zien; eta bere netxean bertan. Sabino Aranak esango zuen bezala: «berejendeari giharrik sentiberenean min emanez», haien nor-

JAKiN65

Unamuno eta euskara

❂

X A B I E R K I N T A N A

❂

◗ Xabier Kintana euskaltzaina eta EHUko Euskararako KabineteTeknikoko zuzendaria da.

i


tasuna bera mespreziatuz: «Joan zoazen herria zara. Gizar-te unibert s a l a ren bizitzari traba egiten diozu, alde eginbehar duzu, hil behar duzu, gelditzen zaizun bizia zapal-tzen eta inbaditzen zaituen herriari emanez». Horri gutxiiritziz, nonbait, azken gehigarri zaratatsu gisa, jai hartakoerregina iraintzeko ausartzia barkaezina ere izan zuen, ha-ri, lotsagabeki, ezjakina zela aurpegiratuz: «harribitxiz be-terik zaude, baina pinpirina zara eta ez dakizu horiek be-har bezala eramaten: izan ere, dirua sobera daukazu bainakultura falta duzu», eta hori guztiori lege zaharreko gizar-te probintzial hartan plazaratu zuen, emakumeari zor zi-tzaion errespetua ezin eztabaida zitekeen deduzko puntu-tzat zeukatenen artean. Jakina, espero izatekoa zenez,mintzaldi hark purga batek baino eragin lazgarr i a g o a kekarri zituen eta berehala askok bilbotar alditsu haren ja-rrera kritikatu zuten haserrez, horien artean, gorago aipa-tu dugun Sabino Aranak berak1.

Bistan da Unamunok aldez aurretik pentsatuak zitue-la bere hitzaldi mergatzaren ondorioak, baina horretarakoizan zitzakeen arrazoien azterketa geroagoko utzirik, gato-zen euskararen aurkako esaldien mamira. Hitz gutxitan,Salamankako erre k t o reak euskarak gaurregungo kulturaadierazteko ez zuela balio esan zuen, eta gainera, ezgaita-sun hori hizkuntzarena berarena zela, hau da, ez zetorkio-la kanpoko laguntzarik edo ofizialtasunik ez izatetik, ar-tzain, baserr i t a r, olagizon, marinel eta apaiz ilustrature nbatzuen ahoetan oraindik kontserbatzen zen mintzairazahar horri bere baitako egiturazko akatsek premia histo-riko berrietara egokitzen uzten ez ziotelako baizik, eta bi-ziaren aldeko borrokak dinosauroak lurraren gainetik eza-batu zituen bezala, euskarak ere modu berean iraungi be-harko zuela.

Unamunok euskarari era askotako oztopoak aurkitzenzizkion. Alde batetik, latindar edo indoeuropar jatorr i z k o aez zenez gero, uste zuen —horretan behintzat Azkue etaSabino Aranarekin bat etorriz— horrek euskarari galaraziegiten ziola Europako kultur hizkuntza guztiek darabiltengoi mailako terminologia gre k o - l a t i n d a rraz baliatzeko au-kera. Bestaldetik, horien ordez neologismoak asmatu eta

UNAMUNO ETA EUSKARA• XABIER KINTANA •

JAKiN 66

erabiltzeko eskubiderik ere ez zion ematen, hau da, euskale rroz eta elementuz osaturiko hitz berriak — Larr a m e n d i k ,Aranak eta Azkuek, adibidez, horien alde egin arren—, bai-na Unamunok, berba berriak eratzeko prozedurari badaez-padako zeritzolako, asmakari guztiak gaitzetsi eta t e rm i n a -c h o-tzat arbuiatzen zituen.

Geroago Koldo Mitxelenak umorez esango zuen be-zala, bazirudien munduko hizkuntza guztiek beren lexi-koa aberasteko dituzten bide biak Unamuno euskarari ga-larazten tematurik zebilela, ez baitzion utzi nahi inore nhitzak mailegatzen ez eta haien ordezkoak ere sort z e n .Funanbulu bati, desarrazoi-lasterketa batean, gero eta bal-dintza gogorragoak jartzeko jokoa bezalako zerbait: lehe-nik eskuak lotzea, gero oinak, geroago pertika kentzea etaazkenik ezker-eskuinetara mugitzen galaraztea, horrela gi-zaixoa nahitaez goitik sare gabeko leizera amilduko zelaf rogatzeko. Arazoa baina, honetan datza: ez dela garbiikusten zer arrazoiz galarazi behar zaion herri edo hizkun-tza bati gainerako guztiek darabiltzaten baliabideak esku-ratzea.

Edonola ere, arrazoiz edo arrazoirik gabe, eta hare nikuspegitik euskarak hiltzeko zauria zuelakoan, euskaldu-nei honela ziotsen:

Zuk egiten duzun hizkuntza hori, jende euskalduna, eus-kara hori zurekin batera galtzen ari da: ez du ardura, zureantzera, hark ere galdu beharra duelako; beraz, hil ezazubera lehenbailehen eta ehortz ezazu ohorez; mintza zai-tez espainieraz!2

Proposamen honek, daitekeenik gogorrena izanik ere, xe-heki aztertzea merezi du.

Logikaz, hasierako premisa egiazkoa balitz, hau da,euskara euskaldunen kultur aurrerapenerako benetako oz-topo izanez gero, Unamunok uste zuenez, begien bistandago haren gomendioa, ikaragarri eta bortitza izanik ere,erabat zuzena zela. Zuzenago eta zintzoagoa, nolanahi ereden, Pío Baro j a rena baino, beronek, bilbotarrak bezala,euskaldun eskolatuei euskara alde batera uzteko deia egina rren, ez baitzuen nahi gure hizkuntza baserr i t a rren eta


JAKiN67

maila apaleko jendeen ezpainetatik gal zedin, horrela he-rri kantak, bertsoak eta folklorea bederen gorde zitezen.Beraz, Barojak hiritar multzo bi proposatzen zuen EuskalHerrirako: batetik euskal herritar eskolatu eta erdaldune-na, eta euskaldun ezjakinena bestetik. Honetan, Unamu-nok, berdintzaleago izanik —Sabino Aranak berak beza-l a3— euskal herritar guztiek kultur maila goren berberal o rtzeko eskubidearen alde egiten zuen, eta horre g a t i keuskararen aurka jartzen zen, berau paria ezjakin batzuenmintzaira izan zitekeelakoan. Eta, azken buruan, hori hiz-kuntzaganako maitasun eta duintasun-zentzuagatik egi-ten zuela uste dut, hots, euskara hilik ikusi nahiago zuela-ko, guztien irrigarri izan baino.

Kontuan har dezagun, Unamunok, 1864.ean BilbokoZazpi Kaleetako Erronda kalean jaioak, haurt z a roan euska-r a ren gainbehera ezagutu zuela bere inguruan. Izatez,etxeko giroan gaztelania hizkuntza nagusia izana zuen,baina halere, bere herriaren mintzaira zaharra bereganatunahirik, euskara ikasten saiatu zen. Eta jakitera heldu erebai. Gainera, euskaraz artikulu eta poema batzuk idatzi zi-tuen, Migel Unamunokoa4 gisa sinaturik argitaratuak. Askida, ordea, horiek gaingiroki irakurtzea, hor morfologia etasintaxi arloko akats ugari somatzeko, gaurko eskolumeekere egingo ez lituzketenak. Bestela esan, Unamunok ez ze-kien euskara behar bezain ongi. Baina haren akatsak etahutsuneak ez ziren larriagoak, adibidez, Sabino Aranare-nak baino, beronek euskaraz idatzi zituen lantxo urr i a kirakurri dituenak aitor dezakeenez.

Nolanahi ere den, autore biok batera aurkeztu zirenBizkaiko Diputazioak 1888.eko ekainaren 8an euskara ira-kasteko atera zuen katedra hornitzeko oposiziora, bainahau geroago Euskaltzaindiaren sortzaile eta aurren lehen-dakaria izango zen Resurrección Maria de Azkuek irabazizuen. Postu horretarako hautatua ez izanak ez zion EuskoA l d e rdi Jeltzalearen fundatzaileari galarazi hizkuntzare nalde borrokatzen segitzea, baina dirudienez, gertakari ho-rrek biziki nahigabetu zuen Unamuno, ordurako BilbokoInstitutuan latin-irakasle zena, izaeraz aski harroa izanik.


JAKiN 68

Kontua da harrezkero euskararekiko jarrera askoz erekritikoago eta urrunduagoa izan zuela. Ordura arte euska-r a ren maitale sutsua izandakoa, geroztik haren azterlarihotz bilakatzen hasi zen, hura ikerketa zientifikorako gaihutstzat harturik, hizkuntza bizi gisa izan zezakeen pa-tuaz arduratu gabe. Garai hartan euskara ondo ikastekozailtasunak, eskuliburu, gramatika onik eta irakasle egoki-rik eza kontuan hartu gabe, Unamunok, antza, pentsatuzuen berak hura behar bezala menderatu ez bazuen, ez ze-la hartarako gaitasunik edo bitarteko didaktiko aproposikez zeukalako, hizkuntza zail eta madarikatu hura ezin ika-sizkoa zelako baizik, eta are okerrago, bere gogoetak beharbezain argi adierazteko, euskaraz ezin baliatzea ez zela be-rak hura behar bezain ongi ez jakitearen ondorio, hizkun-tzak berak kulturarako bide izateko balio ez zuelako bai-zik.

Unamunok, Madrilen Filosofia-Letretan lizentziatuondoan, Antonio Sánchez Moguel jaunaren zuzendaritza-pean doktorego tesia egin zuen, hots, Crítica del problemasobre el origen y prehistoria de la raza vasca. Hartan nolabaitagertzen zituen geroago, Bilbon, 1901.eko Lore-Jokoetanaski desegokiro plazaratuko zituen iritziak. Funtsean Her-bert Spencer-en tesietan oinarritzen zen, urte batzuk lehe-nago Darwinek azalduriko eboluzionismoa soziologiare ne remura aplikatu nahirik. Izan ere, ingeles filosofo harkg i z a k i a ren aurrerapidean elkarren ondoko hiru fase be-reizten zituen gizartean: horda, gizarte militarra eta gizartei n d u s t r i a l a. Antzeko sailkapena erabili zuen, halaber, Le-wis H. Morgan soziologoaren eskemari jarraikiz, FriedrichEngelsek, historiaz zeukan kontzeptzio marxista oinarr i-tzeko, hor, hain ezagunak diren etapak jarriz, hau da, gi-zarte basati-esklabista, gizarte barbaro-feudala eta zibiliza-tu burgesa, berau, ezinbestean, gizarte komunistara heldubeharrekoa izanik5.

Bere tesian Unamunok gizarte etapa horien gaineanSchleicher alemanaren hizkuntz eskema aplikatu nahiizan zuen. Honek munduko hizkuntza guztiak tipologiaaldetik hiru taldetan sailkatzen zituen: silababakarrak (txi-nera edo vietnamera, adibidez), e r a n s k a r i a k ( e s a t e r a k o ,


JAKiN69

euskara, hungariera, georgiera edo kitxua) eta malgukariak(indoeuroparrak eta semitarrak). Garai honetan uste zen,tolesgabeki, hiru mota hauek mintzamenaren aurre r a b i-d e a ren hiru mailari zegozkiola, hau da, aipaturiko taldehorien artean bazela behetik gorako eskala bat, silababa-k a rrak atzeratuenak eta malgukariak garatuenak eta osa-maituenak izanik.

Gaur egun, August Schleicher-en hirutariko sailka-pen hark bere balioa galdu ez duen arren, harez gainera,badakigu hizkuntza guztiek, gutxi edo asko, beste talde-koen ezaugarri batzuk ere edukitzen dituztela. Hau da,funtsean tipo horietako batekoak izan arren, bestetarikoenbereizgarri batzuk ere aurki daitezkeela haietan. Beste al-detik, joan den mendean uste zen gorabidea ez du gaurinork aintzat hartzen. Izan ere, orain dakigunez, txinera,gaur hizkuntza silababakarren eredua, aurreko garaietanmalgukaria izan zen, eta beraz, ustezko igobide itzulezinhura oinarririk gabeko aurriritzi hutsa besterik ez zen.Beste muturrera joanik, autore batzuek diotenez, gaurkoingelesak, jatorriz malgukaria izanda, gero eta joera han-diagoa dauka silababakartasunera.

Era berean, hiru g a rren munduko herri indigenenhizkuntzek, hango bizimodua apala eta gutxi garatua iza-ten delako, gramatika eta lexiko aldetik oso sinple izanbehar zutelako uste okerra ere guztiz bazterturik dagogaur egun, Afrikako, Asiako, Amerikako, eta Ozeaniakoh e rri jatorren mintzaira gehienek daukaten aberastasuneta garapen-maila harr i g a rrien argitan. Hortaz, ezerk ezdigu esaten mota honetako edo hartako hizkuntza batgainerakoak baino hobea denik; aitzitik, guztiak tre s n aezin egokiagoak izan daitezke giza komunikaziorako.

Praktikak, bestalde, ongi erakusten digu, botere pu-blikoak alde ez dituenean, edozein hizkuntzak, malguka-ria izan edo ez, bere lehenagoko feudoan eremua galtzenduela, babesa dutenak, aldiz, haren kaltean hedatzen di-ren bitartean. Independentzia lortu duten behialako kolo-nien kasuak aski argigarriak ditugu. Indian hindierak in-gelesa eta portugesa baztertu ditu; frantsesa zokoan utzidute arabierak eta vietnamerak; Israelen hebreera yiddish,


JAKiN 70

aleman eta polonieraren gainean jarri da, Filipinetan ta-galogak espainierari lekua kendu dion bezala. Eta azkeninformazioen arabera, gure egunotan Sobietar ErrepublikaSozialisten Batasuna ezereztu zenetik, Kaukaso aldeanerrusierak atzera egiten du, inondik ere malgukariak ez di-ren georgiera, txetxeniera edo Azerbaijango turkierare nbultzadapean. Beraz, dakusagunez, errealitatea, azkenean,espekulazioaren eta aurriritzien gainetik ageri zaigu6.

Jadanik gaindituak diren baina haren garaian eskuar-ki onartzen ziren gertakari horietan oinarriturik, gizart emota ezberdinen eta horietako bakoitzari zegokiokeenhizkuntza tipologiaren arteko korrelazioa ezarri nahi zuenUnamunok: hortik atera zuen hordak hizkuntza silababa-karrez mintzo zirela, gizarte militarrek hizkuntza eranska-riak zerabiltzatela eta, azkenean, industria garaiko gizarte-rik aurreratuenek hizkuntza malgukariez hitz egin beharzutela. Eta horren kariaz, euskara bigarren tipokoa denezg e ro, logika horrekin espero izateko ondorioa ateratzenzuen: gure hizkuntzak ez zuela balio Euskal Herrian jada-nik jaiotzen ari zen hirugarren mailako gizarte mota ho-netarako, eta horrexek zekarkiola, hain zuzen, bere norae-zeko beherakada7.

Beste ikuspuntu batetik, lehen mailako, bigarren mai-lako eta hiru g a rren mailako hizkuntzak bazirela esatean,b e reizkeriazko teoria hau ezin hobeki zetorkien euro p a-rren eta iparr a m e r i k a rren politika kolonialei. Izan ere ,hauek, Asiako, Amerikako eta Afrikako herri jatorren gai-neko zapalketa eta lapurreta lotsagarria justifikatzeko,haiek behe mailako arrazatzat jotzen zituzten, psikikokieta hizkuntzaz ere atzeratutzat, horrela haien nortasuna,kultura eta hizkuntza desegiteko eta asimilatzeko ahalegi-na, ezjakintasunaren eta basakeriaren aurkako gurutzadaberria balitz bezala aurkeztuz. Ezjakin bezain harro, men-debaldeko pentsalari horiek gizateria osoaren epailebihurtzen zuten beren burua, beren kultura industrialetikberen hizkuntza propioak gehiegi goretsiz, munduko gai-nerako herrien kultur emaitza nabarmenak eta hizkuntzaberastasunak itsuki gutxiesten zituzten bitartean, zakuilun horretan txinera, japoniera, arabiera, persiera, hin-


JAKiN71

dia, swahilia, kitxua, nawatla, tagaloga, suomiera, bre-toiera, galesera, katalana, galegoa8, eta zer esanik ez, gureeuskara ere sarturik.

Honen guztionen isla oraintsura arte izan dugu irakas-kuntza ofizialean ere, espainol konkistatzaileek Amerikanzapalduriko herri autoktonoei «nuestra lengua» irakastenzietelako, poz-pozik agertuz, horrekin ezkutatu nahirik, an-tza, aztekek, maiek edo inkek, europar jendeekin harre m a-nik izan baino askoz lehenago, ezin hobeki zekitela min-tzatzen, eta kultura original eta zibilizazio mire s g a rria gara-tuak zituztela, zeinek bere hizkuntzan adieraziak.

Gaur egun ere muntaketa sasizientifiko eta xenofobohonen aztarrenak gelditzen dira. Baina oraingoan zenbai-tzuek abusu horiek xuritzeko, «kultur mestizajea» modu-ko eufemismoak erabiltzen dituzte, dirudienetik noranz-ko bakarreko prozesu xelebrea berau, hor, besteek gure ahartzea aberastetzat jotzen den arren, guk, aurriritzi euro-pozentrista zaharkituen eraginez, kanpokoengandik ezerhartu nahi ez dugun bitartean. Aski da gogoratzea, diogu-n a ren adibide, Espainiako unibertsitateetan ez dagoelabat ere katedrarik Afrikako edo Amerikako kolonia izan-dako herri indigenen hizkuntzak ikasteko.

Z o r i t x a rrez, norbere doktrinaren postulatuak edo ideo-l o g i a ren aurriritziak jakintza arlora eramateko tentazioakbehin eta berr i ro errepikatu dira historian zehar. Hort x editugu, alde batetik, Galileoren astronomi aurkikuntzeneliz kondena biribila —oraintsu, laurehun urte gero a g o ,Vatikanoak, eskuzabaltasun handia erakutsiz, hura amnis-tiatu digun arren— edo Darwinen eboluzio-teoriaren gai-tzespena, arrazoi bertsuengatik gertatua. Ezagunak dira,h a l a b e r, zer nolako hondamen-kalteak ekarri zizkiotenS E S B a ren ekonomiari Trofim D. Lysenkok nekazaritzan etaabel hazkuntzan eskala handitan eginiko esperimentuek,m i t x u r i n i s m o a ren urratsei jarraikiz, marx i s m o a ren postu-latuak biologiari aplikatuz hobekuntza genetikoak erd i e t s inahi izan zituenean. Eta ez dira ahanztekoak, halaber, gu-re egunotan emakumeek herri askotan fundamentalismoe r l i j i o s o a ren ideologiagatik oraindik pairatzen dituzten le-gezko bereizkeria lotsagarr i a k .


JAKiN 72

G e rtakari hauek gogoeta eragin eta geure izpiritu kriti-koa zorroztu beharko ligukete, ongi baino hobeki salatzenbaitute zer nolako harreman arr i s k u g a rria ezar daitekeenzientzien —batez ere giza zientzien— eta talde nagusien in-t e res ekonomiko-politikoen artean, zientzi ikerketen objek-t i b o t a s u n a ren eta legeen berd i n t a s u n a ren kaltean.

Beraz, ez da hain harr i g a rria gure artean luzaro, baiteorian eta bai praktikan ere, gizarteari behin eta berriroazaldu beharra euskara, beste edozein hizkuntza bezala,kulturaren adierazpide egokia izan zitekeela, hau Estatua-ren goiko mailetan, bai eta unibertsitateko irakasleen ar-tean ere oso eztabaidagarria izaten baitzen, haren aurkakozapalkuntza justifikatu eta harekin aurrera segitzeko aitza-kiatzat.

Honi buruz, utziko didazue kontatzen, diodanaren ar-g i a rri, pasadizo bat, duela hogei bat urte, Kaukasoan lehenaldiz izan nintzenean, Tbilisiko Unibertsitateko katedradunbatek, Leo Gabunia paleontologoak, azaldu zidana. Urt ebatzuk lehenago, bere arloko kongresu baterako, aipatu ira-kasle hori Madrileko unibertsitate batera etorri zen. Berealaba Salomek, orain dela urte batzuk Euskaltzaindiaren ki-de urgazle izendatuak, eskatua zion, Espainiako hiriburu r aegiten zuen bisitaz baliatuz, euskal gramatikaren bat ero sziezaiola, hark gure hizkuntza ikasteko gogoa baitzuen, ti-pologian haienarekin, georg i e r a rekin alegia, antz handiadu eta. Sinposioan zehar Gabunia jaunak unibertsitate har-tako erre k t o rea agurtzera hurbildu eta, paradaz baliatuz,galde egin zion ea Madrilen zein liburu-dendatan eros ze-zakeen euskal gramatika bat. Espainiako Unibert s i t a t e a re no rdezkari goren haren hitzek —eta haren hitzak erre p i k a t ubesterik ez dut egiten— «Baina dialekto horrek ba al daukagramatikarik ala?» aho zabalik utzi zuten georgiar irakaslea,eta aitorpen hau egin zidan: «Orduan ezin hobeki ulert unuen euskaldunok zergatik borroka egiten zenuten».

Eta informazio eta ulerpenik ez horrek oraindik ereb e re horretan dirau. Hiru rogeita hamarren bukaeranoihartzun handia eragin zuten prentsan Adolfo Suarez Es-painiako orduko lehendakariaren esanek, hots, irr i g a rr i airuditzen zitzaiola, ezinezkoa baitzen, fisika euskaraz ira-


JAKiN73

katsi nahi izatea. Horrek halako eskandalu txikia sorrarazizuen, eta berehala erantzun zioten gure unibert s i t a t e k oirakasle batzuek, irakasgai hori euskaraz aspaldian ematenzihardutenek. Bide berean, duela bi urte, Madrilen, Kultu-ra Ministerioan nengoela, mahai gainean nuen Euskaldu -non Egunkaria ikustean, espainol idazle ezagun batek kor-tesiaz galdetu zidan —nolabaiteko lotsa aitortuz baina—ea egiazki euskara jadanik informazio-bide egokia izatekoegoeran aurkitzen ote zen. Ageri denez, Unamunore nbehialako iritzi haiek atzetik segizio luzea utzi dute, gain-ditzeko aski zaila.

H a l e re, aurrera egin baino lehenago, uste dut zenbaitgogoeta egin behar dugula Unamunoren jarreraz, gauzak,xehekiago begiratuz gero, beti korapilatsuagoak izaten diraeta. Hortaz, edozein giza hizkuntzak bere baitan garatzekoeta goi kulturako mintzaira bilakatzeko ahalmenak dauz-kala onetsirik ere, gogoan izan behar dugu, aldi bere a n ,hori ez dela berez lortzen.

Guztiok dakigu gaurko kultura-hizkuntza nagusiak,hots, txinera, ingelesa, espainiera, alemana, frantsesa,errusiera, arabiera, hindi edo japoniera, Erdi Aroan, bateze re, abeltzainen, nekazarien eta eskulangileen berbetakizan zirela, eta mendeetan zehar, monasterioetan, gortee-tan, kantzelaritzetan eta eskola-unibertsitateetan izanda-ko lantze literario, administratibo eta zientifikoari eskerheldu direla gaur aitortzen diegun zientzi eta kultur tres-na egoki izateko maila horretara. Kasu hauetan guztiotanbaina, mende asko iragan dira hizkuntza horiek beren li-teratur batasuna eta estandarizazioa eskuratu eta orainzientzi arloan daukaten terminologia zehatza lortu arte.

Halere, egoera oso bestelakoa izan da status horretaraoraintsu heldu diren mintzairen kasuan. Horietan, aurre-koen mendez mendeko egokitze-bilakaera patxadazkoa-ren lekuan, gaur egungo mundu moderno honen beharri-zanetara lehenbailehen moldatzeko premiak akuilaturik,presakako plangintza ageri da, epeak lasterka gainditzekos u k a rra, beti aurre r a p e n a ren trena galtzeko beldurpean.Horixe izan da, adibidez, katalanaren kasua, finlandiera-rena, txekiera, georgiera, hebreera, indonesiera edo swahi-


JAKiN 74

liarena, adibide jakin batzuk aipatzearren, eta, jakina, eus-kaldunon egoera ere bai.

E g u n e r a t z e - j a rduera hau, noski, errazagoa izan da hiz-kuntz familia ezagunetako mintzairen kasuan, antzeko bes-te hizkuntza batzuekin kidetasun argiak zituztelako —adi-bidez, katalanak aldamenean latina, gaztelania, frantsesaeta italiera izan ditu; txekierak ondoan poloniera eta gaine-rako hizkuntza eslaviarrak; hebreerak arabiera izan du au-zoan—, baina egokitzapena nekezagoa gertatu zaie ahaide-tasun hurbilik gabeko hizkuntzei, esaterako, finlandierari,turkierari edo euskarari.

Bestalde, hizkuntza guztiotan, batasunare n9 n a h i t a e z-ko aurrepausoaz gainera, tentazio bikoitza izan da: alde ba-tetik garbizaletasunerako joera, hizkuntzaren beraren erroz a h a rretatik kultur eta zientzi terminologia propioa sort unahi duena, eta, bestetik, aukera populista, err a z t a s u n a re nkariaz, ordura arteko hizkuntza ofizialaren edozein hitzo n a rtzeko prest dagoena. Euskararen kasuan, gainerakogehientsuetan bezalaxe, pragmatismoak erdibideko irizpideeklektikoa atera du garaile: alde batetik, lexiko intern a z i o-nal gre k o - l a t i n d a rra onartzea, berau gure hizkuntzare nm o rfologia eta ortografiara egokituz, eta, aldi berean, na-z i o a rteko irizpide argirik ez dagoenean, euskarak hitz elkar-tu eta eratorri berriak eratzeko dauzkan baliabideak gara-tzea, euskal erroko zientzi eta kultur hitz ugari sort z e k o1 0.

Hau guztiau, ordea, gure artean, batez ere 1968. urte-tik aurrera hasi zen mamitzen. Beraz, giro hori erabaturrun zegoen Unamunok, bizi zenean, inguruan zuen gi-zarte egoeratik, eta horregatik oso ondo eduki behar duguhori kontuan bilbotarrak euskara alde batera uzteko izanzuen jarrera epaitzeko orduan.

Migelek zekien euskara dialekto askotan zatiturikohizkuntza zen, literatur eredu bakarrik gabea. Garai har-tan pil-pilean ari ziren oraindik ortografiari buruzko ezta-baidak, eta orduko idazleen artean nagusi azaltzen zengarbizalekeriak gure hizkuntza antzutasunaren irteera ga-beko zulora zeraman noraezean. Hitz batez, idazle oro kbehar duen komunikazio-tresna ez zen oraindik sort u a .Alde horretatik, bidezkoa da, agian, Unamuno —eta Baro-


JAKiN75

ja ere bai— kritikatzea literatur euskara batu horre nproiektuaren alde saiatu ere egin ez zirelako. Eta beharba-da arrazoirik ez dugu faltako. Halere, haien garaiko besteeuskaltzaleek, Broussainek, Campionek, Aranak edo Az-kuek adibidez, izan zuten arrakasta urria ikusteak, nola-bait, Unamuno gramatikari zorakilo haien itsasontzians a rtzeko erre p a roa justifika lezake, seguraski untzi hurainoiz portura helduko ez zelakoan.

Edonola ere, porrot haren funtsezko arrazoia begienbistan dugu. Unamuno, Arana eta Azkueren garaian, eus-kara kultura idatzitik urrun xamar bizi zen herri xeheakzerabilen gehienbat, eta are urrunago aurkitzen zen orain-dik hezkuntzaren maila gorenetatik. Baziren, hori bai, ja-kintsu dozena batzuk, euskara dotoreago eta landuxeagoaerabil zezaketenak, era horretan beren emaitza zientifikoedo ideologikoak idatziz. Baina taldetxo hori urriegia zenh i z k u n t z a ren batasunaren arazoa helburu egiaz sentitueta orokorra izan zedin. Gizarteak, egia esan, ez zuen ha-lakorik eskatzen. Ordea, hori ez zen gertatzen euskaldu-nen erru soilagatik. Estatuaren gainegitura politikoak,euskara zapaltzen eta baztertzen jardun beharrean, hurab e re administrazioan onartu eta irakaskuntzan bultzatubalu, berehalaxe agertuko zatekeen hizkuntza estandari-zatzeko premia. Baina euskaraz diogunez, joanak joan etabalizko oleak burdinarik egin ez daroa, gauzak ez ziren ho-rrela izan, eta, beraz, alferrik da orain izan balizko horie-kin burua nekatzea.

H o rtaz, bere garaiko gizarte egoera ikusita, Unamunok— B a rojak, Sabino Aranak eta beste anitzen antzera— bereo b retan espainiera erabili nahiago izan zuen, hots, hizkun-tza jadanik batua eta aurrekoek egokitua, eta ama-hizkun-tza zuen aldetik, euskara baino hobeki zerabilena, literatureuskara batua sortzen aritu baino. Gaztelaniaren aldeko au-kera honek, gainera, irakurle askoz gehiagorengana heltze-ko era eskaintzen zien, ezagutza eta ospe handiagoare k i nbatera, bai eta, kasu batzuetan, ekonomian eta politikanetekin hobeak lortzeko parada ere.

Eta berriro nator hasieran etenik utzi dudan puntura,hau da, Migel jaunaren sakoneko motibazioetara, ez baiti-


JAKiN 76

rudi oso zuzena, Unamuno, 1901.eko Lore-Jokoetan, bes-terik gabe probokatzaile agertu zela pentsatzeak. Aranakberak ere, haren hitzak gogorki kritikatzeko egin zuen ar-tikuluan, hartarako arrazoi oportunistaren bat izan zuelairadokitzen zuen, nolabait madrildarren belarriak balaka-tzeko11. Ni, ordea, ezezkoan nago. Unamuno sasoi hartanSalamankako Unibertsitateko greziera-katedraduna etabertako errektorea zen, hots, jadanik bere ibilbide profe-s i o n a l a ren goren puntuan zegoen. Ez zuen, hortaz, ino-ren uzkia musukatzen ibili beharrik. Bestaldetik, diploma-ziarako trebetasuna ez zen On Migelen bertuterik nabar-menena, eta horrek maiz orduko botere faktiko nagusienetsaigoak erakarri zizkion, horien artean Primo de Riveraj e n e r a l a rena edo Espainiako erre g e a rena berarena. Berazez zait bidezkoa iruditzen Unamunori «eguzkia nora za-piak hara» delako etiketa leporatu nahi izatea.

Zentzuzkoagoa litzateke gertakari haiek bestela uler-tzea, hots, nabarmentzeko ohi zuen bide épatant harekin,kritika horien bidez Unamunok, sibilak bezain maltzurki,b e re herr i t a rrei erronka egiten ziela pentsatzea, euskara-ren aurkako erasoekin min emanez, hala, haserrez etakontrakarrean, haiek, eginekin, euskara zientziaren zehaz-tasuna eta filosofi mintzabidearen xehetasunak oro adie-razteko egiazki gai zela frogatzen ahalegin zitezen, beraoker zegoela erakutsi arte. Izan ere, Salbatore Mitxelenakberak ongi aurpegiratu zionez, euskara baztertzeko zergatinagusia, logika hotzaren arrazoia bazen, ironiaz Unamu-noren beraren argudioak erabiliz, horri euskaldunek errazkontrajar ziezaioketen sentimenduaren logika beroa. Be-raz, hark hain gustuko zituen paradoxetako bat erabiliz,itxurazko kolpe latz harekin, azken buruan mesedea egindigu nolabait.

Begien bistan dago, gainera, hori bete-betean lort uzuela. Izan ere, Unamunoren ondoko euskal idazle guz-tiek, nola edo hala, haren hitzen akuilu zorrotza izan du-te gogoan. Batzuek, Kirikiñok, Lizardik, Mitxelena biak,T x i l l a rdegik edo Martin Ugaldek bereziki aipatu duteUnamuno, haren aurka egiteko edo harekin literatur elka-rrizketan aritzeko. Beste batzuek, mugimenduaren fro g a-


JAKiN77

rik onena ibiltzea bera izaten dela jakinik, Unamunorenhitzek sakonean zeukaten egia ezaguturik, lanean jardundute kartsuki, behialako larreko hizkuntza hura gaurkoaro berriko kultur mintzaira bilaka dadin, herenegun ai-tzin hil zitzaigun pentsalari eta euskaltzainak, FederikoKrutwigek praktikan egin zuen bezala.

D e n b o r a ren joan-etorrian, politika abagune fabora-garriagoak heldu zitzaizkigun, demografi hazkuntzarekinbatera. Jendea, bestalde, baserritik hirietaratzen hasi zen,ikastolak sortu eta gizarteak gure herriko kultura eta ba-lioez sentiberatasun handiagoa hartu izan du. Horrek eus-kara batua ekarri digu, irakaskuntzan, komunikabideetaneta, gaur egun, administrazioan ere gero eta sentitzenagoden premiari erantzun nahirik. Eta beharrizan objektibohoriexetan datza oraingo saioak izan duen arrakasta.

S a l b a t o re Mitxelenak irudimenez egin zion elkarr i z-keta zirraragarri hartan, Unamunok beste mundutik eus-kara berpizten ikusten zuen atseginez. Nik ere uste dutbilbotar argia, edonon delarik ere, pozik dagokeela bereo b retarik bi berak bere gaztaroan bultzatu zuen hizkun-tzan arg i t a r a t u r i k1 2 eta UPV/Euskal Herriko Unibert s i t a t e a nh o n e z k e ro enborreko irakasgaien % 50 euskaraz ematend i rela ikustean, mintzaira hori, bere kritika zorrotzei es-k e r, hiru g a rren milurt e k o a ren hasieran, jakite-hegoekigoa, jadanik kultur hizkuntza izateraino heldurik. Horre-la bete da, gainera, lehen euskal idazleak, Bernard Etxepa-rek, 1545.ean profetikoki aldarrikatu zigun nahi zaharra:heuskara, habil mundu guzira.

Guztioi eskerrik asko13.❡


JAKiN 78

1. Pasadizo honetarako S. Aranaren «Los juegos florales de Bilbao»artikulua irakur daiteke, haren Obras completas, Ed. Sabindiar ba-tza, Buenos Aires, 1965, 1987-1992. or.

2. S. Arana, op. cit., 1990. or.3. «El euzkera (sic) hoy de nada vale. Al contrario, es un obstáculo,

un estorbo para todo: para educarse, para estudiar, para el co-mercio, para la vida. Los ricos y los ilustrados habéis llegado aesa posición hablando español. ¿Por qué del aldeano queréis exi-gir que no lo aprenda, o al menos que no lo hable? ¿Es que noqueréis que se iguale a vosotros en riqueza y en conocimien-tos?». S. Arana, «Conócete a tí mismo», op. cit., 1998. or.

4. Unamunok bere gaztaroan euskara maite zuela zalantzarik ez da-go. Santi Onaindiak argitaraturiko euskal poesiaren antologianharen gabon-kanta bat jarri zuen eta han bertso hau irakur daite-ke: «Geure euskera baño / berba ederrago / ez da gauza ain aundi /zelebratuko». Milla euskal olerki eder, Itxaropena Arg., Zarautz,1954, 676. or. Unamunoren euskararen beste erakusgai bat, hala-ber, «Agur arbola bedeinkatube» artikuluan dugu, 1888.ean Eus -kal Erria aldizkarian argitaratua, 299-230. or.

5. Ikus Friedrich Engels-en obra: El origen de la familia, la propiedadprivada y el estado13, Ed. Fundamentos, Madrid, 1996.

6. Sabino Aranak, pragmatikoagoa izanik, argi ulertu zuen euskara-ren gainbeheraren arrazoiak ez zeuzkala hizkuntzak bere baitan,inguruko egoera bereziak baizik, hots, ofizialtasunik ezetik zetoz-kiola. Horregatik, bere planteamendu politikoetan ez zuen ahan-tzi hizkuntza baliabide politikoz hornitzea, horrela suspertu etaaurrera egin zezan: «Haced que el euzkera (sic) sea necesario ensu patria, y entonces, no lo dudéis, ningún hijo del pueblo lo hade olvidar. Haced que sirva para educarse, para prosperar, paravivir, para ilustrarse, y entonces el que lo posee, hallará razona-ble conservarlo, y el que no lo habla podrá moverse a apren-derlo». «Conócete a tí mismo», op. cit., 1998. or.

7. Interesgarria da, era berean, bere kontutik eta marxismo bideanabiatuz, Niko Marr hizkuntzalari georgiarra ere antzeko ondorioe-tara heldu zela jakitea, hau da, estadialismo famatura, luzaro, al-derdi komunistaren laguntzarekin, SESBean ofizialki indarreanizan zen teoriara. Harik eta beste georgiar batek, Arnold Txikoba-vak, estadialismoak sobietar hizkuntz ikerketei zekarzkien ondo-rio negargarriak eta mendebaldeko ikerlariengandik gero eta al-denduagorik zebiltzala ikusita, Stalini elukubrazio horiek gaitzes-teko baimena eskatu eta lortu arte bederen.

8. Galegoaren kasua oso argigarria da. Berez, portugalera eta galizie-ra hizkuntza beraren bi dialekto hurbil izan arren, —elkarren-gandik hagitzez hurbilagoak, esaterako, bizkaiera eta gipuzkerabaino—, bistan da lehenengoari aspaldiko ofizialtasunak zer no-lako prestigio eta garapen kulturala ekarri dion, bigarrenak


JAKiN79

oraintsu arteko lege-babesik ezagatik, bazterkeria nabarmena pai-ratu behar izan duen bitartean.

9. Ikus L. Villasante-ren Hacia la lengua literaria común, Ed. Francis-cana de Aránzazu, 1970. Euskarari buruz argibide gehiago lordaitezke Euskaltzaindiak argitaraturiko obra honetan: El LibroBlanco del Euskara , Euskaltzaindia, Bilbao, 1977. Irakurtzekoa da,halaber, Joseba Intxaustiren Euskara, euskaldunon hizkuntza, Eus-ko Jaurlaritzak 1990.ean argitara emana (badira espainieraz etafrantsesez eginiko edizioak ere), zeinetan euskararen ingurukogai askori buruz bibliografia ugaria eskaintzen den.

10. Euskal hitz elkartu eta eratorriei buruz Luis Villasante-ren Pala -bras vascas compuestas y derivadas liburua irakur daiteke (Ed.Franciscana de Aránzazu, 1974); berrikiago, Miren Azkarate ira-kaslearen doktorego tesi bikaina argitaratu da: Hitz elkartuak eus -karaz, Deustuko Unibertsitatea, Donostia, 1990. Nazioarteko hi-tzen euskal transkribaketaz hor da Euskaltzaindiaren Maileguzkohitz berriei buruz Euskaltzaindiaren erabakiak, Bilbao, 1986.

11. «No es, pues, que en el Nuevo Teatro dijera lo que siente, niaún que sintiera lo que dijo: es que le convino decirlo y lo dijo.Porque el señor Unamuno, a sus aficiones de filósofo y literato,une el temperamento de bilbaino: positivista para elegir el fin,práctico para excogitar los medios». S. Arana, op. cit., 1992. or.

12. Klasikoak fundazioak, giza zientzietako autore nabarmenenpentsaera eta zientzi lanak euskaraz argitaratzeko xedeari jarrai-kiz, 1994.ean Unamunoren Del sentimiento trágico de la vida libu-rua eman zuen argitara Bizitzaren sentimendu tragikoaz izenburua-rekin. Bestaldetik, Elkar editorialak 1996.ean autore beraren bes-te obra bat argitaratu zuen, Kristautasunaren agonia, alegia.

13. Donostian, 1998.eko Hazilaren 18an Koldo Mitxelena Kulturu-nean eginiko hitzaldia.


JAKiN 80

Elebitasunaz zer esaten den

S a rri askotxotan Euskal Herriak elebitasunari eutsibehar diola entzuten dugu. Euskaldunok elebidun izanbehar dugula.

Euskaldunok euskaraz bakarrik egitea oso kaltegarr iizango omen litzateke. Euskara hutsak ez omen du etorki-zunik.

Honatx zer zekarren El Diario Va s c o-k (1998.V.21), adi-bidez, aurreneko orrian hizki larrietan: «El Gobierno Va s c op revé que en diez años los jóvenes hablen tres idiomas».

Eta ia berehalaxe hauxe gaineratzen zuen:

La consejera de Cultura del Gobierno Vasco, Mari CarmenGarmendia, prevé que los jóvenes vascos hablarán tres idio-mas en la próxima década, dado el progresivo interés quemuestran los padres para que sus hijos sean plurilingües.

Eta geroxeago:

Tras la reunión del Consejo Asesor del Euskera, Mari Car-men Garmendia consideró que el porvenir del euskera«está ligado al pluralismo lingüístico».

Eta El Correo Español-ek (1998.X.18) hilabete batzukgeroago:

JAKiN81

Euskal Herria elebidun

❂

G O T Z O N G A R A T E

❂

◗ Gotzon Garate idazlea eta Deustuko Unibertsitateko irakasleada.


La consejera vasca de Cultura, Mari Carmen Garmendia,afirmó ayer en declaraciones a Europa Press, que «pre-tender el monolingüismo euskaldun sería la muerte parael euskera».

La consejera sostiene que la pervivencia del euskeracomo patrimonio de las futuras generaciones requiere«no sólo apostar por el bilingüismo, sino incluso por elplurilingüismo».

Bernardo Atxaga idazlea ere behin baino gehiagotanelebitasunaren alde agertu da.

Beraz, euskaldunok hegoaldean gutxienez espainolezeta euskaraz egin beharko omen dugu. Eta ingelesez erebai, nonbait. Iparraldeaz ez du Mari Karmen Garmendiakgauza handirik esaten. Han, dena den, uste honen arabe-ra, guttienez frantsesez eta euskaraz egin beharko lukete.

Eta espainolek ere bi edo hiru hizkuntzez jakin be-harko al dute? Eta frantsesek frantsesez gainera ingelesezedo alemanez jakin beharko al dute? Ez dakit. Espainolekbi hizkuntzez mintzatu behar dutenik ez dugu sekula en-tzuten.

Euskal Herrian baserritarrek ere hiru hizkuntzez jakinbeharko al dute euskarak iraun dezan?

Herria elebidun ezin izan

Usteok erabat oker dira. Herri batek ezin du bi hiz-kuntzez ongi hitz egin. Ez da sekula izan eta orain ere ezda munduan bi hizkuntzez mintzo den herririk. Euskal-dunok herri berezia garela eta bi edo hiru hizkuntzez egindezakegula pentsatzea amets hutsa da.

Ez da horrelako herririk izan. Bi hizkuntzez mintzoziren herrietan bata besteari nagusitu egin zaio eta azpi-koa galdu egin da.

Egungo egunean ere gauza bera gertatzen da. Ni laukontinentetan ibili naiz. Ez dut inon bi hizkuntzez min-tzo den herririk ikusi.

Batzuek Suitza ipintzen dute elebitasunaren ere d u .Ni bi urtez hantxe bizi izan nintzen. Ez dago holakorik.

EUSKAL HERRIA ELEBIDUN• GOTZON GARATE •

JAKiN 82

Suitzan frantsesez mintzo direnetarik oso gutxik dakitealemanez. Has zaitez Genevan alemanez egiten. Berehalaikusiko duzu ia inork ez dizula ulertzen.

Eta alemanez mintzo diren gehienek ez dakite fran-tsesez edo italianoz. Jende arruntak aleman batuaz berazere ez daki. Ni batez ere Solothur kantoian bizi izan nin-tzen. Gure etxean lan egiten zuten langile batzuek Schwi -zerdütsch-ez bakarrik zekiten, bertako euskalkiaz.

Ziur egon gaitezke: Euskal Herrian euskara nagusitukoda ala erdara. Biek elkarren ondoan irautea ezinezkoa da.

Euskal Herria batera euskaldun eta erdaldun izateazentauro bat bezala izatea da. Zentauroak mitologian ba-k a rrik izan dira. Gizaburua eta zaldigorputza zuten izakihoriek ez dira sekula izan. Euskaraz eta erdaraz ari denEuskal Herria zentaurokeria hutsa da.

P e rtsona batek espainolez ala euskaraz pentsatukodu. Espainolez pentsatzen duenak espainol burua du. Etaespainol burua duena espainola da. Aitzitik, egiazko eus-kalduna, eguzkiz eguzki euskaraz pentsatzen duena da.

Botila batean zenbat eta ur gehiago sartu, ardoaren-tzat toki guttiago geldituko da. Euskal Herrian ere gauzabera: erdara sartuago, euskara baztertuago.

Pertsona bati ezin bi buru ipini, birekin hobeto pen-tsatuko duelakoan. Herriari ere lepo gainean bi hizkuntzaerantsi nahi izatea, hiltzeko operazioa egitea da.

Euskal Herria elebidun izan behar den ustea oso go-garakoa dute espainolek. Badakite azkenean euskaldunekerdaraz soilki egingo dutela. Otsoen grina eta irrika hori-xe da: ardiekin batera bizitzea. Espainolek ere badakiteeuskara erraz itoko dutela. 300 milioi baino gehiago dirabi milioiren kontra. Borroka irabazia dute.

Elebitasunean ez: diglosian bizi gara EuskalHerrian

Garbi esan dezagun: euskara galtzori gorrian dago elebi -tasuna dela kausa. Diglosia galgarrian bizi gara.

Hasteko eta bat: euskaraz gutti egiten da. Gero eta jen-de gehiagok dakite euskaraz. Erdara nagusi da, ordea, Eus-


JAKiN83

kal Herri osoan. Ez bakarrik Bilbon, Donostian, Iru ñ e a n ,Gasteizen, Baionan...

Zoaz Tolosara, Beasainera, Eibarrera, Bermeora, Arr a-satera... ia ez duzu euskararik entzungo. Jendea parr a - p a rr ae rdaraz ari da. Soziologoek esaten dutenez Euskal Herr i a ne g u n e ro egiten den euskara ez da % 10era iristen. % 90 er-daraz egiten da.

Euskaldun talde handia egonik ere, espainol bat bal-din badago, guztiak espainolez hasten dira.

Espainol konstituzioak euskara heriotara galtzen du,euskaldunok gazteleraz ikasteko obligazioa dugula esanez.

Diglosia egoera larri honen lekuko Euskal Herriko ka-zetak dira. El Correo Español, Euskal Herrian gehien iraku-rria den kazetak egunero 80 bat orrialde ekartzen ditu.Euskaraz ia bat ere ez.

El Diario Vasco-k egunero aspalditik orri bat ekartzendu euskaraz, Felix Ibargutxiri esker. Lehenago berorrek as-teazkenetan hiruzpalau orrialde ematen zizkigun. Kenduzuten hori ere.

Gara hobekixeago dabil. Motz dabil oraindik ere, or-dea.

Deia-k deus gutti ekartzen du. 1999.IV.20koan, adibi-dez, 120 orrialdetik bat eta heren bat (1 eta 1/3) bakarrikzegoen euskaraz idatzirik. Beste den-dena espainolez.

Ez da kazeten errua. Kazetek eskaera-eskaintzen ara-bera jokatzen dute. Euskaldunok erdaraz irakurtzea nahia-go badugu, kazetek erdaraz emango dizkigute berri-irakur-gaiak.

Euskal Gobernuan ere ez dugu jokabide pozgarr i r i kikusten. Entzun zer zioen El País-ek (1998.X.22):

El Gobierno (Vasco) incumple la ley del euskera al tradu-cir apenas el 16 % de sus documentos.

La lengua empleada para la redacción de la mayor partede la documentación administrativa es el castellano y sólose traduce cerca del 16 % de lo escrito. Estas son algunasde las principales críticas contenidas en un informe reali-zado por el Instituto Vasco de Administración Pública(IVAP) sobre la utilización de la lengua vasca por parte delEjecutivo de Vitoria en su producción escrita tanto para elexterior como para la comunicación interna.


JAKiN 84

El diagnóstico de la situacion resulta demoledor parael Gabinete de José Antonio Ardanza.

La Consejería de Cultura no ha respondido a la en-cuesta del IVAP.

E g i a ren ohoretan hauxe gaineratu behar da: PatxiOrmazabalen sailak % 100 euskaratzen dituela agiri guz-tiak. Txalogarria!

Euskara gainbehera doa. Gipuzkoan gizaldi honenhasieran % 85 euskaraz e g i t e n zuten eguzkiz eguzki. Etaongi hitz egin ere. Egun % 40k baldin badakite, % 20k ezdute euskaraz egiten.

Egungo egunean Gipuzkoako herrietan erdara da ja-be. Euskaraz dakitenek ere, ez guttik, espainolez hitz egi-ten dute lasai asko.

Euskara gero eta kaxkarrago

Ez dago hor bakarrik, ordea, kezkabidea. Egiten deneuskara gero eta kaxkarrago eta urriago egiten da. Gero etatxepelago eta erdal usaintsuago.

E g u n e ro ikusten dugu. Geure gurasoen euskarare neta egungo eguneko euskararen artean, leize handia dago.Gure gurasoen euskara zaulia, bikaina, noranahikoa, abe-ratsa zen. Lexikoan erdal hitzak sartzen zituzten. Ongisartuak. Hizkuntza ez baita lexiko berria hartu duelako al-f e rrik galtzen, lehengo aberastasuna galdu eta batez ereegitura aldrebestu egiten delako baizik.

Alde ederra Auspoa-n irakurtzen dugun lehengo eus-kara bikainaren eta egungo egunean maiz idazten deneuskararen artean.

Euskara ahuldu, sogortu eta gaixotasunak hartua da-go. Anitzek esaten duten bezala, maiz plastikozko euskarazegiten da. Tradizioa eten egin da.

Hogei urtean Euskal Filologia irakasle izan naiz. Ikas-taro guztietan nire ikasleek, bizpahiru kenduta, euskarazbaino espainolez hobeki dakite. Idazterakoan, euskaraz er-daraz baino huts gehiago egiten dituzte. Ingelesez ere ezdakite ongi. Ondo espainolez dakite.


JAKiN85

Beste kasu bat azter dezagun. Euskaltzaindikoa. Eus-kaltzain bati entzun nion: «Euskaltzaindiko batzuk euska-raz baino hobeto dakite espainolez».

Egia denentz ez dakit. Egia balitz: zer esango genukeFrantziako Académie Française-koek frantsesez baino es-painolez hobeki balekite? Edo Espainiako La Real Acade-mia-koek espainolez baino frantsesez hobeki balekite?

Eta egungo idazleez ere gauza bertsua esan dezakegu.Bat baino gehiago nahiko moteltxo ikusten dugu. Ez dutnehor mindu nahi. Aitzitik, ahal duena egiten duenaktxaloak besterik ez ditu merezi.

Bertsolari gazteak ere ez dabiltza denak maila berean.Guztiek lan bikaina egiten dute. Batzuen euskara, ordea,Txirritarena bezain zaulia ote da?

Gazteleraren eragina izugarria da. Euskara alor asko-tan erdararen itzulpen hutsa da.

Berriz esan behar da: diglosian bizi gara.H o rtxe dago kontua. Euskaraz gero eta gehiagok ja-

kin arren, zenbait tokitan gero eta gutxiago eta gaizkiagoegiten dela. Hizkuntzak zenbat eta gutxiago erabili txepe-lago, herdoilduago eta deus guttirako bihurtzen dira.

B a s e rrietan bertan ere izugarrizko aldaketa ikustenari gara. Oraingo biloben euskara eta aiton-amonen eus-kara oso bana dira. Ni hogeita hamar urtean zazpi probin-tzietako baserrietan nabil. Aldi honetan baserrietan ereegin den beherakada!

Euskaldunok erdaraz egiten dugu geure artean.Zergatik?

Maiz esaten da euskaldun askok elkarrekin erdaraz egi-ten dutela. Zergatik, baina, ez da esaten. Komeni zaion boti-ka emateko, ordea, gaitza nondik heldu den jakin behar da.

Arrazoia garbia da. Euskaldunek euskaraz baino erda-raz hobeki dakitelako. Hobeki eta errazago egiten dute es-painolez.

Pelotari bat eskubi baldin bada, eskubiz jokatuko du,ahal duen guztietan. Pilota baztertu egiten zaionean, etaezinbestean joko du ezkerrez.


JAKiN 86

Jauzilariari, 1.90 metro jauzi ahal badezake, ez eskatubeti 1.50 metro baizik jauzi egiteko. Bere ahalmen osoaeman nahi izango du.

E rdaraz hobeto dakienak ere eskuarki erdaraz egingodu. Ezinbestean baizik ez du euskaraz egingo. Ez dago erd a-raz hobeto dakienari euskaraz egiteko eskatzerik. Bere bu-rua hetsi, murriztu eta eskasteko eskatzea da. Izan ere hiz-kuntza da gizonaren betea eta ahalmena ematen dituena.

Eta euskaldunek zergatik dakite espainolez hobeki?Maila handiko ikasketak erdaraz egin dituztelako. EuskalH e rriko gazteek beren unibertsitateko eta goi eskolakoikasketak espainolez egiten dituzte eta betiko espainolegiten dira.

Euskal Herriko gazte askok unibertsitatera joan art eeuskaraz egiten dute. Unibertsitatean erabat erdalduntzendira.

Har dezagun, adibidez, Deustu Unibertsitatea.Deustu Unibertsitatean asignaturetatik % 5 bakarr i k

irakasten dira euskaraz. % 100 espainolez. Urt e ro - u rt e rounibertsitate horretatik 3.000 bat ikasle ateratzen dira era-bat espainoldurik. Horiek beren bizitza guztian espainolezegingo dute eta ondoan dituztenak ere espainolez egiterabehartuko dituzte. Horiei euskara gehienez etxean haurre-kin eta animaliekin mintzatzeko balioko zaie.

Hau da, euskaldunik gehienek erdaraz baliatzen diragarrantzi handiko kontuak burutzeko. Espainolez hobekidakitelako.

Estudianteek unibertsitateetan eta goi eskoletan es-painolez ikasten duten bitartean, euskara bigarren maila-ko hizkuntza izango da. Erdipurdiko hizkuntza izango da.Eta nori atsegin zaio erdipurdiko hizkuntza erabiltzea? Be-rriro esan dezagun: erdipurdiko hizkuntza erabiltzea, erdi-purdiko gizona izatea da.

Elebitasun adibideak: ingelesa eta espainola

Elebitasuna gertatzen den tokietan azpian dagoenhizkuntza kaxkarra da. Horixe gertatzen da, adibidez,


JAKiN87

New Yorken espainolarekin. Spanglish deitu ohi dute. Chi -cano ere bai.

30 bat urtean uda New Yorken eman izan dut. Honahemen han entzungo duzuen espainola:

No bromas, plis. Yo sé quién tú eres. Si aplican una ase-guranza (seguro), favor de escribir claramente. Okei, irécon los marchin txus (marching shoes, botas), a chequearla boila (caldera) y las paipas (tuberías). El rufo (terraza)está liqueando (tiene goteras) pero es desusual (no es fre-cuente) y el silin (techo) cayó causando cinco decesos(muertes). El robo se cometió contra la joyería. El draiver(conductor) vestido con una suera (jersey) se trasportabaen una troca (conducía un camión). En la policía se re-portaron las llamadas de un camerógrafo (fotógrafo) yde un vocero donde fue requerida una ayuda de urgen-cia. Decenas de muertos deja el terremoto. Los oficiales(funcionarios) se rehusaron a formular compleins (que-jas) al tiempo (al mismo tiempo) en la corte (juzgado).Luego de su visita a New York se bebió un borel (botella)de uora (agua). Están en la búsqueda de una exitosa dro-ga contra el EIDS (AIDS: SIDA). Yu nou (tú sabes), le da-rán un presente a realizarse en enero. Eskius mi (perdo-na), voy a vacunar la carpeta (limpiar la alfombra con laaspiradora). Usualmente (generalmente) antes de lon-chear (comer) están pucheando (empujando) el carro(automóvil) en la yarda (patio). Tómalo con teik irisi(tranquilidad, take it easy). Eniuei (de todas formas) es-tás supuesto a taipear (escribir a máquina) las nuevas delturnamento (campeonato). El ordena patatas en todassus comidas (He orders potatoes...). Artículo por (by: de)John Thomas Weeney. Clinton paralizó por un día susvacaciones. Los corazones le pertenecían a sus fanáticas.Es una campaña de mercadeo (a marketing campaing).Los problemas estaban fuera del centro de escena (theproblems were still there just off center stage). Esto ayudaa apuntar a un hecho de vida político (That helps pointto a future political fact of life). El fue pronunciadomuerto en la escena (He was pronounced dead at the sce-ne: murió en el acto). La elección fue suficiente para le-vantar una ceja de extrañeza (the election was enough toraise a quizzical eyebrow). ¡Qué infiernos significa eso!(What the hell is that about?). La muerte de cualquier ser


JAKiN 88

humano me disminuye (any man’s death diminishesme). El antisemítico odia a los judios (the anti-Semitichates...: el antisemita). He pedido solicitud por los pobres(I have pleaded concern for the poors). El llamado a lavocación política (su vocación política) se hizo irresisti-ble. La estadía (estancia) en Rethfarnham fue momentá-nea. Mientras miraba televisión (while I watched televi-sion). Está esperado a vivir (He is expected to survive: Seespera que sobreviva). Hay que educarnos en controlarvoluntad humana. Parecería que todo consistiría en laeducación. Viola los derechos a sus semejantes. Tiene queenfrentar un clima de miedo. Puede suceder, donde seaque poblaciones son reconstruidas. Ha sido detenido porsupuestamente haber herido a un policía. Festejan el queconsideran una hazaña del tenis femenino. Ahora está bi-si (ocupado). Es muy nais (simpático). Comencé a pani-quear al publicitar el libro. Está lloviendo perros y gatos(It’s raining cats and dogs: a cántaros). Le mataron porninguna razón (for no reason: sin razón alguna). JohnWilson, pasado presidente de la universidad (past presi-dent: ex-presidente). Cuídese (Take care). Bai (Adiós).

Honatx egunkarietan irakurtzen diren tituluak. Inge-les tituluen kopia dira.

Presidente enfrenta crisis - Revista invadió privacidad deex Beatle - McGwire inpone marca de jonrones (bate lamarca) - Añaden nombres de asaltantes - Ratifica Supremoacto de detención - Repulsión contra violencia - Conciertoen vivo: Live concert - Problemas en la arena política (...inthe political arena) - El insulto personal en la cara (in--your-face, personal insult) - Eventos comunitarios (Com-munity events) - Cercamiento del presidente a la gente.

Entzun zer dioen Margot Arce-k Puerto Ricoko espai-nolaz:

Dieciocho años de quehacer diario con el español nues-tro y de atención intensa a lo nacional nos han conven-cido de que esa influencia (la del inglés) nos afecta mu-cho mas allá de las superficies del vocabulario o de la sin-taxis. La expresión oral y escrita se ha empobrecido y en-torpecido mucho, la sensibilidad para percibir matices designificación se ha debilitado: escuchamos a nuestro alre-


JAKiN89

dedor una lengua monótona, sin viveza, casi estereotipa-da (Impresiones. Notas puertoriquenas, 1950, 139-140 or.).

Eta Samuel Gili Gaya-k bere aldetik:

Reiteradamente hemos dicho que la adopción de ciertonúmero de vocablos extrajeros no afecta a la estructurade las lenguas. El léxico es movedizo por naturaleza, ylas palabras que entran y salen sin cesar del uso comúnno dejan, en general, huella duradera en la forma inte-rior del idioma. No podemos decir lo mismo del barba-rismo gramatical, porque, si se generaliza, acaba por ata-car la raíz del pensamiento lingüístico (Nuestra lenguamaterna, 1966, 45 or.).

Rafael Lapesaren ustea ere jakingarria da:

(...) la mediatización del «vernáculo» se manifiesta nosólo en la abundantísima entrada de vocablos y giros ex-presivos anglo-americanos, sino, lo que es más grave, enel calco de estructuras sintácticas (Transculturación e in -terferencia lingüística en el Puerto Rico contemporáneo(1898-1968), 9 or.).

Ingelesaren eragina gramatikaren alor askotan sumaliteke.

Adjektiboen alorreko eraginaGili Gayak ingelesak Puerto Ricoko espainolaren bai-

tan izan duen eragina aztertzean, hauxe salatzen du: «elempleo anómalo y redundante de los adjetivos posesivos»(Samuel Gili Gaya, Nuestra lengua materna, 1966, 101 or.).

• El se lavó sus manos.• Me duele mi cabeza.• Metió su mano en su bolsillo y sacó su pañuelo (He

put his hand into his pocket and took out his handker-chief: Metió la mano en el bolsillo y sacó el pañuelo).

Izenordekoen alorreko eragina• La consecuencia que de esto se deriva es una muy

i m p o rtante (...is a very important one: La consecuenciaque de esto se deriva es muy importante).


JAKiN 90

• El plan aprobado parecía uno demasiado costoso(...seemed to be a very expensive one: El plan aprobadoparecía demasiado costoso).

• La situación es una de suma importancia (...a veryimportant one: La situación es de suma importancia).

• Yo ya sé tú quién eres, ¿Cómo tú te llamas?, ¿Dón-de tú vas? ¿Qué tú piensas?

Aditz sintagma alorreko eragina

S a rritan entzungo dituzu horrelakoak: dició (dijo),tradució (tradujo), hubieron muchos hombres, hacenaños que murió, habrán discusiones. Mi salario comparacon el de Estados Unidos (My salary compares with...: Misalario es similar al que se paga en los Estados Unidos). Elestá supuesto a venir (He is supposed to come). Esto hacesentido (it makes sense: esto tiene sentido).

Beste adibideak:• Esto hace una diferencia en mis planes (That makes

a difference in my planes: Esto cambia mis planes).• Te estás creciendo el bigote (You are growing your

mustache: Te estás dejando el bigote).• Hay que darle pensamiento a eso (We have to give

it some thought: Hay que estudiar el problema).• Hay que darle seguimiento a su petición (...to fo-

llow up: Hay que tramitar su petición).• El desarrolló un asma (to develop an illnes: Sufrió

de asma).• El comunicado emitido por el Señor Montaner lee

como sigue (reads as follows: El comunicado del señorMontaner dice lo siguiente).

• Alberto es 20 años viejo (...is 20 years old: tiene 20años).

• Nadando es buen deporte (Swimming is a good sport :Nadar es un buen deporte, la natación es un buen deport e ) .

• Le envió una caja conteniendo libros (...a box con-taining books: una caja de libros o que contenía libros).

• Se quedó allí haciendo nada (...doing nothing: Sequedó allí sin hacer nada).


JAKiN91

• Es un profesor haciendo 10.000 dólares (...a profes-sor making 10.000: ganando...).

• Tiempo bueno con algunos aguaceros ocurr i e n d oen la noche (...some showers occurring...: ...con algunosaguaceros por la noche).

• ¿Qué pasó? (What happened?: ¿Qué ha pasado?).• El problema es presentado (The problem is presen-

ted: Se presenta el problema).• Le estamos incluyendo (We are enclosing: Le in-

cluimos).• La asamblea estaba siendo clausurada ayer (The as-

sembly was being dismissed yesterday: ...se clausurabaa y e r ) .

• Está al llegar (He is about to arrive: Está por llegar).• Para conocimiento de las personas concernidas (To

whom it may concern: A quien corresponda).• Debería usarse por todos (It should be used by eve-

ryone: Todos deberían usarlo).

Adberbioen alorreko eraginaEspainolez adberbioa eskuarki aditzaren atzean ipin-

tzen da. Spanglishek okertu egiten du berezkotasun hori.• Los invitados habían pronto llegado (...had pro m p t-

l y arrived).• Les habían cortesmente invitado (...had courteous-

ly invited them).• Si hubieran rápidamente salido (If they had quickly

left).• El ha cordialmente invitado a su amigo (He has

cordially invited his friend).• ¿Cómo te gustó la película? (How did you like the

film?: ¿Te gustó la película?).

Idazleen kasuaEz da sekula ongi idatzi duen elebidun idazlerik izan.

Eta idazle b a t elebidun izatea zail bada, herri osoa ezinez-k o a .


JAKiN 92

Lau idazle dira arlo honetan aipa litezkeenak. Nola-bait ere e l e b i d u n a k izan ziren: Conrad, Navokov, Becketteta Koestler. Idazleotan guztiotan hauxe ikusten dugu: be-ren haur denborako hizkuntza edo lehengo hizkuntza utzizutenean, beste bat hartu zutela eta horretaz gailendu eginz i rela. Ez zuten bi hizkuntzez denbora berean idatzi.

Teodor Josef Konrad Korzeniowski (1857-1924) Ukrai-niako poloniarra zen. 20 urtera arte ia ez zekien hitz batingelesez. Gero, ordea, ingeles itsasontzietan harat-honatibili zen eta ingelesez idatzi zituen bere eleberri ospetsuak,L o rd Jim, Ty p h o o n, N o s t ro m o. . .

N a b o k o v, Vladimir (1898-1977). San Petersburg o nsortu zen. 1918an alde egin zuen Errusiatik eta Europakozenbait naziotan bizi izan zen. Hasieran errusieraz idaztenzuen. 1940an EEBBetara aldatu zen, baina, eta ordudanikingelesez bakarrik idatzi zuen. L o l i t a-k (1955), batez ere ,oso entzutetsu egin zuen.

Samuel Beckett (1906-1989) Dublinen jaio zen. Au-rreneko literatura lanak ingelesez idatzi zituen. 1938anFrantzian gelditu zen eta 1953tik aurrera frantsesez idatzizuen. Beraren En attendant Godot-ek munduko literaturangoiko maila iritsi izan du.

A rthur Koestler (1905-). Judu hau Budapesten jaioazen. Bitan aldatu zuen hizkuntza: hungariarrez idaztenzuen hasieran. Gero alemana erabili zuen eta azkenean in-gelesa. Bere libururik arrakastatsuena, Darkness at Noon(1941), ingelesez idatzi zuen eta handik aurrera Shakespea-re ren hizkuntza erabili zuen.

Berriz esan behar dugu. Ez dugu ezagutzen bi hizkun-tzez idatzi izan duen idazle handirik. Nahiko lan ematendu hizkuntza batez ongi idazteak.

Ez dugu batera ziklista eta futbolista puntakorik izanden pertsonarik ezagutu. Ez eta aldi berean bi hizkuntzezestilistikan goi mailara igo denik.

Diglosia euskal idazleetan: Bernardo Atxaga

Erdararen eragina euskaraz entzutetsu diren idazleen-gan ere suma liteke. Guztiok maite eta aintzakotzat dugu


JAKiN93

B e rn a rdo Atxaga: azter dezagun gaingiroki beraren lantxiki bat:

Bi letter jaso nituen oso denbora gutxian5 or. «bi egunetako tart e a rekin»: «bi eguneko» esan

dute beti gure gurasoek Gipuzkoan eta Bizkaian.• «city amerikano honetan»: amerikano city hone-

tan. Zazpi probintzietan jentilizioa substantiboaren aurre-an ipintzen dute: israeldar gizona (Leizarraga), azpeitiargizona (edo Azpeitiko gizona), zeanuritar gizona, xibero-tar gizona. Txirritak: «Frantses euskalduna». Izen propioe-kin bakarrik erabiltzen dute baserr i t a rrek atzean: Pedroazpeitiarra.

• «dolar bat eman nion sari bezala»: dolar bat emannion sari edo saritzat. Erd a r a ren eragina: «c o m o re c o m-pensa».

6 or. «galdetu zidan (...) english dotorean»: englishd o t o re z. Paradigma zuzena «euskara z hitz egin» da, eze u s k a ra n. Horrela zioen Leizarragak eta egungo egunekob a s e rr i t a rrek. Leizarraga: «Apostoluak lenguaje arro t ze zmintzo», «lengoage propiaz mintzatzen», «gure lengoagezmintzatzen» (Apostoluen eginak II).

• «english kaskarrean»: english kaskarrez.• «o r a i n d i k baneukala»: a rt e a n baneukala. Horrela esa-

ten dugu giputzok eta bizkaitarrek ere bai. O r a i n d i k, or-dea, orainaldirako bakarrik erabiltzen dugu: oraindik ba-daukat.

8 or. «artzai guztiak urtean behin egiten genuen fes-tara»: «guztiok» hobeto.

• «Horixe gara artzai guztiak»: hobeki «guztiok».• «hasiera batetan»: espainolaren itzulpena: en un co-

mienzo. Gure gurasoek ( h ) a s i e r a n ( E rrezil eta Goierr i k ozenbait baserritan ( h ) a s e r a n eta sortaldean haspentan,hastapenetik, hastetik...).

9 or . «nire semeak koskortuz zihoazen»: gure semeak.Horrela esaten zuten gure gurasoek.

• «E n e h e rrian bizi izan nintzen artean»: G e u re h e rr i a n .• « h o rtxe dauzkat n i re mimosak eta n i re a rro s a k » :

hortxe dauzkat neure mimosak eta neure arrosak. Erreflexi-boak horrela esan ohi dira. Horrela Leizarragak eta Axula-


JAKiN 94

rrek beti. Horrela egungo egunean toki askotan, eta biz-kaieraz mintzo den eskualde guztietan.

12 or. «larogei urtetara ailegatzeak»: urtera (Gipuzkoaosoan eta Bizkaia osoan).

14 or. «nire errain irlandarraren izena»: nire irlandar(1) errainaren (2) izena. Horrela esaten dute zazpi probin-tzietan.

• «Ez dudala ezer kontatu nahi n i re bizitzaz»: n e u rebizitzaz.

• «handik haur bezala atera zelarik»: erdarazko como:handik artean haur zela atera zelarik; edo handik haurtza-roan atera zelarik.

17 or. «Bere aita bedeinkatua»: Beraren aita... Bizkaie-raz eta mugaz bestaldean ongi bereizten dute: «Amak beresemea maite du. Beraren (haren) ahizpak ez».

• «Old Martin andregaitu egin al zaigu edo zer?»: gi-zona andregaitu egin al liteke? «Andregaia egin, andregaiabilatu, andre hartu du» esaten dute euskaldunek.

18 or. «english kaskarrean defenditu egiten naiz»: en-glish kaskarre z. Euskaldunek, zein tokitan den, horre l aesaten dute: «erderia ere lardaskatzen du, murd u s k a t z e ndu, saltsatzen du, erdaraz bar-barka egiten du...».

• «Zergatik ez dun ekartzen hire ahizpa hori»: heure.• «Nola ez dit hori kontatzen —galdetu nintzen»: gal-

detu nion neure buruari edo egin nuen neure baitan...• «Lana elkarrekin egiten genuen, mendian, basamu-

til bezala»: erdararen kalkoa: como: ...mendian, basamutil.Maisu dago Idiazabalen. Goizuetan mediku dago.

24 or. «hamabost pauso ematen genituen»: ongi dago.Iparraldekoek oso ongi: hamabost urrats egiten genituen.

• «Ba akaso hori esango luke, baina bai ederki okertue re»: «equivocarse» esateko non esaten da o k e rt u? «Okeribili», «oker egon», «oker pentsatu» entzuten da baserrie-tan.

25 or. «Nire aita zenak»: Gure.29 or. «Ez zuen batere balio nesketarako, nik baino

gutxiago o r a i n d i k»: nik baino a re gutxiago. Giputzok etabizkaitarrek espainolezko «todavía» hiru modutara esatendugu: 1. «Oraindik» orainaldirako: Oraindik gaztea da. 2.


JAKiN95

« A rtean» iraganerako eta etorkizunerako: Gure ama hilzenean, ni artean ume koskorra nintzen. Zu ezkontzen za-renean, ni artean ume koskorra izango naiz. 3. Are, area-go: Ni ona naiz; zu areago. Petra jatorra da, Olatz are jato-rrago.

30 or. «Nik uste a p a i z a berak ere beldurra ziola»: apai-zak berak. Euskarak, gaztelerak bezala, ongi bereizten ditu«él mismo» y «el mismo»; «él mismo» denean, biok era-man behar dute ergatiboa.

40 or. «n i re familian andreak beti izan dira egosko-rrak»: gure familian.

• «askotan esan ohi diot nire semeari»: neure; ongien«geure» semeari. Erreflexiboa eta komunikatiboa.

41 or. «Boisera jaitsi eta bi urtetara»: bi urtera, gipu-tzok eta bizkaitarrek.

• «nik fumatu egiten nuen, Iharrak berriz, d a n t z a» :«dantzan» sarriago entzuten da.

42 or. «basoak tiraka eta horrela ibiltzen ginelako»: el -karri tiraka.

• «Eskatuz gero, azkar asko ematen zuten dantza»:baietz esaten zuten.

49 or. «neskei zuzendu zitzaien»: Se dirigió a las chi-cas. Erdararen itzulpena. Neskei mintzatu zitzaien.

50 or. «Hitz pare bat». Tokirik gehienetan horre l a x eesaten dute. Bizkaian hobeto: pare bat hitz. Bizkaian etaGipuzkoan paradigma berean: dozena bat hitz, dozenabat berba.

56 or. «Izerdia sortu zitzaidan niri»: «izerdia atera, ha-si, bota», entzuten da usuago. Goizuetako baserr i e t a n«izerdia sartu» ere erabiltzen dute. Eta Baztanen «izerdiale(he)rtu zaio» entzuten diet baserritarrei.

• «Iharrak ere egin zuen zerbait, bera zen serioarekin».E rd a r a ren itzulpena dirudi: con lo serio que era él: «ho-rren serioa izanagatik, izan arren, izanik ere».

• «Moztuta gelditu nintzen»: espainolaren itzulpena.«Quedé cortado». Iparraldean «Muturik gelditu nintzen»entzuten dut. Gure artean baserritarrek: «Zer esan ez ne-kiela gelditu nintzen», «Hitzik gabe gelditu nintzen».

57 or. «aitona hura su batean jarri zen»: sutan, sututa.


JAKiN 96

• «Inork ez ziola minik e g i n g o»: minik emango. «Minh a rtu/min eman», esan dugu guk beti. Egia da Iparr a l d e a n«min egin» esaten dutela. Frantsesez, ordea, espainolezbezala, «faire du mal» (hacer daño) da.

58 or. «bere inguruan bildu ziren»: haren, beraren in-guruan bildu ziren.

60 or. «amenazua azaldu behar izan zuen»: amenazuaegin, amenazatu egin zuen.

• «jateko nahi nituen pudding txokolatezko guz-tiak»: jateko nahi nituen txokolatezko pudding guztiak.

62 or. «etsai amorratua zela oso aspaldi batetik»: osoaspalditik, aspaldidanik.

• «nire aldetik ibili nintzen»: neure aldetik ibili nin-tzen.

• «preparadore bezala hartu zuen gizona». Erdarareneragina: como: preparadore hartu zuen gizona.

64 or. «kolpetik edade bat hartu izan balute bezala»: de-rrepente, bat-batean, egun batetik bestera, kolpera zahar-tu izan balira bezala. Baserr i t a rrei hauxe entzuten diet:«Kolpera gaixotu zen: bat-batean» eta «Kolpetik (kolpeazela kausa) gaixotu zen eta sekula ez zen sendatu».

• «Beraiekin egon nintzen aurreneko berrogei bategunetan»: egunean.

• «Eta askotan neroni izaten nintzen zurru m u rru a kbidean jartzen zituena»: nituena. Espainolaren kalkoa. «Yoera el que ponía». Paradigma zuzena euskaraz: Ni naiz horiegin dudana, zu zara hori egin duzuna, bera da egin duena,gu gara hori egin duguna...

* Komeniko litzateke Iparraldean bezala, jarr i / e z a rr iedo ipini bereiztea. Jarri pasiboetan ongi da. «Ezarri etaipini» aktiboetan hobeki. Egia da Gipuzkoan ez dugulabereizten.

66 or. «udazkena hasieretan zegoen»: en los comien-zos: udazkenaren hasiera zen, udazkena hasipenean zen...

68 or. «Sartzen da orduan Jimmy»: erdararen itzulpe-na. Baserritarrek: sartu da Jimmy, sartu zen Jimmy.

• «Nahiz eta frigorifikoan (...) egon»: Nahiz eta mol-derik espainolena da. Euskaraz konjuntzioak, atzizkiak...azkenean hobeto daude: ...egon arren, egonagatik.


JAKiN97

72 or. «bost m i n u t u t a n h e m e retzi (...) jasotzen zuela(harria)»: bost minutun.

• «Irabaztuna a s e g u r a t u a [=tenía un seguro] zegoelapentsatzen zuten denek». Irabazlea nor izango zen jaki-nean zegoela..., nork irabaziko zuen bistan zegoela pen-tsatzen...

73 or. «nire semea»: hemen nire sobran dago. Esateko-tan: gure semea.

74 or. «Halere ez nion nire zelata egiteari utzi»: Niresobran dago. Eta ipintzekotan, neure. Sarriago entzuten da«zelatan egon». Halere zelatan egotetik ez nintzen geldi-tu. Eskolatik gelditu da. Etxera joatetik gelditu da.

76 or. «Aitonaren pikardiak ukatzen zidan Iharrarenmarka jakitea»: ...galarazten zidan Iharr a ren marka jaki-tea. Aitonaren pikardiak zirela eta, ezin nuen Iharr a re nmarka jakin. Aitonaren pikardiak zirela kausa...

77 or. «hire aita irlandar»: hire irlandar aita.82 or. «builaka hasteko gogo izugarri b a t n e u k a n » :

gogo izugarria.86 or. «min haundia ematen diala hire bi lagunak

hola ikustea»: ikusteak.88 or. «Aberatsenak aukeratu nituen kontrario b e z a -

l a»: aukeratu nituen kontrario.89 or. «nik nire irribarrearekin esan nahi izan niona:

neure.• « I h a rrak aurreneko txandako b e rd i n a k egiten zi-

tuen»: txandako b e r a k. Egungo egunean maiz nahastendira berdinak (parecidos) eta berak (los mismos). Ikus Txi-llardegiren gramatika bikainak gai honetaz dioena.

Bernardo Atxaga: ondorioa

Ikusten dugunez, Atxagaren lan bikain honetan erebatzuetan espainolaren eragina nabari liteke.

Honekin ez nioke Atxagari inongo meriturik kendunahi. Artista da eta euskararen alde egin duen lan txaloga-rr i a rengatik euskaldun guztion onginahia ongi irabazia du.

Hauxe esan nahi dut. Erdarak alderdi askotarik ingu-ratzen gaitu. Diglosia gorrian bizi gara.


JAKiN 98

Eta ez da izan eta ez da sekula izango bi hizkuntzezondo mintzatuko den herririk.

Euskal Herriaren hizkuntza euskara izango da ala es-painola edo frantsesa. Eta aurrerakoan ere orain arteko bi-detik joanez gero, seguru baino seguruago azken biok ba-karrik geldituko dira bizirik Euskal Herrian.

Hizkuntzalariek elebitasuna gaitzesten

Miguel de Unamunok euskarari buruz batzuetan pe-llokeriak esan zituen. Jakin ere, gixajoak euskaraz erdipur-dika zekien. Hizkuntza modernoez ere gauza handirik otezekien galde liteke. Alemanez bazekiela esaten zuen ahobetean. Alemanekin elkartu, ordea, eta ez zen alemanezlau hitz elkar josteko gauza. Honatx euskararen kontrakoberaren oinarrizko ustea: «(...) El vascuence, por su índolemisma, no puede acomodarse a la vida moderna (...)».

Euskararen problema ez da beraren ezina edo mundum o d e rnoan sartzeko dituen aldapak eta trabak. Euskara-ren problema euskaldunok gutxi izatea da. Gu, euskaldu-nok, txinoak bezala mila milioi bagina, euskara ez litzate-ke galduko.

Unamunok, baina, txepelkerien artean, egia boro b i-lak ere esan zituen.

Eta egia borobilon artean hemen bat:

(...) El vascuence y el castellano son incompatibles, díga-se lo que se quiera, y si caben individuos no caben pue-blos bilingües; es éste de la bilingüilidad un estado tran-sitorio (...).

Honetan Unamuno zuzen-zuzen zebilen.1998ko uztailaren seian Madrilen «XIII Congreso In-

t e rnacional de Hispanistas» hasi zen. Kongresu horre t a n1 . 0 0 0 ren bat filologo, hizkuntzalari, kritikari, kultura gi-zon eta historialari elkartu ziren.

Hispanista horiek bigarren egunean Sorian batzart uziren. Egun horretan atera zuten ondorioa El País-ek hizkilarriz ekarri zuen (1998.VII.8): «Los hispanistas ven el bi-lingüismo como el mayor peligro para el idioma».


JAKiN99

Asociación Internacional de Hispanistas-eko buru zenAgustín Redondok, La Sorbonne Nouvelle-ko irakasleak,garbi azaldu zuen kongre s u a ren asmoa:

enseñar y defender un idioma que representa a 400 mi-llones de personas.

En estos momentos, anadió el presidente de los hispa-nistas, el peligro más importante con el que se enfrenta el es -pañol es la situacion del bilingüismo que se da en muchos lu -gares, ya que puede llegar a ser dominado por la otra lengua(italikoz neuk idatzia).

Euskal Herrian elebitasuna erdaldun herrian sartzekozubia da. Zubi horretan gaude orain: diglosian. Hurrengourratsa denok espainolez hitz egitea izango da eta Iparral-dean frantsesez.

Geure buruok engainatzen ari gara elebitasuna alda-rrikatuz. Euskal Herrian espainola ala euskara garaile ate-rako dira. Biak garaile ateratzea ezinezkoa da.

Hona Katalunian UNESCOko Zuzendari den FélixMartí-k 1994an esaten zuena:

Sería deseable que el catalán fuera la única lengua oficialde Cataluña, porque el bilingüismo es una forma de conde -nar a muerte a la cultura débil (italikoz neuk idatzia, E lDiario Vasco, 1994.VI.10).

Elebitasuna dela eta, espainolak eta katalanak kezka-tuta badaude, guk nola egon behar dugu? Atera kontuak!

Euskaldunon jokabideak hauxe izan behar du: euska-raz egin behar dugu eta ahal izanez gero ingelesez ikasi, es-tranjeroekin (espainolekin eta frantsesekin, adibidez) ber-ba egiteko. Hau egiten ez badugu, gureak egin du.❡


JAKiN 100

Bibliografia

Arce, Margot: Impresiones. Notas puertoriqueñas, 1950, 139-140 or.Ariztimuño, Jose de: La democracia en Euzkadi. Lucha de idiomas en

Euzkadi y en Europa, Donostia, Erein, 1986.Baetens Beardsmore, Hugo: Bilingualism: basic principles, Clevedon,

England, Tieto, 1982.Beaujour, Elizabeth Klosty: Alien tongues: bilingual Russian writers of

the «first» emigration, Ithaca, Cornell University Press, 1989.Fernandez Rodriguez, Mauro A.: Diglossia: a comprehensive biblio -

g r a p h y, 1960-1990 and supplements, Amsterdam (etc.), JohnBenjamins, 1999.

Garate, Gotzon: Erdarakadak, Bilbo, Mensajero, 1988.Gili Gaya, Samuel: Nuestra lengua materna, 1966.Guamani, Roberto: Saggi sull’interferenza linguistica, Florentzia, Casa

editrice Le lettere, 1981.Haugen, Einar Ingvald: Problems of Bilingualism, 1950.Instituto Caro y Cuervo (ed.): Los semihablantes bilingües: habilidad e

interacción comunicativas, Bogota, Instituto Caro y Cuervo, 1996.Lapesa, Rafael: Transculturación e interferencia lingüística en el Puerto

Rico contemporáneo (1898-1968).Lehiste, Ilse: Lectures on language contact, Cambridge, Mass., MIT

Press, 1988.Mackey, William Francis: Bilinguisme et contact des langues, Paris,

Klincksieck, 1976.Overbeke, Maurits van: Introduction au problème du bilinguisme, Bru-

sela, Labor, 1972.Pedraza, Pedro: Rethinking diglossia, New York, Language Policy

Task Force, Centro de Estudios Puertorriqueanos, CUNY, 1980.Pérez Sala, Paulino: Interferencia lingüística del inglés en el español ha -

blado en Puerto Rico, Hato Rey, Puerto Rico, Inter American Uni-versity Press, 1973.

Roca, Ana; Lipski, John H.: Spanish in the United States: LinguisticContact and Diversity, Berlin, Mouton de Gruyter, 1993.

Sarasola, Ibon: Euskara batuaren ajeak, Irun, Alberdania, 1997.Silva-Corvalán, Carmen: Language contact and change: Spanish in Los

Angeles, Oxford, Clarendon, 1994.Silva-Corvalán, Carmen: Spanish in Four Continents: Studies in Lan -

guage Contact and Bilingualism, Washington, Georgetown Uni-versity Press, 1995.

Williams, James Dale; Snipper, Grace Capizzi: Literacy and Bilingua -lism, New York, Longman, 1990.

Zentella, Ana Celia: Growing Up Bilingual: Puerto Rican Children inNew York, Malden, Massachusetts, Blackwell, 1997.


JAKiN101

entimentalkeria oso gaitz zabaldua da, eta ez nukeesanen —literaturzaleok haserretuko bazarete ere—

o s a s u n g a rria ez denik1. Negar egitea edo negarr a re nlekuko izatea nardagarria da maiz, egia da, baina uste

dut artistaren kongruentzia nardagarri bat ere badela. Edonahiago baduzue, patu barregarria. «E pois que cada tem-po ten seu tempo / iste é o tempo de chorar», esan zuenCelso Emilio Ferre i rok. Beti da negar- a roa ordea, poeta-rentzat. Arantzak egiten du eder larrosa. A, edertasunarenbila urratuaren odol tanta hori! Ez ote, funtsean, malurez-ko malko bat? Inoiz lorez betea egon ohi zen otartxo hu-tsa jasotzean, malkoa isurtzen zaio poetari, eta honelaxeaitortzen du: «Ari dut negarra». Ez du nolanahikoa, beraz,artista mota honek minberatasuna.

Lizardik malko poetiko asko isuri zituen, eta onartubeharko dugu noski denak ez zirela «ari dut negarra» esanbeharrerainoko faltsuak izan. Maitearen heriotza, esatera-ko, gai «poetikoa» izanagatik, semearenean ez bezala es-perientzia errealean oinarririk ez zeukana, oso trataeradesberdinez aurkezten digu «Mattasunaren illetea»-n edo«Etxeko kea»-n; amonarena lantzen duenean berriz, aldehandia dago «Amona» izeneko hartatik «Biotzean mindut» ezagunera:

JAKiN103

Gure poeten malkoa

❂

K O L D O I Z A G I R R E

❂

◗ Koldo Izagirre idazlea da. XX. Mendeko Poesia Kaierakbildumaren prestatzailea da.

S


Amonatxo bat bakarra daukat iñoiz ez lukena il bihar...Itzaltzen, baña, baidakust eta barrenak dagidat negar(...)Au neke latza!... Zergatik ete biyotzak dagidat negar?...Amonatxo bat bakarra daukat... Ene!... eta berak... il bihar!

H a s p e ren hori posea da, lantu artifiziala, sentimen-dua zinezkoa izan litekeen arren. Poesiaren gehiegiak,izan ere, kalte egiten baitio poesiari, eta poema hau ne-g a rtia da, malkoa ezkutatzen du desmasiak. Poeta lanbi-dea ikasten ari da, 1925ekoa zen poema. Modu errealista-goan landu zuen gai bera bost urte geroago:

Ol bat yaso ta ikusi dut musu ximela:parre-antxa, bizirik balirau bezela:

(Ots!Ots!

ler adi, biotz!)

ordun, ixar bat biztu du nere gau beltzak.Begioi malko ixil bat dardarka darite.Noizbait itxaro-kabi biur dan biotzak:

(Ots!Ots!

yauzika, biotz!)

«Agur! (oiuka dio) gorputz ximur maite!Agur, amonatxoa! Egun Aundirarte!...»

* * *

Biotzean min dut, min etsia,zotiñik-gabeko negar-miña.

GURE POETEN MALKOA• KOLDO IZAGIRRE •

JAKiN 104

Alatsu txoriak, uda-ondoz,negua du galazi-eziña.

Abadiak antolaturiko Lore Joko haietako batean (Sa-ra, 1867), «Ni nauk euskaldun, bai aspaldikoa / egundai-no aizkorak ezin hautsizkoa» esanarazi zion Elizanburu karbola bati. Lizentzia honek sortu zuen galarrotsik, epai-mahaiak behintzat juzku estua egin zuen konposizioaz,zuhaitzek ahorik ez dutela-eta. Poesiaren libro t a s u n a re naldeko borrokak —Vinson gerrilari bakar— itxura formalahartu izan du maiz, baina formaren ardurapean poesiarenf u n t z i o a ren nolakoa dago beti, eta horretan bere b i z i k og a rrantzia ukan zuten Xabier Lizard i ren jarrerak etaobrak, ingurune hiperpolitizatu batean beti jokatu zuela-ko poesiaren autonomia begiratzearren. Horrela, olerka-riek mende erdi eta gehiagoan ezin egin izan zutena bu-rutu zuen Lizardik: «bezala», «iduri», «antzo», «hala» mo-duko alderagailuak eta gidoi-parentesiak baliatuz, gurepoesiaren garapena azkartzeko baitezpadako tresna emanzigun: analogia poetikoa.

G u re poetaren aurkikuntza horri esker dakigu orainu d a b e rria urdinez janzten den neskatxa dela; elurt z a re nh o n d a rrak «emazte zuhurr a ren zapiak» direla; basoa«atsedenaren eliza» dela eta uda «suzko itsasoa», eta huradugula «uda igarotzeko ontzia»; izotz ondoko eguzkia« n e g u a ren barrea» dela eta «neguak bere sudur ospelduz o rrotza» sartzen duela gure etxean... Aurkikuntza xaloeta partzial hauek bideratu zuten poeta, apurka, adieraz-pen ausartagoetara: «Aingura bota dut Arratsaldean / Oi-na ezarri dut Udazkenean.» Iruditeria mailako lorpenok,alabaina, ez zuten poeta errazkerian mugatu. Orixek ahol-katu moduan beti goragoko asmoz, bere poemek gero etadistira partzial gutiago dute, metafora baliabide teknikobezala ulertzetik poema bera metafora handi bat bezalalantzera jo baitzuen, amonaren heriotzaren trataerak, adi-bidez, frogatzen duen bezala: «Biotzean min dut» eresitik«Asaba zarren baratza» eta are «Euskal Pizkundea» poemasinbolikoetara dagoen aldeak adierazten du poetaren ebo-luzioa.


JAKiN105

O t a ñ o ren malenkonia ukatu zuen Orixek, eta Amerikah a rtu zuen ziegatzat, bere barrenekoak entzuteko. Otañok,izan ere, egiten ahal zuen amets Euskal Herri jator batekin,p resabiniano, euskaldun, baserr i t a r, etern o a rekin. Egia da«Zazpiak Bat» izeneko poema egin zuela, egia da semeariaizkora eskuan hartu eta indarka hasteko esaten diola gal-dutako foruei eginikoan, baina funtsean ez du beste EuskalH e rria bat amesten, eta ez da zapaldu bat, subjektiboki.Orixe zapaldu handi bat da, ezin du malenkonian aterbetu,atzean uzten duena herri baten suntsimendua izan da, etau rteetako alferrikako lan bat, maila pertsonalean. Bi polohorien artean, «Amerikako pampetan» eta «Amate batenitzalpean» poemek hartzen duten mende erdi horretan etabiek ere ordezkatzen duten jarrera guztiz kontrajarri horiena rtean kokatzen da, nolabait, exilioko poesia.

Hiru izen nabarmenduko nituzke nik exilioko poetakbezala: Monzon, Etxebarria eta Zaitegi, eta azken hau har-tuko nuke exilioak, exilio politikoak alegia, sorrarazi ohiduen poesiaren egile eredutzat. Utzitako lurr a l d e a re ndeia, hizkuntzaren hotsa, galdutako lagunak, urru n d u t a-ko zapore, hotz-bero eta koloreak, herrimina, malenko-nia, etorkizun libre baten ametsa... inondik ere, poeta exi-liatuen prototipoa izan genuen Nazim Hikmet-en gaiakdira (Arestik itzulitako Lau Gart z e l a k h a rtan baino hobeikusi genitzakeenak Lanbide gogorra dela erbestea i z e n e k obilduman). Horiexek dira Iokin Zaitegiren gaiak ere.

EUSKEL KANTA ATZERRIN

Euskalerri laztana, nire pake-giro!Gogoz beintzat, zugana banator berriro.

Oi! urrezko atedun amets-baratz urdin!Andre Poesi lagun, natortzu errimin.

Begiak malkoz lauso, biotzak poz-dardar...ta erriko bidaso buruak darakar.

Atzerrin dut iauregi, txabola txikarra.Nire goseren ogi, begien nigarra.

Erri, zure gomuta niregan gau t’egun:zurekiko apeta orain dut ezagun.


JAKiN 106

Begitan zaitut eder, izar antzo dirdai:gogoz bazterrik bazter ari nauzu aznai.

Nire aitak matsondoz apain zun leioa:makur adar-iarioz dan txermenondoa.

Saroi itzaltsuenean dago basetxea:mendi barrutietan esirik larrea.

Gazteak inularrez maite duten dantza:alai baseliza-aurrez dager enparantza.

Ioale ots ezauna urrundikan dantzut:iduri aur bakuna, nauzu belarri-zut.

«Txirikiti-txainia, biar igandea:Ai nuke kantaria, nire tripa asea».

Gau-ametsaren zeru! Sagastian nabil...Bai zutela ao-keru, sagarrak nire urbil.

Zure ilerrin bederen, biar edo etzi.ai nuke gentza-atseden, gurasoen erri.

Beti erbestean idatzi zuen poesia Zaitegik. Gazte zela-rik ere, ikasketak amaitzen ari zen Belgikatik igorri zizkionb e re zirr i b o rroak Lizardiri. «Olerkari-arnasa izanik iru d i-tzen zait lanari ez diozula ekiten behar adina astiz, biho-tzean dezuna lasterregi jalgitzen dezula, hots, neurt i t z aaski landu gabe, bixitu gabe». Lizardiren diagnostikoa zu-zena zen hagitz; esan liteke gerora ere Zaitegik ez zuelab e re poesigintza behar adina landuko, gogoz ekin zionarren. Ia beti isurtzen zaio prosaismoren bat, eta gaia lan-tzeko erak askotan dauka artifizialtasunetik. Zaila da sor-terriaren nostalgiaz topikoetan ez erortzea, eta esanen ge-nuke horretan oinarritzen dela, hain zuzen, erbesteratua-ren gaitza: iragana du etorkizun. Iokin Zaitegik dotore-ziaz, goi-asmoz eta neurtitzetan zenbait berrikuntza eka-rriz pairatu zuen gaitz hori.

Poema horretan neke handirik gabe atzematen ditu-gu Lizard i ren eraginak poesiaren pertsonifikazioan etaaditz trinkoen erabileran, berbarako, baina batez ere poe-tak begiak lauso, malkotan edukitzeak, dakarkigu Lizardiakordura. Bai, sentimentalkeria hori ere Lizardiri zor diogure poesiak, eta poeta berez malkontzi hutsa delako us-


JAKiN107

teak baluke arrazoirik Salbatore Mitxelenaren form u l aeder hura irakurrita, «zeinen ederra den olerkaritza / bio-tzak min duenean!». Aipatu behar ote dugu hasperen ho-nen iturburu testuala? Prefosta, Lizard i ren obra osoa la-burbiltzen da hor.

L i z a rd i ren eragina luzea eta sakona izan zen, huraxebaitzen erre f e rentzia nagusi eta baliagarri bakarra gerr a o n-doan hemen, barne-exilioan, idazten hasi ziren poeten-tzat. Lekuona gazteak ere, gazteago zenean, Lizard i re neraginpean idatzi zituen bere lehen poemak. Sozial-errea-lismoaren eragina ukan zuen gero, existentzialismoak ku-tsatu zigun ondoren... baina ez ziren, haatik, noraezeaneginiko ibiliak. Sortzaile kontentagaitza estiloan, Lekuo-nak aitortua du ez dela idazteari lotzen «luma berritu zaio-la nabaritzen ez duen bitartean». Egia da, testua obra este-tiko konplitua bezala aurkeztu izan digu beti. Bere poe-mak, eta baita liburuak ere, sistema koherenteak dira, per-fekzio batean eskaintzen zaizkigu. Horregatik ez da JuanMari Lekuona epigono izan inoiz, ibili den eremuetan. Ezdu lizardismorik egiten, ez arestismorik. Edonoizko fase-takoak direla, inkonfundibleak ez ezik balio absolutukopoemak ditugu bereak.

Errota zahar maitea,uraren ertzean.Uraren ertzean tabasati beltzean:Negar egiten duzu alea txetzean.Ni ere triste nabilzutaz oroitzean.

Zotin sekua dagi errotarriak.Itzalitako izar-distirakdira niretzat zure begiak.

Izar eder bat dago hor goiko lepoan.Errota zaharra, berriz, errota zokoan.Berebiziko pena


JAKiN 108

badaukat barruan:Ezin gintezke bizi elkarren ondoan.

Bizitza-legea nahi dut onartu.Horrela beharrakoraiaz hartu.Berez dihoana zertan behartu?Nigan, ordea, ez nauzu fio;nire ahalmenak ez du balio.Sentitzen badutberriz haren kanta(errotaren tranka)barne-minduraz nagoke berriro...Errotaren oihuz maluraz nauzute.Zigor hau nirekin izango dut betihiltzen naizen arte!

L i z a rd i ren «Zuaitz Eroria», Lauaxetaren «Langile erail-du bati», Lekuonaren «Errota zahar», Miranderen «Zakurhila»... oro har, erori, kolpatu edo suntsituaganako atxiki-mendua nabari dugu guztietan, badirudi poetek barnera-tua dutela derrota kolektibo bat, alegoria desberd i n e t a nkantatzen dutena... Aspaldiko kontua da Elizanburu re n«...aizkorak ezin hautsizkoa» hura. Epikotasun lorios bete-tik urrunduta, suntsimendu baten zantzuak kantatzendizkigute XX. mendeko poeta gailenek. Derro t a ren kon-tzientzia honek ez garamatza ordea malkokeriara: poetakaskatasun egarri handi batean kantatzen du «hegoak eba-ki banizkio...». Hain zuzen, «txoriñoak kaiolan tristerikdu kantatzen...» horren ondorio eta erreakzio dugu, poetaez baitago jadanik kaiolan, ez da identifikatzen ez zuhai-tzarekin, ez langile erahildurekin, ez zakurrarekin, kanpo-tik ari da —derrotatua baina biktimismorik gabe— eta go-razarre egiten dio eroriari, hari zuzentzen zaio, memorianjasotzen du, bere poesia ez baita lanturako, malkoa isuri-ko duen arren. Irakur dezagun berr i ro Lekuonaren poe-


JAKiN109

ma: erro t a ren oihuz —interpreta bedi oihu ezaren oihuz—m a l u retan den arren, «bizitza-legea nahi luke onartu», etaaitorpen horrek darama gero Porlandi-ra:

Baina utz dezadan artzain bizitza ezti,baserri birako bakezko barruti.Mindura berrian kanta nahi dut beti.Min dut egiazki.Baina hobe dugu gauza asko galtzeaeta ez pobreak goseak hiltzea.

Poeta malkontzia izanen da, baina ez negartia. Aregehiago, negarretik malkora dagoen bilakabidea da gurelirikaren eta are gure poesia moderno osoaren garapena.

Zuaitz bat, urtezua, lurrera botea...Zaarra izanagatik bazun ark osasun betea!Ondoan orra agiri, zornak ezotua,aizkora ankerraren ebaki sarri-berritua.

Erorikoan lurraren kontra hautsi ez diren adarrak ze-rurantz luzatzen ditu erruki eske; zuhaitz lagunak dar-darbatean daude, lurra nahigabez, haizea zinkuruz, ihes dagi-te txoriek... Amiltze honen deskribapenaren ondoren, es-ker gaiztoaren parabola bat garatzen du Lizardik, gizakia-ren ezinasearen alegia bat zehazki taxuturiko laukoetan;azkenik badatoz idiak, itzainak kate bat lotzen dio, zerra-ren hotsa entzuten da urrunean...

Baaramakete, eraman, zuaitz eroria...Errukia garaituz, betor nerekoikeria.Baaramakete, eraman!, bestela mendiaezpainikek gehiago begiaren pozgarria.

Badaramate zuhaitza noski, eta adarrak kenduta en-borra emanen diote zerrari, ez zaigu besterik esaten. Lizar-d i ren poema Arestik jarraitu zuen, dokumental berare nhurrengo sekuentzia balitz bezalaxe.


JAKiN 110

Aleman barkua atrakatu da Zorrotzan. Zimentua dakar, ehun kiloko sakoetan. Bien bitarteanAnton eta Gilen zeuden zerrarekintronko hura erdibitzen. Sokarekin... Eztago kablerik... Bestela...Tira eta tira, Orain Anton, gero Gilen, eznaiz hilen, Gilen.Hemen euskeraz ta han erderaz. Birao egiten zuten.Okerbideak ezpaitaki mintzaerarik, berdin tratatzen baituerdalduna etaeuskalduna. Arbolaren neurriak hartu nituen. Antiojuak bustitzen zitzaizkidan. (Amak gauean pentsatu zuen errekara erori nintzela). Eta esan nuen:Beti paratuko naiz gizonaren alde. Gilen.Anton.

Ikusi duzuen moduan, Lizardiren poema irauli egitendu Arestik, eta ez nagusiki ruralismoa gaindituz zuhaitzaZ o rrotzako portura ekartzen duelako; hori, garr a n t z i t s u aizanagatik, bigarren mailan ezarriko nuke nik. Poema bie-tan metafora zuhaitza da, baina Are s t i ren begiak ez dunaturan pozgarri, gizakiari erreparatzen baitio lehenik,horixe da batetik bestera dagoen koska ikaragarria. Lizar-diren poeman «aizkora ankerrak» bota du zuhaitza; itzai-na keinu tragiko bat diseinatzeko baliabidea besterik ezda; lana bazegoen, langilerik ez. Arestirentzat zuhaitza la-naren metafora da, ankerkeria ez dago zerran, baizik eta


JAKiN111

langileei eragiten zaien izerdian. Lizardik urrunean entzu-narazten digun zerra-hotsak zirrara sentimental batezd u rduzatzen gaitu, zerrautsak errautsa ekarki gogora...A restik ez digu zerr a ren hotsa entzunarazten, tro n t z a l a-rien biraoak baizik, handik Anton, hemendik Gilen, biakberdin madarikatzen... Eta eszena horren aurrean, Lizardi-ren kontenplazioa ukatzen du Arestik, ikusle pasibo izate-tik poemaren zati izatera ematen du urrats poetak, enbo-rraren izariak hartzen ditu okerbidearen handia neurtze-ko. Pauso horretan, sinbolismotik errealismora dagoen al-dea iragaten du euskal poesiak, mende honetan gure poe-siak ezagutu dituen iraultzetarik bat ekarriz.

Neurtzerakoan antiojuak bustitzen zitzaizkiola esatendigu poetak. Negar egiten duela ulertzen dut nik, gizona-ren ahuleziaren eta lanaren handiaren arteko desore k a kamorratuta, inpotentziak gainez eginda. Malkoa isurtzenzaion aldi bakarra du ia bere obra osoan, eta zeharbideza i t o rtzen digu, ahalke da, ez du lirikotasun merkea eginnahi edo sentimentalkeria baliatu. Lizardik zuhaitzagatikegiten du negar, gizaki abstraktuagatik; Arestik izenak etaizerdiak ezagutzen dizkien gizakiengatik egiten du negar,gizon konkretuaren alde dagoelako: Anton, Gilen.

Arestik modernotasun bat ekarri zuen Harri eta Herriobrarekin, bistan da: negarra desagertu egiten da, malkoatxukatzen du, esan liteke poetak debekatu egin nahi due-la lantua, kontestaziorako, salaketarako duela poesia.

Esanen dutehau poesia eztelabaina nik esanen dietPoesia mailu bat dela

Horra definizio arestiarra berez definiezina omen denarterako. Irakurri batean sinplista dirudien ozarkeria hauonuragarria gertatuko zen gure poesiarako. Jokin Apalate-giren Burnitik poema liburuaren portada gorazarre inplizi-


JAKiN 112

tu bat izan zen, I letraren ingudean jotzeko mailua da es-ku batek eusten duen T letra; mailuaren forma hartu zuenA rt z e ren poema bisual ezagunenetakoak; Ibon Sarasolakomenezko interpretazio formalista bat egin zion: «mailuguztiak poesia dira, baina ez poesia guztiak mailu»...

Azalean baino ez da xaloa definizioa. Huts larri bateginen dugu mailuari, esate baterako, harria bera kontrajar-tzen baldin badiogu. Errazkeria da hori, benetako poesiairaintzen duen ebidentzien eremua. Irudi hori, bestalde, Io-kin Zaitegik baliatua zuen lehenago, «Argin zarra» poeman:

Erriko arrobian ari nauzu argin,etengabe diardut gau ta egun... ekin!nekeak leporatuz biotz-eskuak min,nere amets ederra egi biur ledin

Arri mokorrak artu ta, gogoa larri,nere bizi osoa barren diet iarri:arpikoz iardun oi dut buru ta belarrigai zakarrok itzuli nairik izar-arri

Poema definitorio hartaz gain Harri eta Herri-n mai-lua aipatzen duen bakarrean, «Kantabriako itsasoa kolpe-ka jotzeko» darabil Arestik. Ez dezagun, beraz, poetak hi-tzari eman dion balioa makestu, mailuak goragoko zerbaitadierazten du. Estetika obrerista baten aldekoa diru d i e ndeklarazio honek badu barnean egia sakon bat. Ez duagintzen nolakoa izan behar duen poesiak, honen izaerazeginiko hausnarketa baizik ez da. Mailua lanabesa baita,poesia tresna da, ez helburu. Honenbestez, Arestik trenka-tu egiten ditu «artea arte alde» leloaren hari ugariak, zer-tarako bat daukalako da poesia baliabide. Gabriel Are s t iidazle fundazionala egiten duten osagarrietako bat duguhauxe. Mailuaren sinboloaren bitartez, euskal poesia au-


JAKiN113

tokontzientziara iristen da, bere burua definitzen ausar-tzen da. Aitor dezadan, niretzat behintzat, harako «etorki-zunez beteriko arma» kurtsi samar hura baino bortitz etabaliagarriagoa egiten zaidala bere biluzian, edozein joeraliterario hautatuagatik.

Alabaina, gure poesiak arbolaganako errukia gizona-ganako maitasunaz eta honen aldeko borrokaz aldatuzuen arren, malkoak badu halako indar misteriotsu batpoetari idaztera eragiteko, poeta hori «poeta erre a l i s t a »izanagatik, beharbada poesia ez delako espiritu hipermin-beren terapia bat baino. Kasu hau dateke, besteak beste,Manex Erdozaintzi-Etxartena. Poesia ez zela bakarrik sen-timendu bat, tripako mina ere bazela, borroka baten elea,defendatu zuen gure poetak. «Iragana eta geroa oraineanlotu nahi lituzkeen amets bat» du poesia, bakoitzaren bi-zitzeak dakarren tirabiraren gunea, eta honen hitza. «Poe-siak ez du buru-buztanik, baina ez da gezurtia.» Ezta dola-men kantua ere, baizik eta «bere kuskutik ateratzen ariden langile gizarte baten elea.» Hitzok estu hartuta, iritziokerra aterako genuke Erdozaintziren poesiaz. Itxaro Bor-dak ongi ikusia duen moduan, Erdozaintzi saiatzen daIparraldeko kutsu erlijiozko poesiaren eta Hegoaldean ga-rai horretan idazten zen poesia sozialaren artean bide liri-ko desberdin bat bilatzen. Presuner ohien frantsestasunamadarikatzen du eta herr i a ren izerdiaz liluratzen da, egiada, baina bere poemak irakurriz ikasiko dugu, hala bere a n ,nola kanta primadera bihotzean edo zein hasperen eginizarrei beha.

Gau bilduanNigar bat ixuri nuenIzen baten gainean...

Bizitzaren adin borobilduan:Akidura eta higaduraJoaten zaizkidan urteen nostalgiaUrrunean galtzen diren oroitzapen higatuakBizitzaren adin borobildua!

Gau bilduanNigar bat ixuri nuenIzen baten gainean...


JAKiN 114

Nigar batTristeziaz betea

Oroitzapen higatuen nigarra!

(...)

Izen ahantziak lerro-lerroIzen ahantziak beren bizitasuneanGoiz hontan gogoratu zaizkit

BerriroAtzartzeanIzen ahantziak lerro-lerro

Izen ahantziak beren samineanGoiz hontan piztu dizkitSuakEta gogoratu zaizkit

Berriro...

Gauaren suanNigar bat ixuri nuelakotzZure izenagatik...

Nigar bat Epelduraz betea

Izen gogoratuen nigarra!

Bizitzaren gutizia borobilduan:Hats eta izerdiHeltzen zaizkidan eleen murmurikaUrrunean ageri diren begi bustiakBizitzaren gutizia borobildua!

NonbaitekoElearen hitzak

Soaren dirdirakMusuaren beroak

Soinaren mugimenduakItsasoarekinhaizearekin...

Bizitzaren gutizia borobilduanIgurikatzen ditut

Zure izenaren harainditik...

Zure izenaren honaindianNigar bat ixuri nuelakotz, guztizia berrien nigarra!


JAKiN115

Tankera hartu diozue noski, poetak bihotzetik egitenduela negar, hor hartzen baitu min. Oinazea ez da betimalkotan neurtzen, beraz, baina onartuko didazue noskib i h o t z a ren malkoa ez dela posible lehenago malko fisikobat ez baldin badago; alegia, analogiaz baliatzen dela sor-tzailea. Bihotzak begiaren ordezkoa egiten du askotan, bai-na begiek bideratzen dute sentimendua, ikusiz edo ikusiaizanez, horregatik titulatzen da poesia liburu eder batB i o t z - b e g i e t a n. «Ene bihotza!» esaten diogu maite duguna-ri, baina «inoren begikoa» izatea ez da maitatua izatea? Lo-pe de Vegak bildu zuen kopla hartan, «zure begi ederrok /ene laztana / katiburik naukate / librea nintzana» irakur-tzen ahal dugu. Ez al da honen aldaera bat Laboak kanta-tzen duen Manex Pagolaren letra hura? Maitearen begiakoso gai errepikatua dugu lirika guztietan, liluratzeko baiti-ra begiak, baita min emateko ere, edo liluratuz maleru s t e-ko... «Berritzen ar’iz, Xuria / Nitan, egun guziez, / Noiztenbegiez / Egin erautan zauria...», kexatzen zen Oihenart e .Begiak edert a s u n a ren graduak dira, eta edozein izan litekekalitatea: handiak izatea, txikiak izatea, beltzak izatea, ar-giak izatea, alaiak izatea, tristeak izatea... Ez al zuen jabea-ren begiak gizentzen behia? Eta alderaketaren zabarra barkadiezadazuen, oroitaraziko dizuet maitemindua beti «itsutu-rik» dagoela, alegia, ez duela besteek bezala ikusten. Edo ezduela ikusi beharrik, «lanbroak izkutatzen dizkionean» mai-te ditu poetak gure bazterrak. Erre a l i t a t e a ren arbolak, izane re, bai baititu sustrairen batzuk geure barnean.

izarrak itzaltzerainodira argiak

maiteazure begiak

zure begiakmaitea

izarrak itzaltzerainodira argiak

Poeta bera itsutzeraino dira maitearen begiak eder.Baina zotin liriko bat espero genuelarik, hona hemen poe-tak proposatzen digun erre m a t e a :


JAKiN 116

lastima! apoak joan beharrak

Berariaz eginiko itsuskeria da hau, umore beltzeko tan-ta bat. Halako ugari ageri dira J.A. Art z e ren lehen aro a n ,onustea eta zurrunkeria kolpatzeko probokazioak diren li-zun-zikin eginiko poemekin batera, egituraz oso sotilakdiren zenbait testu laburretan isuritako lirikotasunarekinkontraste handia egiten dutenak. Horixe zekarren Artzekb e re lehen liburuan, baina ez gintuen horrengatik hain-beste harrotu euskaldunok —literaturzaleok zein euskal-tzaleok— Isturitzetik Tolosan barru hark. Estreinakoz, libu-rua objektu artistiko bezala ageri zitzaigun, alor anitzekolanketa batean. Abangoardia literaturan sartua genuenp l a s t i k a ren eta ozentasunaren eskutik; liburua ikusi etaentzuteko eszenario multiplea da, kaligramak eta hotsez-ko eskulturak eskaintzen zaizkio irakurle aktibo bati. Ber-bak ontzi ere badirela erakusten digu Artzek, barruan sar-tuta arkitektura miresten ari garela poetak jo egiten du;o rduan durundio batek kordokatzen gaitu, hitzaren sus-traira garamatza, ia aro aurre-semantikora, hotsera, totel-katze primigeniora. Baina ez da ozentasun hutsa, marru-mak kontzeptu bat ezkutatzen duela ohartzen gara, zen-tzumenak erreskatatu digulako. Ez irakurtzeko bakarr i k ,ikusteko ere balio dutela begiek oroitarazten digu poetak,belarriek entzuteko bezala. Artzeren ozendura-jokoek ba-lio sinbolikoa dute, fonosinbolismoa dira.

Begia eta begirada oso elementu inportanteak dirazenbait poetaren obran. Otamendirenean aldian behin in-dar bereziz ageri zaigu, Lekuonarenean maizago, eta ia aroguztietan, balio desberdinez. I l a rg i a ren eskolan l i b u ruan le-henengoz aztertu zen gurean errealitatea hausnarketa este-tiko gisa. Hartan kontenplazioak ez zeraman haspere n e r a ,zehaztasunera baizik, Lekuonaren esateko dotoreziak are a-gotu baino egiten ez duen sentsualismoan hala ere :

ILE-ADATS 2 (Zatia)

Hor dugu munduaren kolorea;hor genbilzke ezpata xumeen aurrean uzkur;hor egin diezaiokegu besteren bihotzari


JAKiN117

begi itsuzko soa;hor, hain zuzen, lasto zerratuen plegu artetik.

G u re oroimen mitikoan introspekzio baten antzaduen antropologia poetiko bat egin zuen poeta honek Mi -modramak eta ikonoak l i b u ruan, zientifismoak eragoztenez dion telurikotasunez. «Oihaneko drama» poeman mol-de ezin ederragoan deskribatzen digu amoranteen enkon-trua, gure arbasoen aurreneko pasiozko sukarra:

Biz-bat zegiten irripar konzentrikoa eta irensten begiraden ogi berria

Begiaren balioaren eboluzioan ziklo osoak ikus geni-tzake Artzeren poemagintzan, elementu horretan oinarri-tuta osatuko genukeela, nago ni, Hartzabalgandik Hartzu-tenganaino datorren haria. Entzun:

Itsasoan sakonagoeta urdina ilhunago.

Itsasoaren sakonabarrentzerik

ez dut ukanzu agertu aurretik,

zure begiak eneetanpausatu dituzuino.

Ortziaren barrenasakontzerik

ezin ukan dutzure begiak eneetanpausatu aurretik,zure begietan eneak

murgildu ditudaino.

Ortzian barrenagoeta urdina argiago.

O rtzia lorez, lurra izarre z l i b u ru mard u l a rekin Art z e kg i l t z e rdi egin zuen bere poesigintzan. Alienazioaren de-nuntziaz haratago jo nahi du, moral askatzaile bat pro p o s a-tzen du nitasun espiritual batetik kaos antolatu honi aurkaegiteko baino gainditzeko. Gizarte materialista honetan ezetsitzeko ahalegin poetikoa da bere azken obra ere, salmo-dia kutsuko hegalditan antolatua. Poetak ez du galdu, haa-


JAKiN 118

tik, hitzaren alderdi guztiak ustiatzeko talentua, bainaorain joko haiek zama semantiko handiagoa dute, eta esanliteke adieraren arabera antolatzen direla. Lehen zeukan es-p a z i o a ren eta soinuaren ardura berberaz, orain Artze abia-tua da form a ren liberaziotik barn e a ren liberaziora.

« Z u re begiak eneetan» edo «zure begietan eneak» dioe-nean transzendentzia bati ari zaio Artze, Espriuk —erre-p rotxe izpi batean, ene ustez— «betazalik gabeko begia»esaten zion berari... Artzek poema hau argitaratu zuen urt eb e rean eman zuen ezagutzera Patziku Peru renak bereE m i l y l i b u rua, eta hartan irudi berdina erabili zuen, bitxiada, «zureetan eneak», hitanoz baina:

Bi aldiz elurretangaldu nizkinan hireakBi aldiz elurretangaldu, hireetan eneak

Bi apaburu ederur garbitan erneakpoza niri hireak

Bi sagar zuritanbazkatzen bareakzauria hiretzat eneak

Bi loreño horitanmalkotan erleakeztia niretzat hireak

Bi leihoak itxirikbarrenutsik etxeaktristura hiri eneak

Bi aldiz elurretangaldu nizkinan hireakBi aldiz elurretangaldu, hireetan eneak.

Poemak, asmatu duzue, «Begiak» du izena. Begiak ezezik belarriak, mihiak, sudurrak, eskuak har dezaketen oroegiten du bere eta barne Patziku Peru renak. Koloreak, ho-tsak, dastak, usainak, ukituak... hau da, naturaren ñabard u-ra guztiak izendatzeko ahalmena daukan poeta dugu Peru-rena. Halako jakinduriaz non esan bailiteke gure ru r a l i s m o


JAKiN119

guztiak deskubritu ezin izan zuen Naturaren kantore handibat dugula bere obra. Ez ordea jarrera ideologiko edo al-d e a u rreko hautu baten ondorioz; ez dugu haren lanetandeus aurkituko elaborazio hutsez egina, dena ematen zaigulehenagoko hausnartze zuhur baten ostean —hitzare nadiera jatorrean, «auzmartze» baten ostean, berak esanenlukeen gisan—, Peru rena zentzumenen poeta delako lehe-nik: berezko dohain garesti horixe dauka. Bere obra uga-rian paisaia ageri zaigu protagonista nagusi, eta ondoriozp o e t a ren bakardadea nabarmentzen da. Honek ez darama,hala ere, Orixeren naturarekiko urtze mistikora edo senti-mentalkeriara; Peru renak panteismoz bizi du ingurua, telu-rikotasun hurbilean, hizkeraren narotasun liluragarrian.

TESTAMENTUA III

Aurreneko ametsa itsu jaio zela eginEta geroztik koloreak asmatuz bizi da:Silabak zuriak dira; beltzak aditzak.Urdinskak adjetiboak eta berdeak hitzak.

Haize finak baditu mila koloreHamazazpi gorri eta bost more.

Isiltasuna zuria da; atsegina grisa, etaTristura horia, sagar umoen gisan.Esperantza marroia, desioa berdaskaEta amodioa beltza, elurraren seaskan.

Gau suak urdinak dira, eta urak gorriakOroimenaren erreka ilunean etorriak.

Euskara ere horizta da, zeruko lizardianEta erdarak oro urdin, lurreko izardian.

Odola beltza dugu; poza hits zuriztaEta oinazea, betiko aitzaki gorrizta.Sinismena xuri beti, hots, beltx xikina.Politika berriz, gorotz ustel urdina.Gobernua betroia, eta iraultza nabarra.

Zuribeltza gure egia, eta bizitza negarra...Negar gorri lehor, berdez heza beharra.

L i r i k o t a s u n a ren helburu nagusienetakoa hitza hizke-r a ren kutsaduratik libratzea dugu, poetak bere bihotza bi-


JAKiN 120

luzten duen bezalaxe soiltzen du testua, zinezkotasunah e l b u ru. Apaingarria, ederra bada ere, askotan ez baitaa d i e r a z k o rra, aitzitik, kutsatzailea da. Estrofatik bertso li-b rera egin zuenean, Juan Mari Lekuonak mantendu eginzuen aldizkako errima bat, eragin handia zeukana halae rritmoan nola tonuan, sententzia biribiltzeko; baina ge-roago poema-multzoen errematerako kopletan eta zirkuns-tantziazko bertsoetan baino ez zuen erabili («Liburuen ka-rroxa»). Puntua estrofa klasikoetara ekarrita herri poesia-ren baliabideak eta haren zama ironikoa erabiltzeko duent rebetasuna nabarmendu zen; bestetik, bertso librea pun-tuaz osoro biluzita bere poemak kontzeptualki guztiz zeha-tzak bilakatu ziren, eta hau salbuespena da lirikan. Ulerbedi, ez naiz esaten ari Lekuonaren poemak maila denota-tibo hutsekoak direnik, baizik eta konnotazio err a z e t a t i keta esangura libreegietako formulez goiti, poesiaren esen-tzialismo batean mugitzen dela sortzailea. Edergailua ezbaita bakarrik forma mailan atzematen, apaingarri esatendugun hori izan liteke mezuari desmezu egiten dion jokokontzeptuala ere. Eta soberakinak sobera dira beti.

gogoratuko duzu heriotzak zuen masaila horia gelako itzal ketsuanagurea eta amona aulki marroietanbetebeharrekin jarrita

korridorean zoru freskoapauso ahul batzuen azpitiketa negar pixka bat isilikhaurraren bideak leuntzen

bi koadrotan arbasoakdenbora hatzetan balego bezalaeta behakoak horman erailakedo ezpain gorrien puzturan

jendetza triste marmarkabesarkadak eta intsentsuapertsonen joateaz solasaeta bihotzean gorde ezin lurpera zeramaten kaxa

eskaileretan beherantz baldarkarreran


JAKiN121

kaleanairean

geldiro kanpaiakhaurtzaroa iheskaarropa beltz haieketa atea itxi zuteneko danbada

Aldera ezazue heriotzaren ikuspegi hau Lizard i re n«Biotzean min dut» harekin... Hemen dagoen negarra ezda poetarena, poetak malkoaren edertasun mindua atze-man nahi duelako, ez besterik, eta hori zaila da zinezhainbeste malko dituen arte batean, eta euskal poesian«anpuluak» ere badauzkagu, perla komiko horiek, niribehintzat modernista latinoamerikarren hiztegi anpulu-tsua —barka— gogorarazten didatenak.

Isiltasunetik oso hurbil egon ohi da lirikotasuna.Nahitarat aukeraturiko apaltasun horri esker eta sentimen-duen esate xahu batean sortzen du Jose Luis Otamendike re giro liriko berezi bat, inguru liluragarri bat, irudien zai-lean ez baina gardentasunean oinarrituta hunkitzeko ahal-men aparta duen sistema bat. Otamendi lañotasunare npoeta da, poesiari «poetikoa» den oro kenduta gelditzenden kristal garbi horixe eskaintzen digu, bere hitzak hun-kidura aratzetarako gomita dira. Kanpai geldo horiek,agian, malkoak dira, baina gela ketsua zen, beharbada ho-rrek eraginak dira. Nola nahi den dela, marrurik gabekomalkoa dugu, malko isila, baita besteenean ere, haurr a re nbideak errazteko... Elementu gutxi eta oso aukeraturikore ni n p resionismo bat da Otamendiren lehen poesiaroa. Azke-naldiko poesigintzan berriz elementuz hornituago ematendigu bere lirika, eta joera barroko hau ez da metatze hutsa,sentimenduen konplexutasunak behartzen duen arg i t z esaio bat baizik, menturaz debaldetakoa:

TALAIA GALDUAK - 2

Maite zaitudala badiot min eman nahi dizutIritsi garela dirudi hilkintza amaituko daArrotz egingo zaigu etxea eta maite dudanaz idatziko dut

orduanKale honen beste aldean zer dago


JAKiN 122

Zuk eta nik ez dugu berdin sofritzenNigandik urrun lehertu dira zure zainak zugandik urrun

maiztu nire adiskidantzakTartean basamortuak dagoz demokraziak dagoz

herri gisuztatuakIbaiko erdokatan itoek besoaz seinalatzen dizkidateHarrotutako hiri-sarrerak zubi altxagarriakEz daukat armarik sehaskan ezkutatzekoAskatasun itsustu bat besterik ez bantustan atzendu bat

besterik ezZein banderaren pean bataiatuko dugu maitasuna

[bigarrenezZein uretan zein haitzarriren bilaProklama eder bat kopiatuko dut zure ireki guztietan

irakurribako txatalak ageri diraGagozanak gagozGurean ez da soldadu ezezagunik handizkako askatasunikErraz dira desartikulatzen nire sentimenduakMin eman nahi dizut poema bateko trintxera estalgarritikEzpaldutako arbolen etorbideak dauzkat, zeru batGauez ureztatzen den futbol zelai bat bezalakoa eta

uzteko karguakGaizki egiten ditut zubiak gaizki idazten dizut gaizki

maite zaitut bakealdi egoskabe honetan Zamaketariak okinak koldarrak gagozGagozanakIbaia garbitzeko heldu den idortearen zainIkasiko dut magalean zure soina nola batu, bizkarrera nola

[e k a r r iIsiltzen banaiz iduriko du minik ez dela hemenZorionaren piketeak jabetu direla lantoki guztiez

muino guztiez kaleezEta nik min eman nahi dizut maite zaitudanean

N a rd a g a rria baina kongruentea esan dugu dela poeta-ren malkoa. Kongruente izan beharrak ordea nekatu egitenbaitu batzuetan, honez gero gaixorik egonen zarete hain-beste bihotz minez eta espiritu malkoz. Hala bide zegoenXabier Montoia ere, eta sinets iezadazue bazukeela horre t a-rako arrazoirik, ezagutzen dudan irakurlerik asegaitzenabaita. Bost hizkuntzatan pairatu behar izan zituen negarguztiek eragindako nardak poema hau sorrarazi zion:


JAKiN123

Negar egiten dut.Niregatik, zuengatiknegarrez nago.

Madalena bezala nago negarrez.Jostailua izorratu diozuen haurra bezalanegarrez nago.Lotu duzuen zoroa bezalanegarrez nago.Suhiltzaileak deitzen dituzuenean piromanoa bezalanegarrez nago.Erremedio gabeko bale zauritua bezalanegarrez nago.Armiarmaren sare etsaietan harrapatu euliagatiknegarrez nago.Birikarik gabeko turuta bezalanegarrez nago.Saxofoi ilez butxatutako isurbidea bezalanegarrez nago.Ospitale bat bezala negarrez nago.Pupitre bat bezala negarrez nago.Barnebide luze bat bezala negarrez nago.Puntagabeko urrats bat bezala negarrez nago.Asmatiko bat bezala negarrez nago.Txori murriztu bat bezala negarrez nago.Negarrez nago Villon-ek negar egin zuen bezalapatibuleko goren garaieratik mundua kontenplatuz.Negarrez nago Van Gogh-ek negar egin zuen bezalabere odolezko belarria Gauguin-i bidalita.Negarrez nago Alexandra Kollontay-k negar egin zuen

[bezalairaultzaren zakil mehatxugilea ikusiz.Negarrez nago Mesrine-k negar egin zuen bezalabalaz josita azaroko goiz hotz batean.Negarrez nago Sid Vicious-ek negar egin zuen bezalabere zainak bilatzen, lainoan.Negarrez nago Dylan Thomas bezalaAdamov bezalaRimbaud bezalaXabier Montoia bezala,neroni bezala, azken finean.(...)Niregatik negar egiten dut


JAKiN 124

—niregatik batipat—esku artetik ihes egiten utzi nuelakogozarazi ninduen txori bakarra.Negar egiten dutbeti negar egiten denagatik, ezer egin ezinean.Negar egiten dut eta zuen aurrean eranzten naiznire ahultasun eta nire ezintasuna erakutsiz.Negar egiten dutzuei bihotza eta ipurdia ukitzeko.Negar egiten dut zuen gupida eta haren losintxak

[arrenka.Negar egiten dutatsegin dudalako.

Poetak katarsi politiko-moral bat egiten du gehiegi-k e r i a ren bitartez. Desmitologizatze bat proposatzen du,eta barre ironiko bat egiten die ofizioko lagunei... Hauxeda Montoiaren poesia berezi egiten duen ezaugarr i e t a k obat: probokaziozko jarrera, zenbaitetan desatsegina zai-gun eta beti ere poxelu egiten digun tonuz gora edo behe-ragoko agertze bat. Bere inkonformismoa, izan ere, berdinjazartzen zaio etika kristauari zein zintzotasun komunis-tari, azken finean ortodoxia modu desberdinei egiten dieeraso, kontziente eta zuhurki.

Poeta beti izan da gauaren biztanle, izarrei beha eginizan du hasperen, edo ilunpean babestu ohi da itzalekikara ez dezaten. Xabier Montoia bestelako poeta da, gaue-ko piztia den neurrian. Aurkintza urbano desolatuak era-kusten dizkigu, eta bakardadean kokatzen du bere burua.Maitasuna baino gorrotoa du balore, eta gorputzare k i nbatera transfiguratzen zaio espiritua, amoral bihurtzen da,indibidualtasuna aldarrikatzen du. Baina paradoxa badaere, otsoen anaia egiten da. Pudore handi bat dago, enea b u ruz, Montoiaren poesiaren funtsean, gainez egin ezdiezaion gorde egiten duen lurreko kondenatuekiko elkar-tasun handi bat, arauak eder deklaratu duen oro ren go-rrotoa delako berea.

Poema hori irakurrita, nor ausart liteke negar egiten,nor jar liteke malkoa idazten? Gizaki bakarra dago mun-duan hori irakurrita malkoa errebindika dezakeena: beste


JAKiN125

poeta bat. Badakit Rikardo Arregik ezagutzen zuela Mon-toiaren lana, eta ez bera bezala gasteiztarra delako, baiziketa hura bezala irakurle handia delako. Arregi oso kon-tzientea da malkoa, alegia, lirika, oso landua dagoela, gaieternalek —heriotzak, maitasunak, maitasun ezak...— era-gindako komunleku handi bat besterik ez dela. «Ezer be-rririk ez dago» esaten digu poema batean, eta hala ere ezda isiltzen, jarraitu egiten du «baina kristalaren bestaldeanikusiriko itsaso eta zerua / ez dira engoitik berdinak» esa-teko. Oreka ezin zailago horretan moldatzen du Arre g i kbere poesigintza: kultua erreferentziaz baina ez akademi-ko, inguruaz arduratuagatik kosmopolita, ondare uniber-tsaleko mitoak eta pertsonaiak bertakotasun batera ekarri-rik. Inon diren edertasunen miresle, «baina» hark bidera-tzen du idaztera, badakielako «hiri berrien promesa» ezdela kimera bat, beharrezko utopia baizik. Horrek ematendio oroitzapena etorkizunetik datorrela baieztatzeko ku-raia. Horregatik gainditzen du kultismoa, horregatik ez daa p a i n g a rri hutsa ageri duen dotorezia. Bere aipu ugariakez dira sortzaile handiek daukaten elementu arrotzen asi-milatzeko ahalmena besterik, Parthenon beldurgarria Al-tubeko lainoak biltzen du, Sarajevoko muinoek ingura-tzen dute bere Gasteiz, Ponpeian amaitzen du Zapateriakaletik barrena... Hori, besteak beste, zeharbidez eta berakduen manera finean, gure historiaren zekena kritikatzekomodua da.

LUR LOKARTUA I

Sankt Aleksander Nevski katedral ederreanikono izarniatsu artean kuzkurturikdagoen atsoaren antzera, begi lauso,xuxurlatzen ditut elur santuen izenak,letania zaharrak, ene mila arrazoi,popeak ulertuko ez lituzkeen suak,gure hasperenak kandela ttipiak urtzen.

Liturgiaren kantu lasaiak bukatzeanburuko zapia egokitzen du atsoak,eta nik, antzera, behar den hitza atontzenetxera aurretik ogia eta gurinaerosteko indar doia emango diguna,


JAKiN 126

etxera aurretik barnea eta keinuamaskaratzeko kemena emango diguna.

B recht-ek antzerkirako gomendatzen zuen urru n t a-sun efektuaren antzekoa lortzen du Arregik poemen geo-grafia urrunean edo iraganean kokatzen duelarik. Irakur-leak eszenario batean ikusten du poema, eta irakurt z e nduena kronika objektibo bat dela uste du. Gero hasiko dakodeak interpretatzen, exotismoaren lilura pasatakoan.Eta orduan gure historia garaikideaz eginen du gogoeta,edo maitamalura dastatuko du. Bestek eta aspaldi «idatziizan balitu bezala» idatzi izan ditu maiz bereak Arre g i k ,maisua da teknika horretan.

Obra laburreko poeta dugun arren, Rikardo Arre g i klarderia handiz eraiki du kanon propio bat. Bere bigarrenl i b u ruan ni pertsonalak presentzia handia hartu du, etag u re egunero k o a ren detaile arruntak txertatzen dizkiomundu mitikoari, indar handiko kontrastetan.

R i k a rdo Arregi Diaz de Herediak diosku mendia higa-tzen duen uraren antzera higatzen digula gorputza malkobakar batek. Desmasia bat irudituko zaizue, baina arr a z o idu, bera poeta delako, eta poeten gorputzak bestelakoakd i relako, minberak, izukor, edo nahiago baduzue, poetenmalkoak bestelakoak direlako, urratzaile, erre g a rri, garratz.

Horixe baita poetaren lanbidea, ezer kobratu gabe negar egitea!

E s k e rrik asko, poeta lagunok. Zuen malkoari eskerdaukagu gure maluren eta pozen berri; gure begian ikus-ten jakin izan duzuen zuen malkoari esker gure saminpertsonalak gozatu dizkiguzue; negar egiteko beldur ez za-retelako ikasi dugu kantatzen gure saudade kolektiboa,g u re fado nazionala: «Nesta vida desvairada, ser feliz é coi-sa pouca.»❡

1. XX. Mendeko Poesia Kaierak bildumaren bigarren emanaldiaaurkezteko Koldo Izagirrek eman zuen hitzaldia (2000-11-24).


JAKiN127

Tolosa hiribidea, 103-1.C20018 DONOSTIATel. 943.21.80.92Fax. [email protected]

1 2 1zuzen ere, artikulu hauetan landutako gaiak. Lehen artikuluan, Unamunok bere bizitzan zehar...

Documents

Transcript of 1 2 1zuzen ere, artikulu hauetan landutako gaiak. Lehen artikuluan, Unamunok bere bizitzan zehar...