Η Περιοχή της Όχης

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΒΛΑΜΗ

ΝΟΜΑΡΧΙΑΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΥΒΟΙΑΣΟΙΚΟΣ - ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΕΠΕ

Η Περιοχή της Όχης

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΒΛΑΜΗ

ΝΟΜΑΡΧΙΑΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΥΒΟΙΑΣ

Περιεχόμενα

Πρόλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

ΕΙΣΑΓΩΓΗΈνα .ακρωτήρι .στο .Αιγαίο: .Το .νοτιότερο .προπύργιο .της .Εύβοιας . . . . . . .6Κάρυστος, .Μαρμάρι, .Καφηρέας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7Χάρτης .της .περιοχής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ .ΤΗΣ .ΠΕΡΙΟΧΗΣΠλούσια .γεωλογία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12Χλωρίδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14Τα .ενδιαιτήματα .της .πανίδας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16Θηλαστικά .της .Όχης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17Αξιόλογος .πλούτος .πουλιών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18Ερπετά .και .αμφίβια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20Ψάρια .και .θαλάσσια .ζωή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22Ασπόνδυλα .ζώα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23Φύση .και .άνθρωπος .στην .Όχη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24Το .Δρακόσπιτο .της .Όχης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25Ιστορική .διαδρομή .και .τοπίο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26Η .τοπική .αρχιτεκτονική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28Ο .χορός .και .το .τραγούδι .των .Αρβανιτών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29Τοπικά .προϊόντα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30Τα .μονοπάτια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32

ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ .ΠΕΡΙΟΧΕΣ .ΤΗΣ .ΦΥΣΗΣΤο .φαράγγι .του .Δημοσάρη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36Οι .κορυφές .της .Όχης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42Ο .Καστανόλογγος .της .Όχης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46Tο .φαράγγι .του .Αγίου .Δημητρίου .και .η .ευρύτερη .περιοχή .του . . . . . . .48Οι .νότιοι .πρόποδες .της .Όχης, . .Καστέλλο .Ρόσσο .- .Μύλοι .- .Αετόπετρες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52Τα .βουνά .του .Καβοντόρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54Το .φαράγγι .της .Αρχάμπολης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56Το .ακρωτήριο .του .Καφηρέα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58Το .ιστορικό .προστασίας .και .ανάδειξης . .της .φύσης .στην .περιοχή .της .Όχης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60Οι .ερευνητές .για .την .περιοχή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64

Παραγωγή - Συντονισμός ΎληςΟΙΚΟΣ - Διαχείριση Φυσικού Περιβάλλοντος ΕΠΕ

Κείμενα - ΈρευναΒασιλική Βλάμη

Επιστημονικός ΣύμβουλοςΑλέξιος Βλάμης

ΣχέδιαΒασίλης Χατζηρβασάνης

Οι φωτογραφίες είναι του Σταμάτη Ζόγκαρη, εκτός από αυτές όπου αναφέρεται άλλος φωτογράφος (Θ. Αράπης, Δ. Δημόπουλος, B. Hallmann, Ι. Ιωαννίδης, Κ. Μισιακός,

Α. Μπινιάρης, Στ. Παπαμιχαήλ, Ε. Πατεράκης, Ν. Πέτρου, Β. Χατζηρβασάνης).

Σελιδοποίηση - Χάρτες - Kαλλιτεχνική Επιμέλεια - Επιμέλεια ΕκτύπωσηςΆρης Βιδάλης

ΔιαχωρισμοίΤΟΞΟ

Εκτύπωση - ΒιβλιοδεσίαFOTOLIO - TYPICON A.E.

ISBN 960-86684-2-5

© 2006, Βασιλική Βλάμη - ΟΙΚΟΣ - Διαχείριση Φυσικού Περιβάλλοντος ΕΠΕ - Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Εύβοιας

Βιβλιογραφική Αναφορά: Βλάμη, Β. (2006) Η Περιοχή της Όχης, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Εύβοιας, ΟΙΚΟΣ - Διαχείριση Φυσικού Περιβάλλοντος ΕΠΕ

� �

Λίγα νησιά στη Μεσόγειο έχουν τόσο μεγάλη βιοποικιλότητα όσο η Εύβοια. Το νοτιότερο άκρο της Εύβοιας έχει κάτι ξεχωριστό: την πε-ριοχή της Όχης. Αυτή περιλαμβάνει το όρος Όχη, το μικρό υγρότοπο του κάμπου Καρύστου και το ακρωτήριο του Καφηρέα.

Η περιοχή της Όχης ανήκει στον κατάλογο των σημαντικότερων πε-ριοχών για την προστασία της φύσης στην Ευρώπη (προτεινόμενο δίκτυο ζωνών ειδικής διατήρησης Νatura 2000). Οριοθετήθηκε το 1995 και αξιολογήθηκε ως περιοχή πρώτης προτεραιότητας για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος της Ελλάδας. Η μεγάλη ποι-κιλία του ανάγλυφου, της βλάστησης και των οικοτόπων, της προσδί­δει ιδιαίτερη οικολογική αξία. Βρισκόμενη κυριολεκτικά στο κατώφλι της Αθήνας, η περιοχή μπορεί να αποτελέσει ένα ζωντανό σχολείο και επιστημονικό εργαστήρι για πλήθος επισκεπτών.

Η περιοχή της Όχης δεν είναι ακόμα πλήρως θεσμοθετημένη προ-σταστατευόμενη περιοχή. Για να προστατευτεί το περιβάλλον, πρέπει να γίνουν σεβαστές οι ιδιαιτερότητες της περιοχής και να δουλέψουμε όλοι μαζί για την προστασία της. Η φύση και η πολιτισμική κληρονο-μιά της Όχης είναι στα χέρια μας. Μπορούμε να την αξιοποιήσουμε χωρίς να την υποβαθμίσουμε.

Δρ. Κυριάκος ΓεωργίουΚαθηγητής Βοτανικής, Βιολογικό Τμήμα

Πανεπιστήμιο Αθηνών.��

Κάρυστος

Είναι αστικό κέντρο της νότιας Εύβοιας και η νοτιότερη πόλη του νησιού. Απέχει οδικώς 120 χλμ. από τη Χαλκίδα. Πάνω από την πόλη δεσπόζει το όρος Όχη και το ιστορικό φρούριο Καστέλλο Ρόσσο. Μπρο-στά της απλώνεται ο μεγάλος προστατευόμενος όρμος της Καρύστου. Η πόλη έχει 4.663 κάτοικους και ο δήμος, που αποτελείται από τα δημοτικά διαμερίσματα Αετού, Γραμπιάς, Καλυβίων, Μύλων και Πλατανιστού έχει συνολικά 7.016 κατοίκους.

Μαρμάρι

Βρίσκεται μόλις 14 χλμ. οδικώς από την Κάρυστο, σε ένα βαθύ όρμο που έχει θέα το νησιωτικό σύμπλεγ­μα των Πεταλιών. Στα αρχαία χρόνια υπήρχε λιμάνι για την εξαγωγή μαρμάρου, απ'όπου φαίνεται ότι πήρε το όνομά του. Σήμερα, απλωμένο στο γραφικό του ημικύκλιο, έχει εξελιχθεί σε κέντρο παραθε-ρισμού και είναι ιδανικό ορμητήριο για την εξερεύνηση της νότιας Εύβοιας. Το καλοκαίρι σφύζει από ζωή, ενώ το χειμώνα μεταμορφώνεται σε ένα ήσυχο ψαροχώρι. Η μικρή πόλη του Μαρμαρίου έχει 1.116 κάτοικους. Ο δήμος αποτελούμενος από τα δημοτικά διαμερίσματα Αγίου Δημητρίου, Ακταίου (Σκού-ασι), Γιαννιτσίου, Καλλιανού και Κατσαρωνίου, έχει συνολικά περίπου 2.536 κάτοικους.

Καφηρέας

Στο ανατολικότερο άκρο της Εύβοιας και γύρω από το ομώνυμο ακρωτήρι, υπάρχουν τα χωριά της κοι-νότητας του Καφηρέα. Η ευρύτερη περιοχή των βορειοανατολικών ακτών της Καρυστίας είναι γνωστή ως Καβοντόρος. Ο Καβοντόρος αποτελεί ένα από τα πιο θρυλικά περάσματα της μεσογειακής ναυτι-λίας. Με το διάπλου του Καφηρέα, μεταξύ Εύβοιας και Άνδρου, πραγματοποιείται το πέρασμα απο το νότιο προς το βόρειο Αιγαίο και αντιστρόφως.

Τα χωριά του Καφηρέα ήταν μέχρι πολύ πρόσφατα εντελώς απομονωμένα. Οι δρόμοι και ο ηλεκτρισμός έφθασαν εδώ στη δεκαετία του '80. Τα χωριά αναπτύσσονται γύρω από μεγάλες κοιλάδες που καταλή-γουν σε μικρούς όρμους με κρυμμένες παραλίες. Έδρα της κοινότητας είναι η Αμυγδαλιά, που μαζί με τα γύρω χωριά και τους συνοικισμούς έχει 667 κατοίκους.

“Η πόλη της Καρύστου”, Μανώλης Εμμανουηλίδης

Το Μαρμάρι

Στο νοτιότερο άκρο της Εύβοιας, σχηματίζεται ένα ξεχωριστό ακρωτήρι. Εκεί δεσπόζει ένα ιδι-όμορφο βουνό, που καθορίζει τη φυσιογνωμία της ευρύτερης περιοχής.

«Και Όχη εκαλείτο η νήσος και έστιν ομώνυ-μον αυτής το μέγιστον των ενταύθα ορέων»

Στράβων

Όπως φαίνεται και από την παραπάνω περικο-πή, η Όχη είναι τόσο επιβλητική που εθεωρείτο ως το μεγαλύτερο βουνό της Εύβοιας. Λόγω της γεωγραφικής της θέσης και της ποικιλίας του ανάγλυφου, η Όχη περιέχει ποικιλία τοπίων.

Το ανάγλυφο της Όχης είναι ορεινό, με κύρι-ες κορφές το συγκρότημα του Προφήτη Ηλία (1399μ.) και τη Γιούδα (1386μ.). Το βόρειο και βορειοανατολικό τμήμα διασχίζεται από φαράγ-για και έχει απότομες πλαγιές προς τη θάλασσα, με μεγάλες κλίσεις. Τα πετρώματα που κυριαρ-χούν είναι οι σχιστόλιθοι και τα σιπολινομάρμα-ρα. Το νότιο και δυτικό τμήμα έχει ομαλό ανά-γλυφο, που διακόπτεται από εξάρσεις βραχωδών σχηματισμών.

Ένα ακρωτήρι στο Αιγαίο: Το νοτιότερο προπύργιο της Εύβοιας

Τα δύο πρόσωπα της ΌχηςΗ γεωγραφική ιδιομορφία και το ανάγλυφο δί-νουν δύο διαφορετικές εικόνες στην περιοχή: Το βόρειο και βορειοανατολικό μέρος του βουνού, με τις απότομες δασωμένες πλαγιές θυμίζει το Πήλιο. Το ομαλό νότιο και νοτιοδυτικό μέρος μοιάζει με τις Κυκλάδες. Η περιοχή της Όχης βρίσκεται ανάμεσα σε δύο θάλασσες. Νότια και δυτικά είναι ο Ευβοϊκός κόλπος, ένας μεγάλος προστατευμένος κόλπος με σχετικά ρηχά νερά. Βορειανατολικά βρίσκεται ο Καβοντόρος του Αιγαίου, με ισχυρά ρεύματα και πολύ βαθιά νε-ρά, ακόμα και δίπλα στην ακτή. Όσον αφορά το κλίμα, τα βόρεια μέρη που κοιτούν προς το Αι-γαίο είναι υγρά και πιο ψυχρά από τα νότια που δέχονται λιγότερες βροχές το χειμώνα και το κα-λοκαίρι γίνονται κατάξερα.

Η Όχη είναι ένα βουνό πάνω σε ένα ακρωτήριο γεμάτο αντιθέσεις.

� �

Κάρυστος, Μαρμάρι, Καφηρέας Η Περιοχή της Όχης

Η περιοχή της Όχης συμπεριλαμβάνει το όρος Όχη, τον κάμπο Καρύστου, το Ποτάμι Πλατανιστού και το ακρωτήριο Καφηρέα. Είναι προτεινόμενη Ζώνη Ειδικής Διατήρησης

προς ένταξη στο ευρωπαϊκό δίκτυο Natura 2000. Η οριοθέτηση της περιοχής πραγματοποιήθηκε το 1995 στο πρόγραμμα «Καταγραφή, Αναγνώριση, Χαρτογράφηση και Εκτίμηση των Τύπων Οικοτόπων και των Ειδών Χλωρίδας και Πανίδας των Παραρτημάτων Ι και ΙΙ της Οδηγίας 92/43». Με την Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη το 1998 η περιοχή προτάθηκε να ανακηρυχθεί ως Περιοχή Οικοανάπτυξης.Στο βιβλίο αυτό γίνεται αναφορά κυρίως στον ορεινό όγκο της προτεινόμενης προστατευόμενης περιοχής.

Υπόμνημα

0-100 μέτρα

100-300 μέτρα

300-500 μέτρα

500-700 μέτρα

700-900 μέτρα

900-1.100 μέτρα

1.100-1.300 μέτρα

πάνωαπό1.300 μέτρα

ΚέντροΠεριβαλλοντικήςΕνημέρωσηςΚαρυστίας

� �

Ταυτότητα της περιοχής

Πλάκες Καρύστου και ΣιπολινομάρμαραΟι πλάκες Καρύστου είναι ένα είδος μαρμάρου (σιπολινομάρμαρο) που περιέχει σχιστολιθικές στρώσεις. Τα σιπολινομάρμαρα (τα χρωματιστά μάρμαρα ονομάζονται «τσιπολίνο» απο τη λατινική λέξη cipolla που ση-μαίνει κρεμμύδι, επειδή τα χρώματά τους έχουν τις αποχρώσεις και τα σχή-ματα του κρεμμυδιού) αποτελούνται από ανθρακικό ασβέστιο που δεν έχει πάντα άσπρο ή γκρι χρώμα για-τί περιέχει φυλλώδη ορυκτά που συ-ναντώνται σε σχιστόλιθους (χλωρίτη, σερικίτη, κλπ). Η εξωτερική επιφάνεια των πλακών, όπως διαχωρίζονται, κυ-ριαρχείται από σχιστολιθικά ορυκτά, ενώ η βασική δομή είναι ανθρακική. Αυτός είναι ο λόγος που οι πλάκες Κα-ρύστου χαρακτηρίζονται στην αγορά ως «σχιστόλιθοι». Εξωτερικά έχουν το χρώμα και την υφή του σχιστόλιθου, εσωτερικά όμως είναι σκληρές όπως τα μάρμαρα.Τα περισσότερα λατομεία βρίσκονται σε θέσεις όπου τα σιπολινικά μάρ-μαρα έχουν οριζόντιες στρώσεις και μεγάλο πάχος. Εκεί είναι πιο εύκολη η εξόρυξη τους. Η κύρια περιοχή λα-τόμευσης βρίσκεται στους δυτικούς πρόποδες της Όχης και στην ευρύτε-ρη περιοχή της κοιλάδας του Αγίου Δημητρίου.

Η παραλία Καλλιανού με την εκβολή του ρέματος Δημοσάρη πριν (επάνω) και μετά (κάτω) από καλοκαιρινή θύελλα.

Μικροκλιματικές διαφορές. Οι κατακρημνίσεις στα βόρεια και στα ορεινά είναι σχεδόν δύο φορές μεγαλύτερες απ’ ότι στους νότιους πρόποδες της Όχης. Τοπία στο φαράγγι του Βαθυρέματος στους Γκιάλπηδες, στη βόρεια πλευρά της Όχης (κάτω) και στον κόλπο της Καρύστου (επάνω) όπως φαίνονται το καλοκαίρι.

Πλούσια γεωλογίαΗ φυσιογνωμία του τόπου έχει ιστορία εκατομμυρίων χρόνων

Ένα βουνό με εκατοντάδες πηγέςΜόλιςκάτωαπότηνκορυφήτηςΌχης,υπάρ-χουνπηγέςπουδιατηρούννερόόλοτοχρόνο.Οιπερισσότερεςαναβλύζουνστιςεπαφέςδια-φορετικώνπετρωμάτωνόπωςγιαπαράδειγμαστις επαφές σιπολινομαρμάρων και σχιστο-λίθων.Το μεγαλύτερο μέρος της περιοχής, μεεξαίρεση τις προσχώσεις του κάμπου, καλύ-πτεται από μαρμαρυγιακούς σχιστόλιθους, μεεναλλαγές σιπολινικών μαρμάρων. Οι σχιστό-λιθοι,πουείναιμηδιαπερατάαπότονερόπε-τρώματα, κατακρατούν τα νερά στην επιφά-νειατουεδάφους.Αντίθεταταμάρμαρακαιοιασβεστόλιθοιαποθηκεύουντανεράκαιδημι-ουργούν υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες.Με την αποτελεσματική συγκράτηση του νε-ρού,δημιουργείταιμιαυδατικήοικονομία,πα-ρέχονταςνερόακόμηκαισταπιοψηλάσημείατουβουνού.

Σε ορισμένα τμήματά του το ρέμα του Δημοσάρη κυλάει πάνω σε μάρμαρα και σιπολινομάρμαρα που διαβρώνονται με αργότερο ρυθμό απ’ότι τα σχιστολιθικά πετρώματα δημιουργώντας καταρράκτες και νεροτσουλήθρες.

Σε πολλά σημεία της Όχης είναι εμφανείς οι μικροπτυχές των μεταμορφωμένων σχιστολιθικών στρωμάτων. Η φωτογραφία είναι από το πάνω μέρος της κοιλάδας του Πλατανιστού.

Ρήγμα σε σχιστολιθικό πέτρωμα καλυμμένο με πολύχρωμες λειχήνες κοντά στον Καστανόλογγο της Όχης.

Ορυκτός χαλαζίας σε

σχιστολιθικά πετρώματα στην περιοχή του Καλλιανού.

Νίκ

ος Π

έτρο

υΝ

ίκος

Πέτ

ρου

1�1�

1. Armeria .johnsenii, Σπαρτιά Καλλιανού2. Ophrys .ferrum .- .equinum, πηγή Λάλας, νοτιοδυτικοί

πρόποδες της Όχης3. Cerastium .runemarkii, κορυφή Προφήτη Ηλία Όχης

Παιώνια η αρρενωπή(Paeonia mascula subsp. hellenica):Σπάνιοφυτό,ένααπόταπιοόμορφακαι ευάλωτα αγριολούλουδα. Φύεται σε ελά-χιστες θέσεις στην ευρύτερη περιοχή του φα-ραγγιού του Αγίου Δημητρίου, ενώ πάνω απότοχωριόΡούκλιαβρίσκεταιμιααπότιςμεγαλύ-τερεςαποικίεςτουείδουςστηνΕλλάδα.Βιόλα της Εύβοιας (Viola euboea): Ο άγριοςπανσές της Εύβοιας είναι ενδημικός στο νησίκαι απαντάται σε διάφορες χρωματικές απο-χρώσεις βιολετί, κίτρινο και κρεμ. Αφθονεί σεπολλάσημείατουβουνού.Φριτιλάρια του Έρχαρτ (Fritilaria ehrhartii):ΣπάνιοενδημικόφυτότηςΕλλάδαςπουμοιά-ζειμεμικρήτουλίπα.Απαντάταιστηνκοιλάδατης Λάλας, στο φαράγγι του Αγίου Δημητρί-ου ενώ οι μεγαλύτεροι πληθυσμοί βρίσκονταιστηνψευδοστέπατωνΠλακωτών,στουςνοτιο-δυτικούςπρόποδεςτηςΌχης.

Fritillaria .ehrhartii, Στεφάνια Λάλας Campanula .celsii .carystea, Κύλινδροι, νότιοι πρόποδες Όχης

Anchusella .variegata, Στεφάνια Λάλας

Inula .subfloccοsa Ανεμοπύλα, Βουνά Καβοντόρου

1 2 3

Μιααποκλειστικότητατηςπεριοχήςείναιταεν-δημικάφυτάτης,πουέχουνεπιβιώσεισεαυτότοκακοτράχαλοβουνόκαιστιςάγριεςακτέςτου.ΣτηνευρύτερηπεριοχήτηςΌχηςφύονταιτου-λάχιστον7είδητοπικώνενδημικώνφυτών,πουδενυπάρχουνπουθενάαλλούστηγη.Τρέχου-σεςέρευνεςεξετάζουντοενδεχόμενούπαρξηςπερισσότερων ενδημικών ειδών. Η Όχη και οΚαβοντόρος έχουν αναγνωριστεί ως «κέντροενδημισμού στον αιγαιοπελαγίτικο χώρο». Εί-ναι στην κυριολεξία ένας βοτανικός παράδει-σος για την Ελλάδα και την Ευρώπη. Παρά τομικρότουμέγεθος,τοβουνόθεωρείταιμιααπότις πιο ενδιαφέρουσες περιοχές για τη μελέτητωνφυτών.

Σπάνια φυτά της περιοχήςΔεν είναι μόνο τα τοπικά ενδημικά φυτά πουπροκαλούν μεγάλο βοτανικό ενδιαφέρον.ΥπάρχουνπολλάφυτάπουφύονταιμόνοστηνΕύβοια ή μόνο στην Ελλάδα. Άλλα είδη είναισπάνια, δηλαδή απαντούν σε μικρούς πληθυ-σμούς ή υπάρχουν σε λίγες μόνο τοποθεσίες.Γιαορισμέναείδη,ηΌχηαποτελείτονοτιότεροόριοτηςεξάπλωσηςτους.Άλλαείδηείναιπολύ-τιμαωςάγριακαλλωπιστικάφυτά.Καμπανούλα της Καρυστίας (Campanula celsii carystea):Ένααπόταομορφότεραενδη-μικάφυτάτηςπεριοχής,κοινόείδοςστουςνότι-

ΧλωρίδαΗ περιοχή συντηρεί πάνω από 700 είδη φυτών. Ορισμένα είναι σπάνια, ενδημικά ή και προστατευόμενα είδη

ουςπρόποδεςτηςΌχης.Φύεταιακόμηκαιπά-νωστατείχητουΚαστέλλοΡόσσο.Στάχυ της Εύβοιας (Stachys euboica): Τοπικόενδημικό αρωματικό φυτό που φύεται στουςβραχώδεις σχηματισμούς του Καβοντόρου,του φαραγγιού του Αγίου Δημητρίου και σεελάχισταάλλασημείατηςπεριοχήςτηςΌχης.Τσάι του βουνού της Εύβοιας(Sideritis euboica):Το γνωστό σε όλους «τσάι του βουνού» είναιφυτό ενδημικό της Εύβοιας και φύεται μόνοστα ψηλά βουνά του νησιού. Στην Όχη φύε-ταισυνήθωςσευψόμετροάνωτων800μ.καιαφθονεί σε ορισμένες τοποθεσίες όπως πάνωαπότονΆγιοΔημήτριο.Ίνουλα της Όχης (Inula subfloccosa): Πολύσπάνιοτοπικόενδημικόφυτόπουαναπτύσσε-ται σε απόκρημνες βραχώδεις περιοχές, όπωςταβουνάτουΚαβοντόρουκαιταΣτεφάνιατηςΛάλας.Αρμέρια του Γιόνσεν(Armeria johnsenii):Σπά-νιοτοπικόενδημικόπουβρίσκεταιμόνοσεπα-ράκτιες θέσεις στην περιοχή του ακρωτηρίουΚαφηρέα,στηνακτογραμμήΚαλλιανούκαισελίγαακόμησημείαστηνευρύτερηπεριοχήτουΚαβοντόρου.Σεράστιο του Ρούνεμαρκ (Cerastium rune-markii):Σπάνιοενδημικόφυτό,πουαπαντάταιστηΝάξο.Στηνπεριοχήφύεταιμόνοστιςκορυ-φέςτηςΌχης.

Viola .euboea, Λουμπάρδα, κοιλάδα Ρουκλίων

Stachys .euboica, Αρχάμπολη Καβοντόρου

1�1�

Σήμερα η πανίδα της περιοχής χαρακτηρίζεται από ελάχιστα μεγάλα θηλαστικάΑφθονούν ορισμένα κοινά είδη, όπως η αλε-πού, το κουνάβι, η νυφίτσα, ο σκατζόχοιροςκαιπολλάείδητρωκτικών.Μάλιστα,έναμεγα-λόσωμο νυκτόβιο τρωκτικό που είναι αρκετάκοινό στα δάση της περιοχής, είναι το πελέκιήδασομυωξός(Glis glis).Αυτότοείδοςσυμπε-ριφέρεταισαννυκτόβιοςσκίουρος.Τηνημέρακοιμάται,ενώτοβράδυσκαρφαλώνειεπιδέξιαακόμη και στην πιο γλιστερή επιφάνεια. Συ-χνά το βράδυ ακούγονται πελέκια μέσα στονΚαστανόλογγο τηςΌχης. Ο λαγός, υπάρχει σεμικρούς αριθμούς εξαιτίας του παράνομουκυνηγιού. Οι κάτοικοι του Καβοντόρου ακόμαθυμούνταιτηνεποχήπουοιλαγοίήταντόσοιπολλοί,πουπροξενούσανζημιέςστασπαρτά.Σήμερα,πουυπάρχουνδρόμοιπαντού,σπάνιαβλέπεικανείςαυτότογοργοπόδαροζώο.Η μεσογειακή φώκια, παγκόσμια απειλούμενοείδος,επιβιώνειστιςακτέςτουΚαβοντόρουκαιίσως και στους Πεταλιούς. Σύμφωνα με τη δι-ήγηση ντόπιου ψαρά, στα μέσα του εικοστούαιώναήταντόσεςπολλέςοιφώκιες,πουοιντό-πιοιψαράδεςσκότωνανταφωκάκιαπουέβρι-σκαν σε κλειστές παραλίες και σπηλιές για ναπάρουντοδέρματους,πουτοχρησιμοποιού-σανγιατηνκατασκευήτσαρουχιών.Υπάρχουνακόμη δύο τοπωνύμια «Φώκιες», δίπλα στηνπαραλία Καλλιανού και άλλο ένα στο Ακταίο(Σκούασι).Αςελπίσουμεότιδενθαμείνειμόνοτοτοπωνύμιοωςανάμνησηαυτούτουσπάνιουστιςμέρεςμαςθηλαστικού.

Θηλαστικά της Όχης

Λίγα, χαρακτηριστικά είδη

τροφήγιαπολλάείδηπανίδας.Μιαγηραιάδρυςμπορείναείναικατοικίαγια200είδηασπόνδυ-λων ζώων. Τα απομεινάρια δασών προσφέρο-νταιωςτόποιφωλιάσματοςγιααρπακτικάπου-λιάκαιδασόβιαείδηπανίδας.Τέτοια«ρουμάνια»σεαπότομεςκαιδυσπρόσιτεςπλαγιέςσπανίζουνστονησιωτικόχώρο.

Οι άγονες για το ανθρώπινο μάτι περιοχές κάθε άλλο παρά άγονες είναι για τη φύση Τα ανοιχτά άδεντρα τοπία της Όχης έχουνπλούσια και ενδιαφέρουσα ερπετοπανίδα καιορνιθοπανίδα.Στουςθαμνώνεςκαιστουςβρα-χώδειςσχηματισμούςζουν24είδηερπετών:2είδηχελωνών,10είδησαυρώνκαι10είδηφιδι-ών. Δεκαοχτώ από τα είκοσι είδη αρπακτικώνπουλιώνπουέχουνκαταγραφείστηνπεριοχή,κυνηγούν σε τέτοια ανοιχτά μη-δασικά ενδι-αιτήματα. Ορισμένα πολύ σπάνια αρπακτικά,όπως το όρνιο, ο χρυσαετός, η αετογερακίνα,οπετρίτηςκαιοσπιζαετός,κυνηγούνσεγυμνέςπεριοχές.Είναιενδιαφέρονότιηπανάρχαιααν-θρώπινηεπιρροή(φωτιάκαιβόσκηση)βοήθη-σενασχηματιστούνταποικιλόμορφαανοιχτάθαμνοτόπιατηςΌχης.Τοαυθεντικόποιμενικότοπίοέχειμεγάληαξίαγιατηνπροστασίατηςφύσης, παρά την αίσθηση του «άγονου» και«έρημου»πουπροκαλεί.

Ο σκαντζόχοιρος (Erinaceus .concolor)

είναι ένα από τα κοινότερα θηλαστικά

στα περιβόλια των χωριών της Όχης .

Ο δασομυωξός (Glis .glis) είναι

κοινό είδος στα ορεινά

δασύλλια της Όχης.

Κώστ

ας Μ

ισια

κός

Ενδιαίτημαείναιτοιδιαίτεροπεριβάλλονόπουζειέναείδος.Κάθετύποςενδιαιτήματοςχαρα-κτηρίζεται από συγκεκριμένες συνθήκες καιέχεισχετικήομογένειαστηδομήτουόπωςπ.χ.το δάσος, η βραχώδης ακτή, το έλος. Ένα εν-διαίτημαμπορείνααποτελείταιαπόαρκετούςτύπουςοικοτόπων(όπωςαυτοίοριοθετούνταιαπότιςξεχωριστέςμονάδεςβλάστησης).Αντι-θέτωςτοενδιαίτηματωνμικροοργανισμώνεί-ναι μικροσκοπικό και μπορεί να αποτελείταιαπόέναμόνοείδοςφυτού.Γιαπολλάέντομα,

έναςσαπισμένοςκορμόςαποτελείτοαποκλει-στικόενδιαίτηματους.Τα περισσότερα είδη πανίδας χρησιμοποιούνπερισσότερα από ένα ενδιαιτήματα. Μερικάόμως ενδιαιτήματα συντηρούν είδη που ζουνκυρίωςήκαιαποκλειστικάεκεί.Σεαυτάσυγκε-ντρώνονταιπολλάείδηπουέχουνεξειδικευμέ-νεςαπαιτήσειςωςπροςτοντόποαναπαραγω-γήςήδιατροφήςτους.Τα άκρως σημαντικά ενδιαιτήματα της περιο-χήςτηςΌχηςείναιοιβραχώδειςσχηματισμοί,τα δάση φυλλοβόλων, τα δάση αείφυλλωνσκληρόφυλλων,καθώςκαιοιυγρότοποι.

ΥγρότοποιΣτουςυγρότοπους(έλη,υγράλιβάδια,υδάτινεςσυλλογές, ρέματα) ζουν πολλά εξειδικευμέναείδη που δεν συναντούνται σε άλλα ενδιαιτή-ματα.Ημεγάλησεσχέσημετομικρότουμέγε-θοςαξίατουκάμπουΚαρύστουοφείλεταιστοότιείναιαποκλειστικόςζωτικόςχώροςγιαμε-γάλο αριθμό ειδών, που δεν υπάρχουν αλλούστηνότιαΚαρυστία.Περίπου50είδηπουλιών(υδρόβια, παρυδάτια και άλλα εξειδικευμέναείδητωνυγροτόπων)έχουνπαρατηρηθείαπο-κλειστικάστονυγρότοποτουκάμπου.Επίσης,τα ρέματα και οι πηγές της Όχης αποτελούνπραγματικήπηγήζωήςγιααπειράριθμαμικράπλάσματα: υδρόβια έντομα, μαλάκια, ψάρια,αμφίβια,ερπετά,πουλιάκαιθηλαστικά.

Βραχώδεις σχηματισμοίΤοενδιαίτηματωνβραχωδώνσχηματισμώνπερι-λαμβάνειγκρεμούς,βραχώδειςεξάρσεις,σπηλιές,ακρωτήρια,φαράγγια.Αυτάταδυσπρόσιταμέρηείναι αποκλειστικός τόπος αναπαραγωγής πολ-λώνειδών.Στουςβραχώδειςσχηματισμούςφωλι-άζουνσυνολικά27είδηπουλιών,απόταοποίατα11είναιαπειλούμενακαιπροστατευόμεναείδη.Σε αυτά περιλαμβάνονται πολλά απειλούμενααρπακτικά πουλιά, πετροπέρδικες, πετροκότσυ-φες,πετροχελίδονακαιάλλαπουλιάπουζουνσεανοιχτές βραχώδεις περιοχές. Στις σπηλαιώσειςκαιρωγμέςτωνβράχωνβρίσκουνκαταφύγιοοινυχτερίδεςκαιορισμέναασπόνδυλα.

Φυλλοβόλα και αείφυλλα σκληρόφυλλα δάσηΠάνωσταφυλλοβόλαδέντραζουνεκατοντάδεςείδη εντόμων και ασπόνδυλων που αποτελούν

Τα ενδιαιτήματα της πανίδαςΥγρότοποι, βράχια, δάση και άλλοι τόποι για την άγρια ζωή

Η μεσογειακή χελώνα (Testudo .hermanni) είναι ένα από τα πολλά είδη ερπετών που κατοικούν στους βραχώδεις σχηματισμούς όπως στα Πλακωτά, στους νοτιοδυτικούς πρόποδες της Όχης.

Ο καλαμοκανάς είναι ένα από τα δεκάδες είδη πουλιών που εξαρτώνται από την ύπαρξη μικρών υγροτόπων, όπως αυτός στην εκβολή της Ρηγιάς.

1�1�

υγρότοπους για στάθμευση και τροφή. Η Όχηαποτελεί καταφύγιο επειδή συγκρατεί πλη-θυσμούς ειδών που έχουν μειωθεί στον αιγαι-οπελαγίτικο χώρο. Αν διατηρηθεί το φυσικόπεριβάλλον,ορισμέναείδηπουχάθηκανήμει-ώθηκαν, θα μπορέσουν να ξαναεπιστρέψουν.Τοόρνιοκαιοχρυσαετός,πουάλλοτεφώλιαζανστη νότια Εύβοια, μπορεί κάποτε να επιστρέ-ψουνστηνπεριοχή.Αρκείναπροστατευτούνταείδηκαιταενδιαιτήματατους.

Το κελάηδημα της γνήσιας πετροπέρδικας (Alectoris .graeca) ηχεί από τα απόκρημνα

φαράγγια του Καβοντόρου ως τις κορυφές της Όχης. Οι πληθυσμοί της όμως έχουν μειωθεί σημαντικά.

Κοντά στο χωριό Αντιά του Καβοντόρου, βρέθηκε αυτός ο νεοσσός φιδαετού

(Circaetus .gallicus) ριγμένος κάτω από τη φωλιά του.

Το κουφαηδόνι (Cercotrichas .galactotes) είναι ένα σπάνιο ωδικό πουλί που φωλιάζει στον κάμπο της Καρύστου.

Ένα είδος που χάνεται από την Εύβοια είναι ο χρυσαετός (Αquila .chrysatos). Στις μέρες μας, σπάνια επισκέπτεται την Όχη.

Ένας σπιζαετός (Hieraaetus .fasciatus) πετά πάνω από μια παραλία του Καβοντόρου. Τουλάχιστον δύο ζευγάρια αυτού

του απειλούμενου είδους φωλιάζουν στην περιοχή της Όχης.

Βασί

λης

Χατζ

ηρβα

σάνη

ς Ν

ίκος

Πέτ

ρου

Νίκ

ος Π

έτρο

υ

Αξιόλογος πλούτος πουλιών«Ο ερχομός των αποδημητικών πουλιών σημαίνει οριστικό ερχομό της άνοιξης και το φευγιό τους, οριστικό ερχομό του χειμώνα, όταν συμβεί μάλιστα να έχουμε πρόωρη αποχώρησή τους πρόωρος θα είναι και ο χειμώνας.»

Λαϊκή .μετεωρολογία

ΠαρόλοπουηΌχηείναιένανησιωτικόβουνό,παρουσιάζειαυξημένηποικιλίαορνιθοπανίδαςμε περισσότερα από 211 είδη. Η περιοχή έχειορνιθολογικό ενδιαφέρον για τους ακόλου-θουςλόγους:

Μεταναστευτικός ΣταθμόςΗνότιαΚαρυστίαβρίσκεταισεστρατηγικήθέ-ση στο νοτιότερο άκρο της Εύβοιας και έτσιαποτελεί σταθμό ανεφοδιασμού για πολλά εί-δηπουαναγκάζονταιναδιασχίζουντηθάλασ-σα.Ενδεικτικόείναιότιτο80%τωνειδώντωνπουλιώντηςπεριοχήςτηςΌχης,είναιμετανα-στευτικά.ΤοακρωτήριοκαιοιακτέςτουΚαφη-ρέα,ηκορυφήτηςΌχηςκαιιδιαίτεραοκάμποςΚαρύστου,προσφέρουναρκετέςευκαιρίες,γιαναπαρατηρήσεικανείςτημετανάστευσηαρπα-

κτικών,υδρόβιων,παρυδάτιωνκαιστρου-θιόμορφωνπουλιών.

Διάδρομος επικοινωνίας πληθυσμών

Λόγω της γεωγραφικής της θέ-σης, η περιοχή λειτουργεί ως

διάδρομος επικοινωνίας τωνπουλιώνμεταξύτηςΣτερεάς

Ελλάδας και των νησιών. Ο ορεινός όγκος τηςΌχηςαποτελείφυσικό

«εκτροφείο» για ορισμένα είδη, που μπορούνναδιασπείρονταινότιαπροςτιςΚυκλάδες.Τέ-τοιαείδηείναιταδασικάστρουθιόμορφα,ορι-σμένα σπάνια αρπακτικά, καθώς και είδη πουσυντηρούνπολύμικρούςφωλιάζοντεςπληθυ-σμούςστηνότιαΕλλάδα.

Αρπακτικά πουλιάΣτην περιοχή έχουν καταγραφεί 20 είδη ημε-ρόβιωναρπακτικώνπουλιώνκαι5είδηνυκτό-βιων.Ορισμένααπόαυτάέχουνεδώμόνιμουςπληθυσμούς. Αναπαράγονται σπιζαετοί, φιδα-ετοί,γερακίνες,πετρίτεςκαιαρκετοίμπούφοι.Χρυσαετοί, αετογερακίνες, καλαμόκιρκοι καιτσίφτες περνούν και σταθμεύουν στην περιο-χή,τηνεποχήπουμεταναστεύουν.

Πολλά φωλιάζοντα είδη Στην περιοχή έχουν καταγραφεί 69 φωλιάζο-νταείδηπουλιών,μεγάλοςαριθμόςγιανησιω-τικόχώρο.Επιπλέον,ηπεριοχήσυντηρείπλη-θυσμούς προστατευόμενων ειδών που έχουνυποστεί μεγάλη μείωση των πληθυσμών καιτης κατανομής τους στην Ευρώπη. Προστα-τευόμεναείδηπουλιώνμεαξιόλογουςπληθυ-σμούς στην Όχη είναι ο θαλασσοκόρακας, τογιδοβύζι,ηπετροπέρδικα,ηδενδροσταρήθρα,η χαμοκελάδα, το κουφαηδόνι, η κιστικόλη, οαμπελουργός,οσκουρόβλαχοςκ.α.

Καταφύγιο για κινδυνεύοντα είδηΠολλάείδηπουλιώνέχουνυποστείπληθυσμια-κήμείωση.Τααρπακτικάπουλιάιδιαίτερα,εξα-φανίζονταιμεδραματικούςρυθμούς.Ταυδρό-βια και παρυδάτια έχουν όλο και λιγότερους

Η αετογερακίνα (Buteo .rufinus) είναι ένα

από τα σπανιότερα αρπακτικά που

παρατηρούνται στην περιοχή.

Η δεντροσταρήθρα (Lullula .arborea) είναι προστατευόμενο είδος που αφθονεί στα ορεινά

και ημιορεινά τοπία της Όχης.

Βασί

λης

Χατζ

ηρβα

σάνη

ς

Ben

Hal

lman

n

1� 1�

είναιεπικίνδυνο,ιοβόλοείδος.Οσαπίτης(Malpo-lon monspessulanus)πουείναικοινόςσεόλητηνπεριοχήτηςΌχης,έχειεπίσηςδηλητήριο,ωστό-σο είναι εντελώς ακίνδυνος γιατί το δηλητήριοβρίσκεται στα πίσω του δόντια (οπισθόγλυφο).Έτσι, ακόμα και αν καταφέρει να δαγκώσει, τασυμπτώματαείναιπολύελαφράέωςανύπαρκτα.Τονερόφιδο(Natrix natrix)είναιαπόταπιοκοινάφίδιατηςπεριοχής.Βρίσκεταισταρέματα.Σεπεριοχέςμεμακίαβλάστηση,σεκαλλιέργει-ες και βοσκοτόπια συχνάζει ο έφιος (Coluber caspius). Η γρήγορη σαΐτα (Coluber najadum)απαντάταισεόλητηνπεριοχή.Τογούρικοκα-τά την ελληνική παράδοση σπιτόφιδο (Elaphe situla) και ο μεγαλόσωμος λαφίτης (Elaphe quatuorlineata),είναιαυστηράπροστατευόμε-ναείδηβάσειτηςΚοινοτικήςΟδηγίας92/43.Τα φίδια είναι δείκτες ποικιλότητας και υγείαςτου περιβάλλοντος. Αποτελούν τροφή για άλ-λα ζώα, όπως τα αρπακτικά πουλιά.Τα περισ-σότεραφίδιατρέφονταιμετρωκτικά,έντομαήάλλα ερπετά και γι’ αυτό το λόγο περιορίζουντουςαριθμούςτωνειδώνπουπροκαλούνζημι-έςστηγεωργία.

Ένας μεγάλος τυφλίτης (Ophisaurus .apodus) στα Στεφάνια της Λάλας, σέρνεται αργά και αδέξια μέσα στα φρύγανα.

Η οχιά (Vipera .ammodytes) χαρακτηρίζεται από το τριγωνικό σχήμα του κεφαλιού της και τη ράβδωση

του κοντόχοντρου σώματος της που σχηματίζει ζιγκ-ζαγκ.

Το σαμιαμίδι (Hemidactylus .turcicus) είναι μια μικρή νυχτόβια σαύρα που αφθονεί στα ξωκλήσια, όπως εδώ στον Άγιο Γρηγόρη του Καφηρέα.

Το σπιτόφιδο (Elaphe .situla), ίσως το πιο όμορφο φίδι της περιοχής, είναι κοινό στην Όχη.

Γιάν

νης

Ιωαν

νίδη

ς

Γιάν

νης

Ιωαν

νίδη

ς

Ερπετά και αμφίβια«Αν σε περίοδο ξηρασίας και σε άνυδρα μέρη κυκλοφορούν βατράχια, πρόκειται σύντομα να βρέξει. Αντίθετα, αν το χειμώνα «λαλούν» οι βάτραχοι, θα ακολουθήσει ξηρασία»

Λαϊκή .μετεωρολογία

Στην περιοχή έχουν καταγραφεί 6 είδη αμφιβίων και 27 είδη ερπετώνΤα αμφίβια απαιτούν νερόλακκους, λιμνούλεςκαιάλλεςφυσικέςυδατοσυλλογέςγιαναγεννή-σουντααυγάτουςκαιναμεγαλώσουνταμικράτους. Σε υψόμετρο συνήθως μεγαλύτερο των400 μ, σε υγρά σημεία, συναντάται ο κίτρινοςβομβητής (Bombina variegata). Η σαλαμάν-δρα, ένα ορεινό δασόβιο είδος, χρησιμοποιείγιααναπαραγωγήτιςορεινέςρεματιές,ενώοιφρύνοι (μπράσκα και πράσινος φρύνος) μπο-ρούνναχρησιμοποιήσουνακόμηκαιπρόσκαι-ρεςυδατοσυλλογές.Ταβατράχιατρέφονταιμεέντομα και στους παράκτιους υγρότοπους, οιπληθυσμοί τους είναι τεράστιοι. Η υπηρεσίαπουπροσφέρουνστονάνθρωπο,καταναλώνο-

νταςκουνούπιακαιμύγες,εί-ναιανυπολόγιστη.

Ιδιαίτεραενδιαφέρουσαείναιηπαρουσίατωνχελωνώνστηνπεριοχή.Ηκρασπεδωτήχελώνα(Testudo marginata) παρατηρείται σε όλη τηνπεριοχή,ακόμηκαισταμεγαλύτεραυψόμετρα.Ημεσογειακήχελώνα(Testudo hermanni)υπάρ-χεισεπολλάμέρη,ακόμηκαιστονκάμπο.Απότιςδύονεροχελώνεςπουυπάρχουνσταρέματατηςπεριοχής,πιοκοινήείναιηγραμμωτήνερο-χελώνα(Mauremys caspica).Έχουνκαταγραφεί10είδησαύρας.Ταπιοκοινάείδηείναιτοσιλιβούτι(Podarcis erhardii),οαβλέ-φαρος(Ablepharus kitaibelii),μεμάτιαπουποτέδεν κλείνουν και η μεγαλόπρεπη τρανόσαυρα(Lacerta trilineata). Το σαμιαμίδι (Hemidactylus turcicus)βρίσκεταισεόλασχεδόνταανθρώπινακτίσματα. Στα μεγαλύτερα υψόμετρα η τρανό-σαυρα αντικαθίσταται από την πρασινόσαυρα(Lacerta viridis), μια εντυπωσιακή σμαραγδένιασαύραμεμπλερουάλαιμό.Σταορεινάτμήματατουβουνούαφθονείηευ-κίνητητοιχογουστέρα(Podarcis muralis).Οτυ-φλίτης(Ophisaurus apodus),μεγαλόσωμησαύ-ραχωρίςπόδια,είναιαρκετάκοινόςκαιμπορείναβρεθείακόμηκαισταχωριά.

Υπάρχει μεγάλη ποικιλία φιδιώνΑπόταδώδεκαείδηφιδιώνπουυπάρχουνστηνπεριοχή μόνο ένα, η οχιά (Vipera ammodytes)

Η στικτή νεροχελώνα

(Emys .orbicularis), ένα αυστηρά προστατευό-

μενο είδος, ζει στον υγρότοπο του κάμπου της Καρύστου.

Η οχιά, ξεχωρίζει από τα άλλα φίδια από τη χαρακτηριστική απόφυση στην άκρη του ρύγχους της που μοιάζει με «κέρατο».

Μετά την ανοιξιάτικη βροχή ανάμεσα στα πεσμένα φύλλα, του εδάφους ξεπροβάλλουν οι σαλαμάνδρες

(Salamandra .salamandra).

Μια παρέα κίτρινων βομβητών, είδος φρύνου (Bombina .variegata), γιορτάζουν το καλοκαίρι ερωτοτροπώντας

μέσα σε μια λούτσα, στο φαράγγι του Δημοσάρη.

�1�0

Ασπόνδυλα ζώα«Όταν οι μύγες κόβουν (τσιμπάνε) τότε θάχουμε μελτέμι»

Λαϊκή .μετεωρολογία

Πάνωαπότο90%τηςΕλληνικήςπανίδαςαπο-τελείταιαπόασπόνδυλαζώα.Στην περιοχή της Όχης, δεν έχει γίνει ακόμασυστηματικήέρευνατηςμικροπανίδας.ΗΌχηεπιφυλάσσει εκπλήξεις. Γνωρίζετε ότι στα πο-τάμια της Όχης υπάρχει ένα είδος πεταλίδας;ΌτισταδάσηζουνείδηεντόμωνπουσυναντάκανείςσταδάσητηςκεντρικήςΕυρώπης;Ότιχι-λιάδες μικρές κατσαρίδες ζουν στο υγρό έδα-φοςτωνδασώναριάς,στιςβόρειεςπλαγιέςτηςΌχης;Ότι ένα από τα μεγαλύτερα έντομα τηςΕυρώπης ζει στην κοιλάδα της ΑγίαςΤριάδας;ΌτιστονκάμποτηςΚαρύστουαπαντούνσπά-νιες αφρικανικές πεταλούδες; Ότι αφθονούνστοΔημοσάρηοι«πεταλούδεςτηςΡόδου»;

Η σατίρνια, (Saturnia .pavonina) η μεγαλύτερη νυχτοπεταλούδα της Ευρώπης βρίσκει καταφύγιο σε μια γηραιά ελιά στον Άγιο Δημήτριο.

Η Charaxes .jasius είναι είδος που προέρχεται από την Αφρική και παρατηρείται σπάνια στον κάμπο της Καρύστου.

Η μικρή γαλάζια πεταλούδα της οικογένειας Lycaenidae ξαποσταίνει πάνω στο τσάι του βουνού της Εύβοιας.

Η Saga .hellenica, μια σαρκοβόρα ακρίδα με εντυπωσιακό μέγεθος βρέθηκε στην κοιλάδα της Αγίας Τριάδας.

Βασί

λης

Χατζ

ηρβα

σάνη

ς

ΟιθάλασσεςπουπεριβάλλουντηνπεριοχήτηςΌχηςέχουνηκαθεμιάτηνιδιαιτερότητατους.Ο νότιος Ευβοϊκός είναι ωκεανογραφικά δια-φορετικήθάλασσααπόταταραγμένανεράτουΚαβοντόρουστοανοιχτόΑιγαίο.

Ο νότιος ΕυβοϊκόςΤανεράτουνότιουΕυβοϊκούείναιαβαθή.Σπά-νιαξεπερνούντα50μέτραβάθοςκοντάστηνακτή. Ο κόλπος έχει πολλούς απάνεμους όρ-μους και νησίδες. Τα ρεύματα είναι τοπικά,πουθενά ορμητικά. Αυτή η προφυλαγμένηθάλασσα έχει προσιτά αλιευτικά πεδία όπωςύφαλους,ξέρες,φυκιάδεςκαιπολλάάλλαθα-λάσσιαενδιαιτήματα.Στιςπεριοχέςαυτέςζουνσφουγγάρια,πολλάείδηκαρκινοειδώνκαιμα-λακόστρακα. Στους ρηχούς ορμίσκους, όπωςπαραδείγματος χάρη στον αβαθή όρμο Λιβα-δακίουαφθονούνιδιαίτεραοιαχιβάδες.Ονότι-οςΕυβοϊκόςαλιεύεταιεντατικάκαιωςσυνέπειαταψάριατουείναιμικρούμεγέθους.

Η θάλασσα του ΚαβοντόρουΗθαλάσσιαπεριοχήτουΚαβοντόρουέχειχαρα-κτήραωκεανού.Δενυπάρχουνπροφυλαγμένοιόρμοικαιτανεράείναιπολύβαθιά.Στιςβόρειες

ακτέςτοβάθοςξεπερνάτα300μ.σεαπό-σταση λιγότερη του ενάμισι χιλιόμε-

τρου από την ακτή. Η θάλασσαείναι συνήθως ταραγμέ-

Ψάρια και θαλάσσια ζωήΟ Καβοντόρος είναι ένα από τα πλουσιότερα αλιευτικά πεδία του Αιγαίου, ενώ ο Ευβοϊκός είναι μια ειρηνική, κλειστή και ρηχή θάλασσα

νηκαιαναπτύσσονταιπελώριακύματα.Λέγεταιότιείναιένααπότασπουδαιότερααλι-ευτικάπεδίατουΑιγαίου.Όμως,επικρατούντό-σο ισχυράρεύματα,θύελλεςκαιαγέρες,πουηπεριοχή δύσκολα προσεγγίζεται από αλιευτικάσκάφη.ΗθάλασσατουΚαβοντόρουέχειμεγά-λο βιολογικό πλούτο λόγω ενός πολύ πλούσι-ουρεύματος.«ΤορεύματηςΛήμνου»,όπωςτοαποκαλούνοιψαράδες,κατεβαίνειαπότονΕλ-λήσποντοκαιφέρνειπροςτηνεπιφάνειαθρεπτι-κάσυστατικάδημιουργώνταςτροφικάπεδίαγιαπολλάψάρια,κητώδηκαιθαλασσοπούλια.Επί-σης,ηπεριοχήείναιδιάδρομοςμετανάστευσηςγιαπολλάείδηψαριών(τόνουςκαιάλλαμεγάλαψάρια)καιθαλάσσιωνθηλαστικών.Στιςμπονά-τσεςτουΜάηκαιτουΙούνη,βλέπεικανείςκαθη-μερινά,μικράκοπάδιαδελφινιών.

Ψάρια γλυκού νερού Τοχέλι(Anguilla anguilla)είναιτοκοινότεροεί-δοςσταρέματατηςπεριοχής(ΡέμαΛάλας,Πλα-τανιστού, Δημοσάρης, Ρηγιά κ.α.). Ένα είδοςπολύ μικρού γωβιού (Knipowitschia caucasica)απαντάται μόνο στον υγρότοπο του κάμπουτης Καρύστου. Στη Ρηγιά αφθονούν οι κέφα-λοι (Mugilidae) προερχόμενοι από τη θάλασ-σα.Αφθονείκαιτοκουνουπόψαρο(Gambusia affinis),είδοςπουέχειεισαχθείαπότονάνθρω-πο.Σεαυτότοείδοςοφείλεταιενμέρει,ηαπο-τελεσματικήκαταπολέμησητηςελονοσίας.

Στις 14 Απριλίου του 1984 αλιεύτηκε από μαρμαριώτικο καΐκι ένα από

τα μεγαλύτερα ψάρια που έχει δει οτέ η Εύβοια, ο ακίνδυνος καρχαρίας ο προσκυνητής

(Cetorhinus .maximus). Το σπάνιο αυτό ψάρι φτάνει

σε μήκος τα 10 μέτρα και τρέφεται με πλαγκτόν.

Η ακτογραμμή του Καφηρέα όπως φαίνεται από το Σχίζαλι.

�� ��

Το«σπίτιτουδράκου»,βρίσκεταικρυμμένομό-λιςκάτωαπότηνψηλότερηκορυφήτηςΌχης.Στη νότια Καρυστία έχουν περιγραφεί πάνωαπό20δρακόσπιτα,ταπερισσότεραστηνπε-ριοχήτωνΣτύρων.ΕκείνοόμωςπουβρίσκεταιστηνκορυφήτηςΌχηςείναιτοσπουδαιότερο.Το αρχαίο αυτό ορθογώνιο κτίσμα με διαστά-σεις4,85μx9,80μείναικατασκευασμένοαπότεράστιους ογκόλιθους χωρίς συνδετικό κο-νίαμα.Ηείσοδοςείναιστημεγάληπλευρά,σεαντίθεσημετουςαρχαίουςναούς,όπουηείσο-δοςείναιστημικρήπλευρά.Οιτοίχοιείναιτόσοχοντροίπουοδηγούντονουσεφαντασιώσειςυπερανθρώπωννατοποθετούνμεαξιοζήλευτημαστοριά,σεδιαδοχικέςστρώσεις,τιςασήκω-τεςπέτρες.Χαρακτηριστικόςείναιοτρόποςκα-τασκευήςτηςστέγης,ολεγόμενοςεκφορικός.Οιπέτρεςτηςοροφήςεισχωρούνεσωτερικάημιαστηνάλληκαισχηματίζουνένακατασκεύα-σμαπουθυμίζειαναποδογυρισμένησκάφη.Η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στην επιφά-νεια το παλαιότερο εύρημα, μια αρχαϊκή επι-γραφήπουβρισκότανμέσαστηγη,εξωτερικάτου κτίσματος. Πολυάριθμα κυάθια (κυπελλό-μορφααγγείασανφλυτζάνια)τοπικήςπαραγω-γήςβρέθηκανκατάτιςανασκαφέςτουκαθηγη-τήΝίκουΜουτσόπουλου.Χρονολογούνταιστατέλητου4ουκαιστιςαρχέςτου3ουπ.Χ.αιώνα.Επίσης,υπάρχουνευρήματακαιαπότονπρώι-μο5οκαι4οπ.Χ.αιώνα(αττικούτύπουαγγεία,

Το Δρακόσπιτο της ΌχηςΈνα αρχαίο μνημείο που προκαλεί δέος

γυάλινεςχάντρες,τμήματαχάλκινωναγγείων).Ανκαιδενέχειπροσδιοριστείτοείδοςλατρείαςστοεσωτερικότουναού,υπήρχεβωμόςόπουγίνοντανθυσίες,τουλάχιστοναπότηναρχαϊκήεποχή.Ένα πέπλο μυστηρίου τυλίγει το δρακόσπιτοτης Όχης. Κρίνοντας από τα ευρήματα, ισχύειαναμφισβήτηταηάποψηότιήτανναός,τόποςλατρείας. Δεν έχει όμως εξακριβωθεί το είδοςλατρείας, η ακριβής χρονολογία ανιδρύσεωςτουκαιοιδημιουργοίτου.

Ο άνθρωπος είναι για χιλιετηρίδες μέρος τηςφύσηςτηςΚαρυστίαςκαιτουΑιγαίου.Γιαχιλι-άδεςχρόνιαχρησιμοποιείτηφωτιάκαιτηνπέ-τρα. Από τότε που εξημέρωσε ζώα και φυτά,άρχισεναεπεμβαίνειδραστικότεραστοτοπίο.Ηφύσητροποποιήθηκεαπότιςανθρωπογενείςπιέσεις και με τη σειρά της επηρέασε τη ζωήτων ανθρώπων. Το τοπίο που έχει προκύψειαπό τη διαχρονική, δυναμική αλληλεπίδρασηανθρώπου-φύσης,αποτελείτολεγόμενοπολι-τισμικότοπίο.Τοπολιτισμικότοπίοχαρακτηρί-ζεταιαπόέναποικιλόμορφομωσαϊκόβλάστη-σης, με σύνθεση εξαρτημένη κυρίως από τηνιστορική επιρροή της κτηνοτροφίας, της αν-θρωπογενούς καύσης της βλάστησης και τωνπαραδοσιακώνκαλλιεργειών.

Μύθοι: Η Όχη της Ήρας, του Βορέα και του ΑιγίωναΈναπλήθοςμύθωνπροσπαθείναεξηγήσεικαιναεξυμνήσειτηφύσητηςπεριοχής.Δενείναιάλλω-στετυχαίοότιηΌχη,οΚαβοντόροςκαιηΚάρυ-στος,συνδέονταιαντίστοιχαμετρειςθεούς:τηνΉρα,τονΠοσειδώνακαιτονΑπόλλωνα.

Φύση και άνθρωπος στην Όχη

Η φύση και η παράδοση δημιουργούν ένα συνδυασμό που είναι μοναδικός

Η λατρεία της Μεγάλης ΘεάςΗ λέξη Όχη προέρχεται από το ρήμα οχεύω,δηλαδήτημείξηήσυνεύρεσητουΔίακαιτηςΉρας.HΉραείναιστενάσυνδεδεμένημετηνΚάρυστο,κυρίωςμετηνκορυφήτηςΌχης.ΗΉραανατράφηκεαπότηνύμφηΜάκρηστηνΕύβοια. Στις βουνοκορφές του νησιού τη συνά-ντησεοΔίαςκαιβάλθηκενατηνκατακτήσει.Γιανατηςκινήσειτοενδιαφέρον,επειδήτηνείδεαυ-στηρήκαισοβαρήμεταμορφώθηκεσεκούκοκαιτηνπλησίασετρέμονταςαπότοκρύο.Συγκινημέ-νηηΉραπήρετοπουλίστοστήθοςτηςγιανατοζεστάνει.Τότεοθεόςέλαβετηνπραγματικήμορ-φήτουκαιεπιχείρησενατηνκάνειδικήτου.Εκεί-νηενέδωσεμόνοόταντηςυποσχέθηκεγάμο.ΣταπροϊστορικάχρόνιαηλατρείατηςΉραςπρέ-πεινακυριαρχούσεσεόλητηνΕύβοια.Σήμερα

οιερόςχαρακτήραςτηςΌχης διατηρήθηκε στηλατρεία του ΠροφήτηΗλία, που γίνεται στιςκορυφές των βουνών.Ένα πολύ παλιό παρεκ-κλήσι του Αγίου βρί-σκεταιστηνκορυφήτηςΌχης,κοντάστοδρακό-σπιτο.

Ερειπωμένο κονάκι στην Όχη. Μέσα στην ερημιά της φύσης οι ντόπιοι έπλασαν παραμύθια και θρύλους εμπνευσμένοι από την αγριάδα του τοπίου.

Ο εσωτερικός χώρος του δρακόσπιτου της Όχης

(φωτ. Αθανάσιος Μπινιάρης)

����

νεται κύριος όλης της Βαλκανικής και παραχωρείτηνΕλλάδασειππότεςωςφέουδα.ΗΕύβοιαδόθη-κεστονΙάκωβοΑβέσνη,οοποίοςανέθεσετηδιοί-κησητηςσε3 ιππότες.Έναςεξαυτών,οΡαβανόςΔαλεκάρτσερι,έγινεκύριοςολόκληρουτουνησιού.Το 1216 ο Ενετός βαρόνος Δαλεκάρτσερι χτίζειπάνωστιςβάσειςβυζαντινούκάστρουτοΚόκκινοΚάστροστολόφοΜοντοφόλι.ΗΚάρυστοςεξακο-λουθεί να είναι ναυτιλιακός και εμπορικός σταθ-μός,καθώςκαιστρατηγικόσημείογιατοπέρασματωνπλοίωνστοβορειοανατολικόΑιγαίο.Την περίοδο αυτή επικρατούν αλληλοδιαδοχέςεξουσίαςμεταξύιπποτώνπουσυνοδεύονταιαπόπεριπετειώδεις διαπραγματεύσεις. Αποτέλεσμα,η ερήμωση της περιοχής της νότιας Εύβοιας καικυρίωςτουΚαβοντόρου.ΜεδιακήρυξητηςΒενε-τίας,ακολουθείοεποικισμόςαπότουςΑρβανίτες(1402και1425)στονΚαβοντόρο.

Οθωμανική Περίοδος (1470 - 1833)Ο οικισμός της Παλαιοχώρας εγκαταλείπεται. Ηοχυρωμένη τουρκική πόλη χτίστηκε κάτω απότηνπροστασίατωντοίχωντουΚαστέλλοΡόσσο.ΗπερίοδοςήτανιδιαίτερασκληρήγιατηνΚαρυ-στία,καθώςοικάτοικοιυπέφεραναπότοθεσμότηςδουλείαςκαιτηνάγριαφορολογία.Μόνοστή-ριγμα τους ήταν η θρησκεία. Δημιουργούνται οιπρώτοιελληνικοίσυνοικισμοί,πουαργότεραεξε-λίσσονταισεσύγχροναχωριάτηςΓούρναςτηςΚα-ρύστου.Στις9Απριλίουτου1833γίνεταιηεπίση-μηπαράδοσητηςΚαρύστουστουςΈλληνες.

Ερήμωση των χωριών (20ος αιώνας)Τοκύριοχαρακτηριστικότηςπεριοχήςωςπρινλίγαχρόνια,ήτανηέλλειψηεκσυγχρονισμού.Οηλεκτρι-σμόςκαιοιδρόμοιάργησανπολύναέρθουν.Μέχριτηδεκαετίατου’80,ηπεριοχήτουΚαβοντόρουεπι-κοινωνούσεμετονέξωκόσμοδιαθαλάσσηςκαιαυτό,μόνοότανοκαιρόςτοεπέτρεπε.Οιλιγοστοίκάτοικοιζουν από την κτηνοτροφία και τα σχολεία κλείνουναπόέλλειψημαθητών.Λόγωτωνδυσκολιώνδιαβίω-σης,πολλοίκάτοικοιμεταναστεύουνστιςμεγάλεςπό-λεις.Στατέλητουαιώνα,ταχωριάτηςΓούρναςμετα-τρέπονταισεπροάστιατηςΚαρύστου.Αυξάνονταιοιεξοχικέςκατοικίες,επεκτείνονταιταλατομείαπλάκαςΚαρύστουκαιμετηδημιουργίαδρόμωνβελτιώνεταιηπρόσβασησεόλητηνπεριοχή.

Αρχαία λατομεία που έκαναν την Καρυστία παγκοσμίως γνωστήΚατά την αρχαιότητα, η νότια Καρυστία ήταν διάσημη για το μάρμαρο της. Τα αρχαία λατο-μεία της Όχης βρίσκονται στις νότιες πλαγιές της, μεταξύ των χωριών Μεκουνίδα και Αετού. Ο Στράβων γράφει για τους περίφημους, «κα-ρυστινούς κίονες» οι οποίοι ήταν μονόλιθοι. Ήταν τόσο εντατική η λατομική δραστηριότη-τα ώστε στο Μαρμάρι, τον κύριο κόμβο εξα-γωγής καρυστινού μαρμάρου, υπήρχε ναός για τη λατρεία του Μαρμαρίνου Απόλλωνα.Η εντατική εξόρυξη του μαρμάρου πρέπει να έγινε κυρίως τη Ρωμαϊκή εποχή. Στην εποχή του Ιουλίου Καίσαρα (60-44 π.Χ.) και του Αυγού-στου, το καρυστινό μάρμαρο ήταν περιζήτητο στη Ρώμη, κυρίως για την κατασκευή μονολιθι-κών κιόνων. Χρησιμοποιούνταν επίσης σε επεν-δύσεις τοίχων και δαπέδων. Ακόμα και σήμερα στο Μοναστηράκι της Αθήνας, μπορεί κανείς να θαυμάσει μονολιθικούς κίονες καρυστινού μαρμάρου στη βιβλιοθήκη του Αδριανού. Το αξιολογότερο μνημείο της αρχαίας λατομί-ας βρίσκεται στη θέση Κύλινδροι Μύλων. Εδώ διατηρούνται, στη θέση όπου λαξεύτηκαν από το μητρικό πέτρωμα, γιγάντιοι μονολιθικοί κίο-νες μήκους 12 μέτρων, οι κύλινδροι, όπως τους αποκαλούν οι ντόπιοι.Το πιο ενδιαφέρον από όλα, είναι η πιθανότητα σύνδεσης των αρχαίων λατομείων με τα δρα-κόσπιτα της νότιας Εύβοιας. Υπάρχει η θεω-ρία ότι τα δρακόσπιτα ήταν ναοί αφιερωμένοι στον προστάτη των λατόμων Ηρακλή, που θω-ρώντας τους από μακριά τους έδινε κουράγιο και δύναμη για να συνεχίσουν το πολύμοχθο έργο τους. Ένας στρατιωτικός συναγερμός, ίσως η απειλή της πτώσης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, τον 3ο αιώνα μ.Χ., είχε αποτέλεσμα την αποχώρη-ση της ρωμαϊκής φρουράς και την παύση της λειτουργίας των λατομείων.

Μονολιθικοί κίονες στη θέση Κύλινδροι πάνω από το χωριό των Μύλων.

Το ξωκλήσι στο Ελληνικό του Πλατανιστού έχει ενσωματωμένα στους τοίχους του αρχαία μάρμαρα.

κειερόγεωμετρικήςπεριόδου.Βορειοδυτικάτουλόφου Πλακαρή, στο λόφο Καραμπαμπά, υπό-λειμματοιχοποιίαςμαρτυράτηνύπαρξηιερούμεβασικόυλικότοιχοποιίαςτηνπλάκαΚαρύστου.Αρχάμπολη: Κατά μήκος του φαραγγιού ξεπρο-βάλλουνταερείπιαενόςοικισμούκαιιερού,μάλ-λοντηςαρχαϊκήςπεριόδου(700-500π.Χ).

Κλασική περίοδος (500 - 300 π.Χ.)490 π.Χ.:ΠαράτημεγάληαντίστασητωνΚαρυστί-ωνενάντιαστονΠερσικόστόλο,ηΚάρυστοςερημώ-νεταικαιστρατολογείταιστοπλευρότουεχθρού.480 π.Χ.: Οι Καρύστιοι βρίσκονται στο πλευρότωνΠερσώνπροκειμένουνααποφύγουντηνπι-εστικήηγεμονίατηςΑθήνας.Ο5ος αιώναςβρίσκειτηνΚάρυστοκαταπιεσμέ-νηκαιαδύναμηκάτωαπότονΑθηναϊκόζυγό.ΗστρατηγικήθέσητηςΚαρύστουστηναρχαίαρότατωνεμπορικώνκαιναυτικώνδιαδρομών,έχειμε-γάλησημασίαγιατηνΑθήνα.Κατάτον4ο αιώναοιδύοπόλειςείναισύμμαχοι.Κατά περιόδους, η Κάρυστος, έχοντας ξεφύγειαπότηνκαταπιεστικήηγεμονίατηςΑθήνας,καθί-σταταιαυτόνομη.

Ελληνιστική και Ρωμαϊκή περίοδος (300 π.Χ. - 300 μ.Χ.)338π.Χ.:ΗΚάρυστοςβρίσκεταιυπότονέλεγχοτωνΜακεδόνων.Μετάαπόένασχεδόναιώναμακεδο-νικήςκυριαρχίαςυποδουλώνεταιστουςΡωμαίους.Περίπουστατέλητου4ουαιώναπ.Χ.,ηΚάρυστοςαναπτύσσεταιστηνπεριοχήτηςΠαλαιοχώρας,κά-τωαπότολόφοπουβρίσκεταιτοΚαστέλλοΡόσ-σο.Κατάτηνελληνιστικήκαιρωμαϊκήπερίοδοηπόληεπεκτείνεται.100π.Χ.:Κόβεταιχρυσόνόμισμαγιαπρώτηκαιτελευ-ταίαφοράστηνιστορίατηςΚαρύστου.ΗοικονομικήκατάστασητηςΚαρυστίαςβελτιώνεται.Σεαυτόβοη-θάκαιηανάπτυξητωνλατομείωνεξόρυξηςμαρμά-ρου,πουαυτήντηνπερίοδοείναιπολύμεγάλη.

Ύστερη Ρωμαϊκή περίοδος (300 - 600 μ.Χ.)Ηπερίοδοςχαρακτηρίζεταιαπόπαρακμή,πειρα-τικέςεπιδρομέςκαισυμφορά.Εγκαταλείπονταιταλατομεία.

Βυζαντινή περίοδος (600 - 1200 μ.Χ.)ΕκτόςαπότονκύριοοικισμότηςΚαρύστουστηνΠαλαιοχώρα, αναπτύσσονται δύο συνοικισμοίστους Αγίους Θεοδώρους και στο Χαρτζάνι καιάλλοι δύο στα ανατολικά του κόλπου της Καρύ-στου.Τον12οαιώναχτίζεταιοβυζαντινόςναός

τουΑγίουΤαξιάρχηΚαλυβίων.

Περίοδος Φραγκοκρατίας - Ενετοκρατίας (1200 - 1470)Το1204,οέναςαπότουςηγέτεςτηςΔ’Σταυ-ροφορίας,οΒονιφάτιοςοΜονφερατικός,γί-

Νεολιθική εποχή - Πρώιμη εποχή του χαλκού (4000 - 2000 π.Χ.)Τα πιο παλιά δείγματα ανθρώπινου πολιτισμούβρέθηκανστοσπήλαιοτηςΑγίαςΤριάδαςπουχρη-σίμευεπιθανώςωςκαταφύγιοήνεκροταφείο.ΣτονπαράκτιολόφοΠλακαρήπουβρίσκεταιμόλις2χιλιόμετραδυτικάτηςΚαρύστου,δίπλαστησημερι-νήεκβολήτουρέματοςΡηγιά,υπήρχεοικισμός.Ευ-ρέθησανόστρακααγγείωντηςύστερηςνεολιθικήςεποχής.

Πρώιμη και Μέση εποχή του χαλκού (3000 - 1600 π.Χ.)Ταπερισσότεραευρήματααυτήςτηςεποχήςεντο-πίστηκανστηδυτικήπαραλία,μεκέντροτηνπεριο-χήτηςΡηγιάς,τολόφοΠλακαρήκαιτοΛιβαδάκι.ΕντοπίστηκανεργαλείααπόοψιανόστοΛιβαδάκιπουήτανέναςαπάνεμοςορμίσκοςκαιπρόσφερεκαλύτερεςσυνθήκεςγιατηνπροσόρμησητωναρ-χαίωνπλοίων.

Ύστερη εποχή του χαλκού (1600 - 1050 π.Χ.)Το ιερό του Γεραιστίου Ποσειδώνα στο νοτιοα-νατολικό ακρωτήρι, το σημερινό Καστρί του Κα-βομαντέλου, ήταν ήδη γνωστό από τον Όμηρο(Οδύσσειαγ,182-190).ΣτηνπροετοιμασίατωνΕλλήνωνγιατονπόλεμοτηςΤροίας,συμμετείχεηΚάρυστος(ΟμήρουΙλιά-δα,στίχοι535-545).

Πρώιμη εποχή σιδήρου (1050 - 500 π.Χ.)ΕυρήματατηςγεωμετρικήςκαιαρχαϊκήςπεριόδουεντοπίστηκανστολόφοΠλακαρήκαιστηΡηγιά.Όστρακααγγείωνκαιπιθαριών,υπολείμματατοί-χωνκαικεραμίδιαπερισυλλέχτηκαναπότηδυτι-κήόχθητηςΡηγιάς,όπουυπήρχεοικισμός.ΣτηνκορυφήτουλόφουΠλακαρή,αποκαλύφθη-

Ιστορική διαδρομή και τοπίοΙστορικοί σταθμοί στην εξέλιξη της περιοχής

Το ακρωτήριο του Καφηρέα αποτέλεσε ορόσημο για την αρχαία ναυτιλία.

�� ��

Ο χορός και το τραγούδι των Αρβανιτών

Ντούου, ντούου, ντούσκου, ντού ντούσκου ντούσκου* και πουρνάρι ντούσκου ντούσκου και πουρνάρι Καλλιανιώτικο ποδάρι!(παροιμιώδες τετράστιχο - *ντούσκου είναι το άν-θος του πουρναριού στ΄αρβανίτικα)

Από τα χωριά της Όχης ξεπηδούσαν αυτοδίδα-χτοι οργανοπαίχτες για να ικανοποιήσουν το ξέ-δωμα των συγχωριανών τους από τις σκληρές συνθήκες ζωής και απο-μόνωσης.Η εγκατάσταση των Αρ-βανιτών στη νότια Εύβοια

(βορεινή πλευρά της Όχης ως το Αλιβέρι και το Αυλω-νάρι) έγινε το 1402-1425 με προτροπή των Βενετσιά-νων που είχαν σκοπό να τους χρησιμοποιήσουν στις πολεμικές τους επιχειρήσεις. Οι Αρβανίτες αφομοι-ώθηκαν πλήρως με τους ντόπιους, παίρνοντας αλλά και δίνοντας στοιχεία του πολιτισμού τους. Ένα από τα αρβανίτικα πολιτισμικά στοιχεία που επικράτησαν στην περιοχή είναι η αρβανίτικη γλώσσα. Στις μέρες μας μιλιέται από τους γεροντότερους και σιγά σιγά χάνεται. Με την εγκατάλειψη της υπαίθρου, χάνονται παμπάλαια τραγούδια και χοροί που δημιουργήθη-καν από τους αγρότες, τους βοσκούς και γενικότερα τους κατοίκους των χωριών της Όχης.Το αρβανίτικο τραγούδι της νότιας Καρυστίας, απλό και αυθόρμητο, βασίζεται στον αυτοσχεδιασμό. Αναφέρεται σε θέματα παρμένα από την οικογενει-ακή και κοινωνική ζωή. Πάνω στο γλέντι ή στο χο-ρό, το τραγούδι ήταν έμπνευση της στιγμής που ξε-πηδούσε από ανθρώπους που δεν ήξεραν, ούτε να γράφουν, ούτε να διαβάζουν. Μεταφέρθηκε από γε-νιά σε γενιά με την προφορική παράδοση. Τα αρβανίτικα τραγούδια είναι φτιαγμένα για να χορεύονται. Τα τρία βασικά όργανα της καβοντο-ρίτικης κομπανίας είναι η λύρα, η τσαμπούνα και το νταούλι. Το λαούτο και το βιολί ήρθαν στη νότια Καρυστία μετά το 1900, ενώ το κλαρίνο χρησιμοποι-είται σπάνια. Υπάρχουν και τα «ψευτοόργανα», τα φύλλα δέντρων συνήθως κισσού, λεμονιάς, κουμα-ριάς, που βγάζουν φωνή τσαμπούνας και κλαρίνου.Ο μυλωνιάτικος χορός, ο καρυστινός μπάλλος, ο σταυρωτός καβοντορίτικος (ή καλλιανιώτικος) χο-ρεύονται χωρίς σταματημό σε συνδυασμό με οινο-ποσία. Ο καβοντορίτικος χορός, ή σταυρωτός Καρυ-στίας είναι ένας από τους πιο γνωστούς χορούς της ελληνικής νησιωτικής παράδοσης.

Παλιός νερόμυλος στο Πανοχώρι Πλατανιστού

Παραδοσιακό λιακωτό. Διακρίνεται ο κύλινδρος για το στρώσιμο του αργιλικού χώματος και η καπνοδόχος που αποτελείται από δύο συγκλίνουσες πλάκες Καρύστου.

Νεροχύτης στο εσωτερικό ενός ρουκλιώτικου σπιτιού

Αθαν

άσιο

ς Μ

πινι

άρηςΗ τοπική

αρχιτεκτονική«Εδώ κι εκεί στα πλάγια του βουνού τα σπίτια θεώνται σαν πρόβατα στη βοσκή. Χαίρουμαι την απλωσιά τους, μακριά το’να από τ΄άλλο, δίχως την πνιγμωνή που ορίζει αλλού ο κλειστός, ο στενεμένος χώρος.»

ΗοικιστικήόψητηςπεριοχήςτηςΌχηςχαρα-κτηρίζεταιαπόμιαλιτήκαιταπεινήμορφή,πουέχειεπηρεαστείαπότοτοπίο,την ιστορίακαιτιςκοινωνικο-οικονομικέςσυνθήκεςζωής.Μετάτηναπελευθέρωση,ηόψητηςνότιαςΚα-ρυστίαςήτανφτωχή,χωρίςτάξηκαιπολεοδο-μικόσχεδιασμό.ΗσημερινήπόλητηςΚαρύστου,άρχισεναχτί-ζεται λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση, το1833, βάσει του πολεοδομικού σχεδίου τουΒαυαρού μηχανικού Μίρμπαχ και κατά διατα-γήτουΒασιλιάΌθωνα.Είναιρυμοτομημένημεφαρδιούςευθύγραμμουςδρόμουςπουτέμνο-νταικάθετα,μεδημόσιανεοκλασικάκτίρια.Ταπερισσότεραχωριάείναικτισμέναστουςνό-τιουςκαιδυτικούςπρόποδεςτηςΌχης,κοντάσεπηγές.Υπάρχουνεπίσης«σκορποχώρια»,μετασπίτιααραιάριγμένα,στοβόρειοκαιανατολικόμέροςτουβουνού.Ταχωριάέχουντημορφήσυ-νοικισμών,σοφάπροσαρμοσμένωνστοανάγλυ-φοκαιτουςπόρουςτουιδιαίτερούτουςτοπίου.Κάποτετασπίτιαήτανπολύπερισσότερα,αλλάκαι τότε εξακολουθούσε να υπάρχει απόστα-

ση μεταξύ τους. Πιθανόν αυτό συνέβαινε γιαναδιατηρήσεικάθεοικογένειατηναυτονομίατηςμέσασ’ένατοπίοπουόσοπιοάγριοκαιδύ-σβατο γίνεται, τόσο πιο αραιά είναι τα σπίτια.Τασπίτιαβρίσκοντανμέσασεμεγάλεςεκτάσειςκαλλιεργήσιμης γης. Επειδή οι κάτοικοι ασχο-λούντανκυρίωςμετηνκτηνοτροφία,αρκέστη-κανσεμιααπλήκατοικίαπουεξυπηρετούσετιςβασικέςανάγκεςστέγασηςκαιύπνου.

Η μορφή των σπιτιών Τοπικό οικοδομικό υλικό είναι η ακατέργαστηφυσική πέτρα. Η κυκλαδίτικη επίπεδη οροφήέχει επικρατήσει. Σήμερα η οροφή καλύπτε-ται από τσιμέντο, αλλά κάποτε σκεπάζονταναπόαργιλικόχώμα,τογνωστόλιακωτό.Γιαναγίνει ταράτσα, χρησιμοποιούσαν ειδικό κύλιν-δροπουυπήρχεσεκάθεσπίτι.Τασπίτιαέχουνμικράπαράθυρακαιείναιμακρόστενα.Έχουνμια κεντρική αυλή και συνήθως νότιο προσα-νατολισμό για να προφυλάσσονται από τουςισχυρούςβοριάδες.Αρχιτεκτονική αξία έχουν και οι νερόμυλοι μετις παραπλήσιες νεροτριβές τους. Η αφθονίατουνερούέδωσετηδυνατότηταστουςκατοί-κους να κατασκευάσουν νερόμυλους σε όλα

τα ρέματα. Σε αυτούς εξασφαλίζο-νταντοάλεσματωνσιτηρώνκαιτοπλύσιμοτωνμάλλινωνστηνεροτρι-βή. Ζωντανή παραμένει η μυρωδιάτουφρεσκοαλεσμένουσιταριούκαιηεικόνατωνγυναικώνπουέπλενανφλοκάτες και υφαντές κουβέρτεςστις νεροτριβές. Η δυνατή ροή τουνερούμαλάκωνεταμάλλινακαιτουςπρόσδιδεχνούδι.

Ένα από τα τελευταία κατοικήσιμα παραδοσιακά σπίτια στο χωριό Ρούκλια.

Η καβοντορίτικη φιλοξενία μας καλωσορίζει στο νεόκτιστο παραδοσιακό κονάκι του Δρίμα, πάνω από το χωριό Σχίζαλι, στα βουνά του Καβοντόρου.

����

Το κούρεμα των προβάτων αργά την άνοιξη στο χωριό Κόμητο του Καφηρέα

Στο Καλέργο, ένα παλιό αλώνι στρωμένο με πλάκα Καρύστου

ατενίζει το Αιγαίο.

Νωρίς την άνοιξη στον κάμπο Καρύστου, ένας ζευγολάτης με το μικρόσωμο άλογό του οργώνει ένα αμπελάκι.

Παραδοσιακή κεφαλογραβιέρα Καρύστου

Ευάγ

γελο

ς Πα

τερά

κης

Τοπικά προϊόνταΟρεινά και θαλασσινά, αγνά προϊόντα της φύσης

Εύφορη γη, άφθονο νερό, πλούσιο έδαφος, ευεργετικός άνεμος

ΚάθετοπίοτηςΕλλάδαςχαρακτηρίζεταιαπόταπροϊόντατηςγης,πουσυνεισφέρουνστηνπο-λιτισμικήταυτότητατηςπεριοχής.ΚυρίαρχηθέσηστηνοικονομικήζωήτηςΚαρυ-στίαςείχεανέκαθενηκτηνοτροφία.Τοπικάντικοτουλουμίσιοτυρί,ηκεφαλογραβιέρατηςΚαρυ-στίας,τανόστιμακρέατα(βετούλι,γίδακαιπρο-βατίνα)απόζώαμεγαλωμέναστιςβουνοπλαγι-έςτηςΌχης,μοσχοβολούνάγριαβότανα.Το μέλι κατέχει υψηλή θέση στην παραγωγήτοπικώνπροϊόντων.Παράγεταιθυμαρίσιομέλι,κισσούρι από τα άνθη των ρεικιών, το ξακου-στό από την οθωμανική περίοδο ροδόμελο,κ.α.Όλαείναιδείγματαεξαιρετικήςποιότηταςκαιποικιλίας.ΣτονκάμποτηςΚαρύστουυπάρχειπαράδοσηαμπελουργίας με μεγάλη παραγωγή κρασιού.Κυρίαρχο καλλιεργούμενο είδος είναι το σαβ-βατιανόσταφύλι.Έχειεπίσηςξεκινήσειηπαρα-γωγήβιολογικούκρασιού.Εσπεριδοειδή και ελαιόδεντρα κατακλύζουντους νότιους πρόποδες της Όχης, γεμίζονταςτην ατμόσφαιρα ευωδιές και αρώματα.Τα κα-ρυστινά εσπεριδοειδή, το μελιτζανί κρεμμύδι,τοκαλαμπόκι,ηορεινήπατάτα,ηντομάτακαιτακεράσιατουΑγίουΔημητρίου,είναιμερικάαπόταεκλεκτάπροϊόντατηςπεριοχής.Στηνπεριοχήλειτουργούνελαιοτριβείαμεπα-

ράδοσηπολλώνχρόνων.Τηνεποχήτηςελαιο-παραγωγής, το φρέσκο λάδι πάνω σε ζυμωτόψωμί και οι λουκουμάδες επισφραγίζουν τηνέασοδειά.Ότανυπάρχειμεράκικαιχρόνος,ηκαρυστινήγυναίκαφτιάχνειτανοστιμότατακουρκουμπί-νια (γκογκίλες, στα αρβανίτικα). Αυτά είναι μι-κράκομμάτιααπόζυμάριπουαρχικάστρίβο-νταιμεταδάκτυλαπάνωστονπλάστηκαιστησυνέχειαβράζονταικαικαίγονταιμεκατσικίσιοβούτυροήλάδι.Η περιοχή είναι γνωστή από τους αρχαίουςχρόνουςγιατοψάριτης.Αυτόδενείναικαθό-λουτυχαίογιατίστηνότιαΚαρυστίαυπάρχουνόπωςέχειπροαναφερθείδύοθαλάσσιεςπερι-οχές: ο ήρεμος νότιος Ευβοϊκός και τα ταραγ-μένα νερά του Καβοντόρου. Στο Μαρμάρι καιτηνΚάρυστομπορείναβρεικανείςθαλασσινά

εδέσματα πιο νόστιμα από τασυνηθισμένα. Όπως λένε και οιντόπιοι, «τα θαλασσινά εδώ εί-ναι πιο νόστιμα γιατί τα τρέφειτοβοτάνι».Πράγματι,ταισχυράθαλάσσιαρεύματαστηνπεριοχήτουΚαβοντόρου,φέρνουνστηνεπιφάνειατηςθάλασσαςθρεπτι-κέςουσίες,τοαντίστοιχο«βοτά-νι»τηςλαϊκήςπαράδοσης.

Φρέσκια μυζήθρα και ανθότυρο σε ένα από τα παραδοσιακά κονάκια του Καστανόλογγου

Καΐκι φέρνει την πρωινή ψαριά στο λιμάνι της Καρύστου.

�0 �1

Κέντρο Περιβαλλοντικής Ενημέρωσης Καρυστίας

Περίπτερο Πληροφόρησης Πετροκάναλου

Ορειβατικό Καταφύγιο Όχης

1 Πετροκάναλο-ΦαράγγιτουΔημοσάρη

2 Πετροκάναλο-Ανεμοπύλα(ΒουνάΚαβοντόρου)

3 Ρούκλια-Πετροκάναλο

4 Μύλοι-ΚαταφύγιοΌχης-ΚορυφήΌχης-Πετροκάναλο

5 ΆγιοςΔημήτριος-Καλέργο-Καλλιανού

6 ΆγιοςΔημήτριος-ΦαράγγιΑγίουΔημητρίου

7 ΆγιοςΔημήτριος-ΚορυφήΜπούμπλια

8 Σχοινοδαύλεια-ΑκτήΣάρας

9 Γκιάλπηδες-Ανεμοπύλα-Σχίζαλη

10 ΠαραλίαΚαλλιανού-Αγαθό-Γκιάλπηδες

11 ΜονοπάτιαΑκτήςΑρχάμπολης

12 ΚέντροΠεριβαλλοντικήςΕνημέρωσης-Λάλα-Πόρτες-ΚορυφήΌχης

13 ΚέντροΠεριβαλλοντικήςΕνημέρωσης-ΑγίαΤριάδα-ΚαστέλλοΡόσσο-Μύλοι

14 ΆνωΑετός-ΆγιοςΓεώργιος-Αετόπετρες

15 Πλατανιστός-Ελληνικό-ΠαραλίαΠοτάμι

Δίκτυο Μονοπατιών της ΌχηςΤα μονοπάτιαΗ Όχη διαθέτει σπουδαίες πεζοπορικές διαδρομές, μονοπάτια που φέρνουν τον άνθρωπο κοντά στη φύση

Τα μονοπάτια, οι ημιονικές οδοί και τα λιθό-στρωτακαλντερίμια,ήτανκάποτεοιμοναδικοίδρόμοιεπικοινωνίαςκαιμεταφοράςστηνΌχη.Στα μονοπάτια κυλούσε η ζωή της υπαίθρου.Πολλάπαραδοσιακάμονοπάτιαεξακολουθούνναχρησιμοποιούνταιαπότουςντόπιουςγιατηνεκπλήρωση των καθημερινών τους αναγκών.Οιβοσκοίεξακολουθούνναχρησιμοποιούνταπαλιάμονοπάτια,ιδιαίτερααυτάπουοδηγούνσταθερινάορεινάβοσκοτόπιακαιστακονάκιατους.Ταμονοπάτιααυτάδιασχίζουνδύσβατεςπεριοχέςόπουδενέχειφθάσειακόμηδρόμος.ΤαμονοπάτιατηςΌχηςείναιαποτυπώματατηςδιαχρονικής ανθρώπινης παρουσίας. Είναι βέ-βαιοότιυπήρχεαρχαίαλιθόστρωτηοδόςαπότηνΚάρυστοωςτηναρχαίαΓαιρεστό.Ορισμέ-νατμήματααυτούτουαρχαίουδρόμουσώζο-νταιακόμη,στοΚαστρί.Υπολείμματαδρόμων,που χρησιμοποιούνταν κατά τη ρωμαϊκή πε-ρίοδογιατημεταφοράσιπολινομαρμάρωνεί-

ναι εμφανή κοντά στα αρχαία λατομεία, όπωςστουςΚυλίνδρουςπάνωαπότουςΜύλους.Πολλά μονοπάτια δημιουργήθηκαν ή βελτι-ώθηκαν κατά την οθωμανική περίοδο. Κατα-σκευάστηκανλιθόστρωτα,τοξωτάγεφύριακαιβρύσες.Έλληνεςμάστορεςέχτισαντιςλιθοδο-μές,κατάπαραγγελίατωνΤούρκωνγαιοκτημό-νων.Κάποιααπόαυτάδιατηρούνταιακόμηκαιείναιμοναδικάπολιτιστικάμνημεία.Τα περισσότερα παλιά μονοπάτια αποτελούνκληρονομιά που σταδιακά χάνεται. Η μετανά-στευσηέφερετηνεγκατάλειψητηςημιορεινήςκαιορεινήςαγροτικήςαπασχόλησης,ενώοιμε-τακινήσειςγίνονταιπιααπότοπυκνόοδικόδί-κτυο.Οιδρόμοισυχνάβαδίζουνστιςρότεςτωνπαλιώνμονοπατιών,εξαφανίζοντάςτα.Μερικά μονοπάτια προσφέρουν ιδανικές δια-δρομέςαναψυχήςκαιφυσιολατρίας.Έναςωραί-οςτρόποςγιανανοιώσεικανείςτηφύση,είναιναβαδίσειπάνωσεέναμονοπάτι.Σήμερα,μερικάαπόταπαλιάμονοπάτιακαθα-ρίζονται και σηματοδοτούνται, ενώ επιπλέονδιανοίγονταικαινέα.Μεαυτόντοντρόπομπο-ρείοκαθέναςνααπολαύσειτηφύση,βαδίζο-ντας πάνω σε παμπάλαιους διαδρόμους πουχάραξεοπαραδοσιακόςπολιτισμός.

Στη Σκάλα Λενοσαίων, ένας τεράστιος βράχος σκιάζει το πετρόχτιστο καλντερίμι. Oι ντόπιοι θεωρούν το σημείο αυτό του μονοπατιού στοιχειωμένο.

Λεπτομέρεια του παμπάλαιου λιθόστρωτου στη Σκάλα Λενοσαίων, στο φαράγγι του Δημοσάρη

Δημή

τρης

Δημ

όπου

λος

�� ��

Σημαντικές περιοχές της φύσης

ΚΑΡΥΣΤΟΣ

ΜΑΡΜΑΡΙ

Πετροκάναλο

Λενοσαίοι

Παραλία Καλλιανού

Προφήτης Ηλίας

Καλλιανού

του Καλλιανού. Υπάρχουν βάσιμες ενδείξεις(σκουριέςστηνπαραλίαΚαλλιανούκαιαλλού),ότιηπεριοχήήτανμεταλλορυχικόκέντροτηναρχαϊκήκαικλασικήπερίοδο.Το φαράγγι αποτελούσε την πιο εύκολη καιασφαλήπρόσβασηπροςτονπολιτισμό,διασχί-ζονταςτηνάγριαφύσητηςΌχης.Μέχριπρόσφα-ταυπήρχεμεγάληκίνησηστηνπεριοχήτουφα-ραγγιού, ιδίωςκατάτοΔεκαπενταύγουστο.Στηγιορτή αυτή γίνονταν κάθε είδους συναλλαγέςστουςΛενοσαίους,όπωςαγοραπωλησίες,ενοικι-άσειςκτημάτωνκαιπροσλήψειςτσομπάνηδων.

Μεγάλες μαρμαρόπλακες καλύπτουν το παλιό καλντερίμι στη θέση Σκίτες,

στο πάνω μέρος του φαραγγιού.

Κρυμμένη μέσα στα πλατάνια βρίσκεται η εκκλησία της Παναγίας των Λενοσαίων. Πάνω από το φαράγγι υψώνεται ο ορεινός όγκος της Λάκκας Μπούκουρα με κορυφή τη Μπούμπλια (1.127 μ).

Τα άνθη του φλόμου (Verbascum .boissieri) ενός σπάνιου ενδημικού φυτού

Δημή

τρης

Δημ

όπου

λος

Το φαράγγι του ΔημοσάρηΤο ρέμα του Δημοσάρη διασχίζει ένα καταπράσινο φαράγγι

στην καρδιά της Όχης που ακολουθεί μια από τις ομορφότερες πεζοπορικές διαδρομές της Εύβοιας

«Καθώς διάβαινα τούτη την πυ-κνόφυτη, τη σκιαδερή χαράδρα, γιομάτη δρόσο και κελαηδι-σμό, μου 'ρθε να την ονομα-τίσω Καρυστινά Τέμπη, καθώς παραβγαίνει σε ομορφιά, σε νε-ρά και σε πράσινο πλούτος κείνα τα θεσσαλικά Τέμπη». (Τάσσος Ζάπ-

πας,1984,σελ.119)

Στο φαράγγι του Δημοσάρη είναι ιδιαίτε-ρααισθητήηδιαχρονικήπαρουσίαενόςήπιουπαραδοσιακούαγροκτηνοτροφικούπολιτισμούκαιηαρμονικήτουσχέσημετηνάγριαφύση.ΗονομασίαΔημοσάρηςείναιβυζαντινότοπω-νύμιο. Υπάρχουν αρκετές εκδοχές για το πωςδόθηκεαυτότοόνομαστηνπεριοχή.Κατάμία

εκδοχή,προέρχεταιαπότοΔη-μοσάριος, που σημαίνει «αυ-

τόςπουεκμεταλλεύε-ταιδημόσιοκτήμα»

πιθανώς κτήμα που βρισκότανστιςπηγέςήόχθεςτουποταμού.Άλλη άποψη υποστηρίζει ότιπροέρχεται από το ρέμα Δημο-σάρης,πουσημαίνειότιτανεράτουανήκανστοδημόσιο.Το φαράγγι του Δημοσάρη μπο-

ρεί να χωριστεί σε δύο τμήματα,πάνωκαικάτωαπότοχωριότωνΛε-

νοσαίων.ΤοφαράγγιπάνωαπότουςΛε-νοσαίουςείναιαπότομοκαιάγριο.Απότοχω-ριότωνΛενοσαίωνωςτηθάλασσαγίνεταιμιαστενήκοιλάδα.Στηνανατολικήπλευράτουρέ-ματος,υπάρχουνδιάσπαρτοιοιμικροίσυνοικι-σμοίτουΚαλλιανού.

Μια πολύ παλιά δημοσιάΤομονοπάτιτουφαραγγιούαποτελούσεέναναπό τους κυριότερους διαδρόμους επικοινω-νίας της νότιας Εύβοιας. Συνέδεε επίσης τηνπεριοχή του Καλλιανού και του Καβοντόρουμε την Κάρυστο.Το λιθόστρωτο μονοπάτι καιταλείψανατουκαλντεριμιούείναιμεσαιωνικάήκαιπαλιότερα.Πιθανόνεπίσηςνασυνδέεταιμε την εξόρυξη μεταλλευμάτων στην περιοχή

Μικρές πεταλούδες πάνω

σε ανθισμένη ρίγανη

Αθαν

άσιο

ς Μ

πινι

άρης

����

Βλάστηση και χλωρίδαΤο φαράγγι του Δημοσάρη σχηματίζει τη με-γαλύτερη λεκάνη απορροής της Όχης. Έχειβόρειοπροσανατολισμό,καιέτσιδέχεταιτουςβόρειους ανέμους, την ομίχλη και τις αυξημέ-νες κατακρημνίσεις του Αιγαίου. Το δροσερόμικροκλίματουφαραγγιούδημιουργείποικιλίαδασικήςκαιθαμνώδουςβλάστησης.Ψηλάστοβουνό,σταπιουγράκαιψυχράσημείατου φαραγγιού, πάνω από τις πηγές και στουςγκρεμούς της Γιούδας, φύονται αραιές συστά-δεςμείταμους(Taxus baccata),καθώςκαιάλλασπάνιαδασικάείδηόπωςείναιησορβιά(Sorbus aria),τοαρκουδοπούρναρο,ηδρυς,τοσφενδά-μικαιμεμονωμένεςκαστανιές.Αυτάείναιυπο-λείμματαπροϋπάρχουσαςεκτεταμένηςδασικήςβλάστησης.Σεσημείαπιοξερικάκαιβραχώδη,υπάρχουνδάσηαριάςμέχριτα900μ.υψόμετρο.Ταδάσηαυτάείναιαμιγήήσεμίξημεοστριές,πλατάνια, δρυς και ρείκια. Χαρακτηριστικό τουπάνω μέρους του Δημοσάρη είναι τα υπολείμ-ματασυστάδωνυπεραιωνόβιωνκαστανιών.Πα-ρόχθιαδάσημεπλατάνιααρχίζουναπότα1.200μ.υψόμετροκαιφτάνουνωςτηθάλασσα.Κάτω από τη Σκάλα Λενοσαίων, στο σημείοόπουκορυφώνεταιημαστοριάκαιδεξιοτεχνίατης κατασκευής του μονοπατιού, αναπτύσσο-νται δάση με δενδρώδη πουρνάρια και μελε-ούςκαθώςκαιαριές,πλατάνιακαιαγρέλια.ΤοφαράγγιτουΔημοσάρηέχειενδιαφέροντεςσχηματισμούςθαμνώδουςβλάστησης.Σταμε-γάλαυψόμετραοπιοχαρακτηριστικόςθάμνοςείναι το ρείκι. Υπάρχουν δύο είδη, το κισούρικαι το δενδρώδες ρείκι. Και τα δύο σχηματί-ζουνπυκνούςθάμνουςμεύψοςκάτωτουενόςμέτρου, επειδή καίγονται τακτικά. Οι καμένοιερεικώνεςείναιάριστοιβοσκότοποι.Καίγονταιτοφθινόπωρο,τοχειμώνα,πότεπότενωρίςτηνάνοιξη.Οιφωτιέςαυτέςέχουνμικρήέκτασηκαι

αφήνουν πίσω τους μικρά γυμνά μπαλώματαστηβλάστηση.Οιερεικώνεςκαιοιφτέρεςφύονταισεγόνιμακαιυγράεδάφηπουαπαντούνσεόλοτομήκοςτουφαραγγιού.Σεξηράεδάφηοιπλαγιέςκα-λύπτονταιμεφρύγανα.Στηνακτή,πάνωσταβράχιαπουψεκάζονταιαπότα κύματα, φύονται μικροί θάμνοι ανθεκτικοίστην αλμύρα. Η βλάστηση σχηματίζει ένα ποι-κιλόμορφομωσα-ϊκό από τις ψηλό-τερεςκορυφέςωςτηθάλασσα.

Υγρόφιλες ορχιδέες όπως η δακτυλόριζα η σακκοφόρα (Dactylorhiza .

saccifera), φύονται δίπλα στις πηγές.

Η έξοδος του φαραγγιού. Λίγα μέτρα απόσταση από την παραλία σχηματίζεται μια πράσινη κοιλάδα

κάτω από το χωριό Καλλιανού.

Το φημισμένο τσάι του βουνού της Εύβοιας (Sideritis .euboica), στο Πετροκάναλο

Διασχίζοντας το φαράγγιΣτιςμέρεςμαςτομονοπάτιτουΔημοσάρηεξα-κολουθεί να είναι ζωντανό πέρασμα για τουςκτηνοτρόφους και τους συνεχώς περισσότε-ρους πεζοπόρους. Η πιο ελκυστική και λιγό-τερο κουραστική διαδρομή έχει αφετηρία τοδιάσελο Πετροκάναλο (954 μ. υψόμετρο). Κα-ταλήγειστηνπαραλίατουΚαλλιανούμετάαπό10περίπουχιλιόμετρακατάβασης.Τομονοπάτιείναιβατόκαισημασμένοκαιέναμεγάλοτμή-ματουείναικάτωαπότησκιάτωνπλατανιών.Σταδυοτρίτατηςδιαδρομήςβρίσκεταιτοχω-ριό των Λενοσαίων. Από εκεί και έπειτα η πο-ρείαγίνεταιπάνωσεχωματόδρομογιαενάμισιχιλιόμετρο.Οχωματόδρομοςδίνειτησκυτάλησεένανέομονοπάτιπουοδηγείστηθάλασσακάτωαπότονπράσινοθόλοτωνπλατανιών.

Κτηνοτροφία: Ο βασικότερος βιοτικός πόροςΑυτό που διατήρησε τον πληθυσμό στην πε-ριοχή δεν ήταν τα μεταλλεύματα που κάποτεέχασαντηνοικονομικήτουςαξία,αλλάηκτη-νοτροφία.ΤαχωριάτουΚαλλιανούείναικατε-ξοχήνκτηνοτροφικά.Ταζώακινούνταιμεταξύτων καλοκαιρινών ορεινών λιβαδιών και τωνπαράκτιωνχειμαδιών.Ηπαμπάλαιαμετακίνησητωνζώωναπόταψηλάσταχαμηλάεξακολου-θείναγίνεται,χρησιμοποιώνταςπαραδοσιακάμονοπάτιακαιμικράαπομονωμένακονάκια.

Στο πάνω μέρος του φαραγγιού, μετά το χάνι του Μπαλτά, το μονοπάτι γίνεται απότομα κατηφορικό.

Το στενότερο σημείο του φαραγγιού βρίσκεται στη Σκάλα των Λενοσαίων πάνω από το ομώνυμο χωριό.

�� ��

σινη (Lacerta viridis), που απαντάται στο πάνωμέροςτουφαραγγιού.Συχνάκαιεντελώςαπρό-οπτααναρριχάταιπάνωσταρείκια.Στοκάτωμέ-ροςτουποταμούυπάρχουνγραμμωτέςνεροχε-λώνες(Mauremys caspica).Πανηγυρικά κοάζουν τα αμφίβια που αντι-προσωπεύονται από λιμνοβάτραχους (Rana ridibunda), δεντροβάτραχους (Hyla arborea)και ένα ορεινό αμφίβιο, τον κίτρινο βομβητή(Βombina variegata) που ζει μόνο στα ψυχρό-τερανερά.Μέσα σε μικρές λιμνούλες που σχηματίζει τοποτάμιστοπάνωμέροςτου,μαζίμετουςγυρί-νουςκαιτουςβομβητέςσυχνάπαρατηρούνταινεαρέςσαλαμάνδρες.Στοκάτωμέροςτουπο-ταμούυπάρχουνκέφαλοικαιχέλια.ΤοφαράγγιτουΔημοσάρηπροσφέρεταιγιατονκάθεφυσιολάτρη,αλλάκαιγι'αυτόνμεεξειδι-κευμένα ενδιαφέροντα: δεκάδες πηγές, καταρ-ράκτες, πανάρχαια παραποτάμια δάση, άγριαζωή,εναλλάσσονταιδιαρκώςδίνονταςκάθεφο-ράκαινούριεςπαραστάσειςστονπεριπατητή.

Στο πάνω μέρος του φαραγγιού σχηματίζονται φυσικές πισίνες τη σκιά των πλατανιών.

Κίτρινος βομβητής (Bombina .variegata)

Στη θέση Σκίτα, στο πάνω μέρος του φαραγγιού υπάρχουν φυσικές νεροτσουλήθρες.

Μπλε λιβελούλες (Calopteryx .virgo) συνοδεύουν τον περιπατητή μέχρι το τέλος της διαδρομής.

Πανίδα

Ηπανίδαείναιπλούσιακαιπαρουσιάζειενδια-φέρονεπειδήσεμικρόχώρουπάρχειποικιλίαενδιαιτημάτων, (ανοιχτά τοπία κορυφογραμ-μών,μεγάλοιβραχοσχηματισμοί,δάσηκαιθα-μνότοποι).Τα άγρια και δύσβατα σημεία του φαραγγιούπαρέχουν ασφαλείς θέσεις φωλεοποίησης γιαταπουλιά.Μερικάαπόταπιοεντυπωσιακάεί-δητουφαραγγιούείναιδυσκολοπαρατήρητα.Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο νεροκότσυφας(Cinclus cinclus),πουζειαποκλειστικάστηνκοί-τη του ποταμού, τρέφεται με υδρόβια ασπόν-δυλακαιείναιδειλόπουλί.Άλλο δυσκολοθώρητο είδος είναι ο μπούφος(Bubo bubo),πουζειμέσασεάγριεςκοιλάδες.Είναι το μεγαλύτερο νυχτόβιο αρπακτικό. Ταημερόβιααρπαχτικάτηςπεριοχήςείναιεπίσηςδυσκολοπαρατήρητα γιατί απαντιούνται πολύψηλότερα από το παραποτάμιο δάσος. Στηνευρύτερη περιοχή του φαραγγιού φωλιάζει οφιδαετός(Circaetus gallicus),ενώσυχνάπετούνγερακίνες (Buteo buteo), ξεφτέρια (Accipiter nisus), βραχοκιρκίνεζα (Falco tinnunculus), κα-θώς και μεταναστευτικά πουλιά. Χαμηλότεραστο φαράγγι μπορεί να συναντήσει κανείς το

σπιζαετό(Hieraaetus fasciatus)πουτρέφεταιμεμικράκαιμεσαίουμεγέθουςπουλιά.Τα πουλιά κάνουν αισθητή την παρουσία τουςστονεπισκέπτημετοκελάηδισματους,ιδιαίτερατηνάνοιξη.Μέσαστοδάσοςφωλιάζουνκαιτρα-γουδούν πολλά είδη όπως ο θαμνοτσιροβάκος(Sylvia communis), ο κοκκινοτσιροβάκος (Sylvia cantillans), ο μαυροτσιροβάκος (Sylvia melano-cephala), ο κοκκινολαίμης (Erithacus rubecula),οκότσυφας(Turdus merula),τοαηδόνι(Luscinia megarhynchos),οσπίνος(Fringilla coelebs),οιπα-παδίτσες(Parus spp.),τοσιρλοτσίχλονο(Emperiza cirlus)καιάλλακοινάωδικάπουλιά.Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ερπετοπανίδα τουφαραγγιού. Υπάρχουν αρκετά είδη φιδιών,όπως το νερόφιδο (Natrix natrix) (αφθονεί στοποτάμι), η σαΐτα (Coluber najadum), ο λαφίτης(Elaphe quatuorlineata), ο σαπίτης (Malpolon monspessulanus), η οχιά (Vipera ammodytes), ηδεντρογαλιά (Columber laurenti)καιάλλα.Πολ-λάφίδιατρέφονταιμεσαύρεςπουεπίσηςαφθο-νούν.Ηπιοχαρακτηριστικήσαύραείναιηπρά-

Νεροκότσυφας (Cinclus .cinclus)

Μέσα στην οργιώδη βλάστηση της ρεματιάς κρύβεται ένα αλεπουδάκι. Η αλεπού είναι ένα από τα πιο κοινά είδη της περιοχής.

Η αστραπιαία σαΐτα (Coluber .najadum) γλιστράει πάνω στις φτέρες σαν να πετάει.

Αθανάσιος Μπινιάρης

�0 �1

ΜΑΡΜΑΡΙ

Ρούκλια

ΚΑΡΥΣΤΟΣ

Προφήτης Ηλίας

Μπούμπλια

Γιούδα

Νεραΐδα

ριού.Το χειμώνα ξεπροβάλλουν μέσα από τηνομίχλησανζωντανέςνεράιδες.Τα πετρώματα των κορυφών έχουν το χαρα-κτηριστικό σκούρο χρώμα του αμφιβολίτη,ενός σχετικά ασυνήθιστου σχιστολιθικού πε-τρώματος. Απαντάται επίσης ο σερπεντίτης,μαυροπράσινο πέτρωμα που θυμίζει λάβα. ΟικορυφέςτηςΌχηςείναιαπότιςλίγεςστηνότιαΕλλάδαμετέτοιαπετρώματα,έναμοναδικόγε-ωλογικόμνημείο.

Θέα από το κονάκι του Σαραβάνου στο διάσελο Σαμάρι. Κυριαρχεί ο μετέωρος βράχος της κορυφής Γιούδα (1.386 μ) και στο βάθος διακρίνεται ο όγκος του Προφήτη Ηλία (1.399 μ).

Η καμπανούλα (Campanula .spathulata) και η αρενάρια (Αrenaria .filicaulis .graeca) είναι μερικά από τα κοινά αγριολούλουδα που φύονται στα βράχια της Γιούδας.

Η διάβρωση των αμφιβολιτικών σχιστόλιθων της Όχης σχηματίζει χαρακτηριστικά βαθουλώματα που μοιάζουν

σαν πατήματα δράκων. Στο βάθος διακρίνεται το εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία, με τους

πετρόχτιστους ξενώνες για τους προσκυνητές.

Μολονότι η Όχη είναι σχετικά μι-κρόβουνό,τοέντονοανάγλυφο(μεγάλες υψομετρικές διαφο-ρές, ορθοπλαγιές, δυσπρόσι-τεςχαράδρες)δημιουργείεκτε-ταμένες περιοχές άγριας φύσης.Έτσι το βουνό είναι προικισμένομεμεγάληαισθητικήαξία.ΟικορυφέςτηςΌχηςπαρουσιάζουνέναμοναδικό συνδυασμό μύθου και άγριας φύσης.ΣτοδρακόσπιτοτηςΌχηςπλανάταιοαρειμάνι-οςέρωταςτηςΉραςκαιτουΔία.Έναςνεώτερος

θρύλοςαναφέρειότιστηνκορυφήζούσεέναςτεράστιος δράκος, το πάτημα του οποίου

έχειαφήσειίχνηστιςπέτρες.

Οι κορυφές της ΌχηςΙερό τοπίο στην ερημιά

Οικορυφέςήτανανέκαθεντό-ποιλατρείαςκαιπροσκυνήμα-

τος της Ήρας στο παρελθόν,τουΠροφήτηΗλίαστοπαρόν.Οι κορυφές είναι τόπος προ-σκυνήματος και των σημερι-

νών φυσιολατρών, που ανε-βαίνουν εδώ όχι μόνο για να

εξερευνήσουν τη βιοποικιλότητα,αλλάκαιγιαναθαυμάσουντηναπερίγρα-

πτηθέα.ΟικορυφέςτηςΌχηςείναιέναμπαλ-κόνιμεθέατοΑιγαίο.ΜιακαθαρήμέραμπορείκανείςναδειακόμακαιταβουνάτηςΧίου,Σά-μουκαιΠελοποννήσου.ΟΠροφήτηςΗλίας(1.399μ)καιηΓιούδα(1.386μ) είναι οι ψηλότερες κορυφές της Όχης. Βρά-χοικοφτοί,δεσπόζουνσανγιγάντιαπέτρινακά-στραπάνωαπόταφαράγγιακαιτοΑιγαίο.ΝότιααπότονΠροφήτηΗλίαυψώνεταιτοσυγκρότη-

μα κορυφών Νεράιδα, μια πέτρινη έρημοςπου αποτελείται από δεκάδες ολόγυμνες

βραχώδεις εξάρσεις. Όρθιοι πετρώδειςσχηματισμοί μοιάζουν να λικνίζονταιχαλαράστονκαυτόήλιοτουκαλοκαι-

Στα βράχια της Γιούδας οι λιγοστοί ίταμοι (Taxus .baccata) θυμίζουν έλατα.

����

Η πανίδα των κορυφών απαρτίζεται από λίγα αλλά εκλεκτά είδη Γύρωαπότιςκορυφέςτουβουνούφωλιάζειοπετροκότσυφας (Monticola saxatilis) ένα πο-λύχρωμο, σχετικά σπάνιο πουλί των ορέων. Oσκουρόβλαχος (Emberiza caesia), η χαμοκελά-δα(Anthus campestris)καιηδενδροσταρήθρα(Lullula arborea),κοσμούνμετοτραγούδιτουςτιςκορυφές.ΤαείδηαυτάαφθονούνστηνΌχη,αλλά έχουν περιορισμένη εξάπλωση και μι-κρούςπληθυσμούςστηνΕυρωπαϊκήΈνωση.Γι'αυτότολόγοείναιαυστηράπροστατευόμενα,βάσειτηςΚοινοτικήςΟδηγίαςγιατηνπροστα-σίατωνπουλιών.Η Όχη είναι το νοτιότερο προπύργιο της Εύ-βοιαςκαιτηςΣτερεάς.Καθίσταταιέτσιοπρώ-τος σταθμός για τα μεταναστευτικά αρπακτι-κάπουλιάμετάτοδύσκολοδιάβατουΑιγαίου.Ορισμέναμεταναστευτικάπουλιάπερνούναπότην περιοχή σε μικρά κοπάδια, θέαμα σπάνιοαλλάαξέχαστο.Η καλύτερη περίοδος για την παρατήρηση αρ-πακτικών πουλιών είναι η άνοιξη, οπότε κινού-νταιβόρειαπροςτουςτόπουςφωλιάσματος,ήτοφθινόπωρο,πουπετούννότιαπροςτουςτόπουςδιαχείμανσηςτουςστηνΑφρική.Τοπέρασματωναρπακτικών γίνεται από τις αρχές Μαρτίου ως

τιςαρχέςτουΜαΐουκαιαπόταμέ-σαΑυγούστουέωςτονΟκτώβρη.

Τότεπερνούναρπακτικάόπωςοτσίφτης, ο καλαμόκιρκος, ο λι-βαδόκιρκος, ο μαυροπετρίτης,

ο σταυραετός, ο φιδαετός, οσφηκιάρης και άλλα σπανιό-

τεραείδη.Τοφθινόπωροπερνούνπερισσό-τερα αρπακτικά από την άνοιξη. Αργάτο φθινόπωρο παρατηρούνται τα-κτικάκαιταπτωματοφάγαόρνια.Αυτάταακίνδυναμεγαλόσω-μαπλάσματαέχουνάνοιγμαφτερώνμεγαλύτεροτων2,5μέτρων!

Η ορθόκερη στρεπτοκερατική φυλή της γίδας, ζωντανό σύμβολο της Όχης.

Πετροκότσυφας (Monticola .saxatilis)

Όρνιο (Gyps .fulvus)

Δύο κοινά ορεινά πουλιά αριστερά ο σταχτοπετρόκλης (Oenanthe .oenanthe) και δεξιά η δεντροσταρήθρα (Lullula .arborea) στην κορυφή του Προφήτη Ηλία.

Στις αρχές του Μαΐου τα στεπόμορφα λιβάδια κάτω από τις κορυφές γεμίζουν χρώματα. Στο βάθος διακρίνεται

η κορυφογραμμή της Λάκκας Μπούκουρα, του βουνού μεταξύ Αγίου Δημητρίου και φαραγγιού Δημοσάρη.

Η βλάστηση και η χλωρίδα

Ηβλάστησηκαιηχλωρίδαγύρωαπότιςκορυ-φέςέχουνκάτιτοιδιαίτερο.Στομέσομιαςερή-μου από πέτρα συναντά κανείς σπάνια δασικάδέντρα,πουφύονταιστιςσχισμέςτωνβράχων.Ηέρημοςείναιανθρωπογενής.Τατελευταίαδέ-ντρα επιβιώνουν πάνω στους γκρεμούς, όπουδενέφθασεηφωτιάκαιηγίδα.ΟμνημειώδηςγκρεμόςτηςΓιούδαςστολίζεταιμεδιάφοραεί-δη δασικών δέντρων: σορβιές, αρκουδοπούρ-ναρα, καστανιές, δρυς, φράξους, σφεντάμια.Υπάρχουνκαιδεκάδεςίταμοι.ΟίταμοςείναιένααπότασπανιότεραδασικάδέντρατηςΕλλάδας.Μοιάζειμεέλατογι΄αυτόοιδασολόγοιτοαπο-καλούν«μαύροέλατο».ΟιδιάσπαρτοιίταμοικαιτααρκουδοπούρναρατωνκορυφώνΓιούδακαιΠροφήτηΗλίααποτελούντατελευταίαλείψαναενός σπάνιου «οικότοπου προτεραιότητας». Εί-ναιταυπολείμματαενόςπανάρχαιουδάσους.Εκτός από τα λιγοστά δέντρα-μνημεία, στις κο-ρυφέςτηςΌχηςφύονταιορισμένααπότασπα-νιότερα αγριολούλουδα της Εύβοιας. ΣπάνιακαιενδημικάείδηόπωςταCholhicum euboeum, Cerastium renumarki, Silene pentelica, Asperula spp., Scabiosa sp., Allium sp.κ.α.φυτρώνουνπάνωστοπετρώδεςέδαφος.Αυτάταείδηέχουνεπιβι-ώσειεντελώςαπομονωμέναγιαχιλιετηρίδες.Εί-ναιπλήρωςπροσαρμοσμέναστις ιδιαίτερεςκαιαντίξοεςσυνθήκεςτωνκορυφώντουβουνού.

Βάλσαμο του Ολύμπου (Hypericum .olympicum). Τα μεγάλα του άνθη βγαίνουν πολύ κοντά στο πετρώδες έδαφος των κορυφών.

Το χιόνι διατηρείται στις κορυφές ως τις αρχές του Απρίλη.

Ασπέρουλα (Asperula .brachyphylla). Σπάνιο αλπικό αγριολούλουδο, απαντά αποκλειστικά στις κορυφές της Όχης.

����

ΚΑΡΥΣΤΟΣ

ΜΑΡΜΑΡΙ

Μετόχι

ΠλατανιστόςΜύλοι

Προφήτης Ηλίας

Η περιοχή του Καστανόλογγου αποτελεί αφε-τηρία προς τις κορυφές της Όχης. Συνδέεταιεπίσης με μονοπάτι με το φαράγγι του Δημο-σάρη.Υπάρχειδασικόςδρόμοςπουφτάνειστοδάσος των καστανιών μέσω του χωριού Με-τόχι,αλλάκαιτοκαλόπαραδοσιακόμονοπάτιαπό το χωριό Μύλοι. Σε απόσταση αναπνοήςαπό το όμορφο δάσος βρίσκεται το ορειβατι-κόκαταφύγιοτηςΌχης.Προσφέρειδιαμονήσεόποιον θέλει να εξερευνήσει το δάσος και τιςκορυφέςτουβουνού.

Η πηγή δημιουργεί έναν μικρό υγρότοπο

μέσα στο δάσος.Εξερευνώντας τον Καστανόλογγο τον Οκτώβριο.

Μόλις ανατολικά της ψηλότερηςκορυφήςτηςΌχης,στα900-1100μ. υψόμετρο, βρίσκεται έναπολύ μικρό αιωνόβιο δάσοςαπό άγριες καστανιές που κα-λύπτουν έκταση 600 περίπουστρεμμάτων.ΟΚαστανόλογγοςείναιέναφυσικόμουσείο,όπουκάθεαιωνόβιοδέντροαποτελείζωντανόγλυπτότηςφύσης.ΣχηματίζειμιαπράσινηόασηκάτωαπότιςάγριεςκορυφέςτηςΌχηςαπ'όπουέχεικανείςπανοραμικήθέατου νοτιότερου ακρωτηρίου της Εύβοιας, τουνότιουΕυβοϊκούέωςτηνΑττικήκαιτωνβόρει-ωνΚυκλάδων.Ηαισθητικήτουαξίαείναιεθνικήςσημασίαςγι'αυτόοΚαστανόλογγοςκατατάσσε-ταισταΤοπίαΙδιαίτερουΦυσικούΚάλλους.

O ΚαστανόλογγοςΤο τελευταίο αρχέγονο καστανοδάσος της νότιας Εύβοιας

Περπατώντας το φθινόπωροστο μαλακό στρώμα των πε-

σμένων φύλλων, βλέπει κανείςτιςφυλλωσιέςτωνδέντρωνναπαιχνιδίζουν στο φύσημα τ'αγέρααλλάζονταςαποχρώσεις

ανάμεσα στο χρυσαφί και στοχρώματουμπρούντζου.

ΟΚαστανόλογγοςέχειμεγάληαξίαωςοικοσύστημαγιατίελάχιστακαστανο-

δάσημετόσοηλικιωμέναδέντραέχουναπομεί-νειστηχώραμας.ΙδιαίτεραγιατηνότιαΕύβοια,είναιτοτελευταίοαμιγέςδάσοςκαστανιάς.Κάθε αιωνόβια καστανιά είναι ένας πυρήναςζωής, με κρυψώνες μέσα στις κουφάλες, στακούφια κλαδιά και τα κούτσουρα, όπου βρί-σκουν καταφύγιο έντομα, ερπετά, πουλιά καιμικρά θηλαστικά. Στην ευρύτερη περιοχή τουδάσους έχουν καταγραφεί 59 είδη πουλιών,από τα οποία τουλάχιστον 16 φωλιάζουν σεαυτό.Υπάρχουνμικρέςπηγές,εποχιακάρέμα-τακαιμικράλιβάδια,πουπροσφέρουντιςευ-εργετικές τους ιδιότητες όχι μόνο στην άγριαφύση,αλλάκαιστηνκτηνοτροφία.

Κάθε καστανόδεντρο έχει μοναδική δομή που εξασφαλίζει κρυψώνες και τροφή για πολλά είδη πανίδας.

����

ΚΑΡΥΣΤΟΣ

ΜΑΡΜΑΡΙ

Άγιος Δημήτριος

Μπούμπλια

Γιαννίτσι

Σχοινοδαύλεια

Μελισσώνας

Σάρα

Προφήτης Ηλίας

Ο νέος δρόμος που διασχίζει το φαράγγι.

Το πάνω μέρος του φαραγγιού κοντά στη θέση «γκρεμοσκάλι».

Η μαλκόλμια (Malcolmia .macrocalyx .scyria) είναι ένα από τα χαρακτηριστικά φυτά του φαραγγιού.

Συχνά πετούν φιδαετοί (Circaetus .gallicus) πάνω

από το φαράγγι.

Το φαράγγι του Αγίου ΔημητρίουΕίναιέναεντυπωσιακόασβε-στολιθικόφαράγγιμετιςπιοδραματικές βραχώδεις ορ-θοπλαγιές στην περιοχή τηςΌχης.Το φαράγγι διασχίζει ένας νέοςδρόμος, που οδηγεί από το χωριόΆγιοςΔημήτριοςπροςΚαλλιανούκαιΚαβο-ντόρο. Υπάρχουν και δύο καταπληκτικά μονο-πάτια,πουδιασχίζουντοφαράγγι.ΜεαφετηρίατονΆγιοΔημήτριο,τοέναπροχωρείχαμηλάμέ-σαστοφαράγγικαικαταλήγειστηνπανέμορφηπαραλίαΣχοινοδαύλεια.Τοάλλομονοπάτιπρο-

χωρείψηλά,πάνωαπότοφαράγγικαιφθάνειστονοικισμόΚαλέργου.Απόεκείκατηφο-

ρίζειαπότομαστηρεματιάτουΔη-

Tο φαράγγι του Αγίου Δημητρίου και η ευρύτερη περιοχή του

Πέτρινοι πύργοι, βιότοποι σπάνιας χλωρίδας και πανίδας

μοσάρη και καταλήγει στην πα-ραλίαΚαλλιανού.

Γεωλογία Χωρίςαμφιβολία,τομεγαλύτεροενδιαφέρον του φαραγγιού πα-ρουσιάζουν η γεωλογία, καθώς

και η σημασία του για τα πουλιάκαι τα σπάνια φυτά. Οι πλακοειδείς

στρώσεις μαρμάρου και σιπολινομαρ-μάρου σχηματίζουν εντυπωσιακούς πύργους,καμάρες,σπηλαιώσειςκαιχαραδρώσεις.Τοφαράγγιέχειπολλέςπηγές,ακόμηκαικοντάστη θάλασσα. Υπολείμματα δασικής βλάστη-σης, με πλατάνια, αριές και δρυς βρίσκονταιμέσασεαπότομεςρεματιέςκαιφύονταιδίπλαστα βράχια. Το ρέμα Πορφύρας ρέει σχεδόνόλο το χρόνο, σχηματίζοντας μικρούς καταρ-ράκτεςκαιφυσικέςπισίνες.ΤοφαράγγιτουΑγίουΔημητρίουείναιαπότιςσημαντικότερες περιοχές στην Εύβοια για τααρπακτικάπουλιά.Εδώζουνήδιαβαίνουνσπά-νιααρπακτικάόπωςοσπιζαετός,οπετρίτης,ηαετογερακίνα, ενώ πολύ σπάνιος επισκέπτηςείναι και ο χρυσαετός. Κατά τη μετανάστευση

Η τοιχογουστέρα (Podarcis .muralis) .είναι από τις

κοινότερες σαύρες σε ορεινά σημεία της

Όχης.

�� ��

άγριαομορφιάτουφαραγγιούκαιναπαρατη-ρήσει, αν είναι τυχερός, το πέταγμα κάποιουαρπακτικού πουλιού. Η εκβολή του ρέματοςΠορφύρα σχηματίζει μια λιμνούλα πίσω απότην παραλία, αληθινό «λιμνιώνα», όπως ονο-μάζουν οι ντόπιοι τέτοιες εκβολές. Είναι πο-

λύ εύκολο να συναντήσει κανείς ερωδιούς,τουρλιά, γλαρόνια ή άλλα ασυνήθιστα

πουλιάστολιμνιώνα.

Το χωριό του Αγίου Δημητρίου όπως φαίνεται από το μονοπάτι που ανεβαίνει στον ορεινό όγκο της Λάκκας Μπούκουρα.

Η παραλία Σχοινοδαύλεια και οι ακτές του Καβοντόρου όπως φαίνονται από το δρόμο που οδηγεί στη Σάρα.

Ο σπανιότατος αιγαιόγλαρος

(Larus .audouinii) . .ξεχωρίζει από το κόκκινο ράμφος

και τα σκούρα γκρίζα πόδια του.

Η άγρια ορχιδέα οφρύς η σφήκα (Ophrys .tenthredinifera)

Κοντά στην έξοδο του φαραγγιού υπάρχει πηγή που δροσίζει τους ανθρώπους και τα ζώα τους.

παρατηρούνται όρνια, «σκίπες» στη γλώσσατωνντόπιων,πουκάποτεζούσανμόνιμακαιφώ-λιαζανστουςγκρεμούςτουφαραγγιού.Εύκολαμπορείναπαρατηρήσεικανείςτιςγερακίνες,ταβραχοκιρκίνεζακαιτοξεφτέρι,ήναακούσειτηβροντερήφωνήτουμπούφουτοβράδυ.Απόβοτανικήςάποψηςτοφαράγγιέχειεπίσηςενδιαφέρον.Στιςψηλέςασβεστολιθικέςπλαγι-έςφύονταιπολλάσπάνιαβραχόφιλαφυτά,ενώυπάρχουν ιδιαίτερες φυτοκοινωνίες κοντά σεπηγέςκαιπαράκτιουςγκρεμούς.

Κορυφή Μπούμπλια, Λάκκα Μπούκουρα πάνω από τον Άγιο ΔημήτριοΠάνω από το γραφικό χωριό του Αγίου Δημη-τρίουυπάρχειμιαδασωμένηκοιλάδαμεπλατά-νια και αριές. Στο δάσος αυτό φύονται μερικές

απότιςμεγαλύτερεςσεηλικία καστανιές τηςΌχης. Πρόκειται γιαμεμονωμένα άτομα.

ΈναορεινόμονοπάτιξεκινάαπότονΆγιοΔημή-τριο,διασχίζειέναάγονοτοπίοόπουτοψυχρόγκρίζο χρώμα των σιπολινομαρμάρων θυμίζειορεινό παγετώνα και καταλήγει στην κορυφήΜπούμπλια.Ηδιαδρομήείναιαπότιςωραιότε-ρεςτηςΕύβοιας.ΗκορυφήΜπούμπλιαυψώνε-ταισανπυραμίδαπάνωαπότονΆγιοΔημήτριο.Ηθέαείναιμοναδική.ΣταπόδιαμαςκείτεταιηκοιλάδατουΑγίουΔημητρίουκαιόλοτοφαράγ-γι του Δημοσάρη. Λάκκα Μπούκουρα σημαίνει«όμορφο λιβάδι» στα αρβανίτικα. Τέτοια λιβά-δια εκτείνονται στη βάση της κορυφής, όπουφυτρώνουνπλατάνιακαικυλούνδροσεράνερά.Στα υψίπεδα της περιοχής αφθονεί το τσάι τουβουνού της Εύβοιας, ένα ενδημικό αρωματικόφυτό, που φύεταιμόνοσταβουνάτηςΕύβοιαςκαιανθίζειτονΙούνιο.

Η παραλία Σχοινοδαύλεια Το φαράγγι του Αγίου Δημητρίου καταλήγεισεμίαμικρήδυσπρόσιτηπαραλία, τηΣχοινο-δαύλεια. Ηπαραλία περιβάλλεται αμφιθεατρι-κά από σταλακτίτες, δημιουργήματα αιώνων,πουσταλάζουντηδροσιάτωνπηγαίωννερών.Ταχρώματασυναρπάζουν.Ανρίξεικανείςμίαματιά προς τα πάνω, μπορεί να θαυμάσει την

Το βραχοχελίδονο (Ptyonoprogne .rupestris) φωλιάζει αποκλειστικά

στους γκρεμούς.

Βασί

λης

Χατζ

ηρβα

σάνη

ς

�0 �1

ΚΑΡΥΣΤΟΣ

ΜΑΡΜΑΡΙ

ΚάστροΜύλοι

ΑετόπετρεςΑετός

Σταυρός

Η κοιλάδα των Μύλων

Ανατολικά του κάστρου και σε απόσταση πέ-ντε χιλιομέτρων από την Κάρυστο βρίσκεταιτοχωριόΜύλοι.ΔιασχίζεταιαπότορέμαΠλα-τανίτσες, που κατεβαίνει από την Όχη προςτηνΚάρυστο.Οφείλειτηνονομασίατουστουςπολλούςνερόμυλουςπουσυντηρούσεκάποτετοποτάμι.Τοχωριόέχειπετρόχτιστεςκρήνες,παλιάαρχοντικάκαιτοξωτάγεφύρια,μάρτυρεςτηςακμήςτουστοπαρελθόν.

Τα αρχαία λατομείαΜεαφετηρίατουςΜύλουςμπορούνναοργανω-θούνενδιαφέρουσεςπεριπατητικέςδιαδρομές.Εδώείναικαιοτελευταίοςσταθμόςγιατονορει-βάτηπουθ'ανεβείτηνΌχη.ΗπιοεντυπωσιακήστάσητωνπεζοπόρωνείναιτααρχαίαλατομείαπουσώζονταιστοπάνωμέροςτηςκοιλάδαςτωνΜύλων.ΟιΚύλινδροιείναιτοσπουδαιότερολα-τομείοτηςπεριοχής.Πάνωαπότολατομείο,εκείόπου συνεχίζει το μονοπάτι προς τηνΌχη, δε-σπόζουνταμεγάλαβράχιατηςΚακιάςΣκάλας.Σώζεταιακόμηέναμεσαιωνικόκαλντερίμι,πουπερνάανάμεσααπόεπιβλητικούςγκρεμούς.Ηπεριοχή της Κακιάς Σκάλας είναι τόπος φωλιά-σματοςγιααρπακτικάπουλιάόπωςοσπιζαετόςκαι ο φιδαετός. Κατά τη φθινοπωρινή μετανά-στευση μπορεί κανείς να παρατηρήσει το πέ-ρασμα χρυσαετών, όρνιων, σφηκιάρηδων και

άλλωνσπάνιωναρπακτικών.Επιπροσθέτως,ταμεγάλαβράχιαείναικαταφύγιαγιαπολλάσπά-νιααγριολούλουδα.

Ο όρμος Καρύστου όπως φαίνεται από το δρόμο Μετόχι - Σταυρός.

Οι γιγάντιοι μονολιθικοί κίονες στη θέση Κύλινδροι. Διακρίνεται το χωριό των Μύλων και στο βάθος το Καστέλλο Ρόσσο.

ΤοκάστροτηςΚαρύστουδεσπό-ζει στους πρόποδες της Όχης.Βρίσκεται μόλις τέσσερα χι-λιόμετρα από την Κάρυστομεταξύ των χωριών ΓραμπιάςκαιΜύλων.Το πρώτο οχυρό στο μετέωρολόφοτουσημερινούκάστρουχτί-στηκεαπότουςΒυζαντινούςτο1030.ΤομεσαιωνικόΚαστέλλοΡόσσοχτίστηκεπάνωστιςβυζαντινέςβάσειςκατάμιαεκδοχήαπότοβαρόνο Ραβανό Δαλεκάρτσερι μεταξύ 1209- 1216. Καταλήφθηκε από τους Φράγκους καιαγοράστηκεμεταγενέστερααπότουςΕνετούςοι οποίοι το κατείχαν για 104 χρόνια. Αργότε-

ρα,στηνοθωμανικήπερίοδο(1470-1830),οχυρώ-

θηκε ακόμη πιο

Οι νότιοι πρόποδες της Όχης Καστέλλο Ρόσσο - Μύλοι - Αετόπετρες

Το Κοκκινόκαστρο δεσπόζει σ' ένα ιστορικό τοπίο

μεγαλόπρεπα από τους Τούρ-κους. Την περίοδο της Επανά-στασηςτου1821δόθηκανπολ-λές μάχες για την άλωση τουκάστρου.ΟΟδυσσέαςΑνδρού-

τσος, ο Νικόλαος Κριεζώτηςγνωστόςως«λιοντάριτηςΕύβοι-

ας»καιοΓάλλοςφιλέλληναςΦα-βιέρος το πολιόρκησαν δίχως απο-

τέλεσμα.Τοκάστροάνοιξετιςπόρτεςτουστους Έλληνες μετά την απελευθέρωση, το1833. Σήμερα, από τον επιβλητικό βράχο τουαγναντεύει τον κόλπο της Καρύστου κρατώ-νταςμέσαστουςερειπωμένουςτοίχουςτουτιςαναμνήσειςκαιταμυστικάτουπαρελθόντος.Τοκάστροπροσφέρεταιγιαφυσιολατρικήπε-ριήγηση.Στουςερειπωμένουςτοίχουςφύονταισπάνια αγριολούλουδα όπως η καμπανούλατηςΚαρυστίας(Campanula celsii carystea),ενώστα βράχια του φωλιάζουν γαλαζοκότσυφες,βραχοτσοπανάκοι, βραχοκιρκίνεζα και άλλαπουλιάτωνγκρεμών.Δύο πεταλούδες

(Εuchloe .ausonia) πάνω σε ένα κοινό

αγκάθι (Cardus .pycnocephalus)

����

ΚΑΡΥΣΤΟΣ

ΜΑΡΜΑΡΙ

Γκιάλπηδες

Αηδόνι

Μηλιά

Κερασιά

Σχίζαλι

Κόμητο

Αμυγδαλιά

Πρόκα

Αντιά

περιοχήςβρίσκονταιεδώ.Οικουμαριέςπουωςεπίτοπλείστονείναιθαμνώδεις,εδώεμφανίζο-νταικαιωςδέντρα.ΠερπατώνταςσταβουνάτουΚαβοντόρουνοι-ώθειςπάντατηδροσιάτουανέμουκαιτηςθά-λασσας. Οι βόρειοι άνεμοι του Αιγαίου συνα-ντούν τα βουνά και παίρνουν απότομα ύψος.Έτσιψύχονταικαιμετατρέπονταισεομίχληπουαφήνει δροσοσταλίδες ακόμη και τους καλο-καιρινούςμήνεςστιςβόρειεςπλευρέςτουβου-νού.Βρίσκεταικανείςσεέναδάσοςαπόαριέςκαιδενδρώδηρείκιαπουείναιυγρόσανναέχειβρέξει. Παχύ στρώμα από βρύα και λειχήνεςκαλύπτουντουςκορμούςτωνδέντρωνκαιστοέδαφος μυριάδες μικρά έντομα τρέφονται μεσαπισμέναφύλλα.ΤαβουνάτουΚαβοντόρουέχουνμιαξεχωριστήφυσιογνωμίαγιατονπεριπατητή:Οιεναλλαγέςαπότομωνκαιομαλώνκλίσεωνκαιοδροσερός

βοριάς κάνουν την πορείασ'αυτάαρκετάευ-

χάριστη.ΟιΚαβοντορίτες,αναπόσπαστομέροςτουτοπίου,είναιεγκάρδιοι,φιλόξενοιάνθρωποι.Θασεκεράσουνκάτι,ότιέχουν.Θασουχαμογε-λάσουνμέσααπότηνκαρδιάτουςκαιθασεφι-λοξενήσουνστανοικοκυρεμένακονάκιατους.

Η κορυφή Προφήτης Ηλίας Καβοντόρου υψώνεται πάνω από το ακρωτήριο του Καφηρέα. Αριστερά το φαράγγι του Βαθυρέματος.

Οι εδώδιμοι καρποί της κουμαριάς

Περπατώντας μέσα στο δάσος των αριών στο φαράγγι του Βαθυρέματος στις βόρειες πλαγιές του Παλαμηδού.

Τα βουνά του Καβοντόρου είναι ηβορειοανατολική απόληξη τηςΌχης.Σχηματίζουνεπιμήκησει-ρά διαδοχικών κορυφών πουυψώνεται πάνω από το ακρω-τήριοτουΚαφηρέα.Ξεχωρίζειτοόρος Παλαμηδό (ή Πρόκα) με τηνιδιόμορφη κορυφογραμμή της Ανε-μοπύλας, ένα ανεμοδαρμένο βραχώδεςδιάσελο μεταξύ των κορυφών Πρόκα (965 μ.)καιΠροφήτηΗλίαΚαβοντόρου(930μ.).Τοπέ-τρινοπέρασμαμεταξύτωνδύοκορυφώνείναιορόσημοτουΚαβοντόρου.Εικάζεταιότιεδώεί-χετοορμητήριοτουοφραγκοκαρυστινόςιππό-τηςΛικάριος.ΣτηνκορυφήτουΠροφήτηΗλία,όπουυπάρχεισήμεραξωκκλήσι,σώζονταιερεί-πιαπαλαιούκαιαγνώστουκτίσματος.

Τα βουνά του ΚαβοντόρουΑνεξερεύνητο ορεινό τοπίο πάνω από τα χωριά του Καφηρέα

Σεαντίθεσημετοτραχύανά-γλυφο της Πρόκας, στις γει-

τονικές κορυφές υπάρχουνομαλοί ορεινοί όγκοι με σχι-στολιθικά πετρώματα. ΕδώδεσπόζειηΚερασιά(1.227μ.),

μια κορυφή με γκρίζους αμφι-βολίτες που είναι σχεδόν όμοι-

οι με τα βράχια των κορυφών τηςΌχης. Στα ριζά της Κερασιάς υπάρχει η

κοιλάδατουΚομήτου,μερέμαπουρέειωςτηθάλασσαόλοτοέτος.Στηνευρύτερηπεριοχήοισχιστόλιθοισχηματίζουνμεγάλαομαλάβου-νάόπωςείναιηΜηλιάκαιτοΑηδόνι.Επειδήταβουνάαυτάέχουνάφθονονερόσυντηρούνμι-κράπλατανοδάση,σκόρπιεςκαστανιές,εκτετα-μένους ερεικώνες και φτεριάδες που πρασινί-ζουντοξερικότοπίοτουκαλοκαιριού.

Τα δάση κουμαριάς και ο δροσερός βοριάς Στις βόρειες πλαγιές του Παλαμηδού, στο με-γάλοβραχώδεςφαράγγιτουΒαθυρέματος,τοτοπίο χαρακτηρίζεται από ένα μωσαϊκό βλά-στησης, που το συνθέτουν αριές, πουρνάρια,

φτεριάδες και χαμηλές λόχμες από πλατά-νια. Τα μοναδικά δάση κουμαριών της

Πετρόχτιστο εικονοστάσι στην κορυφή Ξέσπορτες του βουνού Παλαμηδό. Στο βάθος διακρίνεται το διάσελο της Ανεμοπύλας.

����

ΚΑΡΥΣΤΟΣ

ΜΑΡΜΑΡΙΚόμητο

Θύμι

Ευαγγελισμός

Αμυγδαλιά

Θέα προς το ακρωτήριο του Καφηρέα. Ανάμεσα στα φρύγανα φυτρώνουν το θρούμπι,

το θυμάρι και η ρίγανη που με τα αιθέρια έλαια τους γεμίζουν τον αέρα με λαχταριστές μυρουδιές (ΚΑΤΩ).

Μέσα στην ξηρασία του καλοκαιριού διατηρούνται μικρές λίμνες με νερό, στην πέτρινη

κοίτη του ρέματος της Αρχάμπολης (ΚΑΤΩ ΑΡΙΣΤΕΡΑ).

κώνόπωςτοβραχοκιρκίνεζο,οπετρίτηςκ.α.Λίγοι άνθρωποι έρχονται εδώ. Ορισμένοι ντό-πιοι ψαρεύουν ακόμη με δυναμίτες, μια πολύεπικίνδυνηκαικαταστρεπτικήπρακτική.Ότανσκάει η δυναμίτιδα μαζεύονται θαλασσοπού-λια όπως αρτέμηδες και ασημόγλαροι για νατραφούν.Σεπιοήσυχεςστιγμές,μπορείκανείςναέχειτηντύχηναδεικαιείδηόπωςηφώκια,πουχρειάζεταιηρεμίακαιγαλήνη.

Το ρέμα της Αρχάμπολης δημιουργεί μαιανδρισμούς μέσα στην πέτρα.ΤοφαράγγιτηςΑρχάμποληςβρί-

σκεταιστηβορειοανατολικήμε-ριά της Όχης, εφτά χιλιόμε-τρανότιααπότοακρωτήριοτουΚαφηρέα.Παίρνοντας από την ΚάρυστοτοδρόμοπροςΑμυγδαλιά,βρί-σκουμε την Aρχάμπολη μεταξύτωνχωριώνΕυαγγελισμός(Δράμεσι)καιΘύμι.Το μικρό φαράγγι έχει μοναδική άγρια ομορ-φιά. Κατακόρυφοι κοφτοί βράχοι στριφογυρί-ζουνδημιουργώνταςέναδραματικότοπίοπουκαταλήγει σε μια μικρή ονειρεμένη παραλία.Κοιτώντας από ψηλά, κατά μήκος του φαραγ-

γιού, διακρίνει κανείςαπομεινάρια ενόςαρχαίου πολιτισμού,τα τείχη μιας αρχαί-ας πόλης. Σύμφωνα

Το φαράγγι της ΑρχάμποληςΤα τείχη μιας αρχαίας πόλης διακρίνονται κατά μήκος

των κατακόρυφων βράχων

μετοναρχαιολόγοKellerτον6ομε7οαιώναπ.Χ.τατείχηαυτά

περιστοίχιζαν ένα οικιστικό κέ-ντρο και μια ακρόπολη. Αρχά-μπολησημαίνειαρχαίαπόλη.Οιαρχαιολόγοι υποστηρίζουν ότι

εδώβρισκότανένααρχαίολιμά-νιμειεράκαιορυχεία.

Τα ίχνη από σκωριές που συναντάκανείς στην παραλία και ανάμεσα στα

ερείπιαεπιβεβαιώνουντηνύπαρξημεταλλουρ-γικών δραστηριοτήτων πριν ο χώρος εγκατα-λειφθεί.Στις μεγάλες ορθοπλαγιές του φαραγγιού φύ-ονται βραχόφιλα και ενδημικά φυτά. Αυτά ταάγριαβράχιακαιηδυσπρόσιτηθέσητουςευ-νοούντηνεπιβίωση ορισμένων σπάνιων που-λιών.

Πετροπέρδικες, πετρίτες, φώκιες και αρτέμηδεςΣτην Αρχάμπολη συναντά κανείς τα είδη της«πέτραςκαιτηςθάλασσας».Πολλάζώατουφα-ραγγιού φωλιάζουν στις σπηλαιώσεις και στιςτρύπες των βράχων. Εδώ υπάρχουν σπάνιαπουλιάσαντομπούφο,διάφοραείδηαρπακτι-

Ο μπούφος (Bubo .bubo) είναι

ένα νυχτόβιο αρπαχτικό στο

μέγεθος αετού.

Αθαν

άσιο

ς Μ

πινι

άρης

(φωτ. Βασίλης Χατζηρβασάνης)

����

ΚΑΡΥΣΤΟΣ

ΜΑΡΜΑΡΙ

ΣχίζαλιΠρινιά

Αμυγδαλιά

γλάροςτουΑιγαίου,οαιγαιόγλαρος.Η περιοχή είναι καταφύγιο για τη μεσογειακήφώκια,πουζεισεαπόκρημνεςκαιάγριεςακτές.Περιοχέςαναπαραγωγήςτηςείναιοιθαλάσσιεςσπηλιές,πουυπάρχουνστηνευρύτερηπεριοχήτουΚαβοντόρου.Τοακρωτήριγίνεταιτηνάνοιξηέναπολύχρωμοκέντημα από αγκαθωτούς θάμνους που περι-λαμβάνει σπάνια και εντυπωσιακά είδη φυτών.ΧαρακτηριστικόείδοςείναιτοCentaurea spinosaπουσχηματίζειθαμνώνες.Ορισμέναεξαιρετικάσπάνιαενδημικάείδηόπωςη Armeria johnseniiφύονται και ανθίζουν κυρίως από τα τέλη τουΑπρίληωςτιςαρχέςτουΙούνη.Αυτήείναιηκαλύ-τερηεποχήναεπισκεφθείκανείςτοακρωτήρι.

Η γαλαζοπράσινη θάλασσα σμίγει με τα πολύχρωμα φρύγανα του ακρωτηρίου.

Στα φρύγανα φύονται πολλά ασυνήθιστα και ενδημικά αγριολούλουδα.

Ηλιοβασίλεμα στην ομαλή κορυφή του ακρωτηρίου. Από εδώ διακρίνεται όλη η άγρια ακτογραμμή της νοτιοανατολικής Καρυστίας, τα θρυλικά Κοίλα της Εύβοιας.

Συχνά παρατηρούνται δελφίνια από τις ακτές του ακρωτηρίου όπως το ρινοδέλφινο (Tursiops .truncatus).

Στον πλούσιο θαλάσσιο βυθό του Καβοντόρου αφθονούν τα χταπόδια (Octopus .vulgaris).

Θωμά

ς Αρ

άπης

ΤοακρωτήριοτουΚαφηρέαήΚα-βοντόρουβρίσκεταιστοανατο-λικότεροσημείοτηςΕύβοιας.Πάνω στο ακρωτήρι, το εκ-κλησάκιτουΑγίουΓρηγορίουμέσαστημοναξιάτου,είναισαννααγναντεύειτηθάλασσαγιαναδώσειπίστηκαιελπίδαστουςναυ-τικούςτιςδύσκολεςώρεςτωντρικυ-μιών.ΑπέναντιτουβρίσκεταιτονησάκιΑράπηςπουονομάστηκεέτσι,όχιγιατοχρώματουαλλάγιατοφόβοπουπροκαλεί.ΤοόνομαΚαβοντόροςείναιένααπόταπιοθρυ-λικά τοπωνύμια στην Ελλάδα και συνδέεται με

πάρα πολλά ναυάγια από τους αρχαίουςχρόνουςωςτηνεποχήμας.

Λέγεται ότι το ακρωτήρι πήρετην ονομασία του «Κάβος

του Χρυσού» από τα χρυ-σά νομίσματα και άλλα

ευρήματα που ξέβρα-ζε η θάλασσα από τα

Το ακρωτήριο του ΚαφηρέαΤο ξακουστό ακρωτήρι, ο τρόμος των ναυτικών

ναυάγια.ΣτονΚαφηρέαναυάγη-σεοστόλοςτωνΕλλήνωνκαθώςεπέστρεφε μετά την άλωση τηςΤροίας, θύμα των μηχανορραφι-ώντουΝαυπλίου,βασιλιάτηςνό-τιαςΚαρυστίας.Αυτός,θέλοντας

ναεκδικηθείτοφόνοτουγιουτουΠαλαμήδη, άναψε απατηλή πυρά

σταβράχιαώστενανομίσουνοιΈλ-ληνεςότιπλησίαζανσεασφαλέςλιμάνι.

Τα θαλάσσια ρεύματα φέρνουν ζωήHθαλάσσιαπεριοχήτουΚαφηρέαείναιαπόταπιο παραγωγικά θαλάσσια περιβάλλοντα τουΑιγαίου.Τα ισχυράθαλάσσιαρεύματαφέρνουνστην επιφάνεια θρεπτικές ουσίες που συντη-ρούν μεγάλους αριθμούς ψαριών και πλούσιαθαλάσσια ζωή. Στη συνέχεια η θαλάσσια ζωήπροσελκύειχιλιάδεςθαλασσοπούλια.Τηνάνοιξηκαιτοκαλοκαίριμπορείκανείςναπαρατηρήσειπολλέςεκατοντάδεςμύχους (Puffinus yelkouan),ένα είδος μικρής διομήδειας, που αναπαράγε-ταιμόνοστηνανατολικήΜεσόγειο.ΣτονΑράπηφωλιάζουν τακτικά πολλές δεκάδες ασημόγλα-ροικαιενίοτεθαλασσοκόρακες.Κοινόςείναικαιοαρτέμης,συγγενήςτουμύχου.Μέσαστασμή-νητωνθαλασσοπουλιών,υπάρχειοσπανιότερος

Ο μύχος (Puffinus .yelkouan) είναι ένα από τα χαρακτηριστικά θαλασσοπούλια του Καβοντόρου.

�� ��

νό.ΗΌχηγίνεταιγνωστήσεεθνικόεπίπεδογιατιςπεζοπορικέςκαιορειβατικέςδιαδρομέςπουπροσφέρει.1979.ΊδρυσηΣυλλόγουΠροστασίαςΠεριβάλ-λοντοςΚαρύστου.Οσύλλογοςαυτόςδούλεψεγια την αποτροπή της κατασκευής ΠυρηνικούΕργοστάσιουστονΠλατανιστό.Σύσσωμηηνό-τιαΕύβοιατάχθηκεκατάτηςδημιουργίαςτου.1980. Ίδρυση Φυσιολατρικού και Λαογραφι-κούΟμίλουΚαρύστου.Αρχές '80. Αναπτύσσεται το ενδιαφέρον επι-στημόνων και πανεπιστημιακών ομάδων γιατην περιοχή. Με την υποστήριξη του Κανα-δικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στην Αθή-να, ιδρύεται το Southern Euboea ExplorationProject (S.E.E.P.). Πρόκειται για έναν ερευνη-τικό οργανισμό όπου συνεργάζονται πολλοίξένοι κυρίως επιστήμονες για την πολιτισμικήκαι περιβαλλοντική έρευνα της περιοχής. Αξι-οσημείωτη είναι η προσφορά επιστημόνωνπεριβαλλοντολόγωναπότοΠανεπιστήμιοτηςΓάνδης(Ghent)τουΒελγίου.Ηπρώτη ελληνική «περιβαλλο-ντικήμελέτη»γιατηνπεριοχήτουΚαβοντόρουοργανώθηκεαπότοπρόγραμμαΥφυπουρ-γείου Νέας Γενιάς «Οικολογι-κές και Αναπτυξιακές Πρω-τοβουλίες Νέων - ΞεχασμένηΕλλάδα». Συντονίστηκε απότοΓ.Διαμαντόπουλο(Αριστο-τέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσα-λονίκης).

1984. Ολοκληρώνεται η Ειδική ΧωροταξικήΜελέτη της Εύβοιας που προτείνει την τουρι-στική αξιοποίηση και προστασία του φαραγ-γιού του Δημοσάρη, των κορυφών της Όχης,του Καστανόλογγου και του ακρωτηρίου τουΚαφηρέα.Στα μέσα του '80 υλοποιείται από το ΔήμοΚαρύστου πρόταση τουριστικής αξιοποίησηςτηςΌχηςμεπυρήνατοφαράγγιτουΔημοσά-ρη.Ηπρότασηείχεδιπλόσκοπό:Πρωταρχικάναληφθείνερόαπότηνπηγήτουποταμούγιατην υδροδότηση της Καρύστου και κατά δεύ-τερον,τηντουριστικήαξιοποίησητουφαραγ-γιού. Κατασκευάστηκε δρόμος που οδηγούσεστηνπηγήυποβαθμίζονταςκάποιασημείατουφαραγγιούκαιδημιουργώνταςαντιδράσειςσεφυσιολάτρεςπουγνώριζαντηνπεριοχή.1985.ΤοΥπουργείοΓεωργίαςπροτείνειτηδη-μιουργίααισθητικούδάσουςστοφαράγγιτουΔημοσάρη. Η πρόταση αυτή ξεσήκωσε αντι-δράσειςαπότηντοπικήκοινωνίαγιατίυπήρξαν

Εκδρομή προσκόπων στο καταφύγιο της Όχης το 1963.

(φωτ. Σταμάτης Παπαμιχαήλ)

Το ιστορικό προστασίας και ανάδειξης της φύσης στην περιοχή της Όχης

Οι ενέργειες για την προστασία και ανάδειξητουπεριβάλλοντοςστηνΌχηάρχισαναπότουςορειβάτες και λίγους τοπικούς φυσιολάτρες.Πριντοδεύτεροπαγκόσμιοπόλεμο,ηΌχηήτανγνωστήσεαρκετούςΑθηναί-ους ορειβάτες, που έκανανολόκληρο ταξίδι για να ανε-βούν το βουνό. Ξεκινούσανμε καΐκι από τη Ραφήνα καιεφόσονέφτανανστηνΚάρυ-στο(τότεμιαπραγματικήπε-ριπέτεια),προχωρούσανσταχωριά με τα απέραντα πε-ριβόλια, κατάφυτα με εσπε-ροειδή. Συνέχιζαν στα πα-ραδοσιακά μονοπάτια (τότεδεν υπήρχαν δρόμοι) για ναβγουνψηλάστοβουνόπάνωαπό την Κάρυστο. Πηγαίνο-ντας πίσω στο χρόνο, διαπι-στώνει κανείς ότι η περιοχήεξερευνήθηκε με αγάπη καιπάθοςαπόπολλέςπροσωπι-κότητες,ξεκινώνταςαπότον18οαιώνα.1797. Στις 21.10.1797, οΆγ-γλοςγεωγράφοςM.P.Hawkinsανακαλύπτει το δρακόσπιτοστηνκορυφήτηςΌχης,αποκαλώνταςτο«πα-νάρχαιοναό».Ηείδησηδημοσιεύεταιτο1820καθιστώντας την περιοχή πόλο έλξης για διά-φορους ερευνητές που αναζητούν περιπέτει-ες.Έωςσήμεραπάνωαπόσαράνταερευνητέςέχουναναφερθείσεαυτότομνημείοτηςκορυ-φήςτηςΌχης.1855.ΟφυσιοδίφηςΑ.Lindermayerδημοσιεύ-ειτηνπρώτηαναφοράγιατηνπανίδατηςΕύ-βοιας όπου παραδίδει τους πρώτους καταλό-γους ειδών πανίδας, πολλά από τα οποία δενυπάρχουνπιαστονησί.1932.Πραγματοποιείταιηπρώτηοργανωμένηεξερεύνηση του σπηλαίου της Αγίας Τριάδαςαπότηνομάδα“ΥπαίθριαΖωή”.1937. Ο Ευβοιώτης συγγραφέας-λαογράφοςΤάσοςΖάππας,πρωτοπόροςτουεκδρομισμού

στηνΕλλάδα,τονίζειτηνανάγκηενόςορειβατι-κούκαταφυγίουσεομιλίατουγιατηντουριστι-κή αξιοποίηση της Εύβοιας, στον ΦιλολογικόΣύλλογο«Παρνασσός».Προπολεμικά,ήδηείχε

αναπτυχθείτοφυσιολατρικόενδιαφέρον για την περιοχήτης Όχης. Σκοπός του κατα-φυγίουήτανηεξυπηρέτησητωνορειβατώνκαιφυσιολα-τρών που ήθελαν να γνωρί-σουντηνΌχηπου«αποτελείθαυμάσιοεξώστηπάνωαπότοΑιγαίοκαιτονΕυβοϊκό».1943.ΙδρύεταιοΠροοδευτι-κόςΌμιλοςΝέωνΚαρύστου.Πραγματοποιούνται εκδρο-μέςστοβουνό.1954. Ιδρύεται ο Προοδευ-τικός Όμιλος Καρύστου. ΟΣταμάτηςΠαπαμιχαήλσυνει-σφέρειδυναμικάστηνοργά-νωση πεζοπορικών εκδρο-μώνστοβουνό.1957.ΟΤάσοςΖάππας,Στα-μάτης Παπαμιχαήλ και ο Γε-ώργιοςΜήλας(ΟΕΣΕ)επέλε-ξαν τη θέση ανέγερσης τουκαταφυγίου. Τα χρήματα για

τηνανέγερσήτουπροσφέρονταιαπότοίδρυ-μα Νικόλαου Κ. Γιοκαλά και την ΟμοσπονδίαΕκδρομικώνΣωματείων(ΟΕΣΕ).1961. Ο αυστριακός βοτανικός Κ. Rechingerδημοσιεύει την πρώτη μονογραφία της χλω-ρίδαςτηςΕύβοιας,έχονταςεξερευνήσεικαιταφυτάτηςΌχης,όπωςκαιάλλοιεπιφανείςβοτα-νικοί.Παρόλααυτά,δενέγινεποτέσυστηματι-κήμελέτητηςχλωρίδαςειδικάγιατηνπεριοχήτηςΌχης.1962.ΧτίζεταιτοκαταφύγιοτηςΌχης,τοπρώ-τοστηνΕύβοια.Εγκαινιάσθηκεστις21.10.1962.ΗπροσπάθειαενισχύεταικαιαπότοΔήμοΚα-ρύστου.ΤηδιαχείρισητουκαταφυγίουείχετοΓιοκάλειο Ίδρυμα. Χάρη στη δημιουργία τουκαταφυγίου, πολύς κόσμος, οργανώσεις, ομά-δεςκαιξένοιεπισκέπτεςανακαλύπτουντοβου-

Οι εθνογραφικές μελέτες του Γιάννη Γκίκα (όρθιος δεξιά) με την υποστήριξη του Σίμωνα Καρρά (όρθιος αριστερά) έφεραν στην επι-φάνεια τον πολιτισμικό πλούτο της περιοχής.

(φωτ. Σταμάτης Παπαμιχαήλ)

�0 �1

(πρόγραμμα ΥΠΕΧΩΔΕ) και εντάχθηκαν στοπρόγραμμα Τράπεζας Πληροφοριών για τηνΕλληνικήΦύσητουΕθνικούΜετσόβιουΠολυ-τεχνείου.1997. Ιδρύεται ο Σύλλογος Προστασίας Περι-βάλλοντοςΝότιαςΚαρυστίας(Σ.Π.ΠΕ.Ν.Κ.).1997- 2006.ΗΝομαρχιακήΑυτοδιοίκησηΕύ-βοιαςολοκλήρωσεπρόγραμμαπροστασίαςκαιανάδειξης του φαραγγιού Δημοσάρη και τηςευρύτερηςπεριοχήςτηςΌχηςχρηματοδοτού-μενο από την Ευρωπαϊκή Ένωση (πρόγραμμαΕΠΠΕΡ).ΈγινεηχάραξηενόςολοκληρωμένουμονοπατιούστοφαράγγιτουΔημοσάρη,βελτι-ώθηκεοδρόμοςπρόσβασηςστοΠετροκάναλοόπουκαικτίστηκεειδικόπερίπτεροπληροφό-ρησης. Κατασκευάστηκε επίσης το κτίριο πουστεγάζειτοΚέντροΠεριβαλλοντικήςΕνημέρω-σηςΚαρυστίαςσταΚαλύβιαΚαρύστου.Το1998εκπονήθηκεειδικήπεριβαλλοντικήμελέτηπουαξιολόγησε, οριοθέτησε και έδωσε κατευθυ-ντήριες προτάσεις για την προστασία της φύ-σηςστηνευρύτερηπεριοχήτηςΌχης.Είναιεντυπωσιακότοενδιαφέρονπουδημιουρ-γήθηκεγιατηνπεριοχήτατελευταίαχρόνια.Επι-προσθέτως, παρατηρείται στην εποχή μας ένακύμαενεργοποίησηςγιατηναναψυχήστηφύσηκαιτηνπροστασίατης,δίνονταςθάρροςκαιελ-πίδαγιατομέλλοντηςφυσικήςκληρονομιάς.

Για πολλούς φυσιοδίφες η ανακάλυψη ενός σπάνιου είδους, όπως αυτές οι παιώνιες στις πλαγιές της Όχης,

αποτελεί αντικείμενο θαυμασμού.

Η εξερεύνηση των κορυφών της Όχης είναι μια σπάνια εμπειρία.

φήμεςότιθααπέκλειετηβοσκήτωνγιδοπρο-βάτωνστοφαράγγι.Κάτωαπόαυτέςτιςσυνθή-κεςέμεινανόλασταχαρτιά.1987.ΗΌχηκαιουγρότοποςτουκάμπουτηςΚαρύστουεντάσσονταιστονκατάλογοCorineBiotopes για την προστασία των σημαντικό-τερων περιοχών για τη διατήρηση της φύσηςστηνΕυρωπαϊκήΈνωση.1989. Η Όχη και η γύρω περιοχή περιλαμβά-νεταιστονεπίσημοκατάλογοτωνσημαντικώνπεριοχώνγιαταπουλιάτηςΕυρώπηςαπότοΔι-εθνέςΣυμβούλιογιατηΔιατήρησητωνΠουλι-ών(I.C.B.P.).Τονίδιοχρόνοκατατίθεταιπρότα-σητηςΕλληνικήςΟρνιθολογικήςΕταιρείαςγια

τηδημιουργία«πάρκουστονυγρότοποκαικά-μποΚαρύστου».Οιπροτεινόμενοιπεριορισμοίγίνονται αποδεκτοί από το δημοτικό συμβού-λιοαλλάμένουνανεφάρμοστοιλόγωτουιδιο-κτησιακούκαθεστώτοςτουυγροτόπου.1991. Ανακαινίζεται το καταφύγιο της Όχης.Αν και η δημιουργία καταφυγίου στις αρχέςτου ‘60 ήταν μια πρωτοποριακή προσπάθειαανάδειξης της Όχης, στη δεκαετία του '80 τοκαταφύγιο έμεινε εγκαταλειμμένο και υπέστηβανδαλισμούς. Το 1991 αρχίζει προσπάθειαανακαίνισηςτουκαταφυγίουμετησυμμετοχήντόπιωννέωνυπότοσυντονισμότουδιδασκά-λουΑθανάσιουΜπινιάρη.Απότο1994τοανα-νεωμένο καταφύγιο λειτουργεί και θεωρείταιένααπότακαλύτεραεξοπλισμένακαιοργανω-μέναμικράκαταφύγιατηςχώρας.1994 - 1995.ΜέσωπανελλήνιουερευνητικούπρογράμματοςπουσυντονίζεταιαπότοΕλλη-νικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων (ΕΚΒΥ), μετησυμμετοχήελληνικώνπανεπιστημίων,ανα-γνωρίζονταικαιοριοθετούνταιανάτηνΕλλάδαπεριοχέςγιαπροστασίακαιένταξηστοΚοινοτι-κόΔίκτυοΝatura2000.Ηελληνικήκυβέρνησηέστειλετονολοκληρωμένοκατάλογοτωνπερι-οχώνγιατηδιατήρησητηςφύσηςστατέλητου1995.ΗπεριοχήτηςΌχης(ΌροςΌχη-ΚάμποςΚαρύστου - Ποτάμι Πλατανιστού - ΑκρωτήριοΚαφηρεύς) αξιολογήθηκε στον πρώτο βαθμόπροτεραιότητας για τη διατήρηση της φύσηςστονΕθνικόΚατάλογοNatura2000.1996.ΤμήματατηςπεριοχήςτηςΌχηςπροτά-θηκανως«τοπίαιδιαίτερουφυσικούκάλλους»

Η έρευνα της πανίδας στηρίχθηκε σε εργασίες πανεπιστημιακών φοιτητών.

Το Κέντρο Περιβαλλοντικής Ενημέρωσης Καρυστίας στα Καλύβια, που ολοκληρώθηκε το 2002, στεγάζει ειδική έκθεση για το φυσικό περιβάλλον της περιοχής.

����

Οι ερευνητές για την περιοχή

Η περιοχή της Όχης δεν ξεχνιέται εύκολα. Ίσως, επειδή είναι ένα παράξενο μίγμα νησιωτικού και ορεινού τοπίου, ηλιόλουστες παραλίες που σα-ρώνονται από μεγάλα κύματα και καστανοδάσος βρεγμένο από την ομίχλη, καμένες από τον ήλιο κυκλαδίτικες πλαγιές και κρυμμένοι στο δάσος καταρράκτες, ερειπωμένα κάστρα και έρημα μι-κρά χωριά...

Βασίλης Χατζηρβασάνης, Δασολόγος

Πρωτογνώρισα την Όχη το 1970, σε μια ανάβαση με τον Ορειβατικό. Ξαναήλθα σε επαφή μαζί της μετά το 1985 όταν χρειάστηκε να συγκεντρώσω στοιχεία για το πρόγραμμα Corine της Ευρωπα-ϊκής Ένωσης. Χωρίς δυσκολία αποδείξαμε τότε ότι ο ορεινός όγκος της Όχης είναι ένας εξαιρε-τικά σημαντικός βιότοπος, με σπάνια είδη που-λιών, πολύ σπάνια ενδημική χλωρίδα και ένα μο-ναδικό στην Ελλάδα καστανοδάσος με δέντρα ηλικίας εκατοντάδων χρόνων. Χωρίς αμφιβολία η περιοχή της Όχης είναι ένας από τους σημα-ντικότερους βιότοπους της χώρας μας.

Γιώργος Σφήκας, Βοτανικός ­ Συγγραφέας, Πρόεδρος

Ελληνικής Εταιρίας Προστασίας της Φύσης

Κατά τη διάρκεια της έρευνάς μου στις αρχές του ‘80, μελέτησα αρκετές περιοχές της Εύβοιας. Η ευρύτερη περιοχή της Όχης είναι σημαντική για την ορνιθοπανιδα, γιατί εκεί φωλιάζουν και σταθμεύουν απειλούμενα είδη πουλιών που σπα-νίζουν στην Ευρώπη. Ή Όχη και ο μικρός υγρό-τοπος στον κάμπο της Καρύστου, δημιουργούν ένα μοναδικό συνδυασμό ενδιαιτημάτων. Αναμ-φισβήτητα η θεσμοθέτηση μιας προστατευόμε-νης περιοχής στην Όχη είναι άμεση ανάγκη διότι η περιοχή υποβαθμίζεται από απρογραμμάτιστες ανθρώπινες δραστηριότητες.

Ben Hallmann, Ορνιθολόγος, Επιστημονικός Συνεργάτης Corine

Biotopes Project της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Φαίνεται σχεδόν απίστευτο πως σε ένα τόσο άσημο βουνό βρίσκονται συγκεντρωμένα τόσα πολλά αξιοθέατα. Πράγματι μια πεζοπορία στη Όχη μοιάζει με φανταστικό ταξίδι όπου η μία έκ-πληξη διαδέχεται την άλλη. Έχοντας περπατήσει τα μονοπάτια του Κάβο Ντόρο, του Δημοσάρη και της ευρύτερης περιοχής είναι προφανές ότι η Όχη είναι μια συναρπαστική περιοχή στο κα-τώφλι της Αττικής, και αξίζει κάθε προσπάθεια προστασίας.

Πηνελόπη Ματσούκα, Βιολόγος, Εκδότης Ορειβατικών Οδηγών­Χαρτών

«Ανάβαση»

Το παρόν τεύχος αποτελεί προσαρμοσμένη έκδοση ενός μεγαλύτερου βιβλίου, με τίτλο «Η Περιοχή της Όχης, Κάρυστος - Μαρμάρι- Καφηρέας» που εκδόθηκε το 2000, στηριζόμενο στην Εδική Περιβαλλοντική Μελέτη της προτεινόμενης προστατευόμενης περιοχής. Στο βιβλίο αυτό υπάρχει αναλυτικότερη παρουσίαση της προστατευόμενης περιοχής, εκτεταμένη βιβλιογραφία και ευρετήριο. Η έκδοση αυτή τιμήθηκε με μετάλλιο από την Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών.

��

ISBN 960-86684-2-5