Unha reflexión sobre o nacionalismo e Galicia

0 declinar dun mundoMiguel Vázquez Freire

A recente publicación de dúasobras - Para unha crítica de

españolismo de Camilo Nogueira, e Aderrota de Gaficia de AntónBaamonde, as dúas en Xerais- pareceunha excelente ocasión para reflexio-nar sobre es problemas políticos deGalicia e a maneira en que estesveñen sendo afrontados desde a teo-ria e a praxe do nacionalismo gale-guista. Unha reflexión que se preten-de modesta e que tan só aspira aachegar, se algunha achega finalmen-te é quen de proporcionar, máis pre-guntas ca respostas. Mais, iso si, coaconvicción de que as preguntas acer-tadas son o mellor camiño para poderchegar ás boas respostas.

A crítica do españolismoA obra de Camilo Nogueira -conforma-da por unha eoleetánea de textos, amaioña previamente publicados endiversas revistas, como Grial A Nosa

Terra e A Trabe de Ouro- desenvólve-se, poderiamos dicir, en dúas dimen-sións. Por unha parte, a que Ile dánome ac libro e ocupa a maior exten-sión, proponse unha xenealoxia de"españolismo", a construción ideolóxi-ca que aínda hoxe estada a dominarnas formacións políticas centralistas eque, nestes últimos anos, está a recibirun forte e novo pulo da man do rear-mamento intelectual da dereita, maisque en absoluto seria patrimonio exclu-sivo dela, segundo o autor se encargade salientar. Por outra, cun desenvol-vemento menor, no esencial reducidoapenas ac primeiro capitulo, unha revi-sión das teorías contemporáneas queteñen afrontado desde a filosofía politi-ca o fenómeno nacionalista. A estadobre dimensión cumpriría sumar aben coñecida e relevante traxectoriapolitica do autor nas ringleiras donacionalismo galego, o que inevitable-mente condiciona a recepción do lec-

tor, que non pode evitar reinterpretar asconsideracións sobre o pasado históri-co baixo a perspectiva, non só dunhapescuda historiográfica con preten-sións de obxectividade, senón dunhaproxección ideolóxica de fundamenta-ción dun nacionalismo alternativo.

Aquí non se entrará na discusiónsobre o rigor histórico das tesesdefendidas en relación coa primeiradas dimensións, algo que cómpre dei-xar nas mans dos historiadores, agáspara dicir que Nogueira as desenvolveapoiado nun extenso e ben detalladoaparato documental, ofrecendo comoresultado unha exposición peñecta-mente coherente e plausible. Desdelego, coido que está fóra de toda dis-cusión que a continuidade dunha enti-dade "España", transhistórica ("eter-na", como dicia a historiografía fran-quista), que iría desde es primeirospoboadores celtíberos ata es nososdías, pasando pela capitalidade tole-dana do reino godo, don Rodrigo e areconquista, es Reis Católicos, esAustrias e os Borbóns, ata chegar acsnoses días, é unha invención insosti-ble. Percorrer a xénese desta inven-ción, desde o De Rebus Hispaniae deXiménez de Rada e a Estoria de

Para unha críticado españolismoCamilo NogueiraXerais 2012

España de Afonso X, ata a HistoriaGeneral de España de ModestoLafuente e a xeración do 98, constitúesen dúbida un meritorio traballo dedeconstrución do discurso patrióticoespañolista. O problema é que porveces, e en función do factor engadi-do da militancia do autor, o lectorpode tera desacougante sensaciónde que, o que se nega ao nacionalis-mo españolista, podería ser concedi-do ao galeguista, isto é, que si existi-ria unha Galicia "histórica" permanen-te que, desde a constitución da pro-vincia romana, o reino suevo e o anti-go reino de Galicia, auténtico protago-nista da "reconquista" (mal chamada,porque Galicia nunca tería sido con-quistada polos árabes), constituida unpasado lexitimador de posibles reivin-dicacións políticas presentes.

Agota ben, é esta unha cuestiónrelevante desde o punto de vista dalexitimación dos nacionalismos demo-cráticos? Se, como o autor expresa-mente defende, o nacionalismo quese reivindica renuncia a calqueraesencialismo determinista, cómpreadmitir que a "nación" é en todos oscasos produto dun relato "imaxinario"que dota de sentido os referentes his-

tóricos, trocados en construcións sim-bólicas mobilizadoras, e que por isomesmo está obrigado a ir para alén daneutralidade obxectivista (científica,de se preferir) da narración estrita-mente histórica. Por suposto, o false-amento ou deformación do pasadohistórico pode operar como un ele-mento deslixitimador dos relatosnacionalizadores e é obvio que esa éa finalidade que move a obra deNogueira ao desvelar as ocultacións eadulteracións da historiografia espa-ñolista que, segundo a súa concep-ción, desvirtuarian especialmente opasado galego. Pero, non seña erró-neo pretender que si existe unha his-toria "obxectiva" lexitimadora dos cha-mados nacionalismos periféricos?Non sería especialmente erróneo tra-tar de fundamentar nesa pretendidaobxectividade uns proxectos naciona-listas alternativos que se autodefinencomo democráticos?

Na revisión das teorías nacionalis-tas (e sen pór en cuestión o por que seseleccionan esas e non outras, tendoen conta o espectacular incremento dabibliografía recente sobre o tema,aínda que certamente sorprende quenon inclúa ningún dos autores situa-

dos dentro da corrente comunitarista),Nogueira deixa claro que non aceptahin as interpretacións que reducen aconcepción da nación ásNación-Estado (Hobbswam) nin que rexeitan o "nacionalismo emanci-pador" como unha ideoloxia perturba-dora e perversa (Kedourie), amosandomaior afinidade, aínda sen unha abso-luta identificación, cos autores(Gellner, Smith) que recoñecen unhaobxectividade á "nación", previa ou ámarxe da súa constitución en estados.É ben significativo que, neste procesode revisión, Camilo Nogueira apenasconceda ningunha atención ás con-cepcións nacionalistas etnicistas eesencialistas directamente debedorasdo romanticismo alemá (Herder,Fichte), sendo así que a pervivenciaetnicista constitúe a acusación máisfrecuente dirixida contra os nacionalis-mos independentistas contemporáne-os. Para el "as aspiracións dasnacións sen estado de Europa non sefundamentan só en cuestións ideolóxi-cas, senón que procuran o pleno auto-goberno nacional en defensa de derei-tos humanos, na consciencia da cultu-ra e da lingua propias fronte á preten-sión uniformizadora dun poder estatalalleo e, en casos relevantes como ogalego, respondendo á negación his-tórica e á marxinación". Non esquecedeste xeito que boa parte dos nacio-nalismos emerxentes con maior éxitona mobilización dos seus partidarios,non poucas veces ata o extremo deconducilos a violentas confrontacións(os enfrontamentos na ex-lugoslaviaseria o caso paradigmático, mais cóm-pre non esquecer a tráxica e próximaexperiencia da violencia etarra), en

absoluto responden a esa visión idea-lizada, onde os dereitos humanos ocu-pan lugar privilexiado, senón que benao contrario amosan que os compo-ñentes emocionais (certamente nonideolóxicos) se asentan preferente-mente, non en pretensións ético-polí-ticas de carácter democrático, senónno antagonismo entre a etnicidadepropia e os "outros", co seu correlatode limpezas étnicas e imposición auto-ritaria dunha homoxeneidade cultural?

A derrota de GaliciaA obra de Antón Baamonde, que coin-cide en ser tamén produto dunhacolectánea de textos procedentes devaria orixe, ten un carácter ben distin-to. Simplificando, poderiamos dicirque se Camilo Nogueira proxectaunha ollada cara ao pasado históricopara así deslexitimar o nacionalismoespañolista e, polo menos implícita-mente, procurar a lexitimación degalego, Baamonde proponse dexer-gar o futuro do pais a partir dunhaanálise nada compracente do seu pre-sente e ondea compoñente naciona-lista se afronta sen apriorismos mili-tantes. Parte dunha constatación difi-cilmente cuestionable: a radical trans-formación de Galicia nos anos demo-cráticos fixo desaparecer a Galiciarural e subdesenvoWida arredor da calse construiu o imaxinario que en boamedida inspirou o primeiro nacionalis-mo galego. En varios lugares reitéra-se a cita de Lourenzo FernándezPrieto segundo a cal o proceso dedesagrarización de Galicia tería sido omáis rápido de cantos se producironen Europa, Pero este cambio moder-nizador, que tende a igualar o tecido

sociolóxico galego respecto do restode estado ("Galicia é hoxe moito máisEspaña do que foi o caso en ningúnoutro momento da súa historia"), nonteria sido acompañado dun proxectoconsciente de tipo de país ao que seaspira. Como consecuencia, non sóasistimos a un "proceso de disoluciónda identidade nacional de Galicia"(son as palabras contundentes coasque o libro se abre) senón que se estáa correr un alto risco de anomia e dedesestruturación social que, coa habi-lidade que Baamonde ten acreditadopara concentrar en figuras e imaxes acomplexidade social, exemplifica nonsó na desarticulación do tecido urba-no do país e a destrución da paisaxe,senón na extensión da que el chama"mentalidade de suburbio", a propiade xentes que perderon os códigosimperantes na sociedade tradicionalda que proceden sen ser quen desubstituilos polos novos valores damodernidade. As novas clasesmedias oscilan entre os "comedoresde churrasco", que manteñen o ven-cello coas vellas raizames, e os "toca-dores de piano", que aspiran, coa tor-peza dos parvenus, a imitaren os xes-tos de clase da "xente de ben" de todaa vida.

A causa do fracaso (a derrota) Galicia tería moito que ver coa baixacalidade das súas elites. Non nos inte-resa aquí o que isto implica de res-ponsabilidade dos dirixentes do PP,que teñen asumido a maior parte dotempo os labores de goberno. Nintampouco a, por outra banda ben inte-resante, suxestión segundo a cal a tra-vés dos anos da "gran transformación"permaneceu incólume o poder dunnúmero reducido de "familias" que xano franquismo controlaban os princi-pais resortes tanto dos recursos finan-ceiros como dos órganos de prensa. Oque nos interesa é a constatación deque a incompetencia das elites se faiextensible tamén ás forzas da esquer-da, incluida a esquerda nacionalista. Eisto non só trala probada incapacidadedo bipartito para conservar o poder.Baamonde salienta que o fracaso donacionalismo foi non só político senón,e en maior medida, cultural. A falla encrear un consenso social estable esólido arredor da defensa do idiomaseña o exemplo paradigmático. Onacionalismo compartiría coas outrasforzas politicas galegas a carencia dunproxecto de futuro, de "políticas proac-tivas" (concepto clave, que se reiteraao Iongo do libro), isto é, deseñadas

A derrota de GaliciaAntón BaamondeXerais 2012

segundo pautas transformadoras enon como simple inercia administrati-va de cartos recibidos, ben de gober-no estatal, ben de Europa.

Neste punto, un rector atento áensaística galega (existirá o tal lec-tor?) debería evocar a memoria depremiado Aterra quere pobo, endeXosé Luis Barreiro Rivas xa advertiade que Galicia, dilapidando as axudaseuropeas en obras accesorias, corríao perigo de perder outra voIta o trenda modernidade, unha profecía quehoxe semella xa cumprida. Pero ade-mais, se aceptamos o diagnóstico deBaamonde (e se o estamos a inter-pretar correctamente), os nacionalis-tas adoecerian en especial dunhaeiva específica que teña que ver coafixación nun imaxinario ende dicirGalicia equivale a pensar no pasado,cando o que Galicia precisaría sería"lixeireza, rapidez", para acadar avelocidade dunha contemporaneida-de especialmente Iábil, sempre cam-biante. Seguramente poderíase cues-tionar -e non só por parte dos nacio-nalistas- esta visión dunha inexorablemodernidade dominada pela vertixedas novas tecnoloxías e as transfe-rencias de fluxos (trala que ecoan asvoces da "modernidade líquida" de

Zigmunt Bauman e a "sociedade dainformación" de Manuel Castells),pero tamén este é un tema que agoradebe ficar á marxe.

Hai, malia a todo, aspectos nos queas análises do federalista liberal (así secualifica el mesmo) que é Baamonde o nacionalista Nogueira tenden a con-fluir. Os dous sinalan a eurorrexiónGalicia-Norte de Portugal e o atiantis-mo como os eixos que deberán confor-mar e futuro económico do país. Taménpara es dous Europa é un referentepolítico inapelable, aspecto no que porcerro Camilo Nogueira se afasta de quefoi a posición dominante do Bloque atanon hai moito. Por fin, nos dous textosdedicase unha atención especial(aínda que con enfoques ben diferen-tes) á crise derivada da reforma doEstatuto de Autonomía catalán, sendúbida un punto de inflexión na tensiónentre as tendencias recentralizadorasdo PP e a progresiva reivindicación porparte de vascos e cataláns de compe-tencias autonómicas (cando non deaberto proceso de autodeterminación,como no caso precedente do gobernovasco presidido por Ibarretxe e noactual do president Mas), ce fracasoquizais definitivo dos intentos modera-dores dun sector de PSOE.

Tamén os dous advirten contra operigo inminente de que o proxecto de"renacionalizar" España que liderouAznar poida materializarse de formainminente baixo a escusa oportunistada crise económica, aínda que posi-blemente Nogueira discrepe do vatici-nio de Baamonde: que quizais o des-mantelamento de Estado dasAutonomías acabe contando co apoioactivo dos partidos nacionalistas vas-cos e cataláns, a cambio, naturalmen-te, de que Euskadi e Cataluña fiquencomo únicas autonomías reais. E éque se cadra tamén neste punto onacionalismo galego non acertou áhora de procurar as súas alianzasestratéxicas porque finalmente non éo mesmo ser nacionalista nunhanación que se atopa entre as quegozan dun maior desenvolvementoeconómico dentro dun estado, queseto nunha subdesenvolvida con res-pecto ao conxunto dese estado.Despois de todo, cumpriria lembrarque, máis que de "nacionalismo", épreciso falar de "nacionalismos". Ou,aínda, acompañar a Baamonde candose pregunta provocadoramente, aoevocar a figura de Ramón Piñeiro (tandeostada polo nacionalismo deesquerdas.., mais quizais menos deque se adoita pensar, se aceptamosas precisións que Baamonde desliza):"Que significa exactamente a palabranacionalismo?"

Nacionalismo e democraciaEn efecto, a palabra "nacionalismo"está preñada dun alto grao de ambi-güidade. Non é raro escoitar a acusa-ción de que se trata dunha ideoloxiade pasado, fóra de lugar nun mundo

globalizado. A este respecto, cómpredúas precisións. A primeira é que, entermos exclusivamente empíricos,pode afirmarse que practicamentetodos es partidos politicos con capa-cidade para acceder ao goberno(sexa mediante procedementosdemocráticos ou doutro tipo) en cal-quera parte do mundo (coa posibleexcepción dos países árabes, ondeoislamismo semella competir conavantaxe co nacionalismo) adoptanactitudes ideolóxicas claramentenacionalistas. O equivoco prodúceseporque, en especial en España, soncualificados de nacionalistas exclusi-vamente os grupos políticos que pro-mcven a identificación cunha naciónsen estado, cando é obvio que o"españolismo" que critica CamiloNogueira é tamén unha forma denacionalismo. A segunda, tamén decarácter empírico, proba que a exten-sión dos procesos de globalizacióncoincide xustamente con movemen-tos reactivos de afirmación de identi-dades nacionais, que en moitas oca-sións se teñen traducido na creaciónde novos estados independentes,constituidos non só a partir de confli-tos bélicos, senón tamén a través deprocedementos absolutamente pacífi-cos (o caso de Eslovaquia, por exem-pie). O nacionalismo é, xa que lego,un feito incuestionable na actualidadee absolutamente vivo.

Outra cousa é, para alén dadimensión estritamente empírica,preguntarse que Iles achega a ideo-Ioxía nacionalista aos problemas donoso tempo, ou dito doutro xeito: onacionalismo pode formar parte dasolución dos problemas actuais ouforma inexorablemente parte desesproblemas? A este respecto, é claroque o nacionalismo non supón nin-gunha contradición coa democraciasenón que, ben ao contrario, a xéne-se histórica da democracia modernafoi inseparable da institucionaliza-ción dos Estados-Nacións. Agoraben, tampouco se pode afirmar senmáis que es nacionalismos sexanalleos ás derivas antidemocráticasque se teñen producido no pasadoou que non estean a actuar hoxe (epoidan seguilo facendo no futuro)como factores que favorecen actitu-des non democráticas. Certamente,o nacionalismo galego ten adoptadona actualidade unha posición inequí-voca de esquerdas que en xeral omantén Ionxe da maioría das posi-cións que caracterizan aos naciona-lismos autoritarios que proliferanhoxe en Europa, nacionalismos querexeitan as institucións comunitarias,que reclaman a recuperación dasfronteiras, que esixen medidas con-tra a poboación inmigrante e queavogan por unha redefinición dacidadania nacional en termos étni-

cos. Nacionalismos, por certo, quenon en todos os casos se identificancoas nacionalidades dominantes nosestados senón que nalgúns casos (onacionalismo flamenco, por exem-pie) son tamén propios de naciónssen estado. A pregunta que aquíparece obrigada é: non seria precisoque os grupos nacionalistas demo-cráticos procedesen a unha revisióncrítica de seu común pasado esen-cialista? Ese exame crítico ao queCamilo Nogueira somete o españo-lismo, non é igualmente requirible degaleguismo?

A impresión é porén que a malo-ría dos grupos políticos autoprocla-mados nacionalistas (xa sinalamosantes que poucos hai que non osexan na práctica, aínda que nonadopten esa denominación) rara-mente teñen feito este proceso deautorreflexión crítica, algo que enGalicia si o levan facendo, en traba-Ilos académicos e á marxe das estru-turas militantes, autores como XustoG. Beramendi e Ramón Máiz. Nunimprescindible artigo, aparecido narevista Grial ("A reconstrución teóricado nacionalismo e as demandas polí-ticas da democracia", Grial n° 138,1998), este último salientaba caleseran os elementos constitutivos doque poderiamos denominar o ADN datradición política nacionalista queentraban en potencial contradicióncoas esixencias democráticas. Aobxectivación da nación como unhaentidade dada, cuns riscos históri-cos, cu~turais e mesmo territoriaispretendidamente "obxectivos" efixes, non se acomoda coa concep-ción democrática que obriga a repen-

sar dialoxicamente todo ente politico,incluido o ente "nación", que nonpode ser considerado de ningúnxeito como unha realidade á marxeda determinación politica. Considerarco máximo rigor isto, implica restrin-xir o uso dos "dereitos colectivos",aos que adoitan ser proclives osnacionalismos, o que Máiz concretade modo exemplar no caso da cues-tión idiomática: "Non é a nación aque ten dereitos, non é a linguanacional a que ten o dereito a serfalada, senón os cidadáns..."

Pero é certo tamén que nesemesmo artigo Ramón Máiz proporcio-na elementos que poderian servirpara unha reactualización da ideolo-xia nacionalista nuns tempos de glo-balización nos que moitos autoressinalan o decaemento dosEstados-Nación e, con el, a hipotéti-ca perda de funcionalidade dosnacionalismos. Fronte ás tendenciashomoxeneizadoras do mercado glo-bal, fronte ao universalismo uniformL-zador dunha pretendida racionalida-de modernizadora que finalmenteagocha a irracionalidade última dacobiza capitalista, se cadra son osnacionalismos o último bastión para adefensa da diferenza cultural, dadiversidade dos costumes, da con-servación das tradicións que paga apena ser conservadas, das raizamesque dotan de sentido as vidas com-partidas. É nesta dirección onde semoven os discursos dos chamadoscomunitaristas (Taylor, Walzer,Sanders...) que están a contribuir renovar os marcos teóricos do nacio-nalismo contemporáneo. Tamén nonacionalismo galego...?