ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΣΑΒΒΑΤΟ 16 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2017

ΠΡΙΣΜΑ# 30

Η αναζήτηση πλανητών εκτός του ηλιακούσυστήματος (εξωπλανήτες) κατείχε πάντοτεσπουδαία θέση στον χώρο της επιστήμης,καθώς η ανακάλυψή τουςθα μπορούσε νασηματοδοτήσει καιτην παρουσίαεξωγήινης ζωής.Αν και το τελευταίοεγχείρημαβρίσκεται ακόμαμακριά από τηνεπίτευξή του, τιςτελευταίες δύο δεκαετίες έχεισημειωθεί ραγδαία πρόοδος σχετικά με τιςτεχνικές ανακάλυψης και προσδιορισμούτων φυσικών τους χαρακτηριστικών.

,,8

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΚΑΚΙΟΥ Γ’ ΜΕΡΟΣ

Ο ταραγμένος 20ός αιώνας

,, 2-3

Στα προηγούμενα τεύχη είδαμεπώς το σκάκι μετατρέπεται από

παιχνίδι σε άθλημα χάρη στησυμβολή σημαντικών παικτών.

Σε αυτό το φύλλο θα καλύψουμετην ιστορική περίοδο 1894-1972, ηοποία περιλαμβάνει δύο παγκόσμι-

ους πολέμους, αλλά και μεγάληπρόοδο στο σκάκι, η οποία δημι-

ούργησε τέτοια συσσωρευμέ-νη γνώση, που επέτρεψε σε

ένα ιδιοφυές μυαλό νακερδίσει τη μηχανή!

Υποτροφίες L’Oréal-UNESCO2017 Από την ίδρυσή του, πριν από18 χρόνια, το Ίδρυμα L’Oréalμαζί με την UNESCOδεσμεύτηκαν να αυξήσουν τοναριθμό των γυναικών στηνεπιστημονική έρευνα. Ανάμεσαστις νεαρές ερευνήτριες πουκέρδισαν τις υποτροφίεςL’Oréal-UNESCO του 2017 «Γιατις γυναίκες στην επιστήμη»(L’Oréal-UNESCO «For Womenin Science» Fellowship)βρίσκονται και δύο Ελληνίδες.

,,7

Παρά την εκτεταμένη χρήση του Διαδικτύουαπό τα παιδιά, πολύ λίγα γίνονται για να ταπροστατέψουμε από τους κινδύνους του ψη-φιακού κόσμου και για να αυξήσουν τηνπρόσβασή τους σε ασφαλές διαδικτυακό πε-ριεχόμενο, σύμφωνα με έκθεση της UNICEF.Η έκθεση παρουσιάζει για πρώτη φορά τη«ματιά της UNICEF» για τους τρόπους μετους οποίους η ψηφιακή τεχνολογία επηρε-άζει τη ζωή και το μέλλον των παιδιών.

,, 4-5

,,8

ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΝΑΝΟΥΡΗ

Μέχρι σήμερα έχουν επιβεβαιωθεί περισσότεροι από 3.500 εξω-πλανήτες. Η ονοματοδοσία των εξωπλανητών είναι απλή, καθώς έναμικρό γράμμα του αγγλικού αλφαβήτου συνοδεύει το όνομα του μη-τρικού αστέρα γύρω από τον οποίο ανακαλύφθηκαν. Στον πρώτοεξωπλανήτη που ανακαλύπτεται χρονολογικά αποδίδεται το γράμμα«b» και ακολουθούν τα επόμενα «c», «d» κ.ο.κ. για τους μεταγενέστε-ρου, ανεξάρτητα από την απόστασή τους από τον μητρικό αστέρα (π.χ.55 Cnc b, 55 Cnc f κ.λπ.). Έπειτα από περίπου δύο δεκαετίες έρευνας,είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε ότι οι εξωπλανήτες δεν έχουν μάζατυχαία κατανεμημένη. Ένα μεγάλο μέρος τους έχει μάζα περίπου 10φορές εκείνης της Γης (υπερ-Γαίες, super-Earths), ενώ ακόμα έναμεγαλύτερο μέρος τους έχει μάζα περίπου 500 φορές εκείνης τηςΓης (θερμοί Δίιοι εξωπλανήτες, hot Jupiters). Ας σημειωθεί ότι η δεύ-τερη από τις ομάδες αυτές οφείλει την ονομασία της στις εγγύτερεςτροχιές προς το μητρικό αστέρι σε σχέση με εκείνη του Δία, οδηγώ-ντας σε μεγαλύτερες θερμοκρασίες. Η συχνότητα εμφάνισης εξω-πλανητών με μάζα 50 φορές μικρότερη εκείνης της Γης (δηλαδή του-λάχιστον υποδιπλάσιας του Κρόνου) εκτιμάται στο 30% των αστέ-ρων ηλιακού τύπου, ενώ περίπου το 50% των αστέρων που διαθέ-τει έναν εξωπλανήτη χαρακτηρίζεται πολυ-πλανητικό, διαθέτει δη-λαδή δομή όμοια με το ηλιακό μας σύστημα.

Έχουν ήδη περάσει περισσότερα από 25 χρόνια από την ανακάλυ-ψη του πρώτου εξωπλανήτη (γ Cep b) από τον Campbell (Πανεπι-στήμιο Βικτώριας, Καναδάς) και την ομάδα του το 1988 και περισσό-τερα από 20 χρόνια από την ανακάλυψη εξωπλανήτη ο οποίος περι-στρέφεται γύρω από αστέρα όμοιο με τον Ήλιο (51 Peg b) από τουςMayor και Queloz (Πανεπιστήμιο της Γευνεύης) το 1995. Μέχρι τότε,όμως, το χρονικό των προσπαθειών για την ανακάλυψη εξωπλανη-τών περιελάμβανε μια σειρά αποτυχιών. Η παλιότερη αστρονομικήμέθοδος, εκείνης της αστρομετρίας, της καταγραφής δηλαδή της θέ-

σης των ουράνιων αντικειμένων στον ουράνιο θόλο, ήταν φυσικό νααξιοποιηθεί στην αναζήτηση εξωπλανητών.

Ένα αστέρι το οποίο διαθέτει συνοδό οφείλει να περιστρέφεται γύ-ρω από το κοινό κέντρο μάζας του συστήματος, το οποίο δεν ταυτί-ζεται πλέον με το κέντρο του ίδιου του αστεριού (όπως θα ίσχυε εάναυτό ήταν μόνο του). Συστηματικές παρατηρήσεις των κινήσεων αυ-τών είναι δυνατό να οδηγήσουν στην υποψία παρουσίας εξωπλανη-τών εφόσον οι κινήσεις αυτές αποδειχθούν περιοδικές και ευσταθείς.Το 1943 ανακοινώθηκε η ανακάλυψη ενός εξωπλανήτη με μάζα 10φορές μεγαλύτερη εκείνης του Δία γύρω από το αστέρι 70 Oph απότους Reuyl και Holmberg (Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια, ΗΠΑ). Η ανα-κοίνωση έγινε δεκτή με ενθουσιασμό από την αστρονομική κοινότη-τα. Υποψίες για την παρουσία συνοδού για το συγκεκριμένο αστέριείχαν ήδη διατυπωθεί από τον Jacob του Πανεπιστημίου του Μαντράςστην Ινδία το 1855 και υποστηρίχθηκαν αργότερα (1895-1897) απότον See έπειτα από συστηματικές παρατηρήσεις που πραγματοποιή-θηκαν από το τηλεσκόπιο Clarck των 60 cm στο αστεροσκοπείοLowell των ΗΠΑ.

Μόλις το 1978, ο Heintz (Κολλέγιο Swarthore, ΗΠΑ) κατέρριψε τοενδεχόμενο της παρουσίας συνοδού στηριζόμενος σε νεότερες καιπολυετείς φωτογραφικές παρατηρήσεις των οποίων η ακρίβεια άγ-γιζε το 1/100 του δευτερολέπτου τόξου (1 δ.τ. = 1/3600 της μοίρας),έχοντας θεωρητικά υπολογίσει ότι η παρουσία συνοδού θα έπρεπενα οδηγεί σε μεταβολές που ξεπερνούν τα 4/100 του δευτερολέπτουτόξου, χωρίς όμως να καταφέρει να τις εντοπίσει. Είναι προφανές ότιτο πρόβλημα που ανακύπτει στις αστρομετρικές μελέτες αφορά τιςδιαταραχές της γήινης ατμόσφαιρας κατά τη μέτρηση των κινήσεωναυτών, την ακρίβεια που επιτρέπει ο εξοπλισμός, αλλά και το φαινό-μενο της αστρικής παράλλαξης (μεταβολή της θέσης των αστέρωνεξαιτίας της ετήσιας γήινης περιφοράς γύρω από τον Ήλιο), η οποίαδιαφοροποιείται μεταξύ των παρατηρούμενων αστέρων, καθώςεξαρτάται από την απόστασή τους από τη Γη. Η επίδραση αυτή έχειμάλιστα μεγάλο αντίκτυπο, ειδικά στις περιπτώσεις που ο συνοδόςέχει αμελητέα μάζα σε σχέση με το αστέρι, όπως ακριβώς αναμένε-ται στην περίπτωση των εξωπλανητών.

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ

ΣΤΟ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ φύλλο μιλήσαμε για τη με-τάβαση σε ένα καθεστώς μετα-αλήθειας, όπου«τα αντικειμενικά γεγονότα έχουν μικρότερη επί-δραση στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης απ’ό,τι η επίκληση σε συναισθήματα και προσωπικέςπεποιθήσεις». Ο κρίσιμος παράγοντας σε αυτή τημετάβαση είναι η ψηφιοποίηση της γνώσης. Ηγνώση μετατρέπεται σε πληροφορία και αποθη-κεύεται στον ψηφιακό χώρο. Αυτό σημαίνει ότι οιμεγάλες θεωρητικές συνθέσεις της εποχής τουεγκυκλοπαιδισμού διασπώνται σε ενότητες, κα-θεμιά από τις οποίες αντιπροσωπεύει επιμέρουςιδιότητες ή χαρακτηριστικά ενός φαινομένου.Χάρη στις τεχνολογικές δυνατότητες διαχείρισηςτης πληροφορίας, οι ενότητες αυτές μπορούν ναυπάρξουν και να διακινηθούν αυτοτελώς στονψηφιακό χώρο. Υπό αυτή την έννοια, ο ψηφιακόςκόσμος είναι ένας κόσμος δυνάμεων οι οποίεςαντιστοιχούν σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικάτων «φυσικών» οντοτήτων, αλλά εξίσου εύκολαμπορούν να ανασυνδυαστούν για να δημιουργή-σουν οντότητες που υφίστανται αποκλειστικάεντός του ψηφιακού πλαισίου.

Πώς παράγεται νέα γνώση στον ψηφιακό χώ-ρο; Ας σκεφτούμε πρώτα πώς παράγεται νέα γνώ-ση στον προ-ψηφιακό, μαθηματικό χώρο: Αφε-τηρία είναι οι εξισώσεις που περιγράφουν τη δο-μή και την εξέλιξη στον χρόνο ενός φαινομένου.Η επίλυση του συστήματος εξισώσεων οδηγεί σεμια μαθηματική έκφραση που περιγράφει μια νέακατάσταση στον φυσικό κόσμο. Η παρατήρηση ήτο πείραμα εξασφαλίζουν ότι η αρχική και η τελι-κή αναφορά στον φυσικό κόσμο έχουν εμπειρικόπεριεχόμενο. Συνεπώς, η διαδικασία παραγωγήςνέας γνώσης σε αυτή την περίπτωση χαρακτηρί-ζεται από γραμμικότητα και αναφορικότητα.

Αντιθέτως, η παραγωγή νέας γνώσης στον ψη-φιακό χώρο δεν εκκινεί από τα φαινόμενα, αλλάαπό τα συστατικά τους, δηλαδή από τις ψηφιο-ποιημένες δυνάμεις που αντιστοιχούν στα φαι-νόμενα του φυσικού κόσμου. Επίσης, ο τρόποςεργασίας δεν είναι η επίλυση, αλλά η αναζήτησηκαι ο συνδυασμός, η στατιστική επεξεργασία καιη μετασχηματιστική ανάλυση αυτών των δυνά-μεων. Η διαδικασία παραγωγής νέας γνώσης σεαυτό το πλαίσιο δεν χαρακτηρίζεται ούτε απόγραμμικότητα ούτε από αναφορικότητα: Μπορείνα ξεκινήσει από οποιοδήποτε σημείο του ψη-φιακού χώρου και να προχωρήσει συνδυαστικά ήκλαδικά για να καταλήξει σε ένα ή περισσότεραπροϊόντα που θα τοποθετηθούν και πάλι εντόςτου ψηφιακού χώρου. Υπό αυτή την έννοια, η δια-δικασία παραγωγής νέας γνώσης στον ψηφιακόχώρο είναι αυτοαναφορική. Αν θέλουμε να χρη-σιμοποιήσουμε μια ιστορική αναλογία, μοιάζει μετον τρόπο παραγωγής γνώσης μέσω των υπο-μνημάτων στο πλαίσιο της αριστοτελικής φιλο-σοφίας. Ο στόχος της δεν είναι να αυξήσει τοφορτίο αλήθειας (πράγμα που προϋποθέτει μιασχέση εξωτερικότητας), αλλά να πολλαπλασιάσειτα νοήματα και να πυκνώσει το εννοιολογικό πε-ριεχόμενο του ψηφιακού χώρου.

Συνεπώς, η ψηφιακή γνώση από τη φύση τηςδεν δεσμεύεται από τα «πραγματικά» γεγονότα.Είναι α/νόητη, άν/αρχη, ά/τακτη και εγγενώς δη-μιουργική. Και η τεράστια φιλολογία που ανα-πτύσσεται τον τελευταίο καιρό, με αφορμή τοφαινόμενο των fake news, για τον έλεγχο τηςγνώσης στον ψηφιακό χώρο είναι απλώς ύποπτη.

Συνεχίζεται…M.Π.

Λήδα Αρνέλλου, Διδάκτωρ Επικοινωνίας της ΕπιστήμηςΒάλια Καϊμάκη, Διδάκτωρ Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού Γιάννης Κοντογιάννης, Διδάκτωρ ΑστροφυσικήςΜανώλης Πατηνιώτης, Αναπληρωτής Καθηγητής Ιστορίας των Επιστημών, Πανεπιστημίου ΑθηνώνΔημήτρης Πετάκος, Διδάκτωρ Ιστορίας των Επιστημών

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Επικοινωνία: prisma@avgi.gr

ΠΡΙΣΜΑ

ΑΝΑΚΑΛΥΠΤΟΝΤΑΣ ΝΕΟΥΣ ΚΟΣΜΟΥΣ ΣΤΟ ΣΥΜΠΑΝ

Ψηφιακή γνώση Το ακατόρθωτο που

Καλλιτεχνική απεικόνιση θερμών Δίιων πλανητών

ΣΑΒΒΑΤΟ 16 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 201719/

Ακόμα και στη σύγχρονη εποχή, ανακοινώσεις ανακαλύψεωνπου προκύπτουν από αστρομετρικές παρατηρήσεις αντιμετωπίζο-νται με μεγάλο σκεπτικισμό. Το 2009 ανακοινώθηκε από τουςPravdo και Shaklan (Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Καλιφόρνια, ΗΠΑ)η παρουσία ενός εξωπλανήτη με μάζα 6,4 φορές μεγαλύτερη τουΔία γύρω από το αστέρι VB 10. Έναν χρόνο αργότερα, το 2010, ηυπόθεση αυτή καταρρίφθηκε, καθώς με τη βοήθεια μιας πιο αξιό-πιστης τεχνικής (εκείνης της φασματοσκοπίας) δεν εντοπίστηκε τοίχνος του συνοδού. Η εμπειρία που έχει συσσωρευθεί από επιβε-βαιωμένους εξωπλανήτες έδειξε ότι αστρομετρικά απαιτείται ακρί-βεια καλύτερη του 1/1000 του δευτερολέπτου τόξου (ισοδύναμημε τον εντοπισμό ενός αυτοκινήτου στην επιφάνεια της Σελήνηςαπό τη Γη) η οποία βρίσκεται συχνά εκτός ορίων των επίγειων πα-ρατηρήσεων και συνεπώς η αστρομετρία αναμένεται να αποδώ-σει μόνο σε δορυφορικές αποστολές. Μέχρι σήμερα κανένας εξω-πλανήτης δεν έχει ανακαλυφθεί μέσω της αστρομετρίας.

Μέχρι την έναρξη της δορυφορικής εποχής ως μέσο αναζήτησηςεξωπλανητών στα μέσα της δεκαετίας του 2000, η φασματοσκοπίαμεσουρανούσε όσον αφορά το πλήθος των ανακαλύψεων και μά-λιστα εκείνων που δύσκολα χωρούσαν αμφισβήτηση. Σκοπός τηςμεθόδου αυτής είναι η ανάλυση του φωτός (φάσμα) που δεχόμα-στε από ένα ουράνιο αντικείμενο και η παρατήρηση σε αυτό φα-σματικών γραμμών εκπομπής ή απορρόφησης, οι οποίες οφείλο-νται στην παρουσία χημικών στοιχείων ή ενώσεων.

Καθώς το αστέρι μας προσεγγίζει ή απομακρύνεται από τη Γηκατά την κίνησή του γύρω από το κέντρο μάζας ενός συστήματοςπου περιλαμβάνει εξωπλανήτες, οι γραμμές αυτές μετατοπίζονται

εξαιτίας του φαινομένου Doppler-Fizeau (με τον ίδιο τρόπο πουόταν ένα τρένο κορνάρει, ο ήχος ακούγεται περισσότερο λεπτόςόταν απομακρύνεται από εμάς και περισσότερο μπάσος όταν μαςπλησιάζει). Η συστηματική καταγραφή των μετατοπίσεων αυτώνμας δίνει τη δυνατότητα να γνωρίζουμε την ακριβή ακτινική ταχύ-τητα (την ταχύτητα δηλαδή ως προς την οπτική ευθεία παρατήρη-σης Γης-αστέρα) σε οποιοδήποτε σημείο της τροχιάς του και να επι-βεβαιώνουμε με τον τρόπο αυτό την περιοδικότητα της κίνησηςπου εκτελεί, τεχνική η οποία καλείται τεχνική των ακτινικών ταχυ-τήτων (radial velocity method). Η βελτίωση της ακρίβειας της με-θόδου αυτής τις τελευταίες δύο δεκαετίες είναι εντυπωσιακή. Αξί-ζει μόνο να σημειωθεί ότι οι ανακαλύψεις των δύο πρώτων εξω-πλανητών (γ Cep b το 1988, HD 114762 b το 1989) πραγματο-ποιήθηκαν με φασματογράφους των οποίων η διακριτική ικανότη-τα δεν ξεπερνούσε τα 300 m/s, ενώ πλέον η σημερινή ακρίβειαστη μέτρηση ακτινικών ταχυτήτων αγγίζει τα 0,5 m/s.

Παρά την λανθασμένη κοινή αντίληψη, η ανίχνευση γήινων ήακόμα και ορισμένων υπο-γήινων εξωπλανητών (της τάξης μα-ζών της Αφροδίτης) βρίσκεται μέσα στα όρια των σημερινών τε-χνολογικών δυνατοτήτων. Συγκεκριμένα, οι απαιτούμενες προς μέ-τρηση ακτινικές ταχύτητες για την περίπτωση αυτή είναι της τάξηςτων 0,2 m/s, ακρίβεια την οποία διαθέτει ο κορυφαίος σήμερα φα-σματογράφος HARPS (High Accuracy Radial velocity PlanetSearcher) προσαρμοσμένος στο τηλεσκόπιο των 3,6 m του αστε-ροσκοπείου La Silla της Χιλής. Οι δυσκολίες πιστοποίησης της πα-ρουσίας γήινων εξωπλανητών αφορούν την επίδραση της ενδο-γενούς δραστηριότητας του μητρικού αστέρα, η οποία επιφέρει θό-ρυβο της τάξης των 0,5 m/s. Η τεχνική των ακτινικών ταχυτήτωνέχει σήμερα συνεισφέρει στην ανακάλυψη περίπου 700 εξωπλα-νητών.

έγινε συνήθεια...Καλλιτεχνική απεικόνιση γήινων πλανητών

ΕΦΟΣΟΝ το επίπεδο περιφοράς ενός εξωπλανήτη γύ-ρω από το μητρικό αστέρι τυχαίνει να είναι τέτοιο ώστεόταν ο εξωπλανήτης βρίσκεται μεταξύ του αστέρα καιτου γήινου παρατηρητή να προκαλείται έκλειψη τουαστέρα, το σύστημα εξωπλανήτη-αστέρα μπορεί να με-λετηθεί φωτομετρικά. Με τον όρο αυτό εννοούμε ότιείναι δυνατή η καταγραφή των μεταβολών της λα-μπρότητας του μητρικού αστεριού εξαιτίας της διάβα-σης του εξωπλανήτη, μια τεχνική η οποία καλείται ωςτεχνική των διαβάσεων (transit method).

Είναι προφανές ότι οι μεταβολές αυτές αναμένονταιεξαιρετικά μικρές. Η διάβαση ενός εξωπλανήτη όμοιομε τον Δία μπροστά από ένα αστέρι όμοιο με τον Ήλιομειώνει τη λαμπρότητα του τελευταίου κατά 1/100,ενώ ενός εξωπλανήτη όμοιου με τη Γη ή τον Άρη κατά1/10.000 και 1/100.000, αντίστοιχα. Δεν είναι λοιπόνάστοχο το παράδειγμα ενός κουνουπιού το οποίο περ-νά μπροστά από ένα φάρο όταν θέλουμε να εξηγήσου-με σε κλίμακα τις μεταβολές που θέλουμε να ανιχνεύ-σουμε. Σε συνδυασμό με τις πολύ αυστηρές γεωμετρι-κές συνθήκες που απαιτούνται ώστε να παρατηρηθείμια διάβαση, η τεχνική αυτή δεν μπορεί να έχει μεγάληεπιτυχία μελετώντας έναν μικρό αριθμό αστέρων. Όλαλοιπόν τα προγράμματα φωτομετρικής αναζήτησηςεξωπλανητών σχεδιάστηκαν ώστε να παρακολουθούνμεγάλες περιοχές του ουρανού για μεγάλο χρονικόδιάστημα.

Ξεχωριστή θέση κατέχει το βρετανικό πρόγραμμαWASP (Wide Angle Search for Planets). Δεκαέξι ρο-μποτικά τηλεσκόπια μεγάλου οπτικού πεδίου, στα Κα-νάρια Νησιά και στη Ν.Αφρική σαρώνουν συστηματικάτον ουρανό από το 2006 έχοντας να δείξουν έναν ση-μαντικό αριθμό ανακαλύψεων στο ενεργητικό τους.Στην ίδια κατεύθυνση με τα επίγεια προγράμματα, τοευρωπαϊκό διαστημικό πρόγραμμα CoRoΤ (COnvection,ROtation and planetary Transits) κατά το διάστημα2006-2012 βελτίωσε σε μεγάλο βαθμό τις στατιστικέςμας όσον αφορά τους Δίιους εξωπλανήτες, καθώς ηακρίβεια των οργάνων του δεν του επέτρεψαν να ανα-καλύψει γήινους εξωπλανήτες. Το εγχείρημα αυτόόμως στέφθηκε αργότερα με απόλυτη επιτυχία με τηναμερικανική διαστημική αποστολή Kepler, η οποία απότο 2009 παρακολουθεί αδιάκοπα μια μεγάλη περιοχήτων αστερισμών Κύκνου και Λύρας η οποία περιλαμ-βάνει περίπου 150.000 αστέρια, εκ των οποίων τα πε-ρισσότερα έχουν λαμπρότητες μικρότερες της ηλιακήςώστε η ανίχνευση γήινων εξωπλανητών να είναι πιοεύκολα υλοποιήσιμη.

Το 2013 ανακοινώθηκε από τον Pepe (Πανεπιστή-μιο της Γενεύης) και την ομάδα του η ανακάλυψη τουπρώτου εξωπλανήτη Kepler-78b με χαρακτηριστικάσχεδόν όμοια της Γης (1,8 φορές μεγαλύτερος σε μά-ζα και 1,2 μεγαλύτερος σε διαστάσεις). Η τεχνική τωνδιαβάσεων έχει σήμερα οδηγήσει στην ανακάλυψη τουεντυπωσιακού αριθμού των 2.700 και πλέον εξωπλα-νητών. Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι μόνο ο συνδυα-σμός της φασματοσκοπίας και της φωτομετρίας μπο-ρεί να προσφέρει τον ακριβή προσδιορισμό τόσο τωνγεωμετρικών (π.χ. όγκος) όσο και των φυσικών (π.χ.μάζα, θερμοκρασία) χαρακτηριστικών ενός εξωπλανή-τη. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι γνωστά για περίπου800 εξωπλανήτες.

Καθώς ο εξωπλανήτηςπερνά μπροστάαπό το μητρικό

άστρο, η έντασητου φωτός

μειώνεται. Σε αυτότο φαινόμενο

στηρίζεται ηφωτομετρική

μέθοδος

Παρά την εκτεταμένη χρήση του Δια-δικτύου από τα παιδιά (ένας στουςτρεις χρήστες του Διαδικτύου πα-γκοσμίως είναι παιδί), πολύ λίγα γί-νονται για να τα προστατέψουμε

από τους κινδύνους του ψηφιακού κόσμου καιγια να αυξήσουν την πρόσβασή τους σε ασφα-λές διαδικτυακό περιεχόμενο, υπογραμμίζει ηUNICEF στην έκθεσή της που δημοσιεύτηκε τηνεβδομάδα που μας πέρασε (www.unicef.org/publications/index_101992.html) με τίτλο «Ηκατάσταση των παιδιών στον Κόσμο 2017: Ταπαιδιά σε έναν ψηφιακό κόσμο».

Η έκθεση παρουσιάζει για πρώτη φορά τη «μα-τιά της UNICEF» για τους τρόπους με τους οποίουςη ψηφιακή τεχνολογία επηρεάζει τη ζωή και τομέλλον των παιδιών, εντοπίζοντας τις ευκαιρίες,καθώς και τους κινδύνους που υπάρχουν. Υπο-στηρίζει ότι οι κυβερνήσεις και ο ιδιωτικός τομέαςδεν έχουν ακολουθήσει τον ρυθμό των αλλαγών,εκθέτοντας τα παιδιά σε νέους κινδύνους και ζη-μιές και αφήνοντας πίσω εκατομμύρια από τα παι-διά που μειονεκτούν.

Μέσα από την έκθεση παρουσιάζονται τα οφέ-λη που μπορεί να προσφέρει η ψηφιακή τεχνολο-γία στα παιδιά που μειονεκτούν, συμπεριλαμβανο-μένων εκείνων που μεγαλώνουν σε συνθήκεςφτώχειας ή που πλήττονται από ανθρωπιστικέςκρίσεις. Τα οφέλη περιλαμβάνουν την αύξηση τηςπρόσβασής τους στην πληροφόρηση, την οικοδό-μηση δεξιοτήτων για τον ψηφιακό χώρο εργασίαςκαι την παροχή μιας πλατφόρμας για τη σύνδεσηκαι επικοινωνία των απόψεών τους.

Ωστόσο, είναι επίσης ξεκάθαρο ότι εκατομμύριαπαιδιά μένουν πίσω. Περίπου το ένα τρίτο της νε-ολαίας στον κόσμο -346 εκατομμύρια- δεν έχειδυνατότητα πρόσβασης στο Διαδίκτυο, γεγονόςπου επιδεινώνει τις ανισότητες και μειώνει την

ικανότητα των παιδιών να συμμετέχουν σε μια αυ-ξανόμενη ψηφιακή οικονομία.

Γίνεται, ακόμα, αναφορά στον τρόπο με τονοποίο το Διαδίκτυο κάνει πιο ευάλωτα τα παιδιά σεκινδύνους και ζημιές, συμπεριλαμβανομένης τηςκακής χρήσης των προσωπικών τους δεδομένων,της πρόσβασης σε επιβλαβές περιεχόμενο και τουηλεκτρονικού εκφοβισμού. Η παρουσία, σχεδόνπαντού, των φορητών συσκευών, σύμφωνα μετην έκθεση, έχει κάνει τη διαδικτυακή πρόσβασηγια πολλά παιδιά λιγότερο ελεγχόμενη - και ενδε-χομένως πιο επικίνδυνη.

Ψηφιακά «υποδίκτυα», όπως το Dark Web καιτα κρυπτονομίσματα (cryptocurrencies), επιτρέ-πουν τις χειρότερες μορφές εκμετάλλευσης καικακοποίησης, συμπεριλαμβανομένης της διακίνη-σης και σεξουαλικής κακοποίησης παιδιών σεαπευθείας σύνδεση.

Η έκθεση παρουσιάζει τα τρέχοντα δεδομένακαθώς και αναλύσεις σχετικά με τη χρήση του Δια-δικτύου από τα παιδιά και τον αντίκτυπο της ψη-φιακής τεχνολογίας στην ευημερία των παιδιών,εξετάζοντας τις αυξανόμενες συζητήσεις για τονψηφιακό «εθισμό» και την πιθανή επίδραση τουχρόνου έκθεσης στην ανάπτυξη του εγκεφάλου.

Μόνο η συλλογική δράση -από τις κυβερνήσεις,τον ιδιωτικό τομέα, τις οργανώσεις για τα παιδιά,τον ακαδημαϊκό κόσμο, τις οικογένειες και τα ίδιατα παιδιά- μπορεί να βοηθήσει στην εξισορρόπη-ση του ψηφιακού πεδίου δράσης και να καταστή-σει το Διαδίκτυο ασφαλέστερο και πιο προσιτό γιατα παιδιά.

Κατά την παρουσίαση της έκθεσης, ο ΆντονιΛέικ, εκτελεστικός διευθυντής της UNICEF δήλω-σε: «Το Διαδίκτυο σχεδιάστηκε για ενήλικες, αλλάχρησιμοποιείται όλο και περισσότερο από παιδιάκαι νέους - και η ψηφιακή τεχνολογία επηρεάζειόλο και περισσότερο τη ζωή και το μέλλον τους.Συνεπώς, οι ψηφιακές πολιτικές, πρακτικές καιπροϊόντα πρέπει να αντανακλούν καλύτερα τιςανάγκες των παιδιών, τις προοπτικές των παιδιώνκαι τις φωνές των παιδιών».

Τι πρέπει να γίνει• Παροχή σε όλα τα παιδιά προσιτής πρό-σβασης σε υψηλής ποιότητας διαδικτυα-κούς πόρους.• Προστασία των παιδιών από κινδύνουςστο Διαδίκτυο - συμπεριλαμβανομένης τηςκακοποίησης, της εκμετάλλευσης, της εμπο-ρίας ανθρώπων, του ηλεκτρονικού εκφοβι-σμού και της έκθεσης σε ακατάλληλα υλικά.• Προστασία του ιδιωτικού απορρήτου καιτης ταυτότητας των παιδιών στο Διαδίκτυο.• Δίδαγμα της ψηφιακής παιδείας για να εί-ναι τα παιδιά ενημερωμένα, αφοσιωμένακαι ασφαλή στο Διαδίκτυο.• Αξιοποίηση της δύναμης του ιδιωτικού το-μέα για την προώθηση προτύπων δεοντο-λογίας και πρακτικών που προστατεύουνκαι ωφελούν τα παιδιά στο Διαδίκτυο.• Να μπει το ύψιστο συμφέρον των παιδιώνστο επίκεντρο της ψηφιακής πολιτικής.

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ

Ψηφια

Τα παιδιά σε έναν

ψηφιακόκόσμο

Τα hot στοιχεία της έκθεσης• Οι νέοι είναι η πιο συνδεδεμένη ηλικιακή ομάδα. Σε παγκόσμιο επίπεδο, το 71% είναι συν-δεδεμένοι στο Διαδίκτυο, σε σύγκριση με το 48% του συνολικού πληθυσμού.• Οι αφρικανικές νεολαίες είναι οι λιγότερο συνδεδεμένες, με περίπου 3 στους 5 νέους εκτόςσύνδεσης, σε σύγκριση με μόλις 1 στους 25 στην Ευρώπη.• Περίπου το 56% όλων των διαδικτυακών τόπων είναι στα αγγλικά και πολλά παιδιά δενμπορούν να βρουν περιεχόμενο που να καταλαβαίνουν ή που να είναι πολιτιστικά σχετικό.• Περισσότερες από 9 στις 10 αναγνωρισμένες σε παγκόσμιο επίπεδο διευθύνσεις URL γιατη σεξουαλική κακοποίηση παιδιών φιλοξενούνται σε πέντε χώρες, τον Καναδά, τη Γαλλία, τιςΚάτω Χώρες, τη Ρωσία και τις Ηνωμένες Πολιτείες.

ΣΑΒΒΑΤΟ 16 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 201721/

Διαγωνισμός για μαθητές από το CERNΤο CERN, ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Πυρηνικών Ερευνών στη Γενεύη της Ελβετίας,διοργανώνει διαγωνισμό ανοιχτό για όλους τους μαθητές σε όλο τον κόσμο. Ο δια-γωνισμός καλεί ομάδες μαθητών Λυκείου να προτείνουν ένα επιστημονικό πείραμαπου θέλουν να παρουσιάσουν στο CERN. Πρώτα βραβεία για τις δύο ομάδες πουκερδίζουν είναι ένα ταξίδι στο CERN για την πραγματοποίηση των προτεινόμενωνπειραμάτων σε μια πλήρως εξοπλισμένη γραμμή δέσμης επιταχυντών. Υπάρχουνεπιπλέον βραβεία για ομάδες που έχουν καταχωρηθεί και πιστοποιητικά για όλουςτους συμμετέχοντες. Εμπνευστείτε και συμμετέχετε σε επίκαιρα επιστημονικά πειρά-ματα στο CERN, ένα διεθνούς κύρους ερευνητικό ίδρυμα! Το CERN προσφέρει μιασπουδαία ευκαιρία στους μαθητές να μάθουν, να κάνουν νέες ανακαλύψεις και ναεφαρμόσουν τις γνώσεις τους.Πληροφορίες στο: http://www.physics.ntua.gr/POPPHYS/BL4S_2018.pdfΠροθεσμία υποβολής 31 Μαρτίου 2018

Messenger KidsΤο Facebook, όπως και πολλά άλλα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, έχει κατώτατο όριοτα 13 χρόνια. Πολλά είναι τα παιδιά που δηλώνουν ψεύτικη ηλικία, όμως οι γονείς αρ-χίζουν και γίνονται πιο «ενεργοί» και προσέχουν περισσότερο. Ωστόσο, μια γιγάντιαεταιρεία όπως το Facebook δεν θα μπορούσε να αφήσει τόσους δυνητικούς «πελά-τες» απέξω. Δημιούργησε λοιπόν την εφαρμογή Messenger Kids, που απευθύνεταισε παιδιά ώς 13 χρό-νων για να ανταλλάσ-σουν μηνύματα κειμέ-νου, βίντεο και φωτο-γραφίες. Η εφαρμογήλειτουργεί μόνο ωςεπέκταση του γονικούλογαριασμού (κι αν δενέχει, να αποκτήσει!) καιενσωματώνει τη δυνα-τότητα αυστηρού ελέγ-χου από τους γονείςτων επαφών του παιδιού τους, καθώς και τα κατάλληλα «φίλτρα» ώστε τα παιδιά ναμην εκτίθενται σε ακατάλληλο περιεχόμενο. Όλα τα μηνύματα του παιδιού που στέλ-νονται σε άτομα άνω των 13 ετών θα εμφανίζονται στην εφαρμογή Messenger τουγονιού. Επίσης, αν δύο παιδιά θέλουν να γίνουν διαδικτυακοί φίλοι, θα πρέπει να τοεγκρίνουν οι γονείς πρώτα. Και όλα αυτά βέβαια δεν είναι παρά μια πάρα πολύ κα-κή ιδέα...

ακό μέλλον με ανθρώπινο πρόσωπο

Kids and Technology: A Digital Future with a Human Face, στη διεύθυνση: https://youtu.be/cYqPGqczdvo

Ακτιβισμός στα social mediaΓια τους νέους ανθρώπους, η χρήση των μέσωνκοινωνικής δικτύωσης για σκοπούς ακτιβισμού εί-ναι σχεδόν δεύτερη φύση. Από το Ice BucketChallenge το 2014, που ξεκίνησε από μια παρέανεαρών που προσπαθούσαν να συγκεντρώσουνχρήματα για έναν φίλο τους με καρκίνο, που γνώ-ρισε τεράστια επιτυχία και εκατομμύρια δολάριαπήγαν στην έρευνα για την ασθένεια, μέχρι παιδιάέως και 12 ετών που χρησιμοποιούν το Διαδίκτυογια να διεξάγουν τοπικές καμπάνιες γύρω από θέ-ματα που τα απασχολούν, η ψηφιακή τεχνολογίαέχει βάλει τη συμμετοχή σε μια νέα εποχή. Οι συνέπειες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης γί-

νονται επίσης αισθητές στα πολιτικά θέματα. Γιαπαράδειγμα, το 2013 στην Βραζιλία, χιλιάδες κυ-ρίως νέοι άνθρωποι χρησιμοποίησαν πλατφόρμεςμέσων κοινωνικής δικτύωσης για να συντονίσουνμια διαδήλωση ζητώντας περισσότερο κοινωνικέςπολιτικές. Το «πρόσωπο» της δράσης ήταν ο17χρονος Τζίμι Λίμα, που κατάφερε να κινητοποιή-σει 15.000 ανθρώπους. Τα παιδιά και οι νέοι κάνουν επίσης την φωνή τουςνα ακουστεί μέσα από τα blogs. Ίσως η πιο γνωστήπερίπτωση είναι εκείνη της Μαλάλα Γιουσαφζάι

που, χρησιμοποιώντας ψευδώνυμο, άρχισε ναγράφει στο blog του BBC για το δικαίωμα τωνκοριτσιών στην εκπαίδευση στο Πακιστάν, το2009. Παρόλο που ήταν μόνο 12 ετών, χρησι-μοποίησε τον κυβερνοχώρο για να φωτίσει μίααπό τις πτυχές του περιοριστικού καθεστώτοςτων Ταλιμπάν. Μόλις έγινε γνωστή η ταυτότη-τά της, η Μαλάλα επικηρύχθηκε από τους Τα-λιμπάν και το 2012 την πυροβόλησαν τραυμα-τίζοντάς τη σοβαρά. Τα κατάφερε όμως και συ-

νέχισε να υπερασπίζεται την εκπαίδευση τωνκοριτσιών, κερδίζοντας παγκόσμια αναγνώρι-ση με την απονομή του Βραβείου Νόμπελ Ειρή-νης το 2014.Στη Ρεπουμπλικανική Δημοκρατία του Κονγκό,η ψηφιακή πλατφόρμα Ponabana προσφέρειστα παιδιά την ευκαιρία να μιλήσουν και ναακουστούν για ζητήματα που συμβαίνουν στιςκοινότητές τους. Μέσα από την ενεργή συμμε-τοχή των παιδιών, η Ponabana βοηθά να γί-νουν γνωστά τα δικαιώματα των παιδιώνστους τοπικούς άρχοντες.

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ

ΚΕΝΤΡΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΙΔΡΥΜΑ ΣΤΑΥΡΟΣ ΝΙΑΡΧΟΣ

Δευτέρα 18.12 & Τρίτη 19.12: DIY xριστουγεννιάτικο δέντροΏρες διεξαγωγής: 7-9.30 μ.μ.Ηλικίες: Έφηβοι 17+ και ενήλικεςΕνθαρρύνοντας την αξία της ανακύκλωσης, μι-κροί και μεγάλοι καλούνται να κατασκευάσουνκαι να διακοσμήσουν ένα μικρό χριστουγεννιάτι-κο δέντρο χρησιμοποιώντας ανακυκλώσιμο χαρ-τόνι. Το δέντρο θα σχεδιαστεί, ως κρεμαστό ήεπιτραπέζιο, από γεωμετρικά σχήματα που επι-τρέπουν την εύκολη συναρμολόγηση, φύλαξηκαι αναδιάταξη της μορφής του.Σχεδιασμός-Υλοποίηση: Άρτεμις Παπαγεωργί-ου/Entropika LabΗ ηλεκτρονική προεγγραφή ξεκινά την Τρίτη5.12, στις 12 το μεσημέρι.

Κυριακή 24.12, 7.01:Hula Hoop LED Show!Ώρες διεξαγωγής: 5-6.30 μ.μ. (5-6 μ.μ., δοκιμήγια παιδιά 6+ και ενήλικες, 6-6.30 μ.μ., show)Ηλικίες: Παιδιά 6+ και ενήλικεςΗ ομάδα Hoop it! παρουσιάζει στο ΚΠΙΣΝ έναεντυπωσιακό show με πολύχρωμα στεφάνιαhula hoop από LED! Ελάτε με την οικογένεια,τους φίλους σας ή ακόμα και μόνοι να δοκιμά-σετε hula hoop, να παίξετε και να παρακολουθή-σετε μια μοναδική παράσταση χορού σε γιορτινήατμόσφαιρα!*Το Ηula Ηoop LED Show είναι ανοιχτό event γιαόλους ανεξαρτήτως εμπειρίας.Σχεδιασμός-Υλοποίηση: Hoop it!Έως 20 συμμετοχές ανά 30’

Τετάρτη 27.12: Dream Disco Kidz: Χριστούγεννα στο διάστημαΏρες διεξαγωγής: 6-8 μ.μ.Ηλικίες: Παιδιά 4-9 ετών με τους γονείς τουςΠώς περνούν οι εξωγήινοι τα Χριστούγεννα; Θακαταφέρει ο χιονάνθρωπος να χορέψει τον χο-ρό του πλανήτη Ντούγκα Μπούγκα; Μπορεί oΆγιος Βασίλης να στείλει γράμμα σε όλα τα παι-διά ζητώντας δώρο; Οι απαντήσεις, μόλις επιβι-βαστούν μικροί και μεγάλοι στο φανταστικό δια-στημόπλοιο και ενώ θα ανακαλύπτουν τρόπουςεπικοινωνίας με καλικάντζαρους και εξωγήι-νους! Γονείς και παιδιά χορεύουν σε ξέφρενουςρυθμούς κάτω από την εντυπωσιακή ντισκομπά-λα, ενώ η DJ Prima Vera Τunes επιλέγει μουσι-κές από περασμένες δεκαετίες αλλά και σύγχρο-νους ρυθμούς.Σχεδιασμός-Υλοποίηση: ΑbarizaΈως 100 παιδιά, με προεγγραφήΗ ηλεκτρονική προεγγραφή ξεκινά την Τρίτη19.12, στις 12 το μεσημέρι.

Σάββατο 30.12: Χριστουγεννιάτικα παιχνίδιαΏρες διεξαγωγής: 11 π.μ.-1 μ.μ.

Ηλικίες: Παιδιά 5-12 ετών Λίγο πριν από το μεγάλο του ταξίδι, ο Άγιος Βα-σίλης συνειδητοποιεί κάτι τρομερό: τα ρούχα του,οι μπότες του και ολόκληρο το έλκηθρο, φορτω-μένο με τα δώρα, έχουν κάνει φτερά! Πώς θαμοιράσει τα δώρα σε τόσα παιδιά; Τα παιδιά στοΞέφωτο, με τη βοήθεια των ξωτικών- γυμνα-στών, καλούνται να εξιχνιάσουν την υπόθεσηβρίσκοντας όλα τα χαμένα παιχνίδια μέσα απόδιασκεδαστικές ομαδικές δραστηριότητες.Σχεδιασμός-Υλοποίηση: Αναγέννηση & ΠρόοδοςΈως 400 συμμετοχές

Περισσότερες πληροφορίες:https://www.snfcc.org/

ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Σάββατο 23 και 30.12: «Χάθηκε ο σάκος του Αϊ-Βασίλη!» Ώρα έναρξης: 11.30 π.μ. και 2 μ.μ. Διάρκεια προγραμμάτων: 70 λεπτά«Χο, χο, χο… Ωχ, ωχ, ωχ! Συναγερμός… Έχασατον σάκο μου και ψάχνω να τον βρω! Βιαστείτεξωτικά μου, ο σάκος μου να βρεθεί και τούτο τομυστήριο επιτέλους να λυθεί!» Αφού φορέσετε το μαγικό σκουφί των ξωτικών,αποκτάτε τις συνήθειές τους. Το ξέρατε ότι ταξωτικά είναι ιδιαίτερα παιχνιδιάρικα και διαρκώςανακαλύπτουν καινούργια παιχνίδια; Τι γίνεταιόμως όταν χτυπήσει ο συναγερμός; «Προσοχή,ξωτικά! Χάθηκε ο σάκος του Αϊ-Βασίλη…». Γονείςκαι παιδιά ή αλλιώς ξωτικά, ανασκουμπωνόμα-στε! Πρέπει να βοηθήσουμε στη λύση της εξα-φάνισης του σάκου! Θα τα καταφέρουμε;Απαραίτητη η έγκαιρη τηλεφωνική κράτηση στο212 254 0000

Κυριακή 17.12:«Χριστούγεννα στον κόσμο,Χριστούγεννα στον Ελληνικό Κόσμο»

Ώρα έναρξης: 12.30 μ.μ. (ώρα προσέλευσης:30 λεπτά πριν από την έναρξη) Διάρκεια προγραμμάτων: 90 λεπτάΗλικίες: Nηπιαγωγείο - Γ ́ ΔημοτικούΜπανανόδεντρα αντί για έλατα, γιγαντιαία φα-νάρια, τετράποδα κούτσουρα και μια μάγισσαπάνω σε σκούπα να μοιράζει δώρα. Ο Άγιος Βα-σίλης πάνω σε κανό και όλα μοιάζουν αλλόκο-τα. Αλλά, μάλλον μόνο για εμάς! Έθιμα από όλοντον κόσμο μας οδηγούν στα φετινά Χριστούγεν-να και δημιουργούν μια «παράξενη» ατμόσφαι-ρα. Πόσο διαφορετικά είναι τα Χριστούγεννα σεκάθε γωνιά του κόσμου; Ταξιδεύουμε στην Ιτα-λία, τη Νορβηγία, την Ολλανδία αλλά και σε άλ-λες γωνιές του πλανήτη, παίζουμε και ανακαλύ-πτουμε τα έθιμά τους.Απαραίτητη η έγκαιρη τηλεφωνική κράτηση στο 212 254 0000

ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΥΚΛΑΔΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

Κυριακή 17.12: Dukha ή Tsaatan. Χορεύοντας με τους ταράνδουςΏρες διεξαγωγής: 11.30 π.μ.-1 μ.μ.Ηλικίες: 4-5 ετώνΠολύ μακριά από τον πολιτισμό, στις βόρειες πε-ριοχές της Μογγολίας, είναι μια φυλή αλλιώτικη,οι Dukha ή Tsaatan. Ζούνε μαζί με τους ταράν-δους, εξημερώνουν λύκους και κυνηγούν μετους αετούς. Είναι μια νομαδική φυλή βοσκώνπου δεν εκτρέφουν απλά τους ταράνδους, αλλάτους θεωρούν μέλη της οικογένειάς τους, κοι-μούνται μαζί τους, προσεύχονται μαζί τους καιταξιδεύουν μαζί τους. Φυσικά, οι τάρανδοι δενθα έλειπαν από τα παραμύθια που διηγούνται τιςπαγωμένες νύχτες μέσα στα γιουρτ τους.Το χριστουγεννιάτικο αυτό εργαστήρι ταξιδεύειτα παιδιά στις παγωμένες τούνδρες της Μογγο-λίας. Με έμπνευση από τις ιστορίες που άκουσαν,θα φτιάξουν με φυσικά υλικά (κλαδιά, κουκου-νάρια, φύλλα και άλλα) γλυπτά που θα θυμίζουνπερίεργα δέντρα και θα ζωντανέψουν τη φαντα-σία. Στο τέλος, οι γονείς θα βοηθήσουν να φτιά-ξουν όλοι μαζί χριστουγεννιάτικα στολίδια πουθα μοιάζουν με ταράνδους, λύκους και αετούςγια το πρωτότυπο χριστουγεννιάτικο δέντρο τουΜουσείου!Με την αφηγήτρια Αντωνία Βέλλιου και την ανα-πτυξιακή ψυχολόγο Δέσποινα Σακελλαρίου.

Πληροφορίες - κρατήσεις: 210 7294220, Δευτέρα - Παρασκευή: 10 π.μ.-1 μ.μ

Λ.Α.

ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2017 - ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2018

Εορταστικές δραστηριότητες για μικρούς και μεγάλους

ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΛΑΤΡΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣScience Fiction: Ταξίδι στο Άγνωστοστη Στέγη Γραμμάτων και ΤεχνώνΔιάρκεια έκθεσης: 9 Οκτωβρίου 2017 - 14 Ιανουαρίου 2018

Η Στέγη συνεργάζεται ξανά με το Barbican του Λονδίνου για την έκθεση «Science Fiction: Ταξί-δι στο Άγνωστο», παρουσιάζοντας τη μακρόχρονη επιρροή της επιστημονικής φαντασίας σε όλοτο εύρος της σύγχρονης κουλτούρας. Πρόκειται για ένα ταξίδι με οδηγό την επιστημονική φα-ντασία: από το 19ο αιώνα στο μέλλον και πίσω στο σήμερα, στα βάθη της ανθρώπινης αντίλη-ψης.Εξερευνήστε τις μυστηριώδεις χώρες του Ιουλίου Βερν και του Τζόναθαν Σουίφτ, ανακαλύψτενέους γαλαξίες μέσω του «Star Wars» και του «Alien», περιηγηθείτε ανάμεσα σε εξωγήινουςκαι σταθείτε δίπλα σε εμβληματικές διαστημικές στολές κινηματογραφικών blockbusters, όπωςτου «Star Trek» και του «Interstellar». Φανταστείτε δυστοπικούς κόσμους με το «Handmaid’sTale», το «Hunger Games», το «Κουρδιστό πορτοκάλι» και το τηλεοπτικό «Black Mirror». Τέλος,όταν δεν θα υπάρχει τίποτε άλλο να εξερευνήσετε παρά μόνο η ανθρώπινη συνειδητότητα, βιώ-στε τη μεταμόρφωση και τη μετάλλαξη του ανθρώπινου σώματος μέσα από τα μάτια του «Ονει-ρομάντη», του «Donnie Darko», του «eXistenZ».Η έκθεση πλαισιώνεται από μια σειρά συναυλιών, συζητήσεων, εκπαιδευτικών προγραμμάτων,εργαστηρίων και κινηματογραφικών προβολών.Περισσότερες πληροφορίες: http://www.sgt.gr

ΣΑΒΒΑΤΟ 16 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 201723/

Από την ίδρυσή του πριν από 18 χρόνια, τοΊδρυμα L’Oréal, μαζί με την UNESCO δεσμεύτη-καν να αυξήσουν τον αριθμό των γυναικών στηνεπιστημονική έρευνα. Με την απονομή βραβεί-ων και υποτροφιών σε διεθνείς, περιφερειακέςκαι εθνικές τελετές, αναγνωρίζουν και στηρί-ζουν έμπρακτα την καριέρα των πιο λαμπρώνγυναικών επιστημόνων.

Κάθε χρόνο, το Ίδρυμα L’Oréal, σε συνεργα-σία με τη Γαλλική Ακαδημία Επιστημών και τηΓαλλική Εθνική Επιτροπή για την UNESCO απο-νέμουν τις υποτροφίες σε τριάντα νεαρές γυναί-κες επιστήμονες που βοηθούν στην επέκτασητων ερευνητικών συνόρων στη Γαλλία. Στο πλαί-σιο του προγράμματος επιλέγονται, για την εξαι-ρετική τους έρευνα, δέκα ερευνήτριες που πραγ-ματοποιούν διδακτορική διατριβή και είκοσι με-ταδιδακτορικές ερευνήτριες. Το πρόγραμμα έχεισχεδιαστεί για να τις υποστηρίζει στην έρευνάτους παρέχοντας οικονομική στήριξη.

Για το 2017, ανάμεσα στις νεαρές ερευνή-τριες που κέρδισαν τις υποτροφίες L’Oréal-UNESCO του 2017 «Για τις γυναίκες στην επι-στήμη» (L’Oréal-UNESCO «For Women inScience» Fellowship) βρίσκονται και δύο Ελλη-νίδες οι οποίες πραγματοποιούν την έρευνά τουςστη Γαλλία: η δρ Φανή Κούκουλη, μεταδιδακτο-τική ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Pasteur, και ηερευνήτρια Άννα-Μαρία Παππά, του Εργαστηρί-ου Βιοηλεκτρονικής του Ecole des Mines deSaint Etienne.

ΔΡ ΦΑΝΗ ΚΟΥΚΟΥΛΗ

Η δρ Φανή Κούκουλη εργάζεται στη ΜονάδαΝευροβιολογίας Χολινεργικών Συστημάτων, υπότη διεύθυνση του Uwe Maskos, στο ΙνστιτούτοPasteur, και είναι μία από τις πέντε ερευνήτριεςτου Ινστιτούτου Pasteur που θα λάβουν υποτρο-φία φέτος.

Η έρευνά της, η οποία εντάσσεται στο πεδίοτης Νευροβιολογίας, συμβάλλει στην επέκτασητης επιστημονικής γνώσης σχετικά με τη σχιζο-φρένεια και τη νόσο του Alzheimer. Παράλλη-λα, τα ερευνητικά της αποτελέσματα μπορούννα αποτελέσουν τη βάση για νέες φαρμακοθε-ραπευτικές στρατηγικές. Η έρευνά της, μεταξύάλλων, μελετά το αν μπορεί να χρησιμοποιηθείη νικοτίνη για την καταπολέμηση της σχιζοφρέ-νειας.

Η σχιζοφρένεια είναι μια πάθηση που εξακο-

λουθεί να είναι ελάχιστα κατανοητή σήμερα. Ηασθένεια αυτή διαταράσσει τη ζωή περίπου 51εκατομμυρίων ανθρώπων ηλικίας άνω των 18ετών παγκοσμίως, ενώ έχει τεράστιες συνέπειες,ιατρικές, οικονομικές και κοινωνικές για τουςασθενείς και τους συγγενείς τους.

Ο προμετωπικός φλοιός (prefrontal cortex), ηπεριοχή του εγκεφάλου που σχετίζεται ιδιαίτεραμε τη λήψη αποφάσεων και τη βραχυπρόθεσμημνήμη, δείχνει νευρωνική δραστηριότητα ηοποία ελαττώνεται σε άτομα με ψυχιατρικές πα-θήσεις, όπως η σχιζοφρένεια. Αυτό το έλλειμμαοφείλεται σε γενετική ανωμαλία στους νικοτινι-κούς υποδοχείς που υπάρχουν στον προμετωπι-αίο φλοιό και σχετίζεται με το γεγονός ότι 80%έως 90% των ασθενών με σχιζοφρένεια είναικαπνιστές. Κατά τη διάρκεια πειραμάτων σταοποία αναδημιουργούσε αυτό το εγκεφαλικό έλ-λειμμα, η νεαρή ερευνήτρια μπόρεσε να κατα-δείξει ότι η επαναλαμβανόμενη χορήγηση νικο-τίνης βοηθά στην αποκατάσταση της νευρωνι-κής δραστηριότητας σε άτομα που πάσχουν απόσχιζοφρένεια.

Όπως αναφέρει η ίδια, «Στόχος της έρευνάςμου αυτή τη στιγμή είναι να δοκιμάσω διαφορε-τικά μόρια τα οποία δρουν στους νικοτινικούςυποδοχείς και δίνουν τη δυνατότητα στα νευρικάκύτταρα να επιστρέψουν στην κανονική τουςδραστηριότητα, χωρίς τις επιβλαβείς επιδράσειςπου σχετίζονται με τη νικοτίνη». Ταυτόχρονα,ηγείται ενός μεγάλου ερευνητικού έργου πουδιερευνά τον ρόλο των νικοτινικών υποδοχέωνστα αρχικά στάδια της νόσου του Αλτσχάιμερ, ηοποία είναι η πιο κοινή μορφή άνοιας και επηρε-άζει 44 εκατομμύρια ανθρώπους.

Η δρ Φανή Κούκουλη είναι επίσης απόφοιτοςτου Διεθνούς Διδακτορικού Προγράμματος τουΠανεπιστημίου Pasteur-Παρισιού (PPU), τοοποίο ξεκίνησε το 2009 από το ΙνστιτούτοPasteur και συγχρηματοδοτείται από τα προ-γράμματα του 7ου Πλαίσιου Στήριξης της Ευρω-παϊκής Ένωσης και το πρόγραμμα Horizon 2020Marie Sklodowska-Curie. Το Διεθνές Διδακτορι-κό Πρόγραμμα του Πανεπιστημίου Pasteur-Πα-ρισιού δημιουργήθηκε για να παρέχει κατάρτισησε νέους επιστήμονες στους τομείς των Βιοεπι-στημών και της Βιοϊατρικής, σύμφωνα με τηνπαράδοση του Παστέρ για την επιδίωξη αριστεί-ας στην έρευνα, με στόχο τη βελτίωση της υγεί-ας σε ολόκληρο τον κόσμο. Το πρόγραμμα PPUείναι ένα διδακτορικό πρόγραμμα διάρκειαςτριών ετών. Σπουδαστές από όλο τον κόσμο πη-γαίνουν στη Γαλλία για να διενεργήσουν τηνέρευνά τους στο Ινστιτούτο Pasteur, ενώ είναιεγγεγραμμένοι σε πρόγραμμα διδακτορικήςέρευνας σε ένα από τα πανεπιστήμια-εταίρους

του Ινστιτούτου Pasteur στο Παρίσι (UPMC, ParisDescartes University, Paris Sud University, ParisDiderot University and Paris-Saclay University).

Οι υπόλοιπες τέσσερις ερευνήτριες που βρα-βεύτηκαν για το εξαιρετικό τους ερευνητικό έργοστο Ινστιτούτο Pasteur είναι οι Juliette Fédry καιAi Ing Lim (υποψήφιοι διδάκτορες) και οιBlandine Monel και Pascale Vonäsch (μεταδιδα-κτορικές ερευνήτριες). Μέσω της έρευνάς τουςσυμβάλλουν στη βελτίωση της επιστημονικήςγνώσης στους τομείς του παιδικού υποσιτισμού,του ανοσοποιητικού συστήματος, του εμβολια-σμού και των αναδυόμενων ασθενειών. Οιέρευνές τους θέτουν τα θεμέλια για την ανάπτυ-ξη νέων θεραπειών για πολλές ασθένειες.

ΔΡ AΝΝΑ-ΜΑΡΙΑ ΠΑΠΠΑ

Η Άννα-Μαρία Παππά σπούδασε στο ΤμήμαΧημικών Μηχανικών του Αριστοτελείου Πανεπι-στημίου Θεσσαλονίκης, ενώ οι μεταπτυχιακέςτης σπουδές αφορούσαν τις Νανοεπιστήμες, τηΝανοτεχνολογία και τα Βιοϋλικά. Πραγματοποίη-σε τη διδακτορική διατριβή της στο ΕργαστήριοΒιοηλεκτρονικής του Ecole des Mines de SaintEtienne. Από τον Οκτώβριο του 2017 είναι με-ταδιδακτορική ερευνήτρια του ΠανεπιστημίουΚέμπριτζ στη Βρετανία.

Η έρευνά της εστιάζεται στην ανίχνευση μετα-βολικών ουσιών στο κύτταρο με τη χρήση οργα-νικών ηλεκτρονικών συσκευών. Συγκεκριμένα,εργάζεται σε μια πλατφόρμα διαγνωστικής invitro, σκοπός της οποίας είναι η γνώση και ηπρόβλεψη των αποτελεσμάτων των αντιβιοτι-κών στα βακτήρια προκειμένου να αποφευχθείη ανάπτυξη αντιστάσεων σε αυτά.

Λ.Α.

EΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Περισσότερες πληροφορίες για τις υποτροφίες L’Oréal-UNESCO 2017 «Για τις γυναίκες στην επιστήμη» θα βρείτε στον σύνδεσμο που ακολουθεί:https://www.fondationloreal.com/categories/for-women-in-science/lang/fr

Υποτροφίες L’Oréal-UNESCO 2017

«Για τις γυναίκες στην επιστήμη», σε δύο Ελληνίδες ερευνήτριες

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ

Στα προηγούμενα φύλλα είδαμε πώς το σκάκι μετα-τρέπεται από παιχνίδι σε άθλημα χάρη στη συμβο-λή σημαντικών παικτών. Ήδη από τον WilhelmSteinitz, αλλά και πριν από αυτόν, έχουμε άτομα ταοποία ασχολούνται σε όλη τους τη ζωή με το σκάκι.

Επίσης είδαμε πώς, στα τέλη του 19ου αιώνα, εδραιώνεται επί-σημα το παγκόσμιο πρωτάθλημα, από το οποίο ανακηρύσσεταιο παγκόσμιος πρωταθλητής. Σε αυτό το φύλλο θα καλύψουμετην ιστορική περίοδο 1894-1972, από την κατάκτηση, δηλαδή,του τίτλου από τον Lasker μέχρι και τον Bobby Fischer. Αυτή ηπερίοδος περιλαμβάνει τους δύο παγκόσμιους πολέμους, αλ-λά και μεγάλη πρόοδο στο σκάκι, η οποία δημιούργησε τέτοιασυσσωρευμένη γνώση, που επέτρεψε σε ένα ιδιοφυές μυαλό,τον Garry Kasparov, να κερδίσει τη μηχανή! Για την κατάταξητων παικτών αυτής της περιόδου χρησιμοποιείται κυρίως τοchessmetrics, που είναι παρόμοιο με το EDO.

Ξεκινώντας, λοιπόν, από το 1894, ο τίτλος του παγκόσμιουπρωταθλητή δόθηκε στον Emanuel Lasker (φωτό). Γεννημένοςστη Γερμανία το 1868, ο Lasker έμαθε να παίζει σκάκι από τοναδελφό του, που ήταν οκτώ χρόνια μεγαλύτερός του και ο οποί-ος, σύμφωνα με το chessmetrics, ήταν στους δέκα καλύτερουςπαίκτες παγκοσμίως τη δεκαετία του 1890. Το 1889, ο Laskerκέρδισε το πολύ σημαντικό τουρνουά στο Café Kaiserhof και πα-ρέμεινε αήττητος μέχρι το 1893. Ήδη από τα μέσα του 1890 ήτανο πιο δυνατός παίκτης σύμφωνα με το chessmetrics. Εκτός όμωςαπό το σκάκι, ο Lasker κατείχε σε υψηλότατο βαθμό και τα Μα-θηματικά. Σπούδασε Μαθηματικά και Φιλοσοφία στο Βερολίνοκαι πήρε διδακτορικό υπό την επίβλεψη του David Hilbert.

Ιδιαίτερα έντονη ήταν η αντιπαλότητά του με τον Tarrasch, τονοποίο αντιμετώπισε το 1909 στον τελικό του παγκοσμίου πρω-ταθλήματος. Ο Tarrasch ήταν πεισμένος ότι το σκάκι διέπεται απόκάποιους πολύ αυστηρούς κανόνες. Θεωρούσε τον Lasker έναντυχερό παίκτη μέτριου επιπέδου. Στην εναρκτήρια εκδήλωση, οTarrasch αρνήθηκε να μιλήσει στον αντίπαλό του, λέγοντας ότιέχει μόνο να του πει «σαχ και ματ». Απαντώντας στη σκακιέρα, οLasker κέρδισε τέσσερα από τα πρώτα πέντε παιχνίδια τους, μετρόπο πειστικό, και τελικά κατέκτησε τον τίτλο. Έχασε τον τίτλοτου παγκόσμιου πρωταθλητή το 1921 και ο διάδοχός του ήταν οJosé Raúl Capablanca από την Κούβα. Πέθανε στη Νέα Υόρκητο 1941, αφήνοντας πίσω ανεκτίμητη κληρονομιά για τον σκα-κιστικό κόσμο.

Παρατηρούμε έτσι μια μεγάλη αλλαγή που αρχίζει να συμβαί-νει στο σκάκι. Ο Lasker θεωρείται από πολλούς ένας σκακιστήςμοντέρνου στιλ, πολύ μπροστά για την εποχή του. Εκείνη την πε-ρίοδο, από τον Steinitz και μετά, υπήρχε η αίσθηση ότι το σκάκιδιέπεται από κάποια σταθερά και καθολικά στοιχεία που καθορί-ζουν την «ιδανική» παρτίδα. Τόσο ο Lasker όμως, όσο και οι με-ταγενέστεροί του, όπως ο Capablanca και ο Alekhine (θα τουςδούμε στη συνέχεια), αρχίζουν να δίνουν έμφαση στην τακτικήπλευρά του σκακιού, με γρήγορους και αποτελεσματικούς συν-δυασμούς που καθορίζουν πιο άμεσα την έκβαση της παρτίδας.

Ο Capablanca ανακηρύσσεται παγκόσμιος πρωταθλητής το1921, εκθρονίζοντας τον Lasker. Γεννήθηκε στην Αβάνα το1888 και έμαθε σκάκι όταν ήταν μόλις τεσσάρων ετών. Εγκατέ-λειψε τις σπουδές του το 1908 για να ακολουθήσει σταδιοδρο-μία στο σκάκι. Όντας πολύ καλός στο γρήγορο σκάκι (blitz), είναιγνωστός για την άνεση που είχε σε απλές θέσεις και στα φινάλε,καθώς και για την ικανότητά του να παίζει τόσο στρατηγικά όσοκαι τακτικά. Το 1913 διορίστηκε στο υπουργείο Εξωτερικών τηςΚούβας, πράγμα που του εξασφάλισε την οικονομική άνεση νασυμμετάσχει σε παγκόσμια τουρνουά. Κατάφερε να κρατήσει τοντίτλο του για έξι χρόνια, μέχρι να τον χάσει από τον Alekhine. Σεεκείνη την αναμέτρηση, παρ’ ότι ο Capablanca ήταν το φαβορί, οAlekhine είχε προετοιμαστεί τόσο σωματικά (καλή φυσική κατά-σταση) όσο και τεχνικά, αφού είχε μελετήσει πολύ καλά τον αντί-παλό του και είχε εντοπίσει τις αδυναμίες του. Απεβίωσε το 1942.Γνωστή είναι η φράση του Lasker για αυτόν: «Έχω γνωρίσει πά-ρα πολλούς σκακιστές, αλλά μόνο μία σκακιστική ιδιοφυΐα: τονCapablanca».

Ο Alexander Alekhine γεννήθηκε το 1892 στη Μόσχα και κα-

ταγόταν από πλούσια οικογένεια. Έμαθε σκάκι στα 11 του, καιέπειτα από έξι χρόνια κατέκτησε το Πανρωσικό ΠρωτάθλημαΕρασιτεχνών στην Αγία Πετρούπολη. Το 1919, μετά τη ΡωσικήΕπανάσταση, όντας ύποπτος κατασκοπίας, συνελήφθη και φυ-λακίστηκε στην Οδησσό, αλλά σύντομα αφέθηκε ελεύθερος. Το1920 κέρδισε το Πρώτο Πρωτάθλημα της Σοβιετικής Ένωσης.Το 1927 κέρδισε τον τίτλο του παγκόσμιου πρωταθλητή, εκ-πλήσσοντας όλο τον σκακιστικό κόσμο. Αυτό τον τίτλο όμως τονέχασε το 1935 από τον Max Euwe, κυρίως εξαιτίας της εξάρτη-σής του από το αλκοόλ. Έναν χρόνο μετά, στο Νότιγχαμ, έπαιξεξανά με τον Capablanca και έχασε. Το 1937, όμως, σταμάτησε τοαλκοόλ και ξανακέρδισε τον παγκόσμιο πρωτάθλημα. Μέχρι τονθάνατό του, το 1946, δεν έπαιξε άλλον αγώνα για τον τίτλο καιέτσι διατήρησε τον τίτλο. Θεωρείται πως ήταν πολύ διορατικόςκαι εξειδικευόταν σε περίπλοκες θέσεις.

Μετά το 1946, οι παγκόσμιοι πρωταθλητές εναλλάσσονται κά-

θε δύο-τρία χρόνια περίπου, με εξαίρεση τον Mikhail Botvinnik(1948-1957, 1958-1960, 1961-1963) ο οποίος θεωρείται ο«πατριάρχης» του σοβιετικού σκακιού και ιδρυτής της ΣοβιετικήςΣκακιστικής Σχολής. Χαρακτηριστική είναι η έμφαση που έδινανοι Σοβιετικοί παίκτες στο φινάλε αλλά και στη στρατηγική ανά-πτυξη των παρτίδων για την επίτευξη σταθερών αποτελεσμά-των. Μέχρι το 1972, η Σοβιετική Ένωση δεν έχασε ούτε μία φο-ρά τον τίτλο.

Χαρακτηριστικό είναι ότι το 1923 υπήρχαν στην ΕΣΣΔ 1.000σκακιστές εγγεγραμμένοι σε συλλόγους, ενώ στα τέλη της δε-καετίας ο αριθμός αυτός έφθασε τα 5.000.000! Το σκάκι στη Σο-βιετική Ένωση χρησιμοποιήθηκε για να αποδείξει την πνευματι-κή ανωτερότητα του καθεστώτος, αλλά και για να συμβάλει στηνοητική ανάπτυξη των πολιτών. Είναι δύσκολο να ισχυριστεί κα-νείς πως αυτό το εγχείρημα απέτυχε. Το κλίμα του Ψυχρού Πο-λέμου επηρέασε σημαντικά το σκάκι, ενισχύοντας τον ανταγωνι-σμό των δύο πλευρών. Όμως η Αμερική, με την ιδεολογία τηςελεύθερης αγοράς, δεν μπόρεσε ποτέ να αναπτύξει ένα οργα-νωμένο σύστημα παραγωγής και συντήρησης πολύ δυνατώνπαικτών. Έτσι, πέρα από την εξαίρεση του Bobby Fischer (δεξιάστη φωτογραφία, σε αγώνα με τον Σοβιετικό Boris Spassky), οιΗΠΑ δεν είχαν ποτέ πραγματικές ελπίδες για την κατάκτηση τουτίτλου.

Αυτή την περίοδο οι συσσώρευση γνώσεων για το παιχνίδιήταν ραγδαία, καθώς ο αριθμός των παικτών αυξήθηκε σε τε-ράστιο βαθμό. Όπως θα δούμε στο επόμενο φύλλο, αυτές οιγνώσεις, στα χέρια του ικανότατου (επίσης Σοβιετικής καταγω-γής) Garry Kasparov, έδωσαν την δυνατότητα στο ανθρώπινοείδος να κερδίσει τη μηχανή!

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΤΗΝΙΩΤΗΣ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΣ

ΣΑΒΒΑΤΟ16 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2017ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΚΑΚΙΟΥ Γ́ MEΡΟΣ

Παγκόσμιοι Πρωταθλητές από το 1948 έως το 1972

Mikhail Botvinnik 1948-1957

Vasily Smyslov 1957-1958

Mikhail Botvinnik 1958-1960

Mikhail Tal 1960-1961

Mikhail Botvinnik 1961-1963

Tigran Petrosian 1963-1969

Boris Spassky 1969-1972

Ο ταραγμένος 20ός αιώνας